Важные новости

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

АЛТЫНОРДА
Новости Казахстана

Дипломдық жұмыс: Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы

МАЗМҰНЫ

                                                                                                                  Бет

КІРІСПЕ

 

1

Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы…..

 

 

1.1

Геологиялық құрылымы және жер бедері………………………………………………………………………….

 

 

1.2

Климаты………………………………………………………

 

 

1.3

Ауа температурасы……………………………………………………………………………..

 

 

1.4

Топырақ және өсімдік жамылғысы……………………………………………….

 

 

1.5

Іле атырауының гидрографиясы…………………………………………………..

 

 

1.6

Су деңгейінің режимі…………………………………………………………………..

 

 

2

Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы…………………………….

 

 

2.1

Іле атырауының қысқаша даму тарихы…………………………………………………………………………………………

 

 

2.2

Іле атырауының қазіргі жағдайы………………………………………………….

 

 

2.2.1

Іле атырауының негізгі ағыстары мен көлдік жүйесі…………………….

 

 

2.2.2

Іле атырауының су ысырабы………………………………………………………..

 

 

2.3

Атырау анықтамасы және жіктемесі…………………………………………….

 

 

2.3.1

Атырау қалыптасу механизмі……………………………………………………….

 

 

2.4

Атырау пайда болу факторлары……………………………………………………

 

 

2.4.1

Гидроморфологиялық факторлар………………………………………………….

 

 

2.4.2

Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық факторлар……………………………………………………………………………

 

 

2.4.3

Антропогендік факторлар……………………………………………………

 

 

3.            

Қазіргі Іле атырауының жағдайы…………………………………………

 

 

3.1

Іле атырауының су режимі…………………………………………………..

 

 

3.2

Атырау жүйесінде ағынның таралуы……………………………………

 

 

3.2.1

Топар жүйесі………………………………………………………………………

 

 

3.2.2

Жіделі жүйесі……………………………………………………………………..

 

 

4.

Арналық деформациялардың даму тенденциялары………………

 

 

САРАПТАМА………………………………………………………………………………….

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

         Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле атырауының ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауы табиғат жағдайы мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық процестердің дамуы мен көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді Қапшағай су желісі, оның бөгені мен СЭС пайдалану (1970 ж): атыраудың сумен қамту режимі бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді және тағы басқа.

         Дипломдық жұмыстың мақсаты ағындының реттелуіне дейін және кейінгі атыраудың гидрографиялық жүйесінің дамуын бағалау.

         Дипломдық жұмыс төрт бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімінде алаптың қысқаша физико-географиялық сипаттамасы берілген.

Екінші бөлімі алапішілік атырадың дамуы мен қалыптасуына арналған.

Үшінші бөлімінде Іле атырауының  гидрографиялық сипаттамалары 1:100000 масштабтағы топографиялық карталармен анықталды.

Төртінші бөлімінде өлшеу жұмыстарын қорыту мен сараптау жүргізілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕФЕРАТ

 

Дипломдық жұмыс  беттен,  кестеден,  пайдаланылған әдебиеттен тұрады.

Негізгі сөздер: арналық процесс, ирең, иреңнің ұзындығы және адымы, кіру бөрышы, шығу бұрышы, меандрлеу, шекті меандр, бос меандр, көптармақтылық.

Зерттеу объектісі: Іле өзені Жіделі тармағынан  км төмен тармақталуынан Балқаш көліне дейін.

Жұмыс арналық процестін түрін  орнатуға, әр түрлі жылдардағы топографиялық карталардың түсірілімдері бойынша Іле атырауының иреңдерінің  гидроморфологиялық сипаттамаларын анықтау, табиғи және антропогенді жағдайдағы  арнаның морфометриялық сипаттамаларын зерттеу.

Зерттеу әдісі: гидролого-морфологиялық. 1957, 1984, 1987, 1988, 1992 жылдардағы 1:100000 масштабты топографиялық карталар түсірілім мәліміеттері сарапталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1. Іле атырауының физико географиялық жағдайы

 

  • Геологиялық құрылысы және жер бедері

 

Балқаш көлі бассейінің территориясының  геологиялық құрылысы үлкен қиындығымен және әртүрлілігімен сипатталады.

Кембрийге дейінгі түзілімдер шейстер, амфио , болиттер, кристалды тақта тастар   Теріскей Алатаудың шектеулі алаңдарында кездеседі.Кембрикалық түзілімдер (сұр түсті құл, диабаза, мәрмәр, мәрмәр тәріздес әктас) Шу – Іле тауында белгілі Іле Алатау және  Жоңғар Алатауының  солтүстік беткейінің  едеуір бөлігін алып жатыр. Карбонатты  тау жынысы  Іле Алатауының  батыс бөлігін, Жоңғар   Алатауының  солтүстік беткейін және Балқаш маңының солтүстік баытс бөлігін  алып жатыр.  Бөл бөдіктер спилиттермен, құмдармен, диабазамен, әктер, эффузиялармен және құмдармен танылады.

Ордовикалық түзілімдер (құм, конгломераттар, тақтатастар, әктас,  кремнилі және көмірлі  тақтатастар, эффузив және олардың туфтары). Солтүстік Балқаш маңы, Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларының едәуір бөлігін алып жатыр.  Іле Алатауында     және Жоңғар Алатауында, Кетмен,  Күнгей -Алатау  тауларында  карбонатты тау жыныстары  көптеп оңтүстік Жоңғарда кездеседі және Іле Алатауы, Кетменде, солтүстік Балқаш маңына белгілі.

        Силур түзілімі. (құмтүйірлер, әктас, кремнилі тақтатастар, эффузивтар және олардың туфтары) тек шу – Іле тауларына белгілі.  Оңтүстік Жоңғарда, Кетменде, Тарбағатайда, Шыңғыс тауларында  карбонатты тау жыныстары кездеседі. Бұл түзілім кезеңі  негізінде  шамалы тараған.                         Солтүстік Балқаш маңындағы  сиурлық бөлік  жасыл түсті террикалық түрде  кездеседі. (құмтастар, құмайтты яшма). Барлық жағдайда сипатталатын  түзілімдер  Іле Алатау, Күнгей Алатау, Теріскей Алатауда қатпарланып жиналған.  Ал Тарбағатай, Шыңғыс тау, Іле Алатауларының  солтүстік батысында  және солтүстік  Балқаш маңында  меридионалды  созылып жатыр.

        Девондық түзілімдер. Каледонды  нығаю облыстары  орогенді  фармациялармен, қызыл түсті конгломераттармен, құмтастар, негізгі ортасы  төменде қышқылдардың қабаты эффузиямен  туфтардың  жоғарғы  кесіндісінде орналасқан.  Олар Тарбағатайда, Шыңғыс тау, солтүстік шығыс Балқаш маңында  және Шу-Алатауларында.

Девондық тау жыныстары  герценді нығаю солтүстік  Жоңғар мен солтүстік  Балқаш маңында  каледонды  нығаюға қарағанда  өте кең жайылған.  Бұлар жасыл түсті теңіздік  терригенді тәріздес. (құмтүйірлер, кремний, сазды тақтатасты, сирек әктасты және орташа  құрамды эффузия).

Төменгі таскөмірлі түзілім.  Іле синклинориясымен оңтүстік Балқаш маңында, Тарбағатайда, атақты Кетменде, Теріскей Алатау беткейінде  және Күнгей Алатауде кеңінен  жайылған.  Шу-Іле  тауларында  азғантай  карбондық  мульдалар кездеседі.

Іле синкинориясында тағы солтүстік  Балқаш  маңында  карбондық түзілімдер эффузиясымен  және оның туфтарымен қышқыл және орташа  құрамда  меншіктелген.

Солтүстік батыс Балқаш маңында, Шу-Іле тауларында,  Күнгей және Теріскей Алатау сілемдерінде және Кетменнің оңтүстік беткейінде   құмтүбірлер және  конгломераттар, эфузиялар, әсіресе   визей жікқабатында кең жайылған.

Балқаш маңының  солтүстік батысындағы хххххххххх өзендерінің  алаптары Іле маңының маңызды үлкен  аймағын қамтиды. Іле Алатауы мен Кетменге белгілі солтүстік Балқаш  маңымен оңтүстік Жоңғардың аймағында таскөмірлі  интузиялар кеңінен жайылған.

Таскөмірлі түзілімдер.  Герционды нығаю аймағында барлық жерде дерлік девондық құрылымы мен кескініне ұқсас  жыныстар көрініс береді. — құмайтастармен, құмтүйірлерімен, туффиттермен, яшмамен аймақтың шеткі  бөлігінде  эффузиялармен және олардың туффтарымен  ( Ішім -Балқаш су айрығының учаскелері)  орталық Жоңғарда және солтүстік Балқаш маңдарында  таскөмірлі түзілімдер арасында карбонатты  түрлер едіуір қуаттылығымен орталық Жоңғарлар да орналасқан.  Жоғарғы палеозойлы түзілім. Солтүстік Балқаш маңында  каледонды және герцинді  нығаю аудандарында орналасқан. Басқалары оүтүстік Жоңғарлары мен Кетменде  кең дамыған.  Түзілім эффузиялар және олардың туфтарынан тұрады.  Гранитойдты интрузия орташа  жоғары таскөмірлі кезеңде кең тараған.

Триас және Юра түзілімдері. Континетталды қызыл түсті жауын-шашынды фармациялардан тұрады. Іле ойпаңының шығыс бөлігінде және  Кетмен жотасының солтүстік бөлігінде дарыған.  Түзілімнің жалпы қуаттылығы триасқа 450 м., Юра 290 м жетеді.

Юра түзілімі Алакөл ойпаңының  шығыс бөлігін және барлық жотасы сілемінің азғантый бөлігін алып жатыр.

        Бор түзілімі. Іле ойпаңының 2700 м тереңдігінде жататын шығыс бөлігінде және Кетмен жотасының солтүстік беткейінде және Жоңғар  Алатауының оңтүстік батыс  сілемінде және Қарой үстіртінде орналасқан. Бұл жер өзендеі жіне атыраулы фармацияланған.  Тербелу қуаттылығы 70-80 м 220 м дейін.

Палеоген және  төменгі неоген  түзілімдері. Іле ойпаңында Балқаш және солтүстік  Жоңғарларға тән. Бұл  жер өзен сазымен,  сазыластарымен, қабаттталған құмтастардан және әксаздардан тұрады. Аккумуляцияның ауданының үлкендігімен  төменгі  неоген едәуір үлкен деп түсіндіруге болады.  Палеоген түзілімінің  қуаттылығы 720 м, төменгі неоген 1100 м жетеді.

Жоғарғы неоген түзілімі. Фационалды және литологиялық құрамына қарай әртүрлі. Ойпаңның орталық бөлігінде өзеннің  көгілдір және  жасыл саз, әксаз қабаттарымен құмтүйірлерімен гипстелген және тұздалған, ал бүйірінде  үлкен кальцилі аллювиалды – пролювиалды қызғылт түсті  шақпақтасты саз.  Кесіндінің жоғарғы бөлігі жауын- шашынның көптігінен (ойпаңның ортасында болатын диференциацияланумен) аллювиалды- проллювиалды (көлсазы)  шақпақтасты саздармен , қойтасты малтатаспен, борпылдақ конгломераттар мен құмтастар мен ажыратылады.  Түзілу қуаттылығы бірнеше  метрден 260 м дейін жетеді.  Төрттік түзілім арасында  төрт  страгиграфиялы  түзілімге бөлінеді.

Төменгі төрттік түзілім. ( қотыр бұлақ свитасы) қойтасты малтатастармен және масалық  саздақтар тау етегінде дамып, суайрықтарда биік террасалар қалыптасады. Олардың тербелуі  10 м-290 м дейін.  Ортатөрттік түзілім. Массалы саздақтармен және қатысты малтатастар аллюювиалды- проллювиалды  жайылма беті террасасында  ежелгі  конус қалыптасады. Тербелу қуаттылығы  бірнеше метрден 250 м дейін.

Жоғарғы төрттік түзілім. Олар қазіргі конуста  бірінші қойтасты —  малаймен,құмдармен, құмдақтар, саздақтар да жайылма үсті   терррасасы өзеннен жайылмағы созылған. Тербелу қуаттылығы  бірнеше метрден 150 м дейін.

Қазіргі түзілім. Негізінен  малтатастан, құмдардан, құмдастардан тұрады. Бұлардан өте тұрақсыз өзен арнасы мен жайылма қалыптасады. Әдетте бірнеше метрден аспайды.

 

  • Климаты

 

Қарастырып отырған территория негізінен комтименталды, бірақ тым бір текті емес. Осының салдарынан оның едәуір ендік ұзындығымен жер бедерінің құрылысында үлкен айырмашылықтар бар. Климаттың негізгі белгісі солтіүстік жазық және аласатаулы аудандарда байқалатын температураның тәуліктік және жылдық суың қыс және ұзақ  ыстық және құрғақ  жаз болып табылады. Әсіресе жоғарғы температура және құрғақ климат болып оңтүстік Балқаш маңы ерекшеленеді. Таулы аймақтардың климаттық ерекшеліктері өте тұрақсыз.

Жауын шашынның мөлшері мен режиміне ауаның ылғалдылығы және температурасына, желдің жылдамдығы мен бағытына жергілікті жердің биіктігімен және жер бедерінің формалары үлкен  дәрежемен себепші болады. Аласатаулы белдеу қоңыржай белдеуімен сипатталады, ол биік таулы ауданның климаттық жағдайлары, поляр климатына тән.

 

  • Ауа температурасы

 

Қарастырп отырған ауданның  ауа температурасының өсуі қарқындылығы көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына дейін Балқаш маңында ауа температурасы +10+15 º көтеріледі, тау алдында +7+9º, тауларда 5-6º төмендейді. Жалпы жағдайда ауа температурасының салқындауы жиі байқалмайды, ауа температурасының  төмендеуінен жиі байқалмайды. Жазықтарда ең ыстық ауа температурасы 20-25º құрайды. 

Ең ыстық айдың орташа  температурасы 2500 – 3000 м биіктікте 7-10º құрайды.  Ауаның абсолютті максималды  температурасы  солтүстік аудандарда жазда 40º, оңтүстік жазықтарда 45º, ал таулардағы мұздақ аймақтарда 42º -20º дейін төмендейді. Температураның төмендеуі  тамыздан ақ басталады, бірақ солтүстік аудандарында 1-ші онкүндігінде  теріс мәнге ауысады. Ол оңтүстік таулы аймақтарда  қаршаның 2-ші жартысында байқалады. Тауларда оң мәннен теріс мәнге ауысуы күзде 3000 м биіктікте  қазанның бірінші күндерінен байқалады, ал осы айдың соңында 2000-2500 м биіктікте, ал 2000 м  төмен қарашаның  1-ші онкүндігінде байқалады.  Территорияның оңтүстік жазықтығымен тау алды бөлігінде  жылы кезеңнің ұзақтығы  8-8,5  айды құрайды. Ал биік тауларда мәңгі қар мен мұздақтарда асқанда  6-7 айдан орта тау белдерінен 1-2 айға жетеді.  Қарастырылып отырған территорияның жазық аудандарда жылдың  температурасының  амплитудасы 35-40º , ал тауларларда 25º төмен болады

Оңтүстік Балқаш маңы және Алакөл көлі және таулы аймақтарда температура 5- 10 °қа дейінге өзгереді. Ал солтүстік ауданында ауаның орташа жылдамдық температурасы  2-5°ты құрайды. Тауда ауаның температурасы биіктігіне қарай төмендейді және өте биікте кері мәнге желгеді. Ауаның төмендеуіне байланысты биіктікте периодының ұзақ ғылыми теріс мәні өседі, ал жоғарыдағы қар суығы осы ау температурасының төмендеуәне байланысты жыл бойына сақталады. Ауа  температурасы тау алды аймақтарында жазықтар мен биіктаулы аудандарға қарағанда ідәуір жоғары. Қарастырылған жердің орташа температурасының ең суығы 1300 – 1500 метр биіктікке дейін. Солтүстік Іле алатауыны биіктігінің ниверсиясы  ауа температурасының ең төменін көрсетеді. Ауа температурасының жағдайлары тек биіктікке ғана емес сонымен қатар жергілікті жердің табиғатына байланысты . Әдетте биіктаулы үстіртте және тау беткелдерінде ең суық жыл болса да ауа температурасы -35 40 тан төмен болады, ал тау аралық қазамшұңқырларда минимальды  температура кейде +50 ° қа дейін төмендейді. Қарастырып отырған  территорияның солтүстік аудандарында жеке жылдары ауа температурасы -50 ге дейін төмендейді.

 

 

1.4 Топырағы мен өсімдігі.

 

Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауына  қарағанда, Іле өзені бассейнінің сол жағалауының жоғарыдағы бөлігі, Күнгей Алатауының солтүстік шығыс беткейі және Теріскей Алатауының топырақты – өсімдікті белдеуі 200-250 м биіктікте жатыр.

        Кетмен жотасы басқа жоталарға қарағанда шекарасы  биік болғандықтан,  көлденең құрған белдеу шекарасынан жоғары жатады. Ал жоғары биік белдеу Альпі  болып табылады.  Альпінің таулы шалғынды топырағын Альпінің аласа бойлы өсімдіктері басқан,

         Субальпіні  таулы-шалғынды топырақтар гумусқа бай, бірақ олар тым су өткізгіш 1900 — 2500 м биіктіктің едәуір ауданын орманды дала белдеуі алып жатыр. Топырағы орманды қоңыр.  Өсімдігі қылқан жапырақты орман, шетелді ырғайлы итмұрын тоғайларымен араласқан шөпті жамылғысы сирек.

         Таулы – далалы  бөлігі қара-қоңыр топырақтан, бетегелі және орылған даладан тұрады.   Іле өзені бассейнінің тауаралық  қазаншұңқырының сол жағалауы және аласатаулы және  тау бөктері аудандарының  топырағы мен  жамылғысы ( ашық-қоңыр,  сұр -қоңыр, тақыр және  аллювилі – шалғынды топырақ ) мөлшеріне қарай ауысатын жергілікті жердің төмендеуі және Іле және Шарын  өзендерінің аңғарына  жақындауы. Өсімдігі көбінесе  бетегелі – жусанды Іле өзені  жайылмасында  тоғайлы қамысты.

         Іле Алатауының солтүстік беткейі  биіктік пен тау етегінің  айналы және  жота суайрығынан, осының салдарынан топырағы мен өсімдік  жамылғысы құрамына қарай  қаралады.

         Жотаның ең биік бөлігіне гляционалды – нивальді белдеу жатады. (3800 м биік).

         Субальпілік белдеуінің  топырағы   таулы-шабындықты және шабындықты -далалы, өсімдіктері шабындық жіне шабындықты – далалы.

    ( Субальпілік белдеу) орманды шабындықты,   таулы белдеу 1800-2300 м биіктікте жатыр.

         Топырағы қара түсті таулы орман, және қара топырақты  тектес   шабындықты- таулы.

        Өсімдігі парктиптес  шыршалы орман жергілікті массивтер шабындықты  фармацияларымен ауысып отырады ( жалбыз, түлкіқұйрық, бетеге).

Таулы орманды- далалы белдеу  1400-1800 м биіктік  шекарасында орналасқан. Топырағы таулы -орманыд қара сұр және қара топырақты.  Өсімдігі жапырақты орман ( көктерек,  долана, жабайы алма, өрік). Ағаштардың арасында  шөпті жамылғысы жақсы дамыған   Іле Алатауының орталық бөлігінде таулы – далалы белдеу аласа таумен таубөктеріндегі 800-1400 м алып жатыр. Топырақ жамылғысы таулы қара топырақ және қою сарғылт. Өсімдігі ақселеулі – бұтақты әртүрлі ( ақселеу, бетеге, түлкіқұйрық, жсан,  итмұрын, итжүзім). Тау етегіндегі  600-800 м биіктік арасындағы жазықтық шөлді- далалы тау етегі белдеуіне қисаяды. Топырағы ақшыл -сарғылт, кәдімгі сұр топырақ. Өсімдігі бетегелі – жусанды және ақселеу, ебелек,  жалбыз, көкнәр, қияқ).  Шу – Іле таулары биіктігіне байланысты 2 түрге бөлінеді.   Таулы -далалы және  шөлді – далалы.

Таулы – далалы белдеу қара – сарғылт және ақшыл – сарғылт карбонатты  топтардан тұрады. (Шу-Іле ) қою сарғылт топырақтың ШУ-Іле тауының солтүстік шығысында кең таралған,  ал ақшыл -сарғылт карбонатты топырақ (жер бедері мен қатты байланысты)  тау аралық аңғарлардың жер бедерімен тығыз байланысты.  Өсімдігі өте жырымдалған және жалбыз, ақселеу және арпабастан тұрады. Ал солтүстік шығыс бөлігі  тал шіліктерден тұрады (  қарағай, жабайы шие).

Шөлді – далалы белдеу ақшыл – сарғылт және кәдімгі сұр топырақтан тұрады. Ашық сарғылт топырақтың тау етегі  еңістігінде 700-800 м биіктікте жатыр, ал одан төмен 300 м дейін  Шу-Іле тауларының маңдарында кәдімгі сұр топырақ.  Өсімдігі  бетегелі -жусанды және ақселеулі – дәнді өсімдіктер.

 

 

  • Іле өзенінің гидрологиясы

 

Іле өзен Балқаш – Алакөл ойпаңының басты күре жолы болып табылады.

Іле өзені бас – ні суының 75 %  — ін Балқаш көлінен алады. Өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км.ТМД шекарасында 815 км.Бассейіннің жалпы ауданы 140000 км² , ал ТМД шекарасында 77 400 км ².

Іле өзені өз бастауын Тянь —  Шаньнан  келетін екі өзен Телес және Күнгей арқылы алады.

Іле өзенінің  сол жақ жағалауындағы бөлігін құраушы Телес өзені Теріскей, Алатау жотасының солтүстік шығысындағы беткейі 3500 метр биіктіктен басталады. Өзеннің ұзындығы 438 км, сужинау алабы 28 100 км ². Молсулы жоғарғы ағысы төмен ағында Телес ойпаңымен қиылысында жер суаруға көп бөлігін жоғалтады. Бірақ Хан тәңірі мұздаұтары ерігенде су табиғи жолмен көбейеді.

Бассейін территориясының  орта және айырылған гидрографиялық желгерінде жербеті ағысын толығымен қолданады. Территориясының  төменгі және орташа желі бөліктерінде сирек гидрографиялық беттік ағыстан толығымен үлкен кеңістіктерде, басейіннің Іле өзені арасына бағытталған сол жақ бөлігі ғана белсенді. Бірақ бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанына қарамастан Чарын және Шелек өзендерін басқа Іле өзеніне тағы да Түрген, Есік, Талғар, Қаскелен өзендерін қосып алады. Үлкен және кіші Алматы өзендерінің тармақтарын құраушы Іле алатауының солтүстік беткейінен  ТМД шекарасындағы Іле өзенінің оң жағалауындағы ең үлкен тармақтары болып ( Хоргос, Усек  және Борохудзер өзендері) Жоңғар алатауының оңтүстік беткейінен ағатын Хоргос, Усек, Борохудзер өзендері болып табылады. Тармақтардың көбі соның ішінде Түрген, Талғар, Борохудзир өзендері тау етегінде сүзілуінің және жер суаруға жұмсалуы салдарынан Іле өзеніне құймайды.

Іле өзені бассейіне (көптеген ұсақ өзендер) құяды. Жоңғар алатау сілемдіктерін және Шу – Іле тауларынан көптеген ұсақ өзендер келіп құяды. Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып Іле өзені арнасына су құймайды. Қапшағай шатқалынан шықаннан кейін Іле өзені Балқаш маңы шөлінен сансыз көп тармақтарға тарлып, кең атыраумен аяқталатын Балқаш көліне барып құяды.

Балқаш көлі бассейнінің су режимі  мынадай түрлерге бөлінеді:

  1. көктемгі су тасу
  2. жылдың жылы уақытындағы тасқын, көктемгі су тасу
  3. көктем- жазғы су тасу
  4. жазғы су тасу
  5. грунт суымен қоректенуінің салдарынан су тасу

Іле жарығымен Балқаш-Алакөл ойпаты және солтүстік Балқаш маңындағы уақытша ағындар көктемгі қысқа уақытты  су тасуына жатады. Көктемгі су тасу Тарбағатайдан Кетмен жоталарына Жоңғар Алатауынан бастау алатын және Шыңғыстауының  аласатаулы белдеуінен ағатын өзендерде байқалады.

Көктемгі-жазғы су тасуы мен тасқын  жылдың жылы мезгілінде Жоңғар Алатауында Тарбағатай жотасындағы биік белдеулердегі көптеген ағынды құраған үлкен өзендерге тән (Іле,  Қаратал, Лепсі, Ақсу, Текес, Шарын, Қаскелен, Құрты, Үржар т.б.).

Жазғы тасқынмен су басуы  биік таудың  белдеулеріндегі және мұздықтармен қоректенетін басқа да үлкен  өзендерге тән.

Ағындылардың құралу жағдайларының әртүрлілігіне қарамастан судың максималды өтімінің еі жоғарғы деңгейі кезінде өзеннің режимінің негзгі фазасы су тасуы болып табылады. Су тасуы  тасқындар режимі өзендерде көктемгі су тасуына  Тарбағатайдың  оңтүстік  батысында және Жоңғар Алатауының батыс беткейінде  және Іле бассейнінде әдетте  ақпанда және наурыз айының басында басталады. Ал Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде және  Тарбағатайда наурыз айында, солтүстік Балқаш маңында наурыздың аяғында және сәуірдің басында басталады. Су тасу су жинау алабы кіші жерлерде  15 күннен аспайды, ал үлкен алаптарында 100 күнге дейін барады. Көктемгі су тасу әдетте  тез көтеріледі. Әсіресе кішкене ағындарда. Ол орталап алғанда кішкене ағыстарда 8 күнге созылады. Ал орта және үлкен ағыстарда 18 күнге барады. Су тасуының ең ұзақ созылуы 50 күнге, ал ең қысқа уақыты 1 күн болады.

Су тасуының ағыстағы көлемі Шу-Іле  және солтүстік Балқаш маңы өзендерінде 1 жылда  80 -100%, ал Аягөз өзені бассейні Тарбағатайдың солтүстік батыс жоталарында және Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында су тасу кезеңдерінде 1 жылда 70-80% болады.

 

1.6 Су деңгейінің режимі

 

Іле өзенінің  су деңгейінің режимі көктем-жазғы су тасу мен ұқсас. Аз ғана айырмашылығы ерте көктемгі  су тасуынан  су деңгейінің көтерілуі күнара бақыланады,өйткені ол кезде қар қайтуы байқалады. Көктем-жазғы су  тасуының қарқынды көтерілуінің  негізгі толқындары әдетте  мамыр айының 1-шә онкүндігінде кейде ең көптеген  су көтерілуінен кейін 15 күннен кейін мамыр айының соңында ең жоғарғы ға жетеді. Бірақ әдетте Іле өзенініңдегі су деңгейінің көтерілуі биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың қарқынды еріген кезінде  байқалады. Ең жоғарғы су деңгейі 3 күнге созылады.  Су деңгейінің жоғарғысы 70 см, ал қар қайту кезінде 60 см түседі.

 Іле өзенінің су деңгейінің қыстық режимі мұзқұрсау алдының төмендеуімен мұзқұрсаудың кезекті көтерілуімен сипатталады. Қысқы  кезеңде мұз бөгеттерден  мұз қызудың салдарынан  су деңгейінің ауытқуы байқалады.

Іле өзенінде әсіресе оның төменгі ағысында  көктемгі сең жүру кезінде мұз бөгеттің салдарынан су деңгейінің жоғарғы көтерілуі байқалады.

Іле өзеніндегі мұз бөгеттерінің қалыңдығы  температурасының жылдық көтерілуіне байланысты 5 м жетеді.  Іле өзеніндегі су деңгейінің көпжылдық өзгеруі  Іле өзенінде судың тұрақсыздығымен анықталады. Су аз жылдары Іле өзенінде су деңгей мұз бөгетпен мұз құрсаудың  пайда болуымен анықталады. Төменгі су тасу болған жылы  жоғарғы су тасуы 40 % көтереді. Деңгейдің көпжылдық амплитудасы  жоғарғы ағыстан 1,23 м -ден , төменгі ағысқа 1,81 м-ге дейін өзгереді. Көпжылдық төмен су деңгейі негізінен көктемгі кезеңмен сәйкес келеді. Ал басқа жылдарда қысқы  межендерде бақыланады.  Іле өзенінде төменгі деңгейінің өзгергіштігі едәуір ғана. Көпжылдық қимадағы амплитудасының өзгеруі ортша ағыста 65 м., ал төменгі ағысында 100 см-ге дейін өзгереді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 2 Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы

 

2.1  Іле атырауының қысқаша тарихы

 

Қазіргі Іле өзенінің атырауы Балхаш маңының оңтүстік  бөлігінде, Алматы облысының солтүстік батысындағы Күрті мен Балқаш ауданының аумағында орналасқан. Балқаш көліне құярда  Іле өзені ауданы 125 км² жететін атырау құрады. 

 Іле өзені атырауының қазіргі кезеңдегі дамуында 3 негізгі атырау жүйесі бөлініп қарастырылады:  Топар, Іле, Жиделі. Топар жүйесінің пайда болуы ХІХ  ғасырдың  соңы ХХ ғасырдың басына сәйкес келеді.

ХХ ғасыр басынан өзен ағындысы  біртіндеп бұрынғы басты Іле арнасынан арналық ауыз суға байланысты Жиделі саласына ауысты. Содан қазір атыраудың жасы  250 жыл.

1911 жылдан бастап Жиделі жүйесінің қарқынды дамуы басталды. 1946 жылы Іле ағындысының негізгі бөлігі Жиделі жүйесінен  алыстап жаңа жүйенің қалыптасу кезеңі аяқталады.  Бұл уақытта негізгі ағынды Жиделі саласымен өтіп,  ол Жиделі қолтығының жалғасы болады. Бір уақытта Топар жүйесіндегі ағындының бөлігі азайды. 1966 жылдан бастап Топар қолтығына  ағынның келуі жасанды түрмен жүзеге асты. Шамамен 40 жылдары Жиделі жүйесінде Қоғалы саласы дами бастады. 1969 жылы атыраудағы көктемгі мұз кептелуінің салдарынан  қауіпті  су деңгейінің көтерілуі, сонымен қатар Қапшағай СЭС бірқалыпсыз су жіберуі бұған жағдай жасады. Кейін Жиделі саласының негізгі бөлімінде бөлік тазаланып, Жиделінің су өткізу мүмкіндігін 100 м³/с  дейін көбейтеді. Іле атырауының гидрографиялық саласы аса дамыған. 10 жыл уақыт арасында күрделі гидрографиялық саласы бар жаңа атырау жүйелері пайда болып, әрі қарай дамыды. М:  50 жыл ішінде Жиделі қолтығы кішкентай бұлақтан  үлкен суы мол өзенге айналды, ал Қоғалы саласының қалыптасуына 20 жылдай кетті.

Өзен ағындысының негізгі бөлігінің  Жиделі жүйесіне ауысу себебі өзеннің  сулылығы мен байланысады, мұнда Балқаш көлінің ауытқуының әсері ескерілмейді. Өзен сулылығы, әсіресе оның тасқынды бөлігі оның жоғарғы бөлігі қолтықтың өзара ауысуында маңызы зор.

 

 

 

    2.2  Іле өзенінің қазіргі жағдайының қалыптасуы.

 

        Іле атырауы мемлекетіндегі сақталып қалған атырауы. Ол өзен мен бөген арасында  геоэкологиялық буферлердің функциясын атқарады.

Іле атырауы – өзеннің сағалық бөлік облысының атырау пайда болу       процесі нәтижесінде қалыптасқан геоморфологиялық  жағынан қарағанда Іле өзенінің төменгі бөлігінде:  Іле  өзенінің аңғары, қазіргі Іле атырауы көне атырау (Ақдала – Бақанас) және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы болып табылады. Атырау және пен суходол заросшімен араласып жатқан көлдер, қолтықтар, салалар жүйесі атырауда құмды массивациялармен оған типтес келетін ландшафттар аз емес. Өзен және көл сулары жайылу кезінде ауқымдыаумақтарды басып, жиі батпақтар мен сортаңдардың пайда болуы себебі болып табылатын жер асты суыларын қоректендіріп тұрады. Атыраудың 2 фазасының қалыптасуы жайында гипотеза бар: бастапқыда ол қазіргі орнында сақталып тұр, кейін құрғақ арна жағына ауысып, нәтежиесінде ескі орнына қайтып оралады. Іле атырауы бүкіл тарихи көл жүйесінің, өсімдік талшықтарының және басқа қолтықтардың пайда болуы мен өлуінің үздіксіз процесі.                                                                     Атыраудың эрозияналды аккумелятивті процесінің әсерінен ауысып отырады. Іле өзенінде Қапшағай СЭС салғаннан кейін атыраудағы судың келуі азайады. Ол негізгі су асты жүйесімен және ағындының көп бөлігі егін  мен күріш алқаптарына, Қапшағай СЭС толтыруға жұмсалады. Атыраудың жоғарғы бөлігіне кенеттен азайып, ағындының жыл ішінде таралуы мен тасымалдау мүмкіншілігі өзгереді. Оның қорытындысында атыраудың құрғау процесі басталады. Атыраудың жалпы ауданы Балқаш көлінің деңгейіне байланысты өзгереді, деңгей көтерілгенде төменгі бөлігі азайы, төменде керісінше көбейеді.

Атыраудың дамуына үлкен әсерін Іле өзені ағынының өзара ауысуы және олардың арасындағы негізгі қолтықтың арнасының тұрақты тронсформацмясына өзгеріп отырады. Топар қолтығының ауданындағы ағындының негізгі массасының ауысу Жиделі қолтықтарына ауысқаны белгіленді. Жиделі жүйесінің гидрографиялық өзіне тән сипаттамасы болып іргелес саласының көп болған суының атырау аумағындағы таралуы табылады. Қазіргі жағдайда Іле өзенінің 80-90% ағындысы Балқаш көліне Жиделі жүйесі арқылы ауысуы орын алады.

Атырау ағысының таралуы Іле өзенінің сулылығының көпжылдық ауытқуы, атыраудың арналық торабының дамуына байланысты үнемі өзгеріп отырады.Сонымен қатар Жиделі қолтығының даму стад-да және оның атырау өалыптасуындағы маңызы зор екенін ескеру керек.

Қазіргі уақытта қолтықтың сағаның арасындағы өсімдіктер түгелдей жойылып, атырау ауданы кішірейіп, ол ағыс бойымен Балқаш көлінің ауданына қарай ығысады.

Өзен түбінің тереңдеуі және тасқынның биік болмау салдарынан өзен жайылмалары суға қанықпай қалды. Табиғи тоғайлар мен шалғын алқаптардың шөлдену процесі басталады. Бұл Іле атырауының шөлдеуіне әкелетін қайтымсыз әсер болады.

Атырау қиып өтетін орын болғандықтан атырау жағдайы туралы ақпарат алу үшін қашықтық мәліметтер қажет, негізінен аэрофотосуреттер.

Аэрофотосуреттердің мәліметтері ауыл. Әсерінің Іле өзенінің ағындысына әсер етпеген кезін бейнелейді. 1970 жылға дейін ағынды негізгі климаттық фактордың әсерінен ауытқып тұрды.

 

 

2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары  мен жүйелері

 

Іле өзенінің төменгі ағысында Тауқұм мен Сары Есік атырау құмдарының шөлейтті жерінен ағып өтеді. Атырау шекарасына Тасмұрын тауынан бастау алатын Іле өзенінің аңғарының бір бөлігі оңтүстік жағынан ежелгі құрғақ Ақдала аңғарынан 6-шы балықшы пункіне дейін, одан төмен қарай қазіргі атыраудың арнасындағы бөлігі басқарадыЖиделі жүйесі – қазіргі Іле атырауының ең жас жүйесі. Қазіргі кезде мұнда Іле өзені ағындысының негізгі бөлігі өтеді. Іле және Топар салаларымен салыстырғанда оның арнасы әлсіз иректелген, қалың ива және қамыс заросшімен қапталған аласа арна алдывалдардың әлсіз шығарындысымен кескінделген.

Жиделі ауданы  гидрографиялық өзіне тән ерекшелігі болып атырау аумағы бойындағы судың шексіз іргелес саласымен ағуы және  көлдің көп шоғырлануы болып табылады.

Бастаудан 30 км қашықтықта жүйенің оң жақ қанатындағы салалар мен көлдерді қоректенетін Қараюбел, Жаласар, Кетшен- Қалды салалары бөлініп шығады. Бастапқы 24 км қашықтығында жүйенің сол жағын сумен қамтамасыздандырып, Қоғалы саласы өтеді.

Қоректену шартына байланысты, атыраукөлдерін 4 группаға бөліп тастауға болады.

1) Ағынды бүкіл жыл бойымен жүзеге асатын саланың ұзына бойы орналасқан салалық көлдер. Салалық көлдердің көп бөлігі әлі күнге дейін Іле жүйесіде сақталып қалды. Оларға жыл сайын көптеген  тасындылар шығарылып отырып, шөгеді. Олар біртіндеп тұзданып, қамыспен өсіп батпқтарға айналады.

2) Жер асты су деңгейі көтерілуі салдарынан суға толтырылатын көлдер. Мұндай көлдер негізгі гряда аралық төмендеулер мен выдумываниенің тұйық шұңғымасында кездеседі.

▲Бұл группаға атыраудың көптеген көлдері кіреді.

4) Атыраудың Балқаш маңы жағалаулар көлдерінің қоректенуі Балқаш көлінің деңгейінің  нагонный көтерілу кезінде жүзеге асады. Іле атырауындағы өзендер саны біртіндеп кішіреюде. Топар ағындысының кенет азаюы нәтежиесінде көлдің көп бөлігі құрып кетті.

Жиделі жүйесінде көлдің кішіреюі тек 2 есе жүреді. Бір жағынан проточные көлдер қарқынды тұзданып батпақтарға айналады. Екінші жағынан – басты арнаның бөлінуі нәтежиесінде, өйткені ұсақ іргелес салалар жүйе бөлігінің шеткі аймақтарын сумен қоректеуі әсерінен.

 

  • Іле атырауындағы су ысырабы

 

Іле атырауы басқа құрлық іші атырауымен салыстырғанда бірнеше арнайы қасиетке ие. Олардың негіздері мынау: атырау су қорының ауылшаруашылығында пайдалануы өте аз; атырауды сумен қамту үшін Іле өзенінің елеулі бөлігі жұмсалады, Іле атырауындағы су ысырабы оның даму кезеңіне тәуелді.

Іле атырауының негізгі ерекшелігі оның ауданының үлкендігі, ол Балқаш көлінің жарты ауданындай алып жатыр (8 км ² шамамен ). Балқаш көлін басқа тұйық көлмен салыстырғанда ауданы кіші болып келеді.Іле – Балқаш алабының ащы су тапшылығы нәтежиесінде Іле атырауының су ысырабы ауылшаруашылығында маңызы зор. Іле атырауындағы су ысырабы оның гидрографиялық торабының даму кезеңіне байланысты кең ауқымда өзгереді. Бастапқы кезде ағынды шығындысы ұлғая түсті. Пайда болу мен қалыптасудан көлдер мен жайылымдардың пайда болу кезеңінің құрамына дейін. Жаңа атырау жүйесінің бастапқы кезеңінде прием. Бөгеніндегі транзитті ағынды жоқ, ал ол Топар мен Жиделі атырау жүйесінде 1930- 40 жылдарда орын алған. Кейін атырау саласыныңатналық торабының қалыптасуымен және су ағындысының шектеулі мөлшері ағынды қалыптасуы кезінде атыраудағы су ысырабы  азайып, оның пайда болуы соңғы кезде бергі атыраудың гидрографиялық торабының жойылуы мен қарқынды меандрлеуікезінде мин -ға жетеді.

Іле атырауындағысу ысырабы арналық және қайтымсыз деп бөледі. Сонымен қатар судың бұл бұл. Мен транспирацияға шығындысы.

Ағындының арналық шығындысы атыраудың осы жылдардағы су көлемінің тұрып қалуы және су  теңдеуінің келетін бөлігін бейнелейді. Ал бұларға кеткен су шығындысы оның кететін бөлігі болып табылады. Егер су шығындысы бұларға кететін су шығындысынан көп болса, онда атырауда су жинақталуы байқалады және керісінше. Мұндай жағдайда атыраудың елеулі реттеушілігінен болуы мүмкін. Атырау көпжылдық реттеуші бөген  тәрізді  Іле өзенінің суын көпжылдық мерзімге және жыл ішінде таралуын үнемдеп отырады.

1950 жылдың ортасынан бастап Балқаш көлі суының келуі атырау дамуының тек бір ғана кезеңін қамтиды. Ол ағындының шектеулі су ағындысы жағдайында атыраудағы  су шығаруы табиғи  және су алмасу шарттарында аса кең көлемде өзгереді. Уақыт ішінде су  шығарудың өзгеруі жайында бір жақты көзқарас жоқ, көптеген  зерттеулер атыраудағы ұсталымдағы қалған  суды  Е мен транспирацияға келтіреді.

Көптеген зерттеулер атыраудағы су ысырабы  сыртындағы факторларға тәуелді дейді, ал ол өз бетінше  Балқаш көлінің деңгейінің ауытқуымен байланыстырмайды. Аумақтың ылғалдану  дәрежесі, сонымен қатар ландшат түрі атыраудың өзінен өте тығыз байланысты. Бастапқы кезеңде су ысырабы ұлғая бастайды, кейін олар көлдік жайылма кезінде тах жетіп, атыраудың свертивание нәтежиесінде кішірейеді. Сонымен Іле атырауындағы су ысырабы атыраусу ағындысы кезіне тәуелді.

 

2.3 Атыраудың анықтамасы мен жіктелу

 

Атырау дегеніміз – өзеннің төмендегі ағысындағы өзен тасындыларынан құрылған және қолтықтар мен   салалардың кесілген тамалдамасы. Өзен ағындысының өзара күрделі алмасуы, теңізден кейін кету  ағысының болуы нәтежиесінде.

 Атырау – дегеніміз бұрын теңіз немесе көл орнын өзен тасындыларымен құрылған саламен қолтықтардың тармақтардың  саласы бар хххххххх ххххххххх   ххххххххх төменгі бөлігі.

 Атырау дегеніміз – әр жағдайда көл немесе қазіргі өзеннің құр таяз бөлігінде көп мөлшерде тасынды әкелуші өзен ағысының ерекше  түрі.Ол көп жағдайда желпуіш тәрізді орналасып, көптеген қолтықтармен саласы бар болуымен  анықталады. Қазіргі кезге дейін жалпылама, нақты және ғылыми түрде қанағаттандыратын атыраудың анықтамасы жоқ. Бұл атырау пайда болу процестерінің күрделілігімен байланысты. Атырау анықтамасының кешенді қолдану анықтамасын хххх берген анықтама жақын келеді.

  Атырау дегеніміз – қазіргі кездегі атырау пайда болуының жиынтығынан қалыптасқан өзен мен су қоймалық өзара алмасуындағы жеке жағдайда теңізбен өзеннің тасындыларының жинақталуы мен  төгілуі, сонымен қатар толырақ өсімдік хххххх. Өзен ағысының жоғарғы орны түзуші жағдайына ұшырайтын, қосатын өзеннің хххх  ххх бөлігі , көп жағдайда күрделі және хххххх ххххх орталық тарабымен арнайы хх бар өзеннің ылғалық шығарылым конусының қабатымен су     үсті хххх  құрлық.

          Атырау процестері дегеніміз – атырауды табиғи объект ретінде қалыптастыратын процестер мен құбылыстардың жиынтығы.

          Әрбір өзенде сағалық облысы болады. Ол оның төменгі ағысының бөлігі . Оған өз әсерін теңіз толқындарымен ағыстарының  өзара алмасуы, сонымен қатар өзен әсері байқалатын теңіздің тағалық ауданы тигізеді. Атырауды кең көлемдегі су жойылуы кездесетін өзен аңғарының кеңейтілген бөлігі ретінде қарастыру керек. Атырау аумағында өзендер өзендер өте жиі ауысып, көшіп отырады, сондықтан қазіргі кезде  дамитын өзеннің негізгі салалары мен атырау бөлігінің көне мекен етпейтін аумақтарын бөліп қарастыруға болады. Мысалы, Іле атырауының Оңтүстік Балқаш маңының  20 км² алып жатыр, оның тек 8 км² қазіргі Іле атырауына тиесілі, ал қалған бөлігін көне атыраудың құрғақ арналармен қамтылған.  Атырау өзендері көбінесе өзгермелі, соның салдарынан гидроморфология жағдайының өзгеруі атыраудың барлық табиғи кешенін өзімен бірге алып кетуіне әкеледі. Атырау өзгергіштігі тек қана сыртқы факторлармен емес, сонымен қатар атыраудың ішкі заңдылықтарының өзгеруіне байланысты. Атыраудың пішіні мен даму кезеңі көптеген факторлармен қалыптасуы мүмкін. Осыған байланысты  келесі түрлері қарастырылады. Атырау толуы өзенінің қандайда бір шығанақ, бухтаға құяр жағдайында ғана пайда болады.

 Өзен шөгінділері теңізден қорылған бухтаны біртіндеп толтырып, кейін хххххх шығатын арнаны құрайды. Шығарыңқы атыраулар ашық теңізде қалыптасады. Олар жағадан алыс қашықтықта  орналасқан. Қалқанша атыраулар көп мөлшерде жиналатын тасушы материалын нәтежиежесін атырау теңіз жағына қарай жеке ұзынша келген қолтықтылар мен программалардың әсерінен жылдам өсе бастайды.

Тұмсық тәріздес атырау өзен суы теңізге қолтықтыға бөлшектенбей, тұтастай теңізге құйғанда пайда болады. Мұндай атырау түрі теңізге қарай шығыңқы үшбұрышқа ұқсайды. Оның шыны өзен сағаларында орналасады.

        Жасына қарай атыраулар – жас, жетілген және кәрі хххх су қойма айдынының тасындыларға толу сипатына байланысты- орындалу атыраулары, ұсыну атыраулары және тағы басқа болып бөлінеді.

 

        2.3.1  Ішкіконтинентальды атыраудың қалыптасу механизмдері.

 

Өзен ххх құярында басқаша айтқанда сағалы шұңқырды құрайды, кейін ол біртіндеп аралға ауысатын су асты барға айналады. Бұл орта аралға тап болған өзендердің ағысы екіге бөлініп, әрбір ағыс бөлігі өзінің аралын қалыптастырып, қайтадан бөлінеді. Кейін аралдар көбейіп, атырауға айналады. Бұл атырауда пайда болған заңдылықтарындағы болып табылады. Қалыптасу процестері мен теңіз бен ішкі көл атырауының режимі бір- бірінен ерекшеленеді. Мұнда атыраудың өзінің даму кезеңі тұйық көлге келетін тасындылар мен су келуінің мәніне және сонымен бірге прием су қоймада болып жатқан ххххх процестерге өз әсерін тигізеді.

Уақыт өте келе атырау кең ауқымды аумақты қамтып, тіпті асқан жазықтыққа айналады. Өзен өзеннің атырауымен теңізге қарай жылжиды. Жер бедерінің ең төменгі еңістігінің әсерінен шағын мөлшердегісу тасқынынан өзен атырау аумағында кең жайылып, жаңа салалар, шағын төменделулерде көлдер пайда болады.Тасындының шөгу аумақтары прием.         Су қоймаларының деңгейінің ауытқуына, ағындының өзгерістері және атырау жүйесінің даму кезеңіне байланысты ауысып отырады. Атыраудың пайда болу процесі өзен ағысы бағытымен жүріп отырады, яғни өзен ағындысына тәуелді.

         ххххх.су қоймасының төменінде, келесі құбырлар байқалуы мүмкін:

  • Эрозиялық процестердің үдене түсуі және төменгі ағысындағы арнасының тереңделуі.
  • Су асты жер бедерінің тақырлану салдарынан атырау ауданының көбеюі.
  • Төмендетілген деңгей артынан жүретін өзен ұзындығының көбеюі.
  • Атырау аумағындағы жеке салалардың жоғалып жер асты су деңгейінің төмендеу саладарынан кейбір көлдердің құрғап кетуі.
  • хххх су қойманың регрессиясы кейде кішігірім өзенді бөліп, олардың теңізден шалғай өздігінен құрлық атырауларын орнатуға жағдай жасайды.
  • Атырау өсуіне және желпеуіш тәріздес атыраудың кеңеюіне қарай еңістік                     

азайып, өзеннің ағыс жылдамдығының азаюына әкеліп соғады.Ол өз бетінше өзеннің тасымалдаушы мүмкіндігін төмендетеді, көптеген жайылып кету, жаңа процестер пайда болу сияқты жағдайлар ақыр соңында атыраудың өсу деңгейін тежейді.                              

Трансгрессия  жағдайы кезінде  байқалатын құбылыстар:

1) Атырау бөліктерін су басу, ауданының кішіреюі, аралдар мен ххх жойылуы.

2) Өзеннің төмендегі ағысы аллювиядағы материаның шөгілуінің үдей түсуі және шөгінді аумағының өзен бойымен жоғары жылжуы.

3) өзеннің төменгі ағысының көл суымен толу салдарынан өзен ұзындығының біршама қысқаруы.

4) Уақытша көптеген көлдердің, бұғазылардың, процестердің пайда болуы.

Атырау пайда болған әрбір толық кезеңі келесі бірнеше этаптардан тұрады. Жаңа бағыт бойынша арна жүрісі, көлдер мен жайылмалар қалыптасты, төмендеулердің тасындылармен толтырылуы, жаңа атыраудың арна торабының қалыптасуы, шектеулі су ағындыда ағындының тұрақтануы, қарқынды меандрлеу, атырау жүйесінің қартаюы мен жойылуы.

Атырау дамуын шартты түрде 2 негізгі фазаға бөлуге болады: көлдік және арналық. Көлдік – процесс бір- бірінен кейін біріктірілген шынжыр тәріздес болып келген басты фаза, мұнда сулы жерлердің ауданы,соған сәйкесінше атыраудағы су асырабы максималды. Арналық фазада су транзит бойымен процесс бөгенге түседі. Бұл жерде атыраудағы су ысырабы минималды. Атырау циклінің ұзақтығықатты және сұйық ағындының мәндеріне және жайпақ сағалақ взморыда атыраудың графикалық торабының ауысуы үлкен жылдамдықпен жүреді, атырау циклінің ұзақтығы қысқа болады. Көрсетілген факторлардың арасындағы  қатынас кері болғанда атыраудың циклдік ұзақтығы созылады. Атырауда пайда болған процесі табиғи жолмен  дамиды және  батпақтанып кеткен атырау праграммалары өзендегі  Q өткізе алу мүкіндігінен арылғанда ғана аяқталады.Көл деңгейіне елеулі көбейгенде пр-ң сағалық бөлігі батпақтанады немесе тасындының шөгу аймағы ағыс бойымен жоғары көтеріліп ағыс қозғалысына қарсылық көрсетеді. Соның нәтежиесінде арна жылдамдығы азайып, ағыспен тасымалданушы тасындылар хххх Арнасында шөгіліп,     біртіндеп батпақтауды туғызады. Жергілікті жерде өзен арнасы көтеріле бастайды және өзеннің негізгі ағындысы мекенінің төмендеулеріне бағытталады. Сонымен атырау дамуының жаңа циклі басталады.Ол – көлдік фаза.

 

2.4 Атыраудың пайда болу факторлары мен ішкі Іле атырауының дамуы

 

       2.4.1  Геолого – морфометриялық  факторлар.

 

       Жалпы геолого – морфометриялық  факторлар атырау процестеріне тәуелді және тәуелсіз деп бөледі. Тәуелсізге геологиялық жағдай мен жергілікті жер бедері жатады. Олар атырауда пайда болған процестердегі өзен тасындыларымен толтырылған шұңқырды анықтайды. Атыраудың аса қарқынды қалыптасқан сағалақ взм. Кіші тереңдіктерде байқалады. Ж-ш жинақтау процесінде жер қыртысының тектоникалық түсуінің үлкен қуаттылығы айқын байқалады. Сағалық процестерге тәуелсіз фактор – климат жатады. Жер бедерін түзуші фактордың әсерінен туындайтын атыраулар негізгі болып саналатын уақыт пен кеңістікте де макромасштаб тұрғысынан атырауда пайда болған  процестері болып қарастырылады.Ол жел шарттарын, ал олар арқылы олардың толқуы мен ағысы, сонымен қатар атыраудағы эолды процестердің дамуын анықтайды. Уақытша масштаб жер         

қабатының жеке көтерілулер мен төменделулері тұтас геологиялық кезеңдерді қамтиды, яғни таулар мен ойыстар пайда болады; өзен торабы қалыптасады;эрозионды – аккумулятивті процестерді, сонымен қатар физ-география факторларының түбірлі өзгеруі өтеді. Климаттың ылғалдануы, мүздану және мұздықтардың қарқынды еруі. Атырау паида болу процесінде ірі жылтулар өтуде. Атырау пайда болу процесінде көбінесе тарихи тұрғыда қарастырылады.

       Топырақ — өсімдіктер жамылғысы атырауда пайда болуы елеулі әсерін тигізеді. Атыраулық аллювитцияларды шөгінділерінің шайылуының қарсылығынын үдетеді және арналық су ағындысының адасу мүмкіндігін шектейді.

Өсімдік жамылғысы ағысқа қосымша қарсылық көрсетеді, ағыс жылдамдығының азаюына әкеледі, және көбінесе әсіресе өзен суымен су басып кеткен жайылмада , өсімдік басқан мелковод сағалық взм-да, сонымен қатар құрғап кетуге жақын су ағындылары мен бөгендерде аккумелятивті процестің катализаторы ретінде шығады. Взм.түбінің өсімдік басып кеткен бөліктері өткелдер мен аралдардың ядросы болып табылады.

 

2.4.2  Гидрологиялық факторлар

 

       ▲Өзен атырауының қайта құрылу мен қалыптасу заңдылықтарын қарастырамыз.

       ▲Өзендік хххххххххххх.

Су ағындысы атырау пайда болуы ең басты фактор. Ағынды өзен мен бөгеннің соқтығысу гидровикасын анықтайды.Сағалық бөліктегі су деңгейі,                    атырауды су басу сипаттамасы, сағалық взморыдағы өзен ақпасы және сағалық бөліктегі ағыс жылдамдығы. Атырау пайда болу жүрісіне уақыттарының ағындысы өзенде өз әсерін тигізеді. Атыраудың кезеңдік жеке даму ұзақтығы ағынды көбейгенде қысқарады, ал ағындының азайғаны керісінше – ұлғайтады. Бұл жағдайда үлкен ағын суын қабылдаған атырау қолтықтары қарқынды дамиды. Тасындылар ағындысы атыраудағы арналық    

процестердің қарқынынан және сағаның гидрографиялық жүйесінің  өзгеруін атыраудың өзенінің даму  жүрісін айқындайды.Тасындылар ағысы атыраудың кезеңдік және стадиялық дамуына және гидрографиялық торапқа өз әсерін тигізеді, яғни тасынды ағындысы жоғары, көп болған сайын атыраудың стадиялар өзгерісімен кезең дамуы тез жүреді.Мұздық құбылыстар атырау гидравикасы мен олардың дамуына әсер етеді.

         Теңіз факторлары. Приемный бөгенінің деңгейі өзеннің сағалық учаскесінің төменгі бөлігіндегі бос кеңістіктің қисығының факторын анықтай отырып, ағысының гидровикасы мен арналық процестерге әсер етеді. Көпжылдық және әсіресе оның ғасырлық ауытқулары не эрозиондық, не аккумулятивті процестермен байланысты сағалық облыстардың даму тенденциясының  елеулі өзгерісін туындатады. Атырау деформациясының жүрісі мен сипаттамасы ғана тәуелді емес, сонымен қатар ландшафттың бөлек аудандары да тәуелді.

          Жер бедерін туғызушы факторлар тұрақтанған болып саналады. Ауданның климаты мен жер бедеріндегі ірі өзгерулер жоқ, өзеннің гидравикалық режимі квазитегістеу, тек көп жерлерде өзен ағындыларының көпғасырлық, ғасырлық және ғасырішілік кескінінде байқалады: пр. Бөгенінің Фонов деңгейі ауданының климаты өзгеріске қарай сәйкес кезеңдерден ауықтұлады сезінеді. Жағдай жүрісін өзеннің  қатты және сұйық ағындысы, жергілікті жердің бедері анықталады. Пр. Бөгенінің Фонов деңгейі ауытқуы атырауы пайда болған процестерін үдете немесе тежей алады.

           Гидравликалық факторлар. Гидравликалық факторлар — бұл факторлар өзен атырауының гидравликалық торабының қайта құрылуы айқындалады және ұзақ уақыт бойы жұмыс істейді.Уақыттық масштабы атыраудың 1 циклдің ұзақтығынан аспайды. Кеңістіктік – бар болған атырау аумағын қамтиды. Турбуленттік ағыстың деформацияланған арна арасындағы қатынастың нәтежиесінде пайда болған атыраудың су объектісінде болып жатқан процестерде, сонымен қатар сағадан бастауға дейін, әрбір салалардың шекарасында жүріп жатқан процесстерді қарастырады. Мұнда жергілікті құбылыстар, сонымен қатар су ағындысының арнасының морфометриясы мен топырақ шарттарын, салалардың гидровикалық режимдерін ерекше ескере отырып, салалардың сағаларда болып жатқан процестерде қосылады. Ағыстың гидровикасына приливтер ерекше әсерін тигізеді. Су ағындысының арнадағы прил – қ атырауында при.  Пен отлив ағысының арнатуғызуы мен белсенді маңызы мен байланысты воронка тәріздес пішінге ие болады. Кейде қайталаушы нагонные құбылыстар атырауының теңізалды бөлігінің және мұнда орналасқан су ағындысының ауысу себеп болып табылады.Сгондар взморының ағыстық ложбиналарының қалыптасуын туғызады.

        Гидравликалық факторды  ескере отырып, төмендегілер тұрақтанады: су ағындысының арналық деформациясының даму тенденциясы, атырау қолтығындағы сұйық және қатты ағындының таралуы мен қзара алмасу заңдылықтары атырау кеңістігі бойынша гидровикалық және басқа да сипаттамасының өзгеруі.

         Гидродинамикалық факторлар. Гидродинамикалық факторлар – уақытша әсер етуші факторлар.Бұл факторлар ағысының локальды тұрақтанудан бұзылады және арнасындағы алғашқы морфалагиялық құрылышының паида болуы айқындалады. Нәтижеде ағыстың жоспарлық тұрақтығы жайылып, арна меандрлей басталады.

 Атырау динамикалық прием бөгеннің орналасады да әсер өтеді. Процес бөгенінің өзгеруіне қарай өзен тасындының шөгу орны да ауысады және атырау қалыптасқан орны өзгереді. Көтерілген сайын ескі атырау мен оның          

бөліктерін су басып қалып, тасындының белсенді аккумелятивтігі өзен ағысы бойымен жоғары қарай ығысады. Деңгей төмендеген кезде бұл орын төмен жылжиды (бөгенге қарай). Сондықтан атырау пайда болу процесінде әсіресе жақсы регрессия мен трансгрессия кезеңдері көрінеді. Тасқынның қозғалысы мен су түбінен көтеріледі, взморы күйіндегі және қайтадан шөгуі арнадағы ең төменгі жиіліктің лүпілдігі әсерінен қозғалады. Өйткені олар жылдамдықтың төмендеуі мен ұлғаюының әрбір үлкен ұзақтығы мен жылдамдығының ауытқуына үлкен талпыныс береді. Жоғары көтерілген, ағыспен қозғалатын және шөккен бөлшектерөз пішінін өзгертіп, су түбінде гряда, рифель бар және тағы басқа арналық түрлендірулер қалыптасады.

Арналық процестің болжамын ағыстың турбасын құрылыс ескермей беруге ьолмайды, қйткені арналық пішінінің мөлшері, макроф. Мен мезоф-ды қосқанда ірі масштабты турб- к түрлерімен тығыз байланысты. Арналық ағыстың түбіндегі аса күрделі. Арналық ағыста турб-к толқулардың «бүкіл спектрі» байқалады.Сондықтан арналық ағыстың турб-н зерттеудің теориялық мәселесі өте күрделі.

 

2.4.3 Антропогендік факторлар

 

        Антропогендік факторлар өзеннің масштабы бойынша көп жағдайда табиғи өзгерісте Адам өзендік атыраудың режиміне екі жақты әсер етеді. Қосымша, ағыстың бөлігін алу және уақытқа байланысты сұйық және қатты тасындылардың өзара алмасуы мен атырау шекарасындағы сушар-қ шаруаларды жүзеге асырғанда. Атыраудың қалыптасуы және режиміне тікелей:

1.Жеке атырау ағысының және оның жүйесінің жеке  немесе жалпы ауысуы ;        

су бөлушілерді және басқада суды ауыстырушы, суды өзара алмастырушы және ағынды реттеуші объектілерді тұрғызу; әртүрлі бағыттағы каналдар мен бөгендер салу, атырау жүйесінің су бөліктерін және тасынды бөлуші элементтері;

2.Су ағындысының жағадағы шаруашылық объектісінің немесе атыраудағы  жасанды жерді сумен қамту; атырау үстінен жол – көлікті торапты құру.

3.Теңіз жағасын толқынды абразилдан қорғау шаралары; порт-қ акваторларды толқулар мен шайып кетуден қорғау.

4.Ауылшаруашылық қамту немесе атыраудың ірі жер бөліктерінің ландшафт, тасқыныда, су ағындысының режимі, олардың гидрографиялық торабының толық қайта құрылуының урбанизаниясы.

Ағынның гидрографиясын бөген көлігімен реттеу су тасу шыңын төмендетеді, су өтімінің тасқынның шаю эффектісі төмендеудің нәтежиесінде тасқындар жиналып, атырау су ағындысының өткізу мүмкіндігін азайтады. Өзен ағындысн жасанды түрде кішірейту және реттеу атырау пайда болу процесін тездетеді. Бұның нәтежиесінде атырау аумағының субасуы азайып, ұсақ ағындының құрғап кетуіне әкеліп, өзеннің негізгі ағындысының ірі қолтықтарында қалыптасуына әкеледі. Кей жағдайда бүкіл  атырау жүйесі өліп, атыраудың табиғи ландшафты өзгереді; көлге тасындылар мен бөгенді заттың келуі азаяды; пр. Бөгеннің тұздығы өседі; көлдің бөлек бөліктері араласады, су алмасуы өзгереді. Атыраудың  кеңістігі жасанды түрде ағындының таралуы атырау пайда болуы басқа аумағына атыраудың бір бөлігін ауыстыруға, арна торабыныңөлу немесе пайда болу аумағына, су басу аумағының көбеюіне не азаюына мүмкіндік береді. Антропогеннтік фактордың тікелей әсері өзен алабындағы адамдардың шаруашылық әс – әрекетіне байланысты және атырау процесінің сирек факторлары мен негізгі өзен факторларының өзгеруі арқылы көрсетіледі.

Ағындыны          реттеу кезінде атыраудың табиғи су режимінің бұзылуына, оның су басу және суға толу режиміне әкеледі. Ол өз бетінше атырау даму кезеңіндегі биоценоздың және оның құрылымының бұзылуымен атыраудағы биопродукт  мүмкіндігі кішірейтумен сипатталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        3  Қазіргі Іле атырауының жағдайы

 

        3.1  Іле атырауының су режимі.

 

 Іле атырауының жоғарғы ағысының шамамен 90 % Жиделі  салалы ағындысын құрайды. Атыраудың әрбір жүйесі (Жиделі, Іле,  Толар) бас жағында өзіне тән  су өтімін қабылдайды. Бұл су өтімі мәндерінің  саланың  гидрографиялық ерекшеліктерімен ағындының фазасы және режиміне тәуелді ағыс бойына өзгереді. Су деңгейінің көтерілу кезіндегі судың арна алды жолынан судың асып түсуі, сонымен қатар қосымша салалардан кейін ағылу салдарынан су өтімінің сала бойына азаюы, көл тектес су қоймаларымен атырау жайылмаларының суға толуы байқалады. Судың сабасына түсу кезіндегі төменгі су деңгейінің саладағы су өтімі өзгеруі елеулі.

 Іле саласы бойындағы ағындының өзгеруі аса байқалмайды, өйткені тармақталумен іргелес салалардың жоқтығынан. Атырау саласын ұзына бойы ағындының азаюы, жоғарғы және орталық бөліктеріндегі суалудың көбеюі кезінде байқалады, мұнда  кең көлемде қабақ аралық төменделулердің толтырылуы байқалады. Сонымен қатар ағындының көп бөлігі  көл жүйелерін  толтыруға жұмсалады.  Бұл жүйелер реттеуші қойма рөлін атқарады. Су өтімінінің аса қиын таралуы Жиделі жүйесінде байқалады. Мұнда су тасу кезіндегі су Қоғалы —  Жиделі өзен аралық кең көлемді аумағында таралады және көп бөлігі көл жүйелеріне толтыруға жұмсалады. Бұл жүйелер реттеуші қойма рөлін атқарады. Соның салдарынан берілген салалық ылғалық  бөлігінде су өтімін су  басындағы өтіммен салыстырғанда аз ауытқуларға әкеліп соқтырады.

         Көпжылдық  реттеуші бөгені бар  Қапшағай СЭС -ің құрылуы  Іле атырауына көптеген ауыртпалығын тигізді. Іле өзені суының  уақыт  ішінде өзара  таралу мүмкіндігінің шексіз, мүмкіндігін пайдаланып бөген бүкіл алаптың су жүйесінің негізгі атқарушы элементі болды. Қапшағай  су қоймасы Іле атырауындағы су ресурстарын тиімді пайдалануға жағдай жасап, кері әсер етуші жағдайлардың пайда болуын тежеді.

  Іле атырауына елеулі әсерін өзен арнасының жалпы шайылуы әсер етті. Қапшағай   су қоймасында баяу  ағыс жылдамдығының салдарынан өзеннің дерлік барлық қатты ағындысы тұнбаға түседі, яғни мұндай «таза» судың ағысы өзен түбінің шайылу салдарынан тасындыларға толып үлкен аралыққа таралып тоқтатылмайды. Іле өзенінің Қапшағай бөгенімен реттелуінен кейін Атырау аумағының суға қанығуын үдете түсті, нәтижесінде атыраудың шөлейттену процессі басталды. Атырауда жүріп жатқан арналық процестер су өтімінің атырау қолтығында өзара таралу сипатына әсер етеді.

 

  3.2  Іле ағынының атырау жүйесінде таралуы.

 

 Қазіргі кезде Іле ағындысы негізгі 3 атырау    жүйесінде таралады, олар:  Толар, Іле, Жиделі. Алайда  Толар жүйесі ағысы Балқаш көліне жетпейді. Ал Іле жүйесінен тек бір ғана жайылуға жақын Іле қолтығы қалды. Іле өзенінің негізгі ағындысы аса тармақталған оң жақты жүйемен ағады. Су басынан

Жиделі қолтығы зонт аралықта 2 салаға тармалақталады: Қоғалы және Жиделі. Олар өз бетінше кең тармақталған сала жүйесін құрайды. Қоғалы саласы деңгейі күрт төмендеуі салдарынан Жиделі саласы азайып Жиделі жүйесінің  оң жақ  қанаты шайып тастады.  Кейінгі кезде жас және белсенді Қоғалы саласы  Базарбай саласы арасында арасында өзара таралу басталды.  

 

          3.2.1  Топар жүйесі.

 

          Топар жүйесінің ауданы 2,74 мың км². Оның пайда болуы ХХ ғасырдың  соңына келеді.. Судың сабасына түсу кезінде бұл  салалық ағынды бөлігі азайып, төменгі су өтімі кезінде 1% аспайды. Толар саласы Толар -1 саласы және Толар -2  саласының құйылу салдарынан  пайда болады.

Жүйенің  негізгі салалары болып  Толар,  Жаман-Көктал, Тентек, хххх. Бала Толар және т.б. табылады. Толар -1 саласы Іле өзенімен  1984 жылы салынған каналдан бастау алады.  Осы жылдан бастап сала басында үнемі жер қазушы жұмыс істейді.  Бастаудан 20 км қашықтықта  Толар-1,-2 салалары  қосылады.

Топар -2 салада бастауын  Іле өзенінің каналынан алады. Үнемі негізгі  суағындыларынан басқа,  Толардан шағын көлдермен саздарды  қоректендіруші кезең аралық сусақ су ағындылары  тарайды.  Бұлардың су ағындысы  азын-аулақ және  көлшіктермен саздарды толтыруда түгелдей тоқтатылады.  Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ құрлық гидрологиясы кафедрасының зерттеу мәліметтері бойынша  толар жүйесінің ағындысы  төмендегідей таратылады. Толар -1 және Толар-2 салалары жиынтық ағындысы 25,5 м³/сек. құрайды.

        Бұл ағындының шамамен 20% (5,65 м³/сек.) Жаман-Көктал саласына алынады.  Бұл су Толар саласына Іле қолтығы өзен аралық сумен қайтуға жұмсалады. Мөлшермен ағындының 13% Толар саласына ағады.

 

         3.2.2  Жіделі жүйесі

 

         Жиделі жүйесіне ауданы – 3,9 мың км². Жиделі жүйесінің пайда болуы 1907-1908 жылдарға жатады.  1911 жылдан бастапжүйе қарқынды дами  бастады, 1929 ж Жиделі  саласының су өтімі 230 м³/сек. дейін жетті.  Қазіргі кезде Іле өзенінің негізгі  ағындысы – Іле, Жиделі, Қоғалыхххххххххи магистралі бойынша өтеді. Қоғалы саласы Жиделі  жүйесінің негізгі саласы болып табылады.  Бұд бөліктен өзен тек  бір арна бойымен  ағады.  Сала ені 100 метрден асады, ағыстың орташа жылдамдығы 1м/с, кейбір жерлерде 2 м/с дейін жетеді.  Сала арнасы  қатты  иректелінген.  Қоғалы саласынан оң жақ бұрымында  26 км қашықтықта  Жиделі саласына құятын Паршинская саласы  құяды.  Паршинская саласы ені 26 метр, тереңдігі шамамамен 3 м, орташа жылдамдығы 0,1-0,6 м/с, ұзындығы 13  км дейін жетеді. Өазіргі кезде Жиделі  жүйесінің оң жақ жағалауы осы саланың суысен қоректенеді.  Ақсерке саласы ұзындығы 25 км магистралдан бөл бөлігінің  шекарасында  судың басқа  системаларға бөлектенуі байқалады.  Ақсерке саласының оң жағынан жалпы өтімі 15 ³/с жететін 3 су  ағындысы тарайды.  Ақсерке бөлігінің соңында  көлдермен салалардың күрделі жүйесі бар.  Иір саласы Балқаш көліне құюына дейін оның ұзындығы  60км. Атырау жол жүйесімен төмен ерген оң  жағынан жалпы су өтімі 70 м³/ сек өтетін 3 сала құяды.

        Жиделі саласы бұрын төменгіххххххх  негізгі су  ағындысы болды, кейін ағынды қоғалы саласына ауысқан нәтежиесінде қосылып салаға айналады.Қазіргі кездеодан ағындының 4% өтеді.Жиделінің оң жақ бұрылысында 11мм қашықтығында  ххххххххх-Қалды, Қадірбай, Нарын және жүйесін қоректендіретін жаңа саласы өтед.Қазіргі кезде өзен ағындысының антропогендік өзгерулері табиғи факторлардың әсерін превосходить.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1. Арналық деформациялардың даму тенденциялары

 

1:10000 масштабтағы карта Іле атырауы иреңінің негізгі сипаттамасы анықталды; ирең ұзындығы (S), ирең адымы (λ), кіру бұрышы (αкіру), шығу бұрышы (αшығу), иреңнің даму дәрежесі (S\λ).

2-9 кестеде бөліктегі  иреңнің өлшемдері  берілді. Әр бөліктің өзінің кестесі бар.

I-ші бөлік (2-ші кестені қара) карта L-43-103. М 1:100000. l=22 км. Басталуы Жіделі саласының  Іле өзенінен  1 км төмен тармақталуында  қатты меандрлы 16 ирең бар, олардың ұзындығы 1-4 км дейін өзгереді, ирең адымы 0.3-2.6 км шекарасында өзгереді. Иреңнің даму дәрежесі 1.0-3.3 дейін ауытқиды ол өз бетінше  шекті меандрға  сәйкес. Иреңдер көбінесе симметриялы. Ең ірі иреңнің биіктігі -1км, ал ең кішісі  -0.2 км.

II-ші бөлік( ирең сипаттамалары 3-ші кестеде келтірілген) карта L-43-103. l=18. Ирең ұзындығы 1.0-3.1 км дейін, адымы 0.3-2.2 км дейін өзгереді. Иреңдер көбінесе ірі. Реңнің даму дәрежесі 1.1-3.3 км дейін өзгереді.

III-ші бөлік ( 4-ші кестені қара) карта L-43-103. l=32. Арналық процестердің түрі бос меандр. Орталық бөлікте иреңдер қисайған. Бөлік басында ірі иреңдер ( ирең ұзындығы 3.9, максимальды адымы 1.8 км), иреңнін даму дәрежесі 15 км. Иреңдер созылған. Биіктігі 1.3 км. Иреңдер симметриялы.

IV- ші бөлік ( 5-ші кестені қара) карта L-43-103, L-43-102. l=38.5 км. 3-ші бөлікке қарағанда иреңдер ірілеу. Ирең ұзындығы 1.0-4.5 км, адымы 0.3-2.7 км. Иреңнің даму дәрежесі 1.0-10.0.

V-ші бөлік ( 6-шы кестені қара ) карта L-43-102. l=34 км. Иреңнің даму дәрежесі 1.2-11.0 км дейін. Көбінесе аяқталмаған меандр типі кездеседі. Иреңдер симметриялы. Иреі ұзындығы 0.4-4.9 км, адымы 0.3-3.1 км.

VI-шы бөлік (7-ші кестені қара ) карта L-43-90. l=31 км. Бөлікте 22 ирең бар. Көбінесе кіші иреңдер кездеседі. Ішінде ірі иреңдер бар ұзындығы -4 км, адымы -1.0 км, даму дәрежесі -41.0 км, биіктігі -1.3 км.

VII-ші бөлік (8-ші кестені қара ) карта L-43-89. l=29 км. Иреңнің формалары күрделі болып келген. Оның көп бөлігі асимметриялы. Ұзындығы 3.9 км жететін иреңдер кездеседі. Даму дәрежесі -15.0 км жетеді.

VIII-ші бөлік (9-шы кестені қара ) карта L-43-89. l=33 км. Негізінен шекті меандрға жатады. Иреңдер біркелкі өзгереді. Көбінесе симметриялы. Ирең ұзындығы 0.5-2.2 км, адымы 0.4-2.0 км, даму дәрежесі 1.1-2.5.

 

 

 

  1. Арналық деформациялардың даму тенденциялары

 

1:10000 масштабтағы карта Іле атырауы иреңінің негізгі сипаттамасы анықталды; ирең ұзындығы (S), ирең адымы (λ), кіру бұрышы (αкіру), шығу бұрышы (αшығу), иреңнің даму дәрежесі (S\λ).

2-9 кестеде бөліктегі  иреңнің өлшемдері  берілді. Әр бөліктің өзінің кестесі бар.

I-ші бөлік (2-ші кестені қара) карта L-43-103. М 1:100000. l=22 км. Басталуы Жіделі саласының  Іле өзенінен  1 км төмен тармақталуында  қатты меандрлы 16 ирең бар, олардың ұзындығы 1-4 км дейін өзгереді, ирең адымы 0.3-2.6 км шекарасында өзгереді. Иреңнің даму дәрежесі 1.0-3.3 дейін ауытқиды ол өз бетінше  шекті меандрға  сәйкес. Иреңдер көбінесе симметриялы. Ең ірі иреңнің биіктігі -1км, ал ең кішісі  -0.2 км.

II-ші бөлік( ирең сипаттамалары 3-ші кестеде келтірілген) карта L-43-103. l=18. Ирең ұзындығы 1.0-3.1 км дейін, адымы 0.3-2.2 км дейін өзгереді. Иреңдер көбінесе ірі. Реңнің даму дәрежесі 1.1-3.3 км дейін өзгереді.

III-ші бөлік ( 4-ші кестені қара) карта L-43-103. l=32. Арналық процестердің түрі бос меандр. Орталық бөлікте иреңдер қисайған. Бөлік басында ірі иреңдер ( ирең ұзындығы 3.9, максимальды адымы 1.8 км), иреңнін даму дәрежесі 15 км. Иреңдер созылған. Биіктігі 1.3 км. Иреңдер симметриялы.

IV- ші бөлік ( 5-ші кестені қара) карта L-43-103, L-43-102. l=38.5 км. 3-ші бөлікке қарағанда иреңдер ірілеу. Ирең ұзындығы 1.0-4.5 км, адымы 0.3-2.7 км. Иреңнің даму дәрежесі 1.0-10.0.

V-ші бөлік ( 6-шы кестені қара ) карта L-43-102. l=34 км. Иреңнің даму дәрежесі 1.2-11.0 км дейін. Көбінесе аяқталмаған меандр типі кездеседі. Иреңдер симметриялы. Иреі ұзындығы 0.4-4.9 км, адымы 0.3-3.1 км.

VI-шы бөлік (7-ші кестені қара ) карта L-43-90. l=31 км. Бөлікте 22 ирең бар. Көбінесе кіші иреңдер кездеседі. Ішінде ірі иреңдер бар ұзындығы -4 км, адымы -1.0 км, даму дәрежесі -41.0 км, биіктігі -1.3 км.

VII-ші бөлік (8-ші кестені қара ) карта L-43-89. l=29 км. Иреңнің формалары күрделі болып келген. Оның көп бөлігі асимметриялы. Ұзындығы 3.9 км жететін иреңдер кездеседі. Даму дәрежесі -15.0 км жетеді.

VIII-ші бөлік (9-шы кестені қара ) карта L-43-89. l=33 км. Негізінен шекті меандрға жатады. Иреңдер біркелкі өзгереді. Көбінесе симметриялы. Ирең ұзындығы 0.5-2.2 км, адымы 0.4-2.0 км, даму дәрежесі 1.1-2.5.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жасалған жұмыстың нәтижесінде Іле өзені Жіделі саласы тармақталуынан  км төменнен Балқаш көліне дейін өзеннің ұзына бойы гидроморфологиялық сипаттамаларының мәліметтері алынды. Іле атырауы бірнеше бөлікке бөлінді. Оларға өзеннің меандрлы бөлігінің  негізгі ирең өлшеуші сипаттамалар, негізінен есептелді.

Алынған мәліметтердің сараптамасы бойынша ирең ұзындығы км ден км ге дейін өзгереді

Ирең адымы үлкен өзгергіштігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар жеке алынған иреңнің адымы бос меандр деформациясында қисаю нүктелері  ұзақ уақыт бойы тұрақты боғандықтан , түзу бойына олардың ара қашықтығы сақталуына байланысты тұрақты болып келген. Иреңдер бастапқы даму кезеңінде симметриялы. Бұл кіру немесе шығу бұрышы болғанда байқалады.

Сонымен қатар, иреңнің гидроморфологиялық сипаттамаларын біле отырып, арналық процестерді реттеудің жұмыстарын жобалауға аса қажет өзен иреңінің жасы мен даму дәрежесін анықтауға болады.

Мұндай мәліметтер қарастырылып отырған бөліктегі арналық деформациялардың қандай бағытта жіне қандай қарқындылықпен өтуін және сқңғы кезеңінде қандй мөлшерде болатынын болжауға мүмкіндік береді. Мұндай болжам ауылшаруашылық мақсаттағы жобалар үшін аса маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

  1. Географический энциклопедический словарь. – М. Изд-во Советская энциклопедия, 1988. – 432 с
  2. Коротаев В.Н. Геоморфология речных дельт. – Изд-во МГУ. М. 1991. – 224 с
  3. Чеботарев А.И. Гидрологический словарь. Л.: Гидрометеоиздат, 1978. – 308 с
  4. Абдрасилов С.А. Устьевые участки рек. Гидроморфологические процессы. – Алматы: Казак университеті, 1998. – 117 с
  5. Самойлов И.В. Устья рек. – М.: Географоиздат, 1952. – 526 с
  6. Жандаев М.Ж., Абдрасилов С.А. Формирование дельты реки Или. – Эрозионные и русловые процессы. – Луцк, 1991. – с. 101-107
  7. Шнитников А.В. Изменчивость общей увлажненности материков Северного полушария. Зап. ВГО СССР, пов. сер. Т. 16, М. – Л., 1957. – 388 с
  8. Джуркашев Т.Н. Антропогенная история Балхаш-Алакольской впадины. – Алма-Ата, 1972. – 126 с
  9. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт. – Алматы: Изд-во «Рауан», -1994.–192 с
  10. Михайлов В.Н., Рогов М.М., Чистяков А.А. Речные дельты. Гидролого-морфологические процессы. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986 – 280 с
  11. Знаменская И.С. истемная методология как основа изучения руслового процесса. Динамика и термика рек и водохранилищ. – М.: Наука, 1984. – с. 171-194
  12. Курдин Р.Д. О вековых колебаниях крупных естественных водоемов Казахстана и Средней Азии. Труды IV Исесоюзного гидрологического съезда. – 1975. – Т. 5 – с. 98-107
  13. Курдюлов К.В. Современные колебания уровня озера Балхаш по геоморфологическим и историческим данным. Изв. АН СССР. Сер. геогр. – 1958. — №4. с. 32-41
  14. Иванов В.В. Метод гидравлического расчета элементов водного режима в дельтах рек. Труды ААНИИ. – 1968. Т. 283.с. 30-36
  15. Михайлов В.Н., Рогов М.М., Макарова Т.А., Полонский В.Ф. Динамика гидрографической сети неприливных устьев рек. – М., Гидрометеоиздат, 1977. – 249 с
  16. Тленбеков О.К., Валдеев А.Е. Гидрологический режим дельты реки Или в современных условиях. Экологические проблемы Казахстана: Алма-Ата, 1990. – с. 62-63
  17. Турсунов А.А. Результаты научных исследований по Или-Балхашской проблеме и пути вывода экосистемы из кризиса. Географические проблемы Или- Балхашского бассейна. – Алматы: Гылым, 1993. – с. 3-19
  18. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской пробдемы. – Л.: Гидрометеоиздат. – 1989. – с. 310
  19. Бутаков А.Н. Русловые процессы в устьях судоходных рек. – М.: Транспорт. 1981. – 104 с
  20. Хайдаров Р.М. Опыты и результаты изучения динамики дельт рек с большим содержанием наносов ( на примере дельты реки Или). Водные ресурсы. 1975. №1. – с 142-167
  21. Хайдаров Р.М. Динамика дельты реки Или. Труды ГГИ. 1968. Вып. 160. – с. 189-222
  22. Кондратьев Н.Е., Попов И.В., Снищенко Б.Ф. Основы гдроморфологической теории руслового процесса. Л.: Гидрометеоиздат. 1982. – 271 с
  23. Шульц В.Л. Водный баланс Аральского моря. Труды Сар НИГМИ.-1995.-Вып.23.-с.3-28
  24. Штегман Б.К. К истории формирования дельты реки Или. Изв. АН Каз ССР. Сер. почвенная. 1946. №3 (28). – с. 132-143
  25. Рогов М.М., Ходкин С.С., Ревина С.К. Гидрология устьевой области Амударьи. М.: Гидрометеоиздат, 1968. – 268 с
  26. Рогов М.М., Ромашин В.В., Штейнбах Б.В. Гидрология устьевой области Западной Двины. М.: Гидрометеоиздат, — 1964. – 345 с
  27. Браславский А.П., Чистяева С.П. О величине изменния стока реки Или в пределах ее дельты. Труды Каз НИГМИ. 1983. Вып.80. – с. 78-94
  28. Браслвский А.П., Остроумова Л.П. Расчет стока реки Или поступающего в озеро Балхаш. Труды Каз НИГМИ. 1991. – Вып.107. – с. 45-77
  29. Курдин Р.Д. Многолетние колебания водного баланса и уровня озера Балхаш и их изменения в период наполнения Капчагайского водохранилища. Труды ГГИ. 1968. Вып. 315. – с. 23-41
  30. Остроумова Л.П. Определение притока воды к вершине дельты реки Или. Труды Каз НИГМИ. – 1991. – Вып.107. – с. 99-118
  31. Остроумова Л.П. приток воды в озеро Балхаш по данным гидрометрических измерений на протоках нижней части дельты реки Или. Труды Каз НИГМИ. 1991. Вып.107. – с. 119-130
  32. Соседов И.С. Потери воды на испарение и транспирацию в дельте реки Или. Изв. АН Каз ССР. Сер. энерг. 1958. – Вып. 11(13). – с. 16-24
  33. Сумарокова В.В., Цыценко К.В., Подольный О.В. Аэрокосмические исследования и водный баланс дельты реки Или. – С-П.: Гидрометеоиздат, 1992. – 163 с
  34. Абдрасилов С.А. Динамика русловых потоков и русловые процессы. – Методическая для выполнения лабораторных работ. – Алматы.: КазНУ, 1996. – 52 с

 

 

 

 

 

 

Кесте 1. 01.01.2005 ж бекеттер жайындағы мәліметтер

 

№

Бекет аты

Ашылған жылы

Жабылған жылы

Қайта ашылған жылы

1

Іле өзені — Қапшағай СЭС 164 км жоғары

01.09.1956

Жұмыс істейді

—

2

Іле өзені — Қапшағай шатқалы

13.09.1910 (01.01.1970)

Жұмыс істейді

—

3

Іле өзені — Үшжарма ауылы

08.10.1937 (01.01.1970)

Жұмыс істейді

—

4

Іле өзені, Суминка саласы бастаудан 16 км төмен

18.09.1956 (01.01.1970)

01.10.1995

01.09.2002

5

Іле өзені, Жіделі тармағы бастаудан 16 км төмен

01.01.1958 (01.01.1970)

29.05.1998

—

6

Жіделі тармағы, Нарын саласы — Наурызбай ауылы

01.01.1968 (08.08.1987)

01.01.1995

—

7

Жіделі тармағы, Иір саласы сағадан 2.5 км қашықтықта

09.06.1957 (01.01.1970)

29.05.1998

01.09.2002

8

Жіделі тармағы, Шұбарқұнан саласы сағадан 1 км  қашықтықта

12.06.1957 (23.05.1987)

01.03.1996

—

9

Іле өзені Жіделі тармағының 1 км тармақталуында

29.08.1956 (01.01.1987)

29.05.1998

01.09.2002

 

10

Іле өзені — Жіделі совхозы

16.06.1957 (01.01.1970)

01.10.1998

01.09.2002

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Иреңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

I   1

1.2

1.0

1.2

0.4

65

130

 

2

2.0

1.4

1.4

0.3

150

38

 

3

1.5

0.9

1.7

0.5

50

130

 

4

1.0

0.3

3.3

0.5

127

65

 

5

1.1

0.6

1.8

0.3

58

150

 

6

1.9

1.0

1.9

0.4

45

142

 

7

4.0

2.6

1.5

1.0

120

120

 

8

1.1

0.5

2.2

0.6

94

121

 

9

2.5

1.5

5.0

1.0

40

23

 

10

1.0

0.5

2.0

0.5

113

136

 

11

1.5

0.7

2.1

0.6

137

76

 

12

1.1

0.8

1.4

0.3

30

138

 

13

1.1

1.1

1.0

0.2

142

29

 

14

1.0

0.9

1.1

0.3

20

148

 

15

0.9

0.7

1.3

0.2

150

34

 

16

1.4

0.6

2.3

0.3

145

29

 

 

Кесте 3. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

II  1

1.0

0.8

1.3

0.3

130

28

 

2

1.0

0.3

3.3

0.6

68

129

 

3

1.6

1.0

1.6

0.4

105

80

 

4

3.1

2.2

1.4

1.0

45

130

 

5

1.0

0.9

1.1

0.2

20

160

 

6

2.7

1.1

2.5

1.0

107

65

 

7

2.1

1.3

1.6

1.0

74

121

 

8

2.1

1.6

1.3

0.8

122

105

 

9

1.4

1.1

1.3

0.6

46

146

 

10

1.1

1.0

1.1

0.5

120

39

 

 

 

 

Кесте 4. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

III 1

1.1

1.1

1.0

0.6

50

134

 

2

1.5

0.1

15.0

0.8

70

103

 

3

2.9

1.8

1.6

1.0

65

129

 

4

1.5

0.3

5.0

0.3

45

139

 

5

1.0

0.3

3.3

0.5

85

160

 

6

1.2

0.8

1.1

0.5

103

145

 

7

2.1

1.2

1.8

0.7

132

38

 

8

1.2

1.1

1.1

0.2

41

169

 

9

1.0

0.7

1.4

0.5

140

25

 

10

3.0

1.3

2.3

0.9

78

115

 

11

1.2

0.5

2.4

0.4

120

130

 

12

1.1

1.0

1.1

0.4

12

165

 

13

2.0

1.8

1.1

0.3

160

32

 

14

1.1

1.1

1.0

0.5

39

135

 

15

2.0

1.4

1.4

0.6

130

30

 

16

1.9

0.7

2.7

0.6

34

138

 

17

1.2

0.3

4.0

0.8

112

70

 

18

3.9

0.9

4.3

1.3

83

60

 

 

Кесте 5. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

IV 1

3.2

2.1

1.5

0.9

115

73

 

2

3.5

1.1

3.2

1.3

121

98

 

3

1.1

0.5

2.2

0.4

100

124

 

4

1.0

0.6

1.7

0.2

94

134

 

5

2.5

1.2

2.1

0.8

122

72

 

6

1.1

1.1

1.0

0.6

22

150

 

7

3.9

2.0

1.9

0.7

65

32

 

8

1.9

0.5

3.8

0.4

75

120

 

9

4.0

0.3

1.3

1.0

70

140

 

10

4.5

2.7

1.6

0.9

100

145

 

11

3.0

0.3

10.0

1.3

95

54

 

12

0.5

0.4

1.3

0.3

45

133

 

13

1.0

0.7

1.4

0.4

148

34

 

14

1.1

0.6

1.8

0.5

70

140

 

15

2.1

0.9

2.3

0.8

111

45

 

16

1.1

0.8

1.4

0.4

75

132

 

 

 

Кесте 6. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

V  1

1.5

0.3

5.0

0.6

130

48

 

2

1.0

0.6

1.7

0.3

97

148

 

3

1.1

0.5

2.2

0.3

115

120

 

4

2.0

0.9

2.2

0.7

68

125

 

5

2.1

0.7

3.0

0.7

53

51

 

6

1.1

0.6

1.2

0.4

35

149

 

7

0.8

0.5

1.3

0.2

167

21

 

8

1.3

1.0

2.6

0.5

77

146

 

9

1.2

0.2

1.2

0.3

88

93

 

10

0.4

0.6

2.0

0.1

30

140

 

11

1.1

0.5

1.8

0.5

92

59

 

12

1.0

0.8

2.0

0.4

35

89

 

13

1.6

0.6

2.0

0.4

136

55

 

14

1.0

0.6

1.6

0.4

53

75

 

15

2.3

0.2

3.8

0.6

115

55

 

16

0.5

0.7

2.5

0.1

34

155

 

17

1.1

0.9

1.6

0.5

110

105

 

18

2.0

0.5

2.2

0.6

37

80

 

19

0.5

0.4

1.0

0.2

164

15

 

20

0.9

0.2

2.3

0.5

50

95

 

21

2.2

3.1

11.0

1.0

104

97

 

22

4.9

 

1.6

1.1

85

88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 7. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

VI 1

0.5

0.3

1.6

0.4

141

74

 

2

0.5

0.5

1.0

0.1

28

165

 

3

0.6

0.3

2.0

0.2

149

30

 

4

1.0

0.5

2.0

0.3

40

136

 

5

1.5

0.6

2.5

0.5

65

83

 

6

2.1

0.7

3.0

0.5

95

130

 

7

1.1

1.1

1.0

0.4

74

155

 

8

1.3

1.2

1.1

0.3

140

45

 

9

1.1

0.3

3.6

0.1

10

160

 

10

4.1

1.0

41.0

1.3

86

56

 

11

1.2

0.5

2.4

0.2

88

150

 

12

0.3

0.3

1.0

0.1

168

12

 

13

0.3

0.3

1.0

0.5

22

165

 

14

1.2

0.9

1.3

0.4

120

30

 

15

0.9

0.3

3.0

0.3

85

115

 

16

2.1

0.3

7.0

0.7

67

120

 

17

1.0

0.4

2.5

0.4

70

125

 

18

0.4

0.3

1.3

0.1

33

167

 

19

0.2

0.2

1.0

0.1

25

124

 

20

1.0

0.8

1.3

0.2

62

165

 

21

2.1

1.1

1.9

0.8

40

125

 

22

1.9

0.4

4.8

0.4

133

67

 

 

Кесте 8. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы S, км

Ирең адымы λ, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

VII 1

0.9

0.7

1.3

0.1

23

155

 

2

1.1

0.2

5.5

0.1

148

138

 

3

2.1

0.4

5.3

0.3

70

105

 

4

1.0

0.5

2.0

0.3

165

25

 

5

1.1

0.3

3.7

0.4

92

88

 

6

1.5

0.1

15.0

0.6

90

92

 

7

0.8

0.3

2.6

0.1

162

24

 

8

1.0

0.5

2.0

0.4

29

115

 

9

1.7

0.8

2.1

0.4

112

49

 

10

0.3

0.2

1.5

0.1

30

165

 

11

1.0

0.3

3.3

0.1

169

30

 

12

1.0

0.3

3.3

0.1

20

160

 

13

1.0

0.3

3.3

0.1

20

160

 

14

1.0

0.3

3.3

0.1

20

160

 

15

1.0

0.3

3.3

0.1

170

15

 

16

1.1

0.8

1.4

0.2

35

133

 

17

1.1

0.2

5.5

0.4

118

65

 

18

1.9

1.0

1.9

0.5

35

70

 

19

0.9

0.5

1.8

0.3

131

37

 

20

0.9

0.4

2.3

0.1

28

158

 

21

1.5

1.1

1.4

0.3

158

51

 

22

2.8

0.3

9.3

1.0

32

56

 

23

3.9

2.8

1.4

0.6

165

50

 

 

 

Кесте 9. Іле өзені иреңдерінің өзгеру сипаттамаларын анықтау

 

Ирең нөмірі

Ирең ұзындығы λ, км

Ирең адымы S, км

Инеңнің даму дәрежесі S\λ

Ирең биіктігі Y, км

Кіру бұрышы αкіру

Шығу бұрышы αшығу

  

1

2

3

4

5

6

7

 

VIII 1

1.0

0.5

2.0

0.3

55

147

 

2

1.0

0.8

1.3

0.2

170

15

 

3

1.1

0.9

1.2

0.3

24

154

 

4

1.1

0.7

1.6

0.3

157

85

 

5

1.0

0.4

2.5

0.4

70

134

 

6

1.2

0.7

1.7

0.3

165

10

 

7

2.0

0.8

2.5

0.2

15

168

 

8

1.5

1.0

1.5

0.4

170

83

 

9

1.2

0.5

2.4

0.3

80

150

 

10

2.2

1.8

1.2

0.3

170

25

 

11

1.1

1.0

1.1

0.2

11

170

 

12

0.9

0.8

1.1

0.2

168

9

 

13

1.1

1.0

1.1

0.2

26

160

 

14

0.5

0.4

1.3

0.1

170

20

 

15

0.8

0.7

1.1

0.2

35

150

 

16

0.9

0.5

1.8

0.2

167

19

 

17

1.0

0.6

1.6

0.2

35

155

 

18

1.5

0.9

1.6

0.3

160

38

 

19

1.7

0.8

2.1

0.3

23

168

 

20

1.0

0.5

2.0

0.3

169

18

 

21

2.5

2.0

1.3

0.3

24

105

 

22

1.0

0.4

2.5

0.4

145

74

 

23

0.5

0.3

1.6

0.1

25

172

 

24

2.0

1.4

1.4

0.3

165

28

 

25

0.5

0.4

1.3

0.2

26

151

 

26

0.5

0.4

1.3

0.2

27

152

 

27

0.5

0.4

1.3

0.2

28

153