ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ білім жӘне Ғылым министрлігі

      Қ.ЖҰбанов атындаҒы АҚтӨбе мемлекеттік университеті.

Тарих факультеті

Жалпы тарих кафедрасы.

 

Дипломдық жұмыс

 

ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жапония экономикасы

 

МазмҰны

 

Кіріспе.                                                                                

 

І тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапон елі.                                 

• Елдің шаруашылығын қалпына келтіру және шет елдер саясаты.                                                                 1950-1970 ж.ж. экономикалық даму процестері.                 

 

ІІ тарау. 1970-1980 ж.ж. Жапон экономикасы.

• Жапонияның шет елдермен экономикалық қарым-қатынасы
• Ұлттық экономиканы дамыту

 

Қорытынды

Сілтемелер тізімі

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

Кіріспе

 

Қоғамның дамуына өз үлесін, өз тәжірбиесін қалдыратын әр елдің өзіндік ерекшелігі бар.

Азиялық құрылғындағы алдыңғы қатарлы өнеркәсібі, дамыған капиталистік мемлекет болып қалыптасқан, Жапония, өткен ХХ ғасыр бөліп бүкіл әлемнің кең бұқарасы мен әлеуметтік-экономикалық ғылымының мамандарын да қызықтырып отырды. Бұл елге қызығушылық оның 1945 жылғы соғыстан күйреуінен кейін тақыр жерден бастап екі он жылдық ішінде Ішкі ұлттық өнімнің (ІҰӨ) мөлшері бойынша капиталистік әлемде екінші орында, сыртқы сауда көлемі бойынша үшінші орын және тағы да басқа экономикалық көрсеткіштер  бойынша алдыңғы орындарды алғаннан кейін қатты күшейді¹. Жапонияға бүкіл әлемнің қызығушылығы да  едәуір зор болды. екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тез өнеркәсіптік өсуі, бүкіл әлемнің көңілін өзіне аудартты.

Соған қарамастан бұл елге қызығушылығы сөнбей керісінше, біздің өміріміздің барлық салаларындағы революциялық қайта құру заманда немесе нарықты экономика мен өтпелі кезең деген ауқымды түсініктер заманында өсуде. Адамзат іскерлігінің  барлық салаларындағы әлемдік тәжірбиеге сүйеніп, көңерген  стереотиптер мен догмаларды артта қалдырып, қазіргі уақытта Жапон экономикалық тәжірибесі көңілді үңіле қызықтырып, оған сынмен қарау  ұмытылысын туғызып оны елімізде өзіміздің жағдайымызға сай мүмкіндігімізше пайдалану мүмкіндігі және жоғары айтылғаны тақырыптың өзектілігін  құрайды.

Жұмыстың зерттеу объектісі болып Жапонияның 1945-1980 –ші ж.ж. аралығындағы  экономикалық дамуы болып табылады.

Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі 1945-1980- ші ж.ж. қамтиды. Бұл тарихи кезеңді алудың себебі, біріншіден, бізде бар көптеген еңбектер, монографиялар, оқулықтар, мақалалар жинақтары т.б. Жапонияның экономикалық даму тарихының негізінен осы кезеңге  арналған. Екіншіден бұл мерзімдік алғы 1990- шы ж.ж. қамтуына мүмкіндік болмайды. Себебі біздің жағдайымыз да қажетті тікелей ғана емес жанама әдебиеттердің  де болмауы болып табылады.

Сонымен қатар осы уақытта Жапон экономикасында ең басты, негізгі өзгерістер болды. Жапония соғыста күйреген экономикасын тек қалпына келтіріп тұрақтандырып ғана қоймай, оны экономикалық өсу қарқыны бойынша алдыңғы орындарға шығарып, күшті капиталистік державаға да айналдырды.

Мәселенің зерттеу деңгейі. Жапон елінің экономикалық дамудың себептерін түсіндіру ұмтылысы Жапонияның өзінде де, басқа елдерде де жарыққа шыққан көптеген еңбектер мен монографияларды жазуға итермелейді. Жапонияға бүкіл әлемнің қызығушылығы күн шығыс елінің әсерлі жетістіктері, әсіресе экономикадағы жетістіктер, бәріне белгілі және өзіне үңіле көңілін аударып таң қалу мен мәз-мейрам, қызғаныш пен қауіп аралас сезім туғызуымен түсіндіріледі. Шынында да соғыстан қатты күйреуге ұшыраған Жапония бірнеше он жылдың ішінде соғыс күйреуінен ғана емес сонымен қатар өнеркәсіптің және ғылым мен техниканың көптеген  салаларында лидер болып алдыңғы қатарлы экономикалық державаға қалайша айналды?

Егер кеңестік ғалымдардың Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде еңбектерін алып қарайтын болсақ, олар өз еңбектерінде бұл елдің жалпы экономикалық дамуының берілген 1945 –1980- ші ж.ж. аралығындағы кезенді толық көп қарастырылмаған.

Мысал ретінде белгілі зерттеуші – шығыстанушылар Латышев И.А., Рамзес В.Б., Овчинников В.В. т.б. әр-түрлі кезеңді қамтыған Жапон экономикасының әр мәселелерін қараған. Осылардың ішінде толық экономикалық дамуына арналған «Экономика современной Японииң атты М.И. Лукьянованың  мақалалар жинағы (М., 1974 ж), Вербицкий С.И. мен Попов Д.В. құрастырған «История Япони  1945-1975 г.гң. (М., 1978 ж) атты еңбектері бар.

Осы аталған еңбектердің ішінде Вербицкий С.И. мен Попов В.А.-ның еңбегі. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тарихын, соның ішінде экономикалық даму тарихын кең, жан-жақты ашып көрсеткен. Бұл еңбекте соғыстан кейінгі елде жүргізілген экономикалық реформалар, олардың нәтижесі Жапон үкіметі және АҚШ – тың экономикалық саясаттары кеңінен айтылады. Сонымен қатар 1950-1960-шы жылдары өзіндік даму жолына түскен Жапонияның экономикалық жағдайы көрсетілген.

Лукьянова В.И. мен Власова В.А. –ның «Экономика современной Японииң  (М., Наука. 1974 ж)  атты мақалалар жинағында Жапонияның экономикалық өмірі мен оның сыртқы экономикалық байланыстарына арналған кеңестік жапония тану еңбектерінде өз зерттелген және бір қатар  өзекті мәселелер бастырылады. Сонымен қатар алдыңғы қатарлы монополистік Мицубиси тобы туралы, ғылыми-техникалық революция жағдайындағы Жапонияның жұмысшысы күш нарығыныңмәселелері жарияланып, өндіріс орындардың табысы мен техникалық дәрежесін көтеруіне арналған монополиялардың өндірісті басқаруды ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалану және ғылыми зерттеулердің маңызы көрсетіліп, сонымен қатар ауыл шаруашылық саласындағы мемлекеттің қаржы саясаты туралы мақалалар жарияланды. Одан басқа Жапонияның сыртқы экономикалық байланыстары, соның ішінде капиталдық импорты мен экспортындағы жаңа құбылыстар және Жапонияның АҚШ-пен экономикалық қарым-қатынасы қаралды.

Ал Петров Я.А., Петров Д.В., т.б. ғалымдардың ұжымымен  жазылған «Экономика и политика стран современного капитализмаң сериясының « Японияң (М.: Мысль. 1973 г) атты еңбегінде Жапонияның 1960-шы жылдардың аяғына дейін экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қалыптастырған технико-экономикалық және саяси әлеуметтік факторлар және осы өсудің негізінде туындаған жаңа антагонистік қарама-қайшылықтар қаралды. Авторлар ұжымы қарастырған барлық мәселелер ішінде, оларды жан-жақты талдап экономикаға байланысты бірқатар маңызды мәселелерді көрсеткен.

Одинцов А.А.-ның «Торговые монополии в Японииң (М.:Наука. 1982 г) кітабында кеңестік экономикалық еңбектерде өз зерттелген қазіргі заманғы мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайын да сауданы монополияндыру мәселесі қаралған. Сауда монополиялардың қаржы экономикалық дамудың дәрежесі және тенденциялары олардың қаржы топтар құрылымындағы ролі мен орны т.б. мәселелер көрсетілген. Ерекше көңіл сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы сауда монополиялардың іскерлігінің орнын, ролін, түрі мен әдісін талдауына бөлінді. Соңғы жылдары батыс елдерінде Жапонияның өнеркәсіптік және ғылыми-техникалық дамуын жан-жақты баяндайтын көптеген алуан түрлібасылымдар шығарылды. Соның ішінде бір қатар батстың авторлары Жапония алдында тұрған күрделі мәселелерді талдаудың орнына, белгілі бір Жапондық ерекшелігіне көптеген маңыз аударды. Әрине өнеркәсіптік дамудың Жапондық моделінің  көптеген маңызды аспектілерін толық шындыққа жатпайтын боямалы түрде келтірілген. Бұндай «жарнамалықң әдіс Жапондық  өнеркәсібінің, экономика мен жалпы қоғамның дамуының заңдылығын белгілейтін, күрделі және қарма-қайшы процестер мен факторлардың объективті талдауына мүкіндік бермеді.

Сонымен қоса қарасытрылатын кезіндегі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде орыс тіліне аударылған кейбір жапон зерттеуші-ғалымдарының еңбектері де бар. Атап кететін болсақ олар Масанори  Моритани «Современная технология и экономическое развитие Япониң (М.: Экономика. 1986 г.) Исикова Каору «Япония методы управления качествомң (М.: Экономика 1988г) Хироси ОКумура  «Корпоративный капитализм в Японииң (М.: Мысль 1986 г) және Акиро Морита «Сделано в Японииң (М.: Порогресс. 1990)

М. Моританидің еңбегі Жапонияның жаңашыл технологияларды және құруда мен өнеркәсіпте және әлемдік ғылыми-тезникалық прогресстің жетістіктерін пайдалануда  Жапон елінің позициясын талдауына  арналды. Ерекше көңілді жаңа өнім  игерудегі бақталастықтың роліне, тұтыну сұранысына бағытталуына, сапаны толық бақылауын ұйымдастыруына, жалдау мен еңбектің төлем ақы жүйелеріне, корпорациялардың жұмыстарымен салыстырмалытүрде ашылды. Және де бұл еңбек жұмыстың негізгі дерегі ретінде пайдаланылады.

Канамори Хисако мен Дзюн Ваданың еңбегінде Жапон экономикасын ұлттандыру процесіне терең, жан-жақты талдау берілді. Авторлар қазіргі заманғы жалпы әлемдік нарықтық экономикасының жағдайына және  Жапонияның ролі маңызды болған салаларына (сыртқы сауда, инвестициялық іскерлік т.б.) жан-жақты қарастырды. Еңбекте сонымен қатар Жапон эконгомикасын көрсететін бір -қатар кең көрсеткіштер келтірілді.

Жапонияның монополистік капитализм мәселелері бойынша өзінің еңбектермен әйгілі болған және Жапон-Кеңестік экономист-ғалымдар ассоциациясының мүшесі де болып табылатын Хисао Окумура өз еңбегінде Жапонияны басқаратын кім? Корпорациялар капиталы кімнің қолында және оны кім жұмсайды? Жапон экономиасының корпаративтік құрылымы оның эффективтілігіне, халықаралық позицияларына ықпалы осы және тағы басқа мәселелерді қарастырды. Бұнда жанашыл уникалды фактілі материалдар пайдаланылды.

Исикова Каорудың  еңбегі соңғы кезде шетелде басылып шыққан өнімінің сапасын басқару саласындағы фундаменталды, жұмыстардың бірі болып табылады. Кітаптың авторы – Токиодағы Мусаси технологиялық институтының президенті Исикова К. негізгі көңілін, нәтижесінде еңбектің жоғарғы өнімділігі мен төмен шығындарынан өнімнің жоғарғы сапасы болып табылатын жапон корпарациялардың стратегиясының ерекше белгілеріне және қабылданған  өндірісті ұйымдастыру жүйесіне негізгі көңілін бөлді.

Сонымен айтып кететіні керек, өткен ХХ-ші ғасырда да осы кезде де бірден бір қазақтың тарихшысы Жапонияның экономикалық дамуы туралы ғана емес, жалпы Азия мен Африка және Европа мен Америка елдеріне қатысты арнайы еңбек, монография жазып, жарыққа шығарып көрген емес. Сондықтан Қазақстан Республикасында шет елдер тарихының тарихнамасы ғылыми пән ретінде қатты дамып тарлмағандықтан Қазақстан зерттеуші ғалымдарының жаңашыл пікірлері белгілі дәрежеде  ғылыми дәлелденбеген. Ал, Кеңестік тарихнаманың оған қосқан үлесі зор болды. Бірақта олар егер бастапқы кезде топтық-партиялық методологиясы негізінде жазылса кейін әсіресе 1980-шы жылдары екінші жартысынан бастап бұл методология жойылды.

Соғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде жоғары аталған көптегенСоғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде жоғары да атлған көптеген кеңестік еңбектерде жазылып шыққан және осы зерттеулердің алдын да қойған мақсат – міндеттері де  әртүрлі болды. Берілген тақырыпты зерттеудің алдына қойған мақсаты  Жапонияның Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін 1980-шы ж.ж. аяғына дейін экономикалық дамудың ерекшеліктерін зерттеп, терңірек ашып көрсету және экономикалық дамуының мәнін түсініп оның жоғарғы дәрежеге келу жолын білу  болып табылады. Осыдан  шыға отырып   қойлған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді ашу арқылы мүмкін болды:

• Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1970-ші жылға дейін елдің шаруашылығын қалпына келтіру мен шет елдер саясаты және жалпы экономикалық даму процестерін ашу.
• 1970-1980-ші жылдар аралығындағы Жапонияның шет елдермен экономикалық қарым-қатынасы және ұлттық экономиканы дамытуын көрсету.
• Басында айтылып кеткендей әлемде экономикалық дамуы бойынша лидер болып қалыптасқан Жапонияның тәжірибесін, еліміздің экономикасында пайдалану мүмкіндігі туралы түсіндіріп беру.

Берілген тақырыптың мәлеметтерінің ғылыми-тәжірбиелік құндылығы бар. Олардың кейбіреулері Жапонияның қазіргі заман тарихын әсіресе қазіргі замандағы экономикалық тарихын оқып білуде  және оқыту мәліметі ретінде пайдалануға болады.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы  ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапонияның экономикалық дамуын объективті және субъективті жағынан зерттеу әрекеті жасалынып, бұрын тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанда жалпы тарих пәні бойынша көлемді еңбек ретінде зерттелініп көрмеген және осы зерттеулердің бастамасы бола алатын 1945-1980 –ші жылдар аралығында кезеңдегі Жапонияның экономикалық даму ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Сонымен қоса Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайында Жапон тәжірбиесін пайдалану мүмкіндігі болып табылады.

Зерттеу жұмысының мәселелерінің бірі – “1950-1960-ші жылдары Жапонияның экономикалық дамуы”   факультетің студенттік ғылыми конференциясында (2001 ж. көкек айы)  сыннан өтілді.

  Зерттеу жұмысының құрылымы  қойылған мақсат – міндеттерінен шыға отырып кіріспеден, бірнеше бөлімнен тұратын екі тарудан, қорытындыдан, сілтемелер тізімі мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен құрылды.

Бірінші тарауда. Елдің шаруашылығын қалпына келтіру және шет елдер саясаты мен, 1950 – 1970-ші жылдары экономикалық даму процестері атты бөлімдерден құрылады.

Екінші тарауда “Жапонияның шет елдермен экономикалық қарым-қатынасы” және “Ұлттық экономиканы дамыту” деген екі бөлімнен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-Тарау . Екінші дҮниежҮзілік соҒыстан кейінгі Жапон елі.

 

     1.1. Елдің шаруашылығын қалпына келтіру және шет елдер саясаты.

 

Екінші дүниежүзілік соғыста жеңілуі жапон империализмінің экономикалық және ішкі саяси позицияларын бұзды. Бірақта американ империализміне сүйене отырып, антигитлерлік коалицияның тигізген соққыдан қалпына келіп, өз күшін одан әрі күшейтуге көшті.

Соғыстан кейінгі жапон тарихындағы оккупацияның ерекшелігі, елдегі жоғарғы билік америка оккупациялық армияның қолында бола тұрса да, одақтас державалар атынан шыққан АҚШ, билікті тікелей емес, керісінше билеуші таптың мүддесін көздеген, жапон үкіметі арқылы жүргізді. Сонымен бірге ұзақ жылдар бойы тынқ мұхит бассейіні мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде билік үшін күресте, бақталасқан американ империализмі  жапон милитаризмінің жеңіліске пайдаланып жапон империализмінен есебін алғысы келеді. Алғашқы уақытта осының нәтижесінде АҚШ Жапонияның демимтаризациясы мен экономикалық қуатын әлсіретуді жүргізді³.

Осыдан көрініп тұрғандай АҚШ соғыстан кейінгі кезеңде Жапонияны оккупацияға алып, елдің саяси және экономикалық билігін өз қолына  алғысы келді. Бұл АҚШ-тың саясаты 1952 жылғы Сан-Франциско бейбіт келіссөзіне дейін созылды.

Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін жапонияның өнеркәсібіндегі өндірістік-техникалық базасы соғыс қимылдарын аз да болса зардап шекті. Жеңіл өнеркәсібінің салалары, соның ішінде халықтық тұтынушылық сұранысын қамтамасыз етіп отырған, текстиль және азық-түлік өнеркәсіп салаларында өндірістік қуаты көптеп қысқарды.Бұл салада он мыңдаған өндіріс орындар соғыс кезінде қайтадан құрылып, олардың жабдық-құралдары ауыр өнеркәсібіне арналған шикізатқа айналды. Ал, ауыр өнеркәсібінің өндірістік қуаты болса, ол өте жоғарғы сатыда әлі де сақталынып тұрды. Мысалы 1937 жыл мен салыстырып қарағанда өндіріс қуаты  станок жасауда – 245, шойын құюда –187, жаснды мұнай шығаруда – 193, мұнай  өндіруде  — 92 т.б. құрады. Соған қарамастан Жапонияда өндіріс тез төмендеп түсті.  Шикізат, отын және азық түлік импорты, Жапонияның басқа  елдермен қарым-қатынасын үзу нәтижесінен тоқтатылды⁴. Соғыс аяқталған уақытынан басталған осылардың бәрінің нәтижесінен және шаруашылық тың құлдырауынан, елдегі барлық өндірістік қуаттар, ұзақ уақыт бойы толық пайдаланылмады.

Маңызды экономикалық және саяси позицияларды сақтап және өз қолына өмірге қажетті материалды қорларды, монополистік буржуазиясы осының бәрін өзінің позициясын күшейту үшін пайдаланды⁵.

Окупацияның алғашқы кезеңде яғни 1945 – 1946 жылдары АҚШ үкіметі жапон экономикасын қалпына келтіруді алдына басты мақсат етіп қойған жоқ. Бірақ не де болса АҚШ Жапонияға  экономикалық көмек беруіне  оның шаруашылығын да қалпына келтіруіне мәжбүр болды. Бұл көбінесе экономикалық емес саяси мүддені қорғау үшін жасалынған яғни бұндағы мақсаты үшкір әлеуметтік қайшылықпен «аштық бүлік және жаппай көтерілістің болдыртпау үшін, сонымен қатар жапон экономикасының өзін-өзі қамтуына жету болды.

Американ үкіметі КСРО-ның жапон халқының сұранысын қамтамасыз ететін, жапон бейбіт өнеркәсібін қалпына келтіруді шектеу және бейбіт экономиканың қажеттілігімен сәйкес экспорттық сауданың дамуы жөнінде ұсыныстарынан бас тартты.

1946 жылы наурыз айында Сидэхара үкіметі «Экономика мен қаржы саласындағы төтенше шаралар жөніндең заң қабылдап, көне ақшаларды алмастыру жөнінде жариялады. Бұндай ақша реформа негізінен салымның ғана емес жұмысшылардың төлем ақыларын да тоқтауына әкелді⁶.

Осы жылдың тамыз айында оккупациялық үкіметінің бұрығы бойынша министрлер кабинеті жанында мемлекеттік –монополистік басқарудың маңызды органдары ретінде экономикалық тұрақтандыру бюросы мен бағаларды реттеу комитеті құрылды. Осы бойынша бюроның  жұмысына өндіріс саласындағы жалпы мемлекетік жоспарлар мен бағдарламаларды құру және тауар, тұтынуды, жұмыс күшін, қаржыны, көлікті үлестіру кірді. 1947 жылы маусым айында экономикалық тұрақтандыру бюроның аппараты мен жұмысы одан әрі кеңейді. Оған экономикалық мәселелер бойынша әр министрліктің жоспарларын координациялауға және осы жоспарлардың жүзеге асуын бақылау құқы  берілді⁷. Жапон монополистік буржуазиясы өз алдына әскери соққыдан өту және өзінің экономикалық және саяси позицияларын қалпына келтіріп, өз күшін әрі қарай күшейту үшін жағдай жасау  мақсат етіп қойды. Бұл мақсатты бір жағынан оккупациялық үкіметтің жүргізген  делартелизация жағдайында  және екінші жағынан жұмысшы таптың шешуші басымшылдың жағдайында шешуге тура келді.

Американдық “декартемизация” немесе дзайбацуларды яғни ірі монополистік топтарды (“Мицуи”,  “Мицубиси”, “Сумитомо” т.б. сияқты) тарту шаралары басты түрде Жапонияны демилитаризациялау жоспарында жүргізілді⁸.

1945 жылы 6 құркүйек айында Макартураға тапсырылған американ үкіметінің негізгі  директивасында “Жапония ендігі рет соғыс жүргізе ала алматындай жағдайда әкелетін экономикалық реформаны” жүргізу жөнінде бұрық қаралған. Бұнда “Жапония саудасы мен өнеркәсібінің көп бөлігін бақылап отыратын ірі өнеркәсіптік және банктік бірігулерді тарату бағдарламаларын құрау” қажеттілігі жөнінде және оларды “кіріс пен меншікті өндіріс және сауда қаржыларына кеңінен бөле алатын” кәсіпкерлер ұйымдарымен алмастыру жөнінде айтылды. АҚШ осы шаралардың көмегімен жапондық монополистік капиталды ұйымдастыруының спецификалық жүйесін, американдық жүйеге алмасытруға ұмытылды. Бұл американ капиталынан Жапон экономикасына еңуіне, американ және жапон монополиялардың қарым қатынасын жеңілдете алатын болды⁹.

Жапонияда өмір сүрген помещиктің жер иелену жүесімен феодалдақ қалдықтар ауыл шаруашылықта өндірістік күштердің дамуын және ауыл шаруашылық шикізат пен өнім өндіруді көтеруін тежеп отырды. Сондықтан помещиктік жер иеленуді жою Жапонияның бүкіл экономикалық, саяси, әлеуметтік жүені демократияландыру үшін маңызды болды. Шаруалар қозғалысын тежеп, жер үшін шаруалар бұқаралық күресі мен пролетариаттың бүліктік күрестердің бірігуі мен революциялық жолмен халықтың ауыл шаруашылық қайта құруды өз қолымен демократияландыруды болдыртпау үшін, АҚШ мен Жапонияның билеуші топтар заңды, парламенттік жолмен жер реформаны жүргізуге мәжбүр болды. Жер реформа туралы заңның жобасы 1945 жылдың  28 желтоқсанда қабылданды. Бұл заң Жапония үшін Одақтық кеңесте, әсіресе Кеңес одағының өкілі К.Н. Деревянконың жағынан үшкір сыңға тап болды. Кеңес одағының ұсынған жоба АҚШ-тың қарсылығына байланысты қабылданбаса да, ол, Одақтық кеңесте бұл мәселені шешуде үлкен ықпал етті/ Оның орнына Британ ұлттар бірлігінің өкілімен ұсынған жер реформаның жобасы, кейбір түзетулермен болса да, қабылданды.

1946 жылы 21 қазанда екінші жер реформа  туралы заң қабылданды. Бұл жер реформаның негізгі ретінде мемлекеттің қойған лимитінен тыс помещиктік жерлерді сатып алып оны шаруаларға сату жолы арқылы арендаторларды жер иеленушіге айналдыру принципі қойылды. Реформа негізінен 1949 жыл аяқталды. 1950 жылы ресми мәліметтер бойынша мемлекет шаруаларға 1930  мың те немесе арендалық жерлердің 80% -тің сатты¹⁰.

Осылайша жер реформасы тек ішкі нарықтық кеңеюіне ғана емес экономикалық өсудің негізгі ауыртпалығын көтерген жұмысшы күш мәселесін шешуге де әсер етті. Одан басқа ол помещиктің жер иеленуді жойып, ауыл шаруашылықта өндірістік күштердің өсіуіне де әсер етті.

1947жылы 24 мамырда жаңадан құрылған Каталма Тэцу үкіметі алдында енді елдің экономикасының дамуымен және қалпына келтіруімен байланысты күрделі мәселелер тұрды. Каталма кабинетінің алғашқы қадамы болып 1947 жылы 11 маусымда қабылданған “Дағдырыстан өтуіне арналған төтенше шаралар бағдарламасы” болды оның негізгі мазмұны  төлем ақы мен бағалардың үстінен бақылауды орнату. Үкіметтің қалпына келтіру қорын пайдалану, приоритетті өндірісті бөлу, және өнеркәсібін ұлттандыру  болып табылады.

Монополисттік капиталдық позициясын күшейтудегі маңызды ролді 1946 жылы қазан айында, алғашқы Есида кабинеті уақытында тағайындалған қалпына келтіру қорының қаржылары алды. Бұл қордың субсидиялары  өндірісті қалпына келтіру мақсатымен яғни негізгі капиталға салу үшін, жабдықтарды алуға арналған. Жапонияның соғыстан кейінгі экономикасы қалпына келтірудің  маңызды мәселесі болып, көмір шығаруды  көбейтуболды, одан өнеркәсіп өндіріс орындардың, транспорттың, электростанциялардың жұмысы тәуелді болды.

Көмір өнеркәсібін ұлттандыру қажеттілігі жеке шахта иеленушілер қамтамасыз ете алмай отырған, көмір  шығаруды тез көбейту талабымен негізделді. Бұл сала 60%-ке мемлекеттік субсидиялар есебінен жұмыс жасағандықтан үкіметке  көмір өнеркәсібі үстінен бақылау орнатудың өзінің таза ресми негізгі болды¹¹. Оккупацияның алғашқы кезеңде жапон экономикасын қалпына келтіру жәй қарқынмен жүрді. 1948 жылы Жапонияның өнеркәсіп өндірісінің көрсеткіші 1937 жылмен салыстырғанда 100% –тең 52% құрады, ал сол кезде басқа жеңіліп қалған (Екінші дүниежүзілік соғыста) елдерде, мысалы Батыс Германияда бұл 100% болса, Италияда 98% құрады. Жапония сыртқы сауданың соғысқа дейін дәрежесін қалпына келтіру бойынша да басқа елдерден көптеп артта қалып отырды.

1949 жылы  Жапонияның экспорты 1934-1936 жылдармен салыстырғанда 16% — ті ғана, импорт – 29%-ті құраса, бұл көрсеткіш Италияда экспорт — 85% импорт -119%, Батыс Германияда –46 және 100% құрады.

1950 жылға дейін өнеркәсіп өндірісін қалпына келтіру, жеңіл өнеркәсібінің өсуін озу жағдайында жүрді. Осылайша 1947-ден 1950 жылға дейін жеңіл өнеркәсібінің үдемелі салмағы 25,6 –дан 37,1%-ке дейін көбейді, ал ауыр өнеркәсібінде 34,8-ден 42,6%-ке түсіп кетті. Осы кезеңде өнеркәсіп өндірісінің жалпы мөлшерінде текстилб өнеркәсібінің үлесі 7,3 –тен 23,3%-ке, азық-түлік өнеркәсібінде 8,7-ден 12,5%-ке көбейіп машина жасау өнеркәсібіндегі өнімнің үлесі болса керісінше 20,4-тен 14,1%-ке дейін төмендеп кетті. Ауыр өнеркәсібінде тек қана металлургия өнеркәсіп өнімінің үдемелі салмағы 12,4-тен 16,3%-ке дейін көбейді¹².

Бұл кезде елдің экономикалық дамуының үшкір мәселесі – инфляцияның өсуі. Ол тек шаруашылықты қалпына келтірудің кедергісі ғана болмай, сонымен жұмысшы және демократиялық қозғалыстары мен әлеуметтік толқындардың күшеуінің маңызды себебі болды.

1949 жылға дейін экономиканы қалпына келтіру  негізінен ірі монополияларға үкіметтік субсидияларды беру және американ көмегін пайдалану жүйесі бойынша жүрді. Бірақ бұндай шаралардың уақытынша ғана маңызы болды. Бұндай жағдайда үкімет өндірісті ұлғайту үшін өнеркәсіпке қаржыны көп бөлген сайын инфляция  өсуінің  күшеюі қалыптасты.

Осы кезеңде  Жапонияның іскер топтары, американ көмегіне сүйене отырып, мемлекеттік қаржыны пайдалану есебінен өздеріне  үлкен инфляциялық табыс беріп отырған механизмді өзгертуге белсенділікті артпады. Оккупацияның алғашқы жылдарында АҚШ Жапонияны өзінің потенциялды жауы және бақталасы ретінде әлсіретуді өз алдына мақсат етіп қойған да, оккупациялық үкімет Жапонияның  экономикалық қалпына келтіру мәселелеріне көп қызығушылығын білдірткен жоқ. Олардың көңілі негізінен саяси мәселелерді шешуге көзделген.

АҚШ-тың саяси бағытының өзгеруі мен Азияда антикоммунисттік бастион ретіндегі  Жапония империалистік өрлеуіне көмуімен байланысты. Жапонияның экономикаляқ қалпына келтіру мәселелері АҚШ үшін енді алдыңғы дәрежелі  маңызға ие болды. Бұны американ билеуші топтарының осы бағыттағы белсенді әрекеттері дәлелдейді.

Жапониядағы экономикалық тұрақтандыру жағдайының мәселелеріне 1948 жылы қаңтар мен мамыр айларында қорғаныс министрлер Рйяль мен Джонсонның сөйлеген сөздерінде  және осы жылдың маусым, желтоқсан айларында басылып шыққан “Экономикалық он принцип” және “Төлем ақының үш принципі” атты жобалар ұсынылған.  Одан басқа 1948 жылы  желтоқсан айының аяғында Жапониядағы оккупациялық әскери штабына тоғыз баптан тұратын Жапонияның экономикалық тұрақтандыру жоспарын мүлтіксіз орындап іске жүргізу жөнінде американ  үкіметінің бұйрығы болды, он.ың мақсаты  алдындағы қарауда көрсетілгендей “Жапон экономикасын  шығындарын эффективті пайдалану” болды. Осы қарауға сәйкес жапон үкіметінің алдында мынадай міндеттер қойылды:

• мемлекеттік бюджетті тепе-теңдікке келтіру;
• салықты көбейту;
• субсидияларды беруді қатаң түрде шектеу;
• төлем ақылы тұрақтандыру;
• бағалардың үстінен бақылау орнату;
• сыртқы саудада және шетел валюта саудасында бақылауын күшейту;
• экспортты кеңейтуге қажетті материалдармен қамтамасыз ету жүйесін жақсарту;
• жергілікті шикізат пен тауарлардың маңызды түрлерінің өндірісін ұлғайту;
• азық-түлік тасымалдау жүйесін жақсарту.

Жапон экономикасын қалпына келтіруінің американдық жоспардың қарапайым баптар тізімінен көрініп тұрғандай, оны жүзеге асыру Жапонияның халық бұқарасының өмір сүру дәрежелеріне үлкен соққы  беретіні мәлім. Осы баптардың ішінде салықты  көбейту, және бағалардың өсуіне әкелетін үкіметтік субсидияларды шектеу еңбекшілердің  жағдайларын да көрінуі мүмкін болатын¹³.

1949 жылы ақпан айында Жапонияға көрнекті  американ финансисті, Детройт банкінің бастығы Джозеф Додж келді. Оған арнайы Жапон экономикасын тұрақтандыру жоспарын жүзеге асыру тапсырылды. Оның айтуынша: “Осы миссияның басты міндеті, жапон экономикасын аяққа тұғызу болып табылады¹⁴.

Жоспарды жүзеге асыру үшін Додж экономиканы қалпына келтіру жолындағы кедергі болып тұрған инфляцияны жою қажеттігін айтты. Осы кезде елдегі инфляция өндірістің төмен дәрежесімен үкіметтің өнімсіз үлкен шығындардың нәтижесінен туды. Яғни бұдан өту үшін фабриканттарға берілетін мемлекеттік субсидияларды қысқартып, қаржы жүйесін  тұрақтандыру қажет болды.

1949 жылы 20 наурызда Додж жапон қаржы министрі Икэдаға 1949/1950 қаржы жылына мемлекеттік бюджеттің жобасын ұсынды бұнда жапон экономикасының “өз алдында дербестікке және тұрақтандыруға жету” жоспары қаралған¹⁵. Бюджетті тұрақтандыруына жету үшін шығындарды қысқартып кірісті ұлғайту бойынша бір қатар қатаң шаралар жоспарланды:

Ең алдымен Катаяма кабинеті кезіндегі көмір, болат, темір, мыс т.б. маңызды өнімдерін  өндірісін қалпына келтіру мен бағаларды ұстап тұруға арналған үкіметтік субсидияларды ұстап тұруға арналған үкіметтік субсидияларды алып тастап, орнына үкімет банкілерге мемлекеттік қазынадан қаржы бөліп, өнеркәсіптің маңызды салалрдың компанияларына өздерінің жауапкершідігімен банкілердің кредит беру міндеті қойылды.

Доджтың ұсынысы бойынша көмек ретіндегі  американ тауарлары, енді мемлекеттік  бюджетке емес, ірі компанияларға берілетін ұзақ мерзімді кредитке арналған эквиваленттік қорға әкелінетін болды. Бұл қордың құрылуы, ТАРИОА мен ЭРОА қорлары бойынша, американ көмегін алмастырды.

“Доджтың жүйесі” жапон экспортының ұлғайтуына да бағытталды. Жапон экономикасын қалпына  келтіруіне белсенді бағыт алған американ билеуші топтары, өздерінің монополистік капиталының экспансионистік мүддесін қалыптастырып, Жапонияның АҚШ-тан экономикалық тәуелдігін бекітуіне ұмтылды.

Осылайша 1949 жылы 14 қаңтардағы жарлығында Макартур жапон үкіметінен Жапонияда  шетелдіктердің еркін жүруіне, жапон меншіктерін алуына, олардың іс-әрекеттерінің сферасынкеңейту және шетел инвестицияларына еркіндікті қамтамасыз ету талап етілді. Осыған байланысты шетел капитал салулары жөнінде декрет қабылданды, ол бойынша американ капиталының Жапон экономикасына еңуіне қолайлы жағдай туды.

Осыдан кейін АҚШ-тың билеуші топтары  Жапон монополяларының экономикаляқ  күшеюіне көмектесудің басты міндеті болып табылған “Доджтың жүйеін” белсенді іске жүргізуді. Кейін Доджтың антиинфляциялық саясаты, инфляцияны тереңдету саясатына айналды. “Доджтың жүйесін” жүзеге асыруымен байланысты бір қатар шаралар көптеген өнеркәсіп салаларының қиын қаржы жағдайын қалыптастырды¹⁵. 

Үкіметтік субсидияларды алып тастау жағдайында кәсіпкерлер, өндірісті “рационалдандыру”  есебінен, табысты қамтамасыз етуіне ұмтылды. Бұндай  “рационалдандыру”, техниканы жақсарту және жабдықтарды жаңарту жолмен емес керісінше негізінен еңбек жағдайын нашарлатумен интенсификацияны күшейту, жаппай жұмыстан шығару, төлем ақыны төмендету мен заказдар төлемдерінің тоқтап қалу т.б. жолдармен жүргізілді¹⁶. Осылайша АҚШ пен Жапонияның билеуші топтары экономиканы қалпына келтіруді халық бұқараның мойынына ілу ұмытылысы жұмыссыздықтар сонының  және әр-түрлі товарларына бағалардың күрт өсуіне, төлем ақының төмендеуіне әкелді.

 

1.2. 1950-1970- ші ж.ж.  экономикалық  даму процестері

 

Кореядаға соғыс, дағдарыстығ шетінде тұурған Жапон экономикасының соғыстан кеінгі қалпына келтіру мен өсіунде үлкен роль ойнады. Бұо соғыс Жапонияның Онтүстік – Шиғыс Азиядаға агрессияда Ақштың одақтасы ретінде позициясын кушейті. Қару – жараұұа, әскери материалдарға, азық түлік жіне т.б. тауларға, монымен қатар әскери тасымалдау мен қызметке соғыс кезіндегі үлкен сұраныс жапон экономикасында әскери – инфляциялық жарылысты туғызды.

     Американ «арнайы заказдарыныңң өзі 1950-1953 ж.ж. аралығында 2347 мин.доллар құрады немесе коммерциялық экспорттың жалпы мөлшерінен 43,7% құрд¹⁷. Кореядағы соғыс пен американдық әскери заказдары бірнеше жылдар бойы құрдымда болған өндірістің тез дамуына әскер етті.

     1949 – 1951 ж.ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің жалпы көрсеткішкі соғысқа дейінгі 71,0 – ден 114,4 % — ке өсті 1950 – 1955 ж.ж. аралығында. Ішкі ұлттық табыс 338,2 млрд.доллардан 711,3 млрд. долларға дейін өсті. Әскери тасымалдаудардан, монополиярдың да табыстары көбейді. Ресми мәлімметтер бойынша 1950 ж. екінші жартысының өзінде үш металлургиялық компаниялардың табыстары 28 есе, үш тау – нең компаниялардың — 150 есе, төрт сауда компаниялардың табыстары – 11 есе және т.б. көбейді¹⁸.

Сан–Франциско бейбіт келіссөзін бекіту Жапониядағы жаулап кезеңді тоқтатты. Шамалы дәрежеде АҚШ- пен әскери келісім мен шектелген. Жапонияға егемендігін қайтару, елдің өміріндегі маңызды кезең болды. Жапония өз даумының жаңа этапына кірді.

     Жаулап алу режимінің аяқталу уақытына таман Жапония экономика жағынан, монополистік капитал билеп отырған империалистік елге айналды. 1952 ж. таман Жапонияның өнеркәсіп өндірісті соғысқа дейін дәрежеге жетіп (1934-1936 ж.ж. = 100), ал ұлттық табысы бұл дәоежеден асып түсті. Өнеркәсіп маңызды рольді алып  отырды. 1952  жылғы Жапония техника мен технология жағынан артта қалған өндіріспен келген.

     Ірі және орта өндіріс орындарының 70 % шамасында станоктар париінің жасы 10 жылдан асып, сөйтіп моральді көңерген болып есептеледі¹⁹. Бұнда өнеркәсіп орындарының жабдық — технологиясы ескі болғандығы айтылады.

      Ауыл шаруашылық саласында болса, үлкен өзгерістер байқалды. Помещщиктік жер иелену толығымен жойылды. Ауыл шаруашылық өндірісі 1952 ж. соғысқа дейінгі дәрежесінен 11 % — не асты. Бірақ елде бұрынғысынша, импорт есебінен толықтырылып отырған азық түліктің жетіспеушілігі сезінді.

     Американ «арнайы заказдарың 1951 – 1952 ж.ж. Жапонияда экономикалық көтерілуінің басты себептерінің бірі болып және осы жылдардағы елге шетел валюта келуінің негізі көзі болды²⁰.

     1952 ж. ортасына таман Жапонияның АҚШ- тың сауда мен экономикалық тәуелдігінің жоғарғы қарқыны кұралды. Себебі жапон экономикасының негізгі бөлігі АҚШ- тың нарығына жіберілсе, ал жапон өнеркәсібі үшін шикізаттың басымүлесі және ауыл шаруашылық өнімдер АҚШ- тан әкелініп отырды. Осы жылдық тамыз айында Жапония Халықаралық валюта қорына (МВФ) қосылып, халықаралық экономикада өз позицияларын қалпына келтіру үшін жағдай жасады²¹.

     1953 ж. 27 шілдеде  Кореядағы соғыс аяқталды. Соғыстың аяқталу уақытына дейін Жапонияда экономикалық құлдырау байқала бастады. Американдық «арнайы заказдар қысқарылып, әскери өндірісте жасайтын өнеркәсіп орындардың жұмысы қысқарды. Экономикалық өсудің қарқыны төмендеді. Елдің экономикалық дамуының перспективасы қарастырылды бұл яғни Жапон Өнеркәсібінің басты салаларының қазіргі заман техника базасында қайта құру және оларды жаңарту, және жапон өнімін әлемдік стандарт дәрежесіне дейін көтеру. Одан басқа экспортты қалпына келтіріп оны кеңейту жоспарланды ақырында АҚШ- тан қаржы т.б. көмектерді алу үмміттелді.

     1952 ж. наурыз айында өндіріс орындардың модернизациялауына көмектеу туралы заң күшіне еңіп, ол бойынша үлкен мемлекеттік көмек беріліп, капиталдан әсіресе машиналық жабдықтардан алынатын салық қысқарылды, одан басқа өндірісін модернизациялап, жабдықтарды жаңарту мен кеңейтуді т.б. жүргізіп отырған өндіріс орындары үшін басқа да жеңілдіктер берілді. Парламенттің шешімі бойынша өндіріс үшін үкіметпен бөлінген ірі қаржы (305 млрд. иен) тікелей жапон өнеркәсібіне жіберілді. Өнеркәсіпті модернизациялау шетелден қымбат қазіргі замаңғы фабрикалық  зауыттың жаңа жабдықтарды тала етті. Бұл 1953 ж. 1135 млн. доллар құралған төлем балансының дефицитін туғызды²². Бұған байланысты экспортың дамуы мен жапон тауарларының бұрынғы және жаңа нарықтарға таралу туралы мәселелер туды. Бірақ Жапон экономикасын тарату көптеген қиыншылықтарға тап болды.

     Жапония, социализм елдеріне (КОКОМ) әсіресе ҚХР – ге (ЧИНКОМ) АҚШ- тың жасаған дикриминациялақ оларға келісіп, осы елдермен өзінің тиімді экономикалық байланысын нашарлатты. Осыдан Жапон билеуші топтарының сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуының негізгі үмміттері АҚШ- тан байланысты болғандағы көрінеді²³.

     1955 жылға таман Жапон экономикасы толық тұрақтанды. Экономика саласындағы қатаншаралар саясаты Жапонияға 1953 – 1954 ж.ж. құлдыраудан АҚШ- тан алынатын кредитсіз өтуіне және әрі қарай жоғары коньюктура үшін негіз салуына мүмкіндік берді. Ендігі басталған өнеркәсіп жабдықтарының жаңаруы және алға қойылған ұлттық шаруашылығының көтерілуі 50-ші ж.ж. ортасына таман ішкі нарықта өндіріс қаржылары мен тұтыну заттарына тұрақты сұранысты қалыптастырды. Өнеркәсіптергі саларының дамуы әлсіреп енді ел экономикасының бейбіт салаларынан дамуына көптеп көңіл аударылды.

     1955 ж. бастап алғашқы жапон императорының кұрметіне аталған «Дзимму гүлденуі атты сәтті коньюктураның кезеңі басталды²⁴. Бұл 1955 ж. екінші жартысынан – 1957 ж. ортасына дейін созылды. Осы кезде Жапон экономикалық көтерілуіне әр – түрлі себептер әсер етті, соның ішіндегі негізгі капиталды жаппай жаңарту болды. Осылайма 1956 ж. және капитал салынулар Алдынғы жылғысынан 50% — ке дейін өсті. Одан басқа Батыс Европа елдері мен АҚШ- қа қарағанда төлем ақысы төмен жоғарғы білімді жұмысшы күшьің көп болуы да өз әсерін тигізді. Өндірістің өсуіне болса, бұнда жер реформаны іске асыру мен қала халқының тұтыну шығындарының көбеюуімен байланысты, ішкі нарықтын ұлғайуы да әсер етті. Экономикалық даму қарқынына шетел ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану да огипал етті.

     1955 ж. қантар айында «1956 – 1960 ж.ж. экономикалық өзін — өзі қамтуына жетудін бес жылдық жоспары жарияланды. Бұнда осы жылдардағы алда тұрған Жапониялық басты мәселелері болған экономикалық өзін — өзі қамтуына және халықты толық жұмыспен қамтамасыз ету қаралды. 1956 ж. Ішкі ұлттық өнім алдынғы жылмен салыстырғанда 13 % — не өсті, ал өнеркәсіп өндіріс – 22 % өсті²⁵. Өндіріс осуінің ең жоғарғы қарқына машина жасауда, текстиль, химиялық, энергетикалық салаларында болды. Кеме жасау өнериәсібі де тез дамып отырды. 1956 ж. бастап жапон кеме жасау өнериәсібі, кеме өндірісінің көлемі бойынша, әлем де бірінші орынға шықты.

     Бірақ өндірістің өсуіне қармастан, жапон экономикасының дамуында негативті тенденциялар байқала бастады. Шикі зат, отын және жабдық — құралдар импортының күрт өсуіне байланысты, сауда тепе – теңдігі нашарлады. Осылайша Жапонияның экспорты – 25 % — не, импорт – 40 % — не өсті²⁶.

     1956 ж. басталған Жапон экономикасының күрт көтерілуі, 1957 ж. ортасына таман тез өсіп тұрған өндірістік мүмкіндіктері мен халықтын төлеп алу сұраныстың мектеулі меңбері арасында қаймалықтың туына әкелді. Көптеген салаларда өндірістің қысқаруы жүрді. Мысалы текстиль өнеркәсібінің өндісір орындары 1957 ж. ортасынан өндірісті жүйелі шектеуге көшіп, 1958 ж. екінші ширегінде бұл бөлек түрлер бойынша 40 – 50 % — ке жетті. Тап осындай жағдай металлургиялық өнеркәсібінде де байқалды.

     Өнеркәсіп орындарының толық жүктелмеуі, тауар қарларының өсуі, инвестициялардың қысқаруы, өнеркәсіп компаниялар табыстры мен өнеркәсіптін өндіріс қарқысының төмен түсуі, қайта өндіру процесініңбұзылуына әкелетін, жапон экономикасындағы терең дағдарыстық жағдайлардың болуын дәлелдеді.

     Осы кездегі экономикалық құлауның дамуына белгілі бір дәрежеде кейбір сыртқы факторлар да әсер етті. 1957 ж. капиталистік елдер экономикасындағы дағдарыс жағдайының күшеуі, әлемдік нарықтарда күресті күртшиеленістіріп, Жапония үшін шетелде өз өнімін сатуын қиындатты. Жапонияның сыртқы саудасы мен валюталық қиыншылықтар елдің АҚШ-тың экономикалықтәуелділігінің тікелей нәтижесі болып табылады. 1957 ж. Жапонияда американ экспорты, жапон тауарларының АҚШ-тағы импортынан 2,5 есе асыл тұрды.

     Жапон монополиялары шаруашылық кньюктураны тірілту үшін мемлекеттік аппаратты пайдаланғысы келді. Осы жылдағы желтоксан айында Киси үкіметі “1958 – 1962 ж.ж. экономикалықдамуының жаңа бес жылдық жоспарда” қабылдады. Жаңа үкіметтік бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты өндірістік өсуді және халықты толық жұмыспен қамтамасыз ету, төлеу балансын нығайту мен жеткілікті ішкі капитал салулар болып табылады²⁷.

     1960 ж. аяғына таман экономикалықдаму саласында Жапония едәуір үлкен жетістіктерге жетті. 1955 ж. бастап басталған экономикалық өрлеу, 1957–1958 ж.ж. кішкентай үзіліспен өтіп, экономиканың өсуіне алып келді. 1955 – 1960 ж.ж. аралығында Жапон өнеркәсібі жоғарғы қарқынмен дамып отырды. Оса жылдардағы экономикалық өсуінің орта жылдың қарқыны 16,1% — ке тең болды. Әсіресе машина жасау саласы тез қарқынмен да мын отырды, оның орта жылдық қарқынының өсуі 1960 ж. дейін 28,5% құрады²⁸.

     Ұзақ пайдаланатын тұтыну тауларөндірісінің дамуы да өте маңызды болды. 1960 жылдын аяғына таман өнеркәсіптің жаңа салаларының тез өсуібайқала бастауы. Бұндай салаларға алдымен электронды өнеркәсіп, мұнай химиялық, пластмаса, синтетикалық материалдар өнеркәсібі жатады. 1957 – 1958 ж.ж. мұнай химиялық, өнеркәсібінің базасында құрылған жоғарғы молекулярлық қосылымдар химиясы дами бастап, 1960-1961 ж.ж. Жапония АКШ-тан кейін синтетикалық талшықпен смола шығару көлемі бойынша капиталистік әлемде екінші орында тұрды. Сол кездегі Жапон экономикасының едәуір жетістіктеріне қарамастан Жапонияның тен АКШ-пен Канададанғана емес Батыс Европа елдеріненде экономикалықжағынан қатты артта қалып тұрды.

     Бұл артта қалушылық жан басына шыққанда ұлттық табыс мөлшерінің төмендігінен және бір жұмысшыға есептегенде ақ өндіруінен көрінеді. Одан басқа бірқатар маңызды салалар да өзіндік дәреже бойынша басқа дамыған елдерден артта қалып тұрды.

     Экономикалық артта қалушылық әлемдік нарықта күресті қиындата отырды және Жапон экспортының өсуіне қарамастан сауда тепе – теңдігін дефицитпен біріктірді. Жапон экономикасындағы кейбір салаларының арақатысты қолассыз жағдайдың себептерінің бірі өнеркәсіп дамуының шамадан тыс жылы жағдайы мен экономикалық құрылымының артта қалушылықтың кері ықпалы болды. Әлі де көне, ескі болып тұрған экономикалық құрылым, енді ғана қайта құрыла бастады.

     Қолы жеткен сәттіліктеріне қарамастан Жапония өнеркәсіпте де, ауыл шаруашылықта да өндіріс концентрация дәрежесі мен еңбек өндірісінің өсуі бойынша бұл кезде экономика жағынан жоғарғы дамыған капиталистік мемлекеттерден артта қалып тұрды.

     Ауыр шаруашылық, өнім мен астықтын өсуі саласындағы кейбір сәттіліктерге қарамастан, мүмкіншіліктері төмен болғандықтан негізінен ұсақ тауар шығаруымен айналысты. Ауыл шаруашылық өндірістін көлемін көтеру үшін үкімет жыл сайын сатып алушылық бағаны көтеріп отырды нәтижесінде мысалы ауыл шаруашылықтың негізгі өнімі күрестің бағасы әлемдік бағадан екі есе өсті. Бұндай бағаны ұстап тұру үшін ірі мемлекеттік ассигноданиялар қажет болды²⁹.

     Парламент арқылы негізі ауыл шаруашылық заңды жүргізу қажеттілігі жапон билеуші топтары үшін басқа капиталистік державалардың ауыл шаруашылығымен салыстырғанда Жапон ауыл шаруашылықтын экономикалық артта қалушылығынан шыққан. “Негізгі ауыл қалушылығынан шыққан. “Негізгі ауыл шаруашылық саясатының” баста мақсаты ауыл шаруашылық өндірісін ұсақ тауарлығынан ірі капиталистікке көшіруу яғни деревняларды капиталистік түрде қайта құру болды³⁰.

     1961 екінші жартысынан бастап Жапонияда үстепе өндіру белгілері байқала бастады, 1954 пен 1957 ж.ж. сияқты басы сыртқы саудадағы тепе-теңсіздігі болған экономикалық құлдырау қаупі пайда болды. Үкімет экономикалық құлдыраудың әрі қарай дамуын тоқтату үшін 1961 ж. аяғында экономиканы тұрақтандыру бағдарламасын құруды бастады. Капитал салу мен өндірістік көлеміне қатысты бірқатар шектеулі шаралар жүргізілді осылайша 1961 ж. маусым айынан бастап өндіріс жабдық — құралдарының жүктелуі азайды 1962 ж. экономикалық даму қарқыныңазаюы орын алды. Осы жылы өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқыны екі есе қысқарды.

     1962 ж. аяғына таман барлық көрсеткіштер экономикалык құлдаруын дәлелдеп отырды. Тек қана сыртқа сауда мен төлеу балансы саласында жағдай бір қалыпты болып қояды. Жапон экономикасының құлдырауы АҚШ-пен экономикалық қарама-қарайшылығының шиелені су жағдайында қалыптасты.

     Экономикалық құлдырау жағдайында жапон билеуші таптарына сауда сферасындағы АҚШ- қа бағатталған гипертрофильді бағыты. Жапон экономикасы үшін қандай нәтиже әкелетіне айқын болып тұрды. Енді Жапонияның іскер топтары алдында АҚШ- тан басқа елдермен, әсіресе ЕЭС-пен социалистік достастығының елдерімен сайда байланысын кеңейту мәселесі тұрды. Бұл мәселелер 22-24 тамызда Хаконэ қаласында өткен конференцияларда Жапон іскер әлемінің ірі өкілдері көнілдерінің ортасында тұрды³¹.

     Конференцияда ЕЭС-пен экономикалық қарымқатынас жөнінде және Жапонияға қатысты ЕЭС жағынан протенционистік шаралардың өтуіне арналған басқа шаралар туралы, соның ішінде “Жалпы нарық” елдері ішінде импортты – либерализациялық жөнінде мәселелер қарастырылды. Соңғы мәселе бойынша екі жүйе қалыптасы.

     Жеңіл машина жасау, синтетикалық маталар өндірісі мен металлургиялық өнеркәсібі сияқты салалардың кәсіпкерлері ЕЭС елдерімен бірігуді жақтаса, машина жасау өнеркәсібінің ірі өндіріс орындарының басшылары “Жалпы нарықты” бақталас ретінде көріп тұрды. “Мицубиси дзюкоге” компанияның басшысы Коно ауыр өнеркәсібінің өнімін ЕЭС елдерінде сату мүмкіндігі жоқтығын айтты және керісінші ЕЭС Жапония үшін үшінші елдер нарығында бақталас болып тұрды³².

     Экспортты ұлғайту мәселесіне соншама көңіл аудару жәйдан жәй болады. 1962 ж. таман. Жапон экономикасындағы өндірістік қуатының тез өсуімен салыстырғанда, ішкі нарықтын шектеулі мүмкіншіліктері айқындала бастады.

     1963 ж. шілде айында экономикалық дамуының жоғарғы қарқынының қалпына келу белгілері байқала бастады. Енді экономика қайта тіріліп, өмірге келді. Өнеркәсіп өндірісінің өсуі 16,3 % құрады³³. Құлдыраудан, басқа салалардан көрі көп зардан шеккен, металлургияның жағдайы жақсара бастады.

     1963 ж. Жапонияда электроэнергия – 160,2 млрд. квт/ч (капиталистік өлемде 3-ші орын) болат шығаруда – 31,5 млн.т. (үшінші орын), кеме жасауда – 2374 мың (бірінші орын), радиоқабылдағыш – 17,1 млн.шт. (екінші орын), теледидар – 4,9 млн.шт. (екінші орын), цемент – 29,9 млн.т. (үшінші орын), химиялық тамшықтардан жасалған маталар – 2,1 млн.м.² (екінші орын). Осы көрсеткіштердің бәрі Жапонияның экономикалық күшінің өсуін дәлелдейді³⁴.

     Сонымен әлемдік нарықта бакталостығын күшейтетін, шығарылатын өнімнің сапасы жоғарлады. Ішкі нарығы негізінен толық болып тұрған өнімдер үшін мысалы тұрмыстық радиоэлектрондық жабдықтар сияқты үшін бұл өте маңызды болды. Елдегі отбасылардың 90 %- ті осы кезде теледидар алып отырды. Соған да қарамастан олардың техникалық дәрежесі экспортты ұлғайтуға мүмкіндік бергендіктен, осы тауарларын өндірісі өсе берді. Экспортта көбінесе жеңіл өнеркәсіп өнімдері үстем болып қала берді. Бірақ 1963 ж. сыртқы сауда дефициті 1284 млн. доллар құрған кезде, сыртқы сауда тепе –теңіздігінің мәселесі одан сайын шиеленді. 1963 ж. 1962 жылмен салыстырған капитал салудың өсуі төмен болды. Бұл жерде алдында салынған капиталды артықшылығының ықпалы көрінді³⁵.

     1964 ж. сонында қайтадан циклдік экономикалық кұлдырау пайда бола бастады. Көптеген — өнеркәсіп салаларының өндірісі төмендеді. Алдынғы циклдік құлдыраулар сияқты 1964 – 1965 ж.ж. құлдырауда да экспорттың өсуі жүрді.

     1960-шы ж.ж.  Жапония негізінен экономикалық өсу қарқына монополистік капитализм елдерін озып, алда тұрды. Жапониядағы капитал жинаудың жоғарғы нормаларының негізінде жатты. Жапония осы көрсеткіштер бойынша монополистік капитализмнің басқа елдерін озып түсті.

     Өндіріс қуатты және жалпы экономикалық даму қарқының тездету мақсатында, ірі жинақтаулар жабдықтарға инвестиция салуына мүмкіншілігін ашты. 1950-1970 ж.ж. аралығында жапон экономикасын 100 трлн иен астам инвестиция салынды. Әсірісе өнеркәсіпке салынған инвестицияның өсу қарқыны Жапонияда басқа дамыған капиталистік елдерге қарағанда тым жоғары болды. 1950 – 1970 ж.ж. Англия, Франция, ФРГ-ге қарағанда Жапонияда бұл инвестициялар 2,6 есе, ал АҚШ-қа қарағанда 4 есе тез өсті³⁶.

     Капитал салынулар негізінен жалпы экономикалық дамуын ерекшелейтін ( металлургия, машина жасау, мұнайхимиялық т.б.) өндіру өнеркәсібінің салаларына бағытталды. Ірір инвестициялар жаңа техника мен технологияларға арналған шетел патенттер мен лицензияларды көптеп алу (1950 – 1970 ж.ж. ішінде 15 мың астам) жолы арқылы өндірісіне әлемдік ғылым мен техниканың жаңашыл жетіктерін жаппай енгізуімен қатар жүрді. Жаппай   жаңашылдықты еңгізу мен негізгі капиталды кеңейту арқылы қорлыққаруланудың өсуіне өол жеткізіп, бұл еңбек өндісінің тезкөтерілуіне негіз болды. Сонымен қатар Жапония Бұл жағынан соғыстан кейінгі кезеңде өзінің негізгі бақталастарынан тым алда болып тұрды. Еңбек өндірісінің тез өсуі жұмысшы күштің төмен еңбек өндірісінің салаларынан жоғарғы еңбек өндірісіне яғни ауыл және балық шаруашылықтарынан және тау — нең салаларынан өндіру өнеркәсібіне көшумен қатар жүрді.

     Әскери шығындарының арақатысты төмен дәрежесі (1970 ж.–ІҰӨ-ң1% шамасында) жапон монополияларына қуатты экономикалық потенциалды құру мақсатында жкономикалық өсу қарқынының калыптасуына күш салуға мүмкіндік берді. 1960–шы ж.ж аяғына таман Жапонияның экономикалық дамуының жоғарғы қарқыны оның әлемдік капиталистік жүйесінде өз позициясын күшейтуіне әкелді.

      1960–шы жылдарында Жапония Ішкі ұлттық өнімінің көлемі бойынша алдымен Италия мен Франция, кейін Англия мен ФРГ – ні азып, 1968 ж. капиталистік әлемде АҚШ – тан кейін екінші орынға шықты. 1970 ж. таман Жапония кеме құрылысы мен радиоқабылдағыш шығару бойынша капиталистік әлемде, бірінші орында,, ал электро – энергия, мұнай өнімдер мен цемент шығару және шойын, болат, пластмасс, синтетикалық талшық, теледидар өндірісі бойынша – екінші орын және автомобильдер бойынша – екінші орын және автомобильдер, азоттық айтқыштар т.б. өндірісінде-үшінші орында тұрды³⁷.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Тарау. 1970 –1980-ші ж.ж. Жапон  экономикасы

 

2.1. Жапонияның шет елдерімен қарым қатынасы.

 

      1970–1980-шы ж.ж. басынан бастап экономикалық өсуінің жоғарғы қарқына бір жарым он жылдықтан кейін капитализм экономикасының шиеністер жолына түсті. Мишдат пен ендігетикалық дағудысы нәтижесінен шиеленіскен ұзақ алдыңғы қатарлы капиталистік елдердегі шаруашылықтың шиеленісуін тұғызды. Басқа елдерден көрі шикізат пен отын тауларының импортынан тәуелді болған Жапонияға да бұл дағдарыстың терең соңқысы тиді. 1970–1980-ші ж.ж. Жапон экономикалық дамуымен жапон – американ қатым-қатынасының ерекшеліктерімен және қатты бақталас күресімен анықталған жапон тауарларының АҚШ -қа ағылуы өзара тауар айналымен салыстыру кезінде айқындалатын нәтижеге әкелді. 1970–1980-ші ж.ж. АҚШ – тағы Жапон экспорты 3,3 есе импорт 2,2 есе өсті және 1970– ші ж.ж. екінші жартысында экспорттың өсу қарқына импорттан жоғары болды³⁸.

      Валюта жүйесі мен сауданың өсіп кеткен тұрақсыздығы мен капиталистік шаруашылықтың терең жаң  түршігерлік жағдайдағы қарамастан Жапония қалыптасқан жағдайы пайдаланып және соған икеледелініп сыртқы саудада өзінің белсенді сальдосын көбейтті. 1970–ші ж.ж. Жапониялық АҚШ – пен саудада тұрақты онды сальдоны кемдеді.

1970 – ші ж.ж. болса Жапонияның жалпы өндеу өнеркәсібінің тауарлары және капиталды мен ғылыми салалар экспортының әлемдік соның ішінде негізінен американдық нарықты позициясын күшейтті.

      АҚШ – тың нарығына, американ кәсіпкерлері үшін көп уақыт бойы қолайлы болған автомобиль, химиялық тауарлар, өнеркәсіптік және тұрмыстық электроника, болат, комплекстік және тазарту жабдықтар т.б. салалардың тауарлары көптеп еніп отырды. Осындай бір қатар тауарлар бойынша Жапония әлемдік экспортта бірінші орынды алып, сауда – саттық жағдайы нашарласа да бұл жерде олардың жоғары бақталаса алушылығы ерекше рольді алып отыр.

      Жапон автомобильдерін сату әсіресе энергетикалық дағдарыстан кейін үзіліссіз көбейді, себебі тасымалдадағы шығындарға қарамастан, олардың бағалары жергілікті автомобильдің бағаларынан 15 – 20% төмен болды. Бұндай саудада бірінші орынды «Ниссанң, «Тоиотаң, «Хондаң фирмалары ұстап тұрды. Қара металлургия өнімінің саудасы да ұлғайды. Жапондық тұрмыстық электроника (теледидар, транзистар, магнитофн т.б.) да американ нарығының едәуір бөлігін жаулап алды³⁹.

      1970–1980-ші ж.ж. басынан бастап Жапония мен Батыс Европа елдері арасындағы экономикалық қарым — қатынастар өз дамуының жаңа этапына кірді. Жапония мен Батыс Европалық аймағында елдерінің арасындағы экономикалық қарым — қатынастар, олардың АҚШ – пен немесе Жапонияның Онтүстік – Шығыс Азия елдерімен экономикалықбайланыстары сияқты екі жақтан да қатынастардың интенсивтілігі мен маңыздылығына жеткен жоқ.

      Бұл қатынастардың белсенді дамуы 1970–1980-шы ж.ж. екінші жартысынан басталып және бір жағынан Жапонияның сыртқы саудасымен экономикасын либерализациялау процесі және ЕЭС – тің кенендік ”қарусыздандыру” процесімен, екінші жағынан Европа елдерінің АҚШ- пен қатынастық шиеленісуінің өсуіне әкелген, әлемдәк сауда және валюта салаларындағы империалистік елдер арасындағы қайшылықтың шиеленісуімен байланысты.

      1976–1987 ж.ж. Жапония мен Батыс Европа арасындағы сауданың көлемі 6 есе өсті. Осы аймақтағы Жапонияның негізгі сауда контрагенті болған ЕЭС болып табылады. 1977 ж. Жапонияның Батыс Европаға жіберген экспорттынан ЕЭС – тің үлесі 68 %, ал осы аймағының (Батыс Европа) импортынан 75,8 % құрады⁴⁰.  Формалды түрде Жапония өзінің импортын либералдарын тек 29 тауарлық позициялар бойынша ғана кедендік шектеулерді сақтап қалды.

       1973–1975 ж.ж. экономикалық дағдарыс жапондық іскер және билеуші топтарын Батыс Европамен сауда қатынасының дамуы үшін маңызды болған, өнеркәсіп пен сыртқы сауданың құрылымдық қайта құруды тездетуіне мәжбүр етіп, өндіріс ұстанымның өсуіне сықпал етті.

       Жапонияның сыртқы экономикалық стратегияның жаңа маңызды өсіру болып табылады. Бірақ соңғы жылдарда елдегі инвестициялық орта нашардап бұл өз алдымен көптеген салалар үшін ұлттық нарық көлемінің нормадан асуы, еркін қорларының (жұмысшы күш, жер учаскелері) таусылуы, кедендік қорғаныс дәрежесінің әлсіреуі және валюта бағамының өзгеруі болып табылады. Капиталдық экспорты, тасымалдау ұстанымдарының қысқаруына жетіп, тарифтік т.б. кедергілерден өтуіне, өндірісті өткізу нарықтарына жақын қойып, нарықтың сұранысын эффективті бақылауға мүмкіндік берді. Осындай тиімді жақтардың барлығы да Жапониядан потенциалды көлемі бойынша үлкен болған және жағрафиялық жағынан алыс Батыс Европамен саудасында ерекше маңызды алды.

       Бұл нарықты жаулап алу стратегиясы жапон монополияларын өздерінің өндірістік қуатының бір бөлігін көшіруіне мәжбүр етті. 1970–1980-шы ж.ж. ортасынан бастап Бастыс Европа нарығындағы  жапон инвестициялық стратегиясының бетбұрыс жағдай пайда болды. «Сониң, «Мацусита, «Хондаң, «Тойотаң, «Ниссанң, «Мицубисиң, «Асаки касэйң, «Ниппон сэйкоң т.б. бір қатар компаниялар осы жерже өздерінің өндірістік филиалдарын аша бастады⁴¹. Өндіріс кооперациясы немесе тауар өткізу негізінде жұмыс жасайтын аралас өндіріс орындарды құру, алға жылжуының ең таралған түрі болып табылады. Осымен қатар өндірістік бірлікке айналдыруға бағдарланған құрылыс филиалдар, әр – түрлі өкілдік бюролар пайда бастады.

       Батыс Европадағы жапон бизнесі үшін өкілдік немесе тауар өткізу филиалдарын құруынан біріккен өндіріске қатысуына дейін, құрылыс зауыттардан жергілікті өндірісте шығарылған құрал – жабдықтарды пайдалануымен (көпшілік кезде минни) жаңа модельді шығаруына дейін, бір елдің нарығына өз өнімін еңгізуінен, солармен байланысты нарықтарға тасымалдауға деін сияқты өнеркәсіп салаларының сатылы ұлғаюы ерекше болды. Осылайша «ниппон эектрик компаниясы 1973 ж. Дюссельдорфте өзінің басты батыс Европалықфилиалын және ФРГ, Франция, Италияда сату бойынша Парижде тауар өткізу бюросын ашқан және одан басқа Ирландияда салынған өзінің жаңа зауттың өнімдерін 1976 ж. ашылған Лондондағы өткізу орталығы арқылы батыс Европа нарықтарына тасымалдаған⁴². Сонымен қатар Жапония және Батыс Европаның іскер топтары дамушы елдерде бірігіп кәсіпкерлік жасау мүмкіндігін қарады.

       Жапон мемлекеттік – монополистік капиталы сауда, инвестиция сияқты салаларындағы операциялардың динамизм мен эффективтілігі бойынша өзінің батыс Европалық партнерларынан аса алда болды. Жапониямен сауда күресі мәселесі Батыс Европа елдердің бір қатар өнеркәсіп салалары үшін үшкір болды. Бұл ең алдымен Батыс Европаға жіберілетін Жапон экспортында басты орын алатын бес саланың болат құю, автомобиль, кеме жасау, электро – техника және подшивник жасау өндірістерінің өнімдеріне қатысты болды.

       ЕЭС, Америка және Кариб елдерімен қарым қатынас туралы Лом конвенциясы бойынша Жапония өзінің өнеркәсіптік құрылыс жобасымен технология мен жабдықтарды тасымалдауына қатысуға ұмтылыс жасады. Франциямен келісімшарт негізінде дамушы елдердегі бірқатар біріккен инвестициялық жобалар жүзеге аса бастады. Жапония үшін, жапонияға қарсы болған Онтүстік – Шығыс Азиядағы батыс европалық компаниялардың кәсіпкерлік жұмысына үлестік қатысуы тиімді болды.

       Жапонияның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінде дамушы елдер маңызды орын алады. Өзінің өнеркәсіптік шикізат пен минералды отын қорлары мүлдем болмаған Жапония үшін олардың әкелінуі өте маңызды болды. Капиталистік әлемнің отын – шикізат дағдарысы Жапонияның осы елдерімен қатынасын одан сайын күшейтті. Сонымен қатар дамушы елдер жапон өнеркәсіп өнімінің өткізуінің маңызды нарыға болып табылады.

       Жапония үшін дамушы елдер арзан еңбек күшін пайдалануымен де байланысты. Жапонияның өзінде жұмысшы күш бағасының өсуі және өндіріс ұстанымының кейбір элемменттердің өсуі, монополистік капиталды шетелдерде өнеркәсіп орындарын салдырып, олардың өнімін өз елінде сатуына мәжбүр етті Осылайша Жапон сыртқы сауда статистиканың мәлеметтері бойынша әр – түрлі электротехникалық және радиолектронды жабдықтарының келуі көбейді. Соның ішінде АҚШ – пен ФРГ мен бірге тасымалдаушылардың арасында Онтүстік Корея, Тайвана, Гонконг болды. Олар электромотар мен басқа да күрделі емес электро қуатты жабдықтар, электро өлшеуіш құралдар, дайын және құрастырылмаған түрдегі байланыс жабдықтарды, жартылай өткізгіш элементтерді экспорттап отырды. Бұл елдерде олардың өндіріс жергілікті жерде тұтынумен қатар экспортқа, соның ішінде Жапонияға жіберу мақсатымен жапон компанияларымен салынды.

       Азияда жалғыз ірі капиталистік мемлекет болған Жапония ұзақ уақыт бойы дамушы және өнеркәсіпті дамыған капиталистік елдер арнасында, біріншілердің мүддесін қорғайтын делдал болуға ұмтылды. Бірақ халықаралық экономикалық келіссөздеріне Жапонияның қатысу тәжиребесі бұл жарнамалық “имиджінің” жасанды екенің көрсетеді. 1970–1980-ші ж.ж. екінші жартысында Жапония мен дамушы елдер арасында қайаслықтың түрі экономикалық көмек болып табылады. Соңғы жылдарда Жапониядан капитал шығару едәуір өсті. Бұл жағдай елдегі валюта — қаржылық жүйенің жақсаруымен, соның ішінде жапон инвесторлары үшін шетел капитал салуларын тиімді еткен иена бағамының өсуі мен белгілі түрде нашарлауымен (өндіріс ұстанышының өсуі, жапон экономикасының әрі қарай тез өсуіне жол болмауы т.б.) байланысты болды.

       Ресми мәлеметтер бойынша Жапон экономикалық  көмегі 4003 млн. доллар яғни елдің ішкі ұлттық өнімінің 0,72 % құрады. Нақтылай айтқанда Жапония дамыған капиталистік елдерден ішкі ұлттық өнімінің 1 % — тін дамушы елдерге экономикалық көмек ретінде бөлуді талап ететін БҰҰ — белгілі шешімін орындамай отыр деген сөз⁴³.

       Соңғы жылдарда Жапония ОШАЕА мүшелерімен экономикалық байланысына ерекше көніл аудара бастады.

       Жапон монополиялары Онтүстік – Шығыс Азия оймағын экономикалық билеу сферасы ретінде қарады. Ал, ОШАЕА елдерінде Жапонияның Онтүстік – Шығыс Азия мен Қиыр Шығыс елдерімен сауданың жартысы тиеді. Бұл елдерден Жапонияға мұнай, қоюланған газ, Темір және мыс рудалары, олово,табиғи каучук, орман ағаштары, копра т.б. шикізаттың кейбір түрлері әкелінді. ОШАЕА елдеріне Жапонияның қызығушылығының өсуіне соңғы жалдарда Жапонияның дамушы елдермен экономикалық қатынасына жаңа фактор – дамушы елдердің өнеркәсіп жағынан дәстүрлі жапондық тауарлардың бақталастығы едәуір күшеуі ыңпал етті. Алғашқыда бұл бақталастық жеңіл өнеркәсібінің өнімдеріне соның ішінде ұсақ тұтыну тауарларына, кейін текстиль тауарларына таралды.

       Алдағы уақытта дамушы елдер жағынан сағат, өмкеуіш құоралдар, подшипник, қалта және стол электро – есептеуіш машиналар мен басқа даофистік жабдықтар, лакобояу материалдар, химиялық тыңайтқыштар, мұнай химиикаттар т.б.  нарықтарында ықпалы көріне бастады⁴⁴. Осының бәрі жапония үкіметі мен монополистік капиталын дамушы елдердің әр – түрлі өнеркәсіп орындарды салуда техникалық және қаржылай көмек беру сұраныстарына сақтыкпен қарауға мәжбүр етеді.

       Осы елдерде өнеркәсіп орындарды салу жоспарларын сатуда алғашқы кезде жапон компаниялары қай жақтан болмаса да ойланбастан қатысты. Олар максималды табысқа ұмтылып сатылған технология тез көнеріп отырған кезде тоқтаусыз техникалық прогресс пен сұраныстың өсу жағдайында бақталастықтан өсуін  қорықпады.

       Қазіргі нарықтағы тоқырау мен өткізу қиншылықтын күшейген жағдайында дамушы елдердегі жапон көмегімен салынған олардың әр бір өндіріс орны дәл соедай жапон өнімдерінің сатылуын қысқартып отыр.

       КСРО мен Жапония арасындағы 1970–1980–ші ж.ж. қатынастарда балық аулау саласындағы қарым — қатынас екі ел арасындағы жалпы байланыстар комплексінде маңызды орын алды. Оның маңыздылығы екі мемлекет үшін бір қатар себептермен соның ішінде әлемдегі балық аулайтын ірі державалар болып табылатындығымен ерекшеленеді.

       Теңіз өнімдері Жапонияда тамақ рационының маңызды бөлігін құрайды. 1985 ж. Жапонияның жылдық аулауы 1887 млрд иен тұратын 10 545 млн т. құрайды. Кеңе Одағы да балық аулаумен интенсивті айналысып 1985 ж. оның көлемі 10 млн т. шамасында құрды⁴⁵.

       Кеңес Одағы мен Жапония теңіз өнімдерін өндіруде әлемде екінші және бірінше орындарды ала отырып балық аулау шаруашылығы саласында өзәра тиімді қарым — қатынастардың дамуына мүдделі болды. Бұл жағдай 2 елдің балық және басқа да теңіз өнімдерінің көп бөлігін Тыңық мұхиттың  сол түстік – батыс бөлігінен алып отырғандығымен ерекшеленеді. Бұл жер бүкіл әлемдік мұхиттағы балық өнімі мол болып табылады. Сондықтан Жапондық балықшы кәсіпкерлер оған көп көңіл аударады.

       Екі ел арасындағы балық аулау саласындағы қатынастар жалпы кеңес – жапон байланыстарының дамуына ықпал етті. Кеңес одағы мен Жапония арасындағы балық аулау саласындағы қатынастар алдағы кезеңде (80 – ші ж.ж.) сәтті дамып отырды⁴⁶.

       1979 ж. бастап, КСРО аймақтың шельфтегі жапондықтардың шаян промысылы туралы жыл сайын үкімет аралық келісімдер бекітілініп отырды. Ал, 1984 ж. бастап құнды теңіз азық түлік өнімі болып табылатын «цубу ракушканы аулау туралы келісімдер бекітіле бастады.1977 ж. балық шаруашылығы саласындағы екі жақты ғылыми – техникалық қарым — қатынас  туралы келісім, 1985 ж. Жапонияның солтүстік – шығыс жағалауы жаңында балық аулауда қадағалайтын балық аулау операцияларды еңгізу туралы кеңес – Жапон келісімдері бекітілді.

       1970 – ші ж.ж енді әлемдік мұхитты пайдалану мәселесі маңызды орын алды. Осы міндетті орындау теңіз хұңы бойынша БҰҰ- ң  Ш- і конференциясына жүктелді. Бұл конференцияға қатынасқан дамушы елдердің өкілдері Тыңық мұхит жағалауындағы жоғары аталған ауданның мемлекеттері өздерінің жағалауларында 200 мильдік теңіз зонасын қондыруы мен осы зонада балық аулаумен айланысуын ұсынды. Оған КСРО өз келісімін береді. Сөйтіп 200 мильдік балық аулау зонаны құру туралы заң 1979 ж. 13 сәуір айында АҚШ – та қабылданды⁴⁷.

       200 мильдік шетел зоналарына кірген бір қатар теңіз аудандарда көптеген елдер болып аулау шаруашылығын жалғастыру мүмкіншілігінен айырылып, жаңа игерілмеген балық аулау аудандарды іздеуге мәжбүр болды. Экономикалық немесе балық аулау зоналармен қоршамаған аудандар жағрафиялық саласы тар болған шетелдік балық аулау кемелерінің шоғырлану қауіпті төңді.

       Осы жағдайда КСРО өзінің жағалаулары жанындағы теңіз аудандарда теңіздік биологиялық қорларын сақтау мақсатымен бір қатар шараларды қабылдауға мәжбұр болды. Кеңес Одағының уақытша шараларын еңгізуі (1976. 10.12.) Жапония – мен балық аулау саласында қарқым қатынаста қайта құруды қажет етті.

 

 

 

          2.2. Ұлттық экономиканы дамыту

 

       Япония елінің әлемдік экономикалық держава қатарына қысқа мерзім ішінде шығуына елдің, негізгі мақсаты ұлттық құндылығымен шетел жетістіктері және тәжиребелерге арнайы жағдайда жоғары дәріжеде бейімделуі болған майысқан экономикалық саясат жүргізуі себеп болды.

             Пропорция жағынан жоспар мен нарықтың сәйкес келуі оптималды және эффективті экономикалық саясатты немесе жапондықтардың өзі атағандай ”индустриялды саясатты” жүргізуге мүмкіндік берді. Бұл саясатта екі негізгі элемент болды біреуі – бөлек өндіріс орындар дәрежесінде менеджмент, техника мен технологияны және жаңашыл ғылыми тетістіктерді еңізу жолы арқылы өндірісті райионалдандыру (микродәрежеде) және екіншісі – бүкіл экономика үшін эффективті бағаттағы, өнеркәсіпте құрылымдық қайта болды (макродәрежеде) ⁴⁸.

              Өндірісті рационалдандыру мен өнеркәсіпті құрылымдық қайта құру, соғыстан кейінгі Жапонияда мемлекеттің радикалды экономикалық реформалар жүргізу үшун барлық қаржылар мен қорларды мобилизациялау мақсатымен мемлекеттің ықпалынсыз орындала алмайтын еді. Себебі мемлекеттің аталған мақсаты бойынша елді казіргі замаңғы дамыған өнеркәсіпті капиталистік мемлекеттер қатарына шығару керек болды.

          Жапон ғылымдары арасында “аралас” Жапон экономикасы туралы яғни күшті жоспарлы элементтері бар нарықтың экономикасындағы жоғары бақталаса алушылық туралы тезис туды. Әрине әлемнің басқа елдері сияқты Жапония да жалпы мемлекеттік ауқымындағы кеңес Одағының ұзақ мерзімді жоспарлау тәжиребесін пайдаланды. (Корпорация, фирма, өндіріс орындар дәрежесінде Жапония өндірісті, таулар өткізуді т.б. жоспарлауын бұрыннан үйренген). Бірақ жапондықтар кеңестік тәжиребеден жеке меншікті жаппай мемлекеттендіру мен халық шаруашылықты басқарудың әміршіл — әкімшіл әдістерін алмай, тастап яғни өздерінің экономикалық моделіне әдісін емес концепциясын ғана алды⁴⁹.

          Сонымен Жапонияның экономикалық саясатының негізгі бағыттары мен мақсаттарын және оны жүргізу әдістерін ашып қарайық. Жапония экономикалық көтерілуінің басты міндеті ретінде оның барлық негізгі көрсеткіштерін: ішкі ұлттық өнімінің, өнеркәсіп өндірісінің, еңбек өнімділігі мен экспорттың т.б. өсудің жоғарғы қарқынына ғылым мен техникалық жаңашыл жетістіктерді еңгізу мен минималды шығымен максималды нәтиже алу негізінде жету болды.

           Осы кезде, яғни 1970–ші, 1980–ші ж.ж., ”велосипедті” экономика термині пайда болды. Оның негізгі мақсаты, бұл айналымы күрт тоқтаған кезде тепе – теңдікті жоғалтпай алғы жылжуы үшін Жапония осы “велосипедтің” экономикалық педалін күшпен айналдырып отырды қажет болып табылады. Нәтижесінде Жапония 1970 – 1980 – ші ж.ж. жалпы және жан басқа шаққандағы Ішкі ұлттық өнімінің өсуі бойынша әлемде рекордты жоғарғы қарқынға жетті. 80 – шы ж.ж. Жапония ішкі ұлттық өнімінің өсуінің орта жылдық қарқыны 4,4 %, – АҚШ — 3,4 % ЕЭС елдері – 3,1 % құрады, яғни Жапония осы экономикалық өсудің көрсеткіші бойынша алдыңғы капиталистік елдерді озып тұрды. Осындай өсудің жоғарғы қарқының нәтижесі Жапония ішкі ұлттық өнімінің абсолюттік және ара.қатысты (АҚШ-пен салыстырғанда) өсуі болып табылады⁴⁹.

        Егер 1950 ж. Жапонияның Ішкі ұлттық өнімі АҚШ-тың ішкі ұлттық өнімінен 8,8 % құраса, 1960 ж. – 14,8 %, 1970 ж. – 28,1 %, 1980 ж. – 33,9 %, 1989 ж. – 36,1 % құрады 1980 – 1988 ж.ж. Жапонияның, капиталистік елдердіңІшкі ұлттық өнімінің үлесінен 2,2 % есе өсті. Сонымен қатар Жапония өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқыны бойынша да өзінің негізгі бақталастарын озып тұрды. (табл. қара).

 

           Дамыған капиталистік елдердің өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқындары, 1980 ж. = 100.

 

Жыл	Жапония	АҚШ	ЕЭС	жыл	Жапония	АҚШ	ЕЭС
1970	67	72	76	1986	122	115	105
1975	73	80	85	1987	126	119	107
1985	122	114	103	1988	138	126	111

 

           Нәтижесінде дамыған капиталистік елдердің өнеркәсіп өндірісіндегі Жапонияның үлесі 1,7 %,  АҚШ 1,7 % өсіп, ал ЕЭС елдері 3,5 % қысқарды⁵⁰.

          Алға қойған мақсаттарға жету үшін Жапония ғылыми – техникалық прогресті колдап жаңашыл техника мен технология импортына қадам жасай бастады.

          Жапондықтар барлық жағынан да имитаторлар болды, бір заттың копиясын жасағанда олар затты ориганылынан да жақсы жасап отырды. Әрине автомобильді, телевизорды, сағатты, фотоаппарат, бейне-магнифатонды, персоналды компьютерді т.б. көптеген заттарды шиғарған жапондықтар емес. Бірақ бұл заттарды жапондықтардан жақсы, сапалы, берік және әдемі етіп ешкім жасай алмаған. Аналогтан қымбат болып тұрсада Жапонияда шығарған тауларды кәзіргі кезде де адамдат қуана — қуана алып отыр. Себебі оларды «Жапонияда жасалынды деген жазу бар. Осыдан жапондықтардың тек қарапайым имитаторлар ғана еместігі көрінеді⁵¹.

Жапония кеме жасауда, қара металлургия да, тұрмыстық электро-техникада, автомобиль жасауда, және сандық программалық басқаруы бар жабдықтар өндірісінде әлемдік медерге шықты⁵².

           Жапонияның Ғылыми – зерттеу және тәжиребе – конструкторлық  жұмыстарына арналған шығынның 3 бөлігі жеке капиталистік корпорациялар меңберінде жүргізіліп және тез коммерциялық қайтарып алуына бағытталды⁵³. Жапондық ойлап шығарулар мен техникалық жаңалықтар автомобиль, ЭЕМ, копировалды техника, фотоаппарат, телидидар, электронжы музыкалық аспаптар, стереожүйелерде, бейнемагнитофондарда, сонымен қатар фармацевтикада, жартылай өткізгіш электроника мен ғылым мен техникада т.б. бір қатар бағыттарда ұзақ мерзімді пайдаланатын техникалық тұтыну тауарларында кең қолданылады.

            Сапалылық мәселелерді жапондықтар алдынғы қатарға қояды. Белгілі бір ағылшын зерттеушінің айтуынша: «Сапа – бұл жапондықтардың ұлттық ұстанымы, бұл мәселені олар басты мәселердің алдына қояды. Ал, американ экономист ғалымдары – «Сапа түсінігі Жапонияда «жетілдіруді білдіріде – дейді⁵⁴.

            Жапондықтар өз өнімнің сапалылығын ең жоғарғы әлемдік дәрежеге дейін көтеріп ғана қоймай, сонымен олар сапаны тотальды бақылаудың өзіндік жүйесін де құрды. Бұл жүйені құруда АҚШ – тың элементтерін алып оны өзінің ұлттық ерекшелігіне сай бейімдеді⁵⁵.

             Жапон концепциясы бойынша: «Сапа мен еңбек өнімділігіне жету үшін өндіріс процесін бақылау басты болып табылады. Бұл мақсатқа жету әртүрлі жоғары сапалы өнім шығару үшін көптеген адамдар мен машиналар саның біріктіру мен ұйымдастыру өнерге байланысты⁵⁶. Сонымен қатар бұл мәселені шешу өндіріс процесінің барлық сатыларды қарастырылады. Осыған байланысты конструктор дефектілерді өнімді шығаруда алып, компоненттер мен шикізат тасымалдауына жазап беруші инженер – оларды сатып алу кезінде, ал заут инженерлер мен жұмысшылары —  өндіріс процесінде бақылап отырады.

            Көптеген жапон өндіріс орындарында әр – бір өндірістік жолында инспекциялық тәжиребелді жүйесі еңгізілді яғни егер дефект табылса оның себебі анқталып (машина немесе оператор) деффект қайталанбауы үшін арнайы оперативті топ яғни сапа үирмелері құрылады.

            Мысал ретінде «Тойота мотор корпорейшінң компанияның сапаны бақылау жүйесін алуға болады. Оның негізгі ерекшеліктері мынадай:

• артық өндіріс операцияларды, деффектілер мен өнімдерді жою, қайталау жұмысын болдыртпау.
• Барлық технологиялық операциялардың жоғары сапасы арқылы құрастыру бағасын төмендету.
• Тексеру әдістерін рационалдандыру жолымен сапаны бақылау бағасын төмендету.

Фирмада осыған байланысты арнайы бөлім құрылды. Бөлімнің жұмысы фирманың іскер белсенділігін барлық спектрлерін қамтыды, яғни жоспарлау, жобалау, конструкторлау, қамсыздандыру, өндіру, бақылау, сату мен қызмет жасау болды⁵⁷.

1970 – 1980 – ші ж.ж. Жапонияның электронды өнеркәсібі әсіресе

80 – ші ж.ж. жаңартудың жоғарғы қарқынымен сауданың өсуін көрсетеді. АҚШ – тың өндірістік және коммерциялық стратегиясы басқа елдердегі электрониканың тәуелсіз дамуына қарама- қайшы болды. Тк қана Жапония осы салада автономия алып, бұл өз ауқымында американдықтың жартысына эквивалентті және ЕЭС елдерінің электронды өнеркәсібіне тең болды. 80 – ші ж.ж. басында Жапон өндірісшілері электроника мен информациялық техника құралдарының материалды бөлігін шығаруда американ фирмаларымен күш сынасатын жағдайда келіп, ал кейбір бағыттарда АҚШ – ты озғысы келді. Енді Жапония бұл жерде новатор есебінде орнауға ұмтылды. Мысаоы: жаңа ұрпақ интегралды жүйелдер шығару көлемі мен оларды құруда жапон фирмалары американдықтарды озды⁵⁸.

           Батыс Европалық фирмалар алдыңғы қатарлы технология саласында әсіресе электроникада АҚШ- пен Жапониядан қатты тәуелді болды. Жапония өнеркәсптің роботтарды шығару мен пайдалануда лидер болды. Жапондықклассификация роботтың дәрежесі мен күрделігі бойынша алты типін бөледі, ал сол болса басқа елдер күрделіліктің 3 түрін ғана қамтитың роботтардың тар классификациясын пайдаланды⁵⁹. 1985 ж. Жапонияда 130 мың роботтар мен манипуляторлар қондырылды. Саңға тірелсек жапон мәліметтері бойынша 1989 ж. аяғына таман әлемде қондырылған топтық 59,500 роботтардың ішінен Жапонияның үлесі – 22000 (37 %), АҚШ – 18000 (30 %), Батыс Европа – 15000 (25 %) құрады⁶⁰.

       Робототехниканың басты міндеті — өнімнің жоғары сапалылығын қамтамасыз ететін майысқа, көп номенклатуралы, тез қайта құрылатын өндірісті құру болып табылады. Бұл міндетті шешуге нақты технологиялық қажеттіліктерге тез белімделетін робототехникалық комплекс көмектеседі. Осы кезде ғана Жапонияда осы жерде работотехника дамуының перспективасы қаланды. (1867 ж.) аяқталмаған Мэйдзи бұржуазиялық революция дәуірінен бастап, Жапония Батыстық дамыған капиталистік елдерді озу мақсатымен экономиканың техникалық дәрежені көтеру және модернизациялау үшін ірі күшті жұмсай бастады.         ХХ ғ.1970 – ші ж.ж. ортасына таман билеуші топтардың бұл мақсаты негізінен орындалды. Бірақ, Батыстың дамыған елдерімен экономикалық үзілуінің жойылуына жетіп, Жапония жалпыұлттық мобилизацияландырушы мақсатты белгілі бір шарада жоғалтып алды⁶¹.

       1980-ші жылдардың басында жапондық капитализм өте ауыр жағдайда тап болды. Соғыстан кейінгі кезеңде ең терең циклдік және құрылымдық 1974 – 1975 ж.ж. дағдарыс Жапон экономиканың өсудің жоғарғы қарқынның «алтын ғасырының аяқталуын белгілеген өтпелі кезең болып табылды. Егер 1960 – шы ж.ж. Жапонияның ІҰӨ — ң орта жылдық өсуі 10,6 %, ал экспорт 15,8 % құраса, 70 – шы ж.ж. 4,9 және 9,4 %яғни екі есе қысқарды. Бұл Жапонияның шаруашылық құрылысының капиталистік экономикалық жүйесінде дағдарыстың құбылыстрға жағуғу дәрежедегі сезгіштігін дәлелдейді 1980–ші ж.ж. басындағы Жапон экономикасы үшін, басқа ердерімен әсіресе АҚШ және батыс европалық мемлекеттерімен сауда – экономикалық қарама — қайшылықты туғызатын динамикалық және экспорттың экспансия және сұраныс өсуінің төмен қарқыныны ерекше болды. Сонымен қатар мемлекеттік бюджеттің ірі жетіспеушулугун жою мен мемлекеттік әкімшілік апаратты қайта құру үшкір мәселе болды.

       Одан басқа іскер белсенділігінің төмендеді, инвестициялық іскерлігінің тұрып қалуы, жұмыссыздықтың өсуі, инфляция т.б. сияқты құбылыстар  Жапонияда, басқа дамыған капиталистік елдерге қарағанда қатты үшкір болып көрсетілмеген.

       Жапон монополистік – капитализмнің капиталистік әлемдегі дағдарыстық құбылыстарға жоғары биімділігінің басты факторларының бірі ғылыми –техникалық прогресінің жоғарғы қарқыны болып табылады.

       1960 – шы жылдарда көптеген өнеркәсіпті дамыған елдерден артта қалып отырған, Жапония, өзінің ғылыми техникалық дәреже бойынша 1980 – ші жылдардың басында Батыс Европаны озып, АҚШ – ты тез қарқынме қуып жетуде.

       Ғылыми технологиялықпотенциал – бұл көп қырлы және күрделі саяси экономикалық дәреже. Бағалаудың нақты және қарапайым әдісінің болмауы елдер аралық айырмашылықты күрделендіреді. Осыған байланысты Жапон экономисттерінің техникалық дәреженің көрсеткіштерін санап осының негізінде алдыңғы қатарлы капиталистік елдер бойынша салыстыруды жүргу ұмтылысына ерекше көңілін бөлу орынды. Осы есептеулер бойынша 1970 – 1980 – ші ж.ж. аралығында Жапонияның ғылыми – техникалық потенциалының синтетикалық көрсеткіштері бойынша позициялары едәуір жақсарып, оны АҚШ – тың басты бақталасына айналдырды. Егер АҚШ – тың «техникалық дәреженің көрсеткіші 100 % деп алсақ онда 1980- ші жылдарда бұл көрсеткіш Жапония үшін 45,5 %, Батыс Германия – 47,5 Франция – 35,9 және Ұлыбритания – 22,4 % құрады⁶³.

       АҚШ – пен басқа шет елдік державалар арасындағы технологиялық бақталастығының азаюына қарамастан қазіргі замаңғы капиталистік әлемдегі АҚШ – тың лидер болуы әлі де сақталынуда. АҚШ – капиталистік әлемдегі барлық бағыттағы  Ғылыми – техникалық прогрестің дамуын қамтамасыз етіп отыратын жалғыз ел болып есептеледі.

       Бірақ АҚШ – пен Батыс Европаның іскер және үкеметтік топтары Жапонияның алдынғы қатарлы ғылыми және күрделі техника өнімдерін шығару саласында күшеуінің қауптенді⁶⁴.

       Қазіргі уақытта Жапонияның машина жасау өнеркәсібінің бір қатар салалары капиталистік әлемде ең бақталаса алатын болып табылады. 1960 – шы жылдарда жабдық құралдардың әлемдік нарығы АҚШ (33 %) пен ЕЭС мемлекеттердің (44%) қолында болды. 1981 жылы Жапония экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының елдердің (ЭЫДҰ) жабдық — құралдар нарығының 25 % — тің ұстап отырса, АҚШ – пен ЕЭС – тің үлесі 26 және 53 % — ке төмендеп қалды. Жапондық өнеркәсібінің ғылыми – техникалық қайта құруын қамтамасыз етіп отырған салалардың ішінде станок жасау саласы болып табылады. 80 – ші жылдарда Жапония АҚШ – пен ФРГ – ді озып осы салада лидерлік орында алды. 1982 жылы Жапониядағы станок паркінің жартысынан астам сандық бағдарламалық басқаруы (СББ) бар станоктар құраса, бұндай станоктар 1949 ж. өзінде пайда болған АҚШ – та, бұл станоктармен бүкіл станок паркінің 5 % — ті ғана жабдықталды.

        Қазіргі уақытта Жапония әлемді автомобиль жасауда алдыңғы орынды алып отыр. Нақты мысалдарды пайдалана отырып М.Моритана жапон фирмаларының өнімі, энергетикалық дағдарыстардын ықпалынан өзгерген әлемдік нырқтың жағдайына жоғары дәрежедегі бейімділігін көрсетті. Бұндағы жапон кіші метраж автомильдерінің жоғарғы экологиялық стандарты мен жанар майдың экономды шығыны шешуші рольді алды.

        Құрылымдық қайта құрулардың жаңа этапын құрайтын, Жапонияның ішкі экономикалық жағдайында ықпалының өсуіне әсер етін ғылыми техникалық прогресті айтып кеткенің маңызды болатын Өндірістік функцияның көмегімен жапон экономистері есептеулері бойынша Жапон елінің 1980–ші жылдарда экономикалық өсуінің реалды орта жылдық қарқының 5 % — тың қамтамасыз етуіне потенциалды мүмкіндігі болды. Бірақ ғылыми – техникалық прогрестің үлесі 2,8 % құруы керек болды Басқа сөзбен айтқанда егер 1970 – ші жылдарда ішкі ұлттық өнімінің өсуі орташа есеппен 40, 6 % білімнің прогресі есебінен қамтамасыз етіліп отырса, сонда         1980-ші жылдарда бұл үлес 56, 1 % — ке дейін өсуі керек болды. Бұл есептеулер ғылыми – техникалық прогрестін интенсификациясы Жапонияның экономикалық өсуінің басты факторы болғандығын көрсетеді⁶⁵.

        Соғыстан кейінгі жылдарда «Батысты қуып жету кезеніңде Жапонияның басқа елдердің дамуын есепке алу және ұлттық ерешеліктерді пайдаланып пайдаланып негативті құбылыстардын пайда болуын уақытында және эффективті бақылауына мүмкіндігі болды. Жапония кәзірі кезде әсіресе ғылыми – техникалық революцияның қазіргі замаңғы этапында дамуының әлеуметтік – экономикалық нәтижелер саласындағы, әлемдік тәжиребеде болып көрмеген, мәселелерді шешу қажеттілігімен ұшырасты. Бұл Жапониядан өндірістік қорлары белсендеттіруін талап етеді, яғни «еліктеушіден  «новаторға айналу деген сөзі М.Моритани осы мәселеге байланысты барлық қиыншылықты түсіне отырып, бірден бір компания, бірден бір бизнесмен басқа елде, басқа халықпен шығарылған модельдерді пайдалануы тоқтатып, енді олар өзінің және осы мен инициативасы негізінде жұмыс жасау қажет – деп жариялады⁶⁶.

  Соңғы кезге дейін Жапония, өзінің жүргізген фундаменталды зерттеулердің нәтижелерін кең пайдалана отырып, дамыған капиталистік елдерін фарватері болып тұрды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жапонияның соңғы он жылдықта экономикалық және өнеркәсіптік өсуінің тұрақтануы басқа  алдыңғы қатарлы капиталистік елдердегі әлсіз шаруашылық коньюктурасына сай болмады.

Жапон компаниялары екі мұнай дағдарыстарынан ешбір жоғалтусыз өтіп, мұнайға күрт өсіп кеткен бағалардың нәтижелерін минимумға түсіре алып, әлемдік нарықта өзінің тауарларының жоғары бақталаса алушылығын сақтап қалды. Сондықтан олар осының нәтижесінде, алдымен мехатронды және электронды өнімдерінің экспортын кеңейте алып, осыдан әлемнің басқа елдердің қызғаныш туғызатын, елдегі жұмыссыздықтың санын көбейтпей өндірістік процестеріне өнеркәсіптік роботтарды, сандық бағдарламалық басқаруы бар станоктарды және басқа да еңбек сқтағыш құралдарды енгізе алды.

Жапонияның индустриалды потенциалының тоқтаусыз өсуі, әрине, техникалық прогреспен байланысты болды. Егер бастапқы кезде олар аз шығындардағы жоғары сапалы тауарларды өндіру икемділігімен белгіленсе, соңғы жылдарда олар көптеген алдыңғы қатарлы техникалық салаларында ҒЗТКЖЗ-нің кеңінен айналдырды. Нәтижесінде пайда болған мүмкіндіктерді пайдаланып, компаниялар жаңа өнімдердің жаппай өндірісін құрып, шығаруды бастады.

Жапония бейнемагнитафондар, 64 килобайт есте сақтау көлемі бар ең үлкен интегралды жүйелер, өнеркәсіптік роботтар мен көміртегі талшықтар әлемдік нарықтарында лидерлік орынды алып тұрды. Электронды игеру жапон фирмаларына ең ірі американдық бақталастарының позицияларына қауіп төндіруіне мүмкіндік берді.

Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде өндірістік аппараты толық күреген Жапония үшін бұндай тез дамушылық әдеттен тыс болып көрінеді.

Әр бір жапондықтың бөлек және бәрінің бірігіп қосқан ірі талпынысы осының маңызды факторы болып табылады. Бірақ еңбек сүйгіштік сезімінен басқа олар жаңа бір сезімді туғызып, елдің табиғи қорлармен жеткілікті қамтылмауы сияқты объективті қиыншылықтардан өту жолын талпыныспен іздейді. Ұлттық өнеркәсібінің тез дамуы да осы талпыныстардың тікелей нәтижесі болды. Бұл жерде прогрестің басты бірақ жалғыз емес көзі туралы айтылды. Тағы да осындай сияқты үш факторға көңіл бөлу орынды болар еді.

Бірінші- өнімді ұжымдық жұмыс ұүшін қолайлы жағдай жасайтын жапон компаниялардың ішкі ұйымдастырудың ерекшеліктері. Бұл аспектіні көп жағдайда батыс компаниялардан тыс қалдырып отырды.

Екінші –индустриалды жамыған елдердің соғыстан кейінгі экономиканы қайта құру толқынында құрылған, жоғарғы дәрежедегі Жапония үшін қолайлы жағдай. Жапон шаруашылығын қалпына келтіру және одан кейінгі экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының жылдары, еңбек бөлінудің халықаралық жүйенің қайта құруы мен тереңдетуімен сәйкес келді.

Үшінші – сол кездегі техника дамудың Жапония үшін пайдалы бағыты. 1950-1960-шы жылдарда бүкіл әлем 40-шы жылдардың технологиялық революцияның өнімін игерген кезде Жапонияның позициялары әлсіз болды. АҚШ пен Европаның жапон фирмаларына сұраған жабдық-құралдар мен лицензияларды сатуы таң қаларлық  жағдай емес.Жапония, батыстың техникалық айдың жаңашыл жетістіктерін сараптап, өзінің жеке өнеркәсіптік  потенциалын құрып отырды.

Жапония, халықаралық дәрежеде танымал болған техникалық потенциалын ала бастаған уақытына таман, 1950-1960-шы жылдардың технологиялары есейіп, жапон жағдайларына сәйкес болды.

Қазіргі уақытта Жапон экономикасы өз елінде де, шет-елдерде де жаулау күшін жоғалтты. Долларға қатысты иена бағамының төмендеуі мен онымен байланысты әлемдік нарықтағы жапон тауарларының бақталастығының жоғарлауына  қарамастан басталған экспорт өсудің қарқынын қысқаруы – басты себебі болып табылады. Жапонияның сыртқы саудадағы қиыншылығы, барлық өнеркәсіпті дамыған елдерді қамтыған әлемдік капиталистік  шаруашылығының депрессивті жағдайына, соның ішінде іскер белсенділігінің төмендеуінің әсерінен болған халықаралық экономикалық қатынастарында  шиеленісуінің күшеюін көрсетеді.

Экспорттық өсу қарқынынң тежелуі, жапон экономикасының өсу қарқынын 1980-ші жылдар бойы екі-үш процентке қысқаруын көрсеткен болжамдарды шыдықпен толтырып,  болашақты қара түске  айналдырды. Бұл жағдайлардың сәтсіз дамуы – экспорттың қатты тәуелділігінің нәтижесі болып табылады.

Жоғарғы технологиялық өнімдерінің әлемдік саудада Жапония мен АҚШ арасындағы қарама-қайшылықтың күшеюін белгілеп кетуге болады. “Технологиялық” алдыңғы орын үшін жанталасуға Жапонияның шапшаңдығы АҚШ- ты қуып жетуіне мүмкіндік берді, ол бұл өзалдымен рейгандық “күшті” Америка туралы түсінігіне сай болмады. Алғашқыда АҚШ-та құрылған, технологияларды игеруге, Жапонияның өзіне тиімді пайдасын алу жағдайы АҚШ-тың ашуын келтіретіндігі түсінікті. Олар өздерінің жеке жартылай өткізгіш пен компьютерлік техниканың бақталасына жаңа нарықтарды жаулап алуына көмектескендігін көре отырып өздерінің жапондықтар сатып кеткен деп сезінуі де ерекше емес.

Батыс Европа өз жағынан қазіргі заман өнеркәсібінің прогрестің маңызды саласы-электроникада артта қалуын ауыр  жан құбылысын өтудк. Европа елдеріндегі жұмыссыздық олардың индустриалды салалары тез дамытуына көңілін шоғырландыруын мәжбүр болды ететіндегі сықылды. Бірақ олардың бұндай іске дайындығы нашар; себебі электроника мен басқа да алдыңғы қатарлы технологиялар бойынша ҒЗТКЖЗ-дегі едәуір қиыншылықтарға ұшыраған Батыс Европаның компаниялары Жапонияның көмегінен қатты тәуелді болды.

Осы бірге жиналған жағдайлардың барлығы да алдымен оның техникалық қуатымен Жапонияға сақтық қатынасының тазаруына ықпал етті.

Бұндай жағдайда Жапонияға не жасау керек және жиналған техникалық потенциалын есепке ала отырып оның бейбіт шаруашылық байланыстарының әрі қараә даму жолы қандай? деген сауал туындайды.

Біріншіден, Жапония барлық мүмкіндіктерді қарастырып, технологиялар экспортын бастауы қажет. Басқа елдермен екі жақты қатынастардың жақсаруынан басқа, бұндай бетбұрыс, Жапонияны қызықтырып отырған әлемдік экономикалық тірілуіне ықпал етеді. Сыртқы тауарлық нарықтарында төмен коньюктуроның себебінен экспорттың өсу қарқынының  тежелуінен оның жеке шаруашылығының өсу мәселелері иеленіскендіктен, Жапонияның фирма аралық қарым-қатынас,  технологияларды сату және экономикалық дамудың мемлекетаралық бағдарламалардың көмегімен, әлемдік экономиканы тұрақтандыру үшін әр-түрлі шараларды жасауы, ол үшін тікелей табысқа айналады.

Екіншіден Жапонияны бұрын және қазірде жоғалмаған құтқарып отырған сәтті жағдайларды да тыс қалдырмау керек. Бірақ, артықшылықтың негізінде өмір сүретіндер, әлемнің басқа елдерінде үшкір қызғаныштың объектісі болуы мүмкін. Шынында да, Жапониядағыдай, қорғанысқа жұмсалатын төмен мөлшердегі шығындар “қажетті” тірексіз одақтастарды қалдыратын және әскери-стратегиялық рольді алмау сезімі партнерларды мазалап тұрды. Бейбіт үшін жауапкершілігінің үлесін көтеру Жапония үшін ең жақсы саясат болар еді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Сілтемелер  тізімі 

 

1. Ковригин Е.Б. «Экономическая экспансия Японииң М., «Международные отношенияң 1980 г. стр.3.

 

2. Мильнер Б.З., Рогопина С.А., Олейник И.С. «Японский парадоксң М., «Наукаң, 1985 г. стр. 4 – 5.

 

 

3. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. М., «Мысльң, 1978 г., стр.42.

 

4. Латышев И.А. «Современная Японияң спр.изд. М., «Наукаң, 1973 г7 стр. 97 – 98.

 

5. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.60.

 

6. Кутаков Л.Н. «Очерки новейшей истории Японии 1918 – 1963 г.гг.ң М., «Просвещениең, 1965 г. стр.121.

 

 

7. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.73.

 

8. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика современной Японииң сб.стат. М., «Наукаң, 1974 г. стр7 42.

 

9. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.77.

 

10. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.90.

 

11. Ильина К.А. «Японский капитал на азиатских рынкахң М., «Наукаң, 1966 г. стр.34.

 

12. «Статистические показатели экономического положения капиталистических стран. 1950 – 1955 г.г.ң М., «Внешториздатң, 1956 г. стр. 22.

 

13. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.121.

 

14. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.135.

 

15. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика своевременной Японииң стр. 49.

 

16. Кутаков Л.Н. «Очерки новейшей истории Японииң стр.143.

 

17. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.117.

 

18. Латышев И.А. «Современная Японияң стр.103.

 

19. Кузнецов Ю.Д.Навицкая Г.Б., Сырицын Н.М. «История Японииң М., «Высшая школа 1988 г. стр.126.

 

20. Певзнер Я.А., Петров Д.В. «Япония. Серия: экономика и политика стран современного капитализмаң М., «Мысльң, 1975 г. стр.205.

 

21. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. … стр.145.

 

22. Певзнер Я.А., Петров Д.В. «Японияң стр. 227.

 

23. Кутаков Л.Н. «Очерки новейшей истории Японииң стр. 147.

 

24. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң стр. 150.

 

25. Латышев И.А. «Современная Японияң стр. 121

 

26. Латышев И.А. «Современная Японияң стр. 135.

 

27. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика современной Японииң стр. 86

 

28. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң стр. 163

 

29. Певзнер Я.А., Петров Д.В. «Японияң стр. 245

 

30. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика современной Японииң  стр. 113

 

31. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң стр. 254

 

32. Латышев И.А. «Современное Японияң стр. 204

 

33. Лукьянова М.И. Власов В.А.  «Экономика современной Японииң  стр. 98

 

34. Латышев И.А. «Современная Японияң стр. 240

 

35. Кузнецов Ю.Д. Навицкая  Г.Б., Сырицын И.М. «История Японииң  стр. 206

 

36. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң стр. 262-263

 

37. Вербицкий С.И., Попов В.А. «История Японииң стр. 275

 

38. Лешкс В.Г. «Японо-американский союз. Итоги трех десятилетийң М.: «Наукаң, 1982 г. стр. 20

 

39. Лешкс В.Г. «Японо-американский созң стр. 36

 

40. «Японияң ежегодник. Авилова А.В., Носов М.Г. «Япония – Западная Европа: расширение связей и рост противоречийң М., «Наукаң 1988 г. стр. 140 – 141.

 

41. «Японияң ежегодник. Авилова А.В., Носов М.Г. «Япония – Западная Европаң стр.145.

 

42. «Японияң ежегодник. Авилова А.В., Носов М.Г. «Япония – Западная Европаң стр.152.

 

43. «Японияң ежегодник. Авилова А.В., Носов М.Г. «Япония –

     Западная Европаң стр.164       

 

44. «Японияң ежегодник. Игнатушенко С.К. «Проблемы

     экономических отношений Японий с развивающимися 

     странамиң М. «Наукаң 1989 г. стр.160.

 

45. Крупенко М.И. «Советско – японские экономические

      отношенияң, М., «Наукаң,  1982 г. Стр 98.

 

46. Крупенко М.И. «Советско – японские экономические

      отношенияң. Стр 106.

 

47. Крупенко М.И. «Советско – японские экономические

      отношенияң. Стр 119.

 

48. Спандарьян В.Н. «Деловая Японияң М., «Мысльң 1991 г.

      Стр12.

 

49. Мильнер Б.З., Роголина С.А., Олейник И.С. «Японский

       пародксң. М., «Мысльң, 1985 г. Стр 25.

 

50. М.Маритани «Современная технология и экономическое

        развитие Японииң М., «Экономикаң, 1986 г. Стр.46

 

51. Х.Канамори, Дзюн Вада. «Япония – мировая экономическая

        державаң М., «Наукаң  1986 г. Стр. 75.

 

52. Добровинский Б.Н. «Япония: проблемы эффективности

        экономикиң М., «Наукаң, 1975г. Стр.20.

 

53. Ковригин Е.В. «Экономическая экспансия Японииң М.,

        «Наукаң 1980 г. Стр.54.

 

54. Исикава Каору «Японские методы управления качествомң. 

        М., «Экономикаң 1988 г. Стр.136.

 

55. Исикава Каору «Японские методы управления качествомң. 

        Стр.138.

 

56. Исикава Каору «Японские методы управления качествомң.     

        Стр.141.

 

57. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 154.

 

58. Спандарьян В.Н. «Деловая Японияң. Стр. 98.

 

59. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 160.

 

60. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 162.

 

61. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 18.

 

62. Хиса Канамори, Дзюн Вада. «Япония – мировая

        экономическая державаң. Стр. 169.

 

63. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 36.

 

64. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 21.

 

65. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 166.

 

66. Масанори Маритани. «Современная технология и

        экономическое развитие Японииң. Стр. 171.

Пайдаланған әдебиеттер :

 

 

1. Вербицкий С.Н., Попов В.А. «История Японииң 1945 – 1975 г.г. М., «Мысльң, 1978 г.504 с.

 

2. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика современной Японииң сб.стат. М.,

     «Наукаң, 1974 г. 320 с.

 

3. Латышев И.А. «Современная Японияң спр.изд. М., «Наукаң,

    1973 г. 490 с.

 

4. Певзнер Я.А., Петров Д.В. «Япония. Серия: экономика и политика стран

      современного капитализмаң М., «Мысльң, 1975 г. 454 с.

 

5. Кутаков Л.Н. «Очерки новейшей истории Японии 1918 – 1963 г.гг.ң М.,        

      «Просвещениең, 296 с.

 

6. Ильина К.А. «Японский капитал на азиатских рынкахң М.,

     «Наукаң, 1966 г. 146 с.

 

7. «Статистические показатели экономического положения капиталистических стран. 1950 – 1955 г.г.ң М., «Внешториздатң, 1956 г. 84 с.

 

8. Мильнер Б.З., Рогопина С.А., Олейник И.С. «Японский

 

     парадоксң М., «Наукаң, 

      1985 г. 264 с.

 

9. Добровинский Б.Н. «Япония: проблемы эффективности

    экономикиң М., «Наукаң,

    1975г. 335 с.

 

10. Лешке В.Г. «Японско – американский союз: Итоги трех

         десятилетийң. М., «Наукаң.  

        1983 г. 160 с.

 

11. Крупенко М.И. «Советско – японские экономические

        отношенияң, М., «Наукаң,

         1982 г. 252 с.

 

12. Спандарьян В.Н. «Деловая Японияң М.:«Мысльң 1991г.

        252 с.

 

13. Богданов О.С., Сершеев Б.И. «Зарубежные интересы

        Японских банковң. М.:«Международные отношенияң, 1981                         

        г., 144 с.

 

14. Ковригин Е.Б. «Экономическая экспансия Японииң М.,

        «Международные отношенияң 1980 г., 200 с.

 

15. Ефимов М.А. «Японские вертикалиң, М., «Мысльң. 1987 г.,

        160 с.

 

16. Кравцевич А.И. «Общественное предпринимательство в

       Японииң. М., «Наукаң,

       1988 г. 388 с.

 

17. Станковский С.С. «Япония. Изменение торговой политикиң.

        // Экономика,

       подписанная научно-политическая серия, М., «Знаниең. 

       1989 г., № 2. 80 с.

 

18. Зайцев В.К. , Певзнер Я.А., Рамзес В.Б. «Японская 

       экономика в предверии ХХ 

       в.ң. М., «Наукаң. 1991 г., 405 с.

 

19. Кузнецов Ю.Д., Навицкая Г.Б., Сырыцин И.М. «История

       Японииң учебное 

       пособие, М., «Высшая школаң, 1988 г., 432 с.

 

20. Матрусова Г.Н. «Япония: материальное стимулирование в

       фирмахң. М., «Наукаң. 

       1992 г. 80 с.

 

21. Аванесов А.Н. «Япония: поиски решения энергетической

       проблемың. М., «Междунарродные отношенияң, 1986 г., 

       132 с.

 

22. Денисов Ю.Д. «Информационные ресурсы в Японской

       экономикең. 1991 г., 191 с.

 

23. Вальский В.В. «Капиталистические и развивающиеся

       страны на пороге 90-х годовң. М., «МГУң, 1990 г., 288 с.

 

24. Лебедева И.П. «Актульные проблемы политики и экономики

       современной Японииңсб. стат., М., «Наукаң, 1991 г., 271 с.

 

25. Маркарьян С.Б. «Аграрный сектор Японской экономики:  основные проблемы 80-х годовң. М., «Наукаң, 1990 г., 216 с.

 

26. Эглау Х.О. «Борьба Гигантов. Экономическое соперничество в Японииң. М., «Наукаң, 1988 г., 308 с.

 

27. Хиса Канамори, Дзюн Вада. «Япония – мировая экономическая державаң.М., «Наукаң 1986 г., 206 с.

 

28. Исикава Каору «Японские методы управления качествомң. М., «Экономикаң 1988 г., 215 с.

 

29. Хироси Окумура. «Корпоративный капитализм в Японииң. М., «Мысльң, 1986 г., 252 с.

 

30. Акиро Морита. «Сделано в Японииң. М., «Прогрессң, 1990 г., 419 с.

 

31. Масанори Маритани. «Современная технология и экономическое развитие Японииң. М., «Экономикаң, 1986 г., 264 с.

 

32. Шонбергер Р.Д. «Японские методы управления производствомң. М., «Экономикаң, 1988 г., 251 с.

 

33. Ночевкина Л.П. «Интенсификация производства и структура экономики в капиталистических странахң. М., «Наукаң, 1982 г., 272 с.

 

34. Одинцов В.Б. «Торговые монополии в Японииң. М., «Наукаң. 1982 г., 190 с.

 

35. Арская Л.П. «Научно-техническая интеллегенция Японииң М., «Наукаң, 1974 г., 135 с.

 

36. Баскакова М.В. «Япония: государство и накопление основного капиталаң. М., «Наукаң, 1978 г., 186 с.

 

37. Зайцев Е.К., Тамгинский И.Л. «Япония : снова путь милитаризмаң. М., «Мысльң, 1985 г., 21ч с.

 

38. «Япония. Ежегодникң. 1972 – 1983 г.г., 1987 – 1988 г.г. М., «Наукаң.

 

39. Макмилан Ч. «Японская промышленная системаң М., «Прогрессң, 1988 г., 398 с.

 

40. Великарпов И.М. «Экономика и организация производства в Японииң, Л., «Машиностроениең 1977 г., 207 с.

 

41. Ким Г.Ф., Саркисов К.О., Сенаторова Л.И. «Япония. Справочникң. М., «Республикаң, 1992 г., 169 с.

 

42. Ефимова Л.Н. «Экономическая энциклопедияң, «Промышленность и строительство капиталистических странң. М., «Совестская энциклопедияң, 1962 г., 951 с.

 

43. Инако Ц.Б. «Современное право Японииң. М., «Мысльң, 1981 г., 205 с.

 

44. Денисов Ю.Д. «Основные направления научно-технического прогресса в современной Японииң. М., «Наукаң, 1977 г., 300 с.
45. Петров Д.В. «Япония: экономика, политика, историяң. М., «Наукаң, 1991 г., 355 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пікір

 “1945-1980 ж.ж.

 Жапонияның экономикалық дамуы” атты

 дипломдық жұмысы туралы.

 

Қазіргі кезде Азия мен Африка елдерінен ең мықты, күшті, беделді ел – бұл Жапон елі. Ол өз экономикалық дамуында басқа елдерге үлгі ретінде әбден лайық, оның ішінде бізге де жапон тәжірибесін білу қажет-ақ.

Студент Есетовтың осы мәселеге байланысты жазылған дипломдық жұмысы өте маңызды орын алады. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, І-ші тараудан – “Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапон елі” мен ІІ-ші тараудан – “1970-1980 ж.ж. Жапон экономикасы” деген тараудан, қорытынды, сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттер тізіміде құрастырылған.

Осы дипломдық жұмыстың ғылыми құндылығы – бұл жапон экономикалық тәжірибесін зерттеп, оның біздің, қазақстандық экономикасын дамуында қалай, нені пайдалануға болады деген ойы.  Неден үйрену, нені қабылдау, енгізу қажет өзіміздің экономикамызға.

Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Жапонияның 1945-1980 ж.ж. аралығындағы экономикалық дамуы болып табылады. Бұл өте дұрыс таңдауы.

1945-1980 ж.ж.Жапон елі мен оның экономикасы үлкен мен жоғары экономикалық көрсеткіштерге ие болды; толық жағдайда жаңа прогрессивті индустрияландырған, техникаландырған экономикалық жүйесін құрды.

Есетов өз зерттеу жұмысында үлкен, жан-жақты еңбек етті: ол біздің жергілікті жағдайымызда, Ақтөбеде жапон эконмикасына қатысты бүкіл дерек-мағлұматтар, кітаптарды толық зерттеп пайдаланды.

Соның арқасында осы дипломдық жұмысында қойылған мақсат-мәліметтер, материалдар келтіріп отыр және олар арқылы нақты, түсінікті жағдайда жапон экономикасының 1945-1970 ж.ж, 1970-1980 ж.ж. даму процессін қандай оңды өзгерістер, қалай, қай жағдайда болғанын көреміз.

Сонымен, Н. Есетовтың дипломдық жұмысы барлық талаптарға сай. Берілген мағлұмат-мәліметтерін Азия және Африка мемлекеттерінің қазіргі уақытындағы тарихын, қазіргі Жапон тарихы мен экономикалық тарихын оқығанда толық пайдалануға болды: өте бай, жан-жақты жапон экономикасына қатысты материал берілген.

Н.Есетовтың дипломдық жұмысы, дипломдық жұмыстарына қойылған талаптарға сай, жан-жақты тұрғыдан алғанда, талдау жасалған еңбек деп айтуға болады және оны “өте жақсы” бағасымен бағалау орынды.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

 

4. Вербицкий С.Н., Попов В.А. «История Японии» 1945 – 1975 г.г. М., «Мысль», 1978 г.504 с.

 

5. Лукьянова М.И., Власов В.А. «Экономика современной Японии» сб.стат. М., «Наука», 1974 г. 320 с.

 

7. Певзнер Я.А., Петров Д.В. «Япония. Серия: экономика и политика стран

      современного капитализма» М., «Мысль», 1975 г. 454 с.

 

8. Кутаков Л.Н. «Очерки новейшей истории Японии 1918 – 1963 г.гг.» М.,        

      «Просвещение», 296 с.

 

9. Ильина К.А. «Японский капитал на азиатских рынках» М., «Наука», 1966 г. 146 с.

 

16. Мильнер Б.З., Рогопина С.А., Олейник И.С. «Японский парадокс» М., «Наука», 1985 г. 264 с.

 

17. Добровинский Б.Н. «Япония: проблемы эффективности экономики» М., «Наука», 1975г. 335 с.