Дипломдық жұмыс: Инкубациялау технологиясын жетілдіру

КІРІСПЕ

 

          Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының ең тез жетілетін, әрі тиімді саласы. Бұл саланың өркендеуіне тиісті  жағдайлар жасалса, аса қысқа уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы жоғары өнімі-етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде өндіруге болады.

          Жұмыртқа әр түрлі қоректік заттарға бай келеді. Сондықтан ол жұғымдылығы да, сапасы да жоғары өнімдердің қатарына қосылады. Дені сау тауықтан алынған жұмыртқа өте таза болады. Сондықтан одан ауру тарамайды. Құстан жұмыртқасы мен еті диетикалық тағамдарға жатқызылады. Олар адам организміне өте жақсы сіңеді. Тамаққа жұмыртқаны пайдаланғанда ол заттың дұрыс алмасуына ықпал етеді, нерв жүйесін нығайтып, организмнің әр түрлі ауруларға төзімділігін арттырады.

          Жұмыртқада адамға қажетті жеңіл сіңіретін қоректік заттар болғандықтан, оның құрамында құнды белоктар, майлар, көмірсулар, жиырмадан астам минералдық заттар және оннан астам дәрумендер бар.

          Жұмыртқаны ұзақ уақыт сақтау үшін, жұмыртқаны ұнтаққа немесе мұздатылған қоспаға айналдырады, яғни белогы мен сарысын өз алдына бөлек-бөлек өңдейді. Жұмыртқа халық шаруашылығының басқа салаларында кеңінен пайдаланылады. Жылтыр және хром былғары жасаған кезде кептірілген белок қолданылады.

          Тоқыма өнеркәсібінде ондай белок матаның түсіне нәзік рең беретін бояулардың тез өңіп кетпеуі үшін қолданылады, бекіткіш ретінде белок баспахана бояуларында, фотография өнеркәсібінде пайдаланылады, ал шарап жасағанда оған белок қосса, ол мөлдір болады. Жұмыртқаның сары уызы терілердің ерекше сортын илегенде, сабын қайнатқанда және косметикалық өнеркәсіпте қолданылады. Медицина және мал дәрігерлігі өнеркәсібінде сарысу, вакциналар және бактериялық құралдар дайындаған кезде, фармакологиялық дәрі-дәрмектер жасағанда да жұмыртқа пайдаланылады.

          Құс еті маңызды диеталық тамақ болып есептеледі. Оның құрамында құнды белок, май, минералдық заттар мен дәрумендер мол. Сондықтан оны, әсіресе балалар мен науқас адамдарды тамақтандыруға пайдаланудың маңызы зор. Құс етінің басқа еттерден айырмашылығы онда протеин көп және дәнекерлік тканьдер аз, бұлшық еттердің ара-арасында май қабаты болмайды.

          Құс етінде орта есеппен 22-24% белок бар. Құсты ет үшін өсіргенде өндіріс интенсивті сипат алады. Осыған байланысты жұмсалған қаржы шошқа етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 3-4 есе, ал сиыр етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 8-9 есе тез өтеледі.

          Құстың қосалқы өнімдері-қауырсыны мен мамығы да өте пайдалы. Жұмсақ, жеңіл серпімді және көпке шыдайтын болғандықтан одан мамық жастық, шашақ көрпе, құс төсек т.б. жасалады. Құрғақ қауырсын шірімейді, иісі болмайды және оны бөгде заттардан оңай тазартуға болады. Сондықтан қауырсын мен мамық галантер бұйымдарын жасағанда кеңінен пайдаланылады. Сапасы төмен қауырсындардан азықтық ұн дайындалады. Мұндай ұнда 80-85% протеин мен витамин болады.

          Құстың саңғырығы-бағалы тыңайтқыш. Ондай тыңайтқыш әсіресе жеміс-жидек және көкөніс дақылдарына қажет-ақ. Құстың сағғырығында көңге қарағанда азот 3-4 есе, ал фосфор 5-6 есе көп болады. Сонымен қатар тауық саңғырығынан мочевина алады. Ол фармацевт өнеркәсібінде пайдаланылады.

          Құсты өңдегенде қалатын қалдықтарды (ішектері, қаны, бассирағы) мал азығы ретінде пайдалануға болады.

          Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне орай өсімтал келеді. Оларды топ-тобымен ұстап, ұдайы өнім алып тұруға, бұл үшін жемді және өндірістік қорларды тиімді пайдалануға, сөйтіп көп табыс табуға болады.

          Егер дұрыс күтіп, дұрыс азықтандырып отырса, тауықтың қазіргі жұмыртқалағыш тұқымдары жылына 260 жұмыртқаға дейін тіпті одан да көп жұмыртқа салады. Соған орай жылына бір тауықтан 120 балапан алуға болады.

          Өндіріс интенсивтендірмейінше және мамандандырынбайынша құс шаруашылығын өнеркәсіптік негізде дамыту мүмкін емес. Мұның өзі құс шаруашылығын екі бағытта жұмыртқа және ет өндіру бағыттарында өркендету, асыл тұқымды құс шаруашылықтарын, инкубатор станцияларын және механикаландырылған фермалар ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.

          Диплом жұмысында «Шымкент құс» фабрикасында инкубациялық жұмыртқада өндірістік режимі, биологиялық ерекшеліктері мен тауық жасына байланысты кездесетін өзгерістерді зерттеп айқындауды басты мақсат тұтқан болатынбыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

 

          Жұмыртқа шығаратын құс шаруашылығында қазіргі уақытта родонит тауықтары өсіріледі. Өндірістік жұмыртқа алу үшін гибритті құстарды пайдаланады, қортындыда алынған будандар тармақта мамандандырылған.

          Инкубациялық жұмыртқаның сапасы-факторлар ішіндегі ең маңыздысы, жіктелетін және инкубацияның сәттілігі, шығарылған төлдің өміршеңдігі, құстан шыққан азық-түлік сапасы. (Отрыганьев Г.К. және Отрыганьева А.Ф және Копыловская Г.Я және Кушнер Х.Ф т.б.). Сондықтанда зерттеушілер көп уақытын инкубациялауға жұмсайды.

          Жұмыртқаның сапасын инкубациялағанда жемістілігі мен шығарылымы мінезделінеді. Инкубаторға салынған жұмыртқаның саны жемістілік жемістік процентпен түсіндіріледі. Шығарылым-денісау төлдің проценті, жемістік жұмыртқа ішіндегі шығарылым. Жақсы жемістілік 95-95% және жоғары болып есептеледі.(С.И.Сметнев). Жұмыртқаның шығарылымы көптеген факторлардан тәуелді-генетикалық және тұқымқуалаушылық емес. Жоғарғы шығарылым тұқымқуалағыштық мінездемені қажет етеді.

          Жұмыртқалағыш тауықтар шығарылымның 85-92% көрсеткішіне ие болады. Зерттеушілер қатары көрсетеді, сапалы инкубациялық жұмыртқа салмағы жағынан әр түрлі.

          Осылай, Ю.Н.Владимирова дәлелдеген, ірі жұмыртқа өнімділігіне қарай 4,29 және 8,6%жоғары, орташа және майдаларға қарағанда, шығарылымыда 2,3 және 5,23% жоғары. Майда жұмыртқаларда үсіген эмбриондар және шірігендер 11,9 және 38,05%-ке аз болады, орташалар мен ірілерге қарағанда, инкубациялық жалғастырылым мерзімінде қысқаша айтқанда3,1 және 13,1 сағат шамасында.

          Шығарылым жалпы заңдылыққа бағынады-өте ірі және майда жұмыртқа төменгі шығарымға ие. Кориляция коэффициенті жұмыртқа салмағымен шығарлымы керісінше (r=-0,20-0,19) Н.П.Третяков және Г.С.Крок айтқандарындай. Шығарылымға көп кедергі жасайтын ата-аналар үйіріндегі тауықтар жасы.

          Белгілі, жұмыртқаның салмағыда инкубациялау сапасына кедергі жасайды. К.В.Зючевской және А.В.Отрыганевой зерттеулері бойынша көрсетеді. Өте жақсы шығарылым инкубациялық орташа салмақбойынша бақыланады. Ең жақсы тұқым үшін мінездеме, тармақтары, құстың жасы есептелінеді. Жоғарғы сапалы инкубациялық жұмыртқа орташа және жақсы салмақты сол үшін берілген үйір.

          Жұмыртқа бағытындағы тауықтар өнімділігі көрсеткендей жұмыртқаның орташа салмағы 57-58г ал ет бағытындағы өнімдік 60-65г (А.А.Заболтников, С.И.Сиетнев).

          Дені сау балапан шығарылым сапасы үш негізгі фактормен анықталады: мекиен жас аралығы, жұмыртқаның орташа салмақтылығы, инкубациялау мерзімінің ұзақтылығы.

          Қортындысында алынатын дені сау төлді инкубациялауға салынатын жұмыртқаны сұрыптау тез арада морфологиялық көрсеткіштері: салмақ; қалып; қабығының бояуы және сарыуыз, белок жағдайы, қабық құрылымы, ауа камерасының қозғалымы және т.б. (Волков А.А, Кушкер Х.Ф. және Г.Я.Копыловская, Отрыганьев Г.К. және Отрыганьева А.Ф, Треттьяков Н.П. және Крок Г.С, Владимирова Ю.Н.).

          Ең төменгі шығарылым шеткі салмақтылық жұмыртқа кластары бақылауға алынады, жас тауықтан алынғандар. Бүгіндей жас тауықтың шығарылым тенденция көрсеткіші төмендесе бақыланады, егер жұмыртқаны инкубациялау режиміне жақындау, әр жастағы тауықтан алынған, оның салмағы шамасы, инкубациялық 8-10% коэффициентке жоғарлатуға болады. Ата-аналар жастарының әсер етуі сапалы ауылшаруашылық малдардан алынған ұрпақ бұрында да зерттеушілердің көңілін бөлген. Биологиялық және зоотехникалық әдебиеттерде мәліметтер бар, куәландіруі үшін бірінші жылғы жұмыртқа бағытындағы жас төл өнімділікте көп жұмыртқа береді. Кәрі тауыққа қарағанда, айтарлықтай тауықтың жасы ұлғая келе жұмыртқалағыштығы төмендейді.

          2005-2006жылдары Арменияда мал шаруашылық және ветеринариялық экспериментарлы базасында екі мәрте тәжірибе жүргізілді. Сапалы жұмыртқаны инкубациялауға ата-аналар жасына әсерін анықтайтын болады. Балапанның бойы және дамуы, тағы да мекиен-тауықтардың жұмыртқалағыштығы. Бірінші тәжірибеде жұмыртқа өнімділігіне әр жастағы ата-аналар әсері белгіленді, балапан шығарылымы, жұмыртқа салмағы және тәуліктік балапан әрі қарай өсуі және жас төлдің дамуы. Екінші тәжірибеде жасы және тауықтың тірілей салмағының әсері жатады және мекиеннің жұмыртқалағыштығы мен салмақтылығы.

          Осы тәжірибенің қорытындысында: үлкен жасты ата-аналарға қарағанда, 8-9 ай жастағы ата-аналардан профент есебімен өнімділік көп мөлшерде жұмыртқа шығарылымы болады. 2,5-3 жастағы тауықтан алынатын жұмыртқа салмағы 4-5%-ке көп, жас тауықтан алынатын тауықтарға қарағанда тәуліктік жас төлдің орташа тірілей салмағы 2,3-4,2%  шамасында көбірек болады.

          Жасы ұлғайған сайын тауықтың жұмыртқалағыштығы азая түседі, бірақ олардың тірілей салмағы мен жұмыртқаның саомағы да ұлғая түседі. Бір тұқымдағы тауықтан алынған жұмыртқа салмағы мен тірілей салмақ корреяциялық қатынасында кездеседі. Белгілегендей жоғарғы салмақты корреяция арасында    бірінші жұмыртқа және келешектегі жұмыртқа салмағы (r=0.57-0.55) және бірінші жұмыртқа мен тауықтың тірілей салмақ арасында ара қатынас айтарлықтай үлкен емес. (r=0.18-0.09) (Портной Л.Я.). Жұмыртқа салмағы тәуліктік балапан салмағымен тығыз өзара байланыста (Ю.Н.Владимиров. А.Ф.Отрыганьева.). Көбірек ара қатынас инкубатордан бірінші шыққан балапан көрсеткіштері бақыланылады. (r=0.88) азырағы екінші сатыда (r=0.38). А.Ф.Отрыганьев берілгені бойынша коэффициент корреляциясы жұмыртқа салмағы арасында және балапан салмағы шығарылымнан кейін бірнеше сағаттан кейін айқын төмендейді. Егер 6-8 сағаттық балапан корреляция коффициенті r=+0.89 болса, онда 20 сағаттан соң r=+0.77-ге төмендейді. Жақсы арақатынас балапанның салмағымен жұмыртқаның салмағы сақталады және одан да арықарай да сақталады.

          Ауыл шаруашылық құстарының (тауық, күрке тауық, қаз, мысыр тауығы және бөдене) жұмыртқасы биологиялық бағасы жоғарғы тез қорытылатын тағамдық өнім. Жұмыртқа негізінен үш бөліктен тұрады, оның 54-60% ақ зат 28-32% сары уыз және 11-14% сатындағы жұқа қабықшасы мен сыртқы қабығы. Қабықтың құрамында 90%-тен артық көмір қышқылды және фосфор қышқылды кальциі сондай-ақ фосфор қышқылды магниі бар әктен құрылады да, тек 3-6% ғана коллаген типтес органикалық заттар құрайды. Қабықтың түсі құстың түрі мен тұқымына байланысты, жұмыртқа тұқымды тауықтардың жұмыртқасы ақ, ал ет тұқымдыларынікі сары түстен қоңырға дейін әр түрлі келеді. Үйрек пен қаз жұмыртқалары реңі әрқалай ақ түсті болса, күрке тауықтарынікінде шашыраған қоңыр дақтар болады. Жұмыртқа қабығында көзге көрінбейтін ұсақ саңылаулар (пора) болады, олар арқылы газ алмасу және сұйықтық буға айналып сыртқа шығады. Сондай-ақ олтесіктер арқылы жұмыртқаның ішіне микробтардың енуі де ықтимал. Жұмыртқаның жұмыр жағында ауа камерасы (пуга) орналасқан, бұл жерде ұсақ саңылаулар көп болады. Тауық жұмыртқалап, жұмыртқасы суған соң қабығы ұсақ тесіктері арқылы сұйықтықтың буға айналып, жұмыртқа ішіндегі заттардың азайуына орай лезде ауа камерасы пайда болады. Жұмыртқаны сақтаған кезде ауа камерасы бірте-бірте үлкейе береді, демек бұның өзі жұмыртқа балаусалығының қандай дәрежеде екенін көрсетеді. (Т.Телеуғали 98)

          Ақзат-жұмыртқаның негізгі қоректік бөлігі. Ол төрт қабаттан тұрады, атап айтқанда: сыртқы-сұйық, ортаңғы-тығыз, ішкі сұйық және ішкі-градинкіленген. Соңғысында белгілі бір мерзімге дейін жұмыртқаның сарыуызын орнында (ортада) ұстап тұратын, грандинкилар (халоздар) орналасқан. Жұмыртқаны сақтаған мезгілде ақ заттың тығыз қабаты сұйылып градинкалармен байланысты босаңдауына орай сары уыз орнынан жылжып жұмыртқаның қабығына жанасып кебеді, бұның өзі жұмыртқаның балаусалығы мен сапа көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Жаңа алынған жұмыртқа ақ затының pH-7,2-7,6 болса, сақтаған кезде ол 8,2 дейін көтеріледі, демек шіріткіш микробтардың өсіп өнуіне жақсы жағдай туады.(Мустафин О және т.б. 93)

          Сары уыз-пішіні шар тәріздес жұқа мөлдір қабықшаның ішінде жатқан қою зат болғандықтан ақ затпен араласпайды. Құстың жеген жемінің құрамындағы каротиноидтерге байланысты сары уыздың түсі солғын-сары мен күңгірт-сарының аралығында болады. Сары уыздың ашық және күңгірт қабаттары кезекпен орналасқан ұрықтанған жұмыртқада ақ түсті дөңгелек (3-5мм) болады, ал ұрықтанбағанда оның көлемң кішрек. Балауса жұмыртқаның сары уызының сутегі ионының концентрациясы 4,8-5,2 болады.(Қырықбайұлы 98)

          Жұмыртқаның ақ заты өте тиімді, демек оның құрамында алмаспайтын амин қышқылдарының барлығы бар. Ақ заттың фракцияға бактерицидтік қасиеті бар лизоцим кіреді. Жұмыртқаның құрамында А, Д, Е, В₁, В₂ және РР витаминдері, күкірт, фосфор, натрий, калий, кальций, темір, мыс. т.б. минералды заттар, сондай-ақ ақ заттық майлылық және амилометикалық ферменттер бар. Сатуға тек тауықтың (анда-санда мысыр тауығының) жұмыртқасы шығарылады. Суда жүзетін құстардың жұмыртқаларын өндірістік өңдеу үшін дайындайды күрке тауықтар аз жұмыртқалайтын болғандықтан оларды балапан шығаруға пайдаланады. Жұмыртқаның товарлық жіктелуі 27583-88 МС (мемлекеттік стандарт) талабына сай тауықтың жұмыртқасы сақталған мерзімі мен сапасына қарай диеталық және асханалық деп ажыратылады. (Е.Байбарақов 1977)

          Туғаннан кейін екінші күні жұмыртқаны сорттайды (таңбалайды) осы күннен бастап 7 тәулік бойы сақталғанын диеталық жұмыртқаға жатқызады. Асханалық жұмыртқаның сақталу мерзімі 25 тәуліктен аспауы керек. Тоңазытқышта жұмыртқаны 1-2^оС суықтықта сақтайды. Осы МС көрсетілген диеталық және асханалық жұмыртқалардың сақталу мерзімдері республиканың Министрлер Кабинетінің шешімімен қысқартуға болады. Сауда орнына диеталық жұмыртқа ретінде жеткізіліп 7 тәулік ішінде сақталып болмағандарын асханалық категорияға аударады.

          Құс фабрикаларында тағамдық тауық жұмыртқаларын туғанына бір тәулік толар толмастан сорттайды (таңбалайды). Тұтыну кооперациясының ұйымдарымен дайындалған жұмыртқаларды 10 күнде бір рет сорттау пункітіне жеткізіп, асханалық деп бағалайды. Пунктке әкелінген жұмыртқаларды 2 тәуліктен қалдырмай сорттайды (таңбалайды). Диеталық және саханалық жұмыртқаларды салмақтарына қарай таңдаулы, бірінші және екінші деп 3 категорияға ажыратады. Таңдаулы категориясына жататын бір жұмыртқаның салмағы 65г 10 жұмыртқанікі 660г ал 360 жұмыртқанікі 23,8кг кем болмауы керек, осыған сайкес бірінші категориялық жұмыртқаның салмағы 55,560 және 20,2 екінші категориянікі 45,460 және 16,6.

          Ауа камерасы, сары уыз және ақ заттың жағдайлары бойынша жұмыртқа стандарттың талабына сай және саханалық жұмыртқалардың қабықтарын таза және бүтін болулары шарт. Деген мен диеталық жұмыртқаның қабығының үстіне бірен-саран нүктелер немесе жолақтар, ал асханалықтардыкінде дақтар мен нүктелер және жолақтардың (жұмыртқаның қапастың еденімен немесе оны жинайтын транспортермен жанасқан пайда болған жерлеріндегі іздер) көлемі қабық үстінің 1/8 бөлігінен аспауы керек. Бірақ қабық үстінде қан мен қидың дақтары болмауы тиіс. Сонда орнына түскен тауықтың тағамдық жұмыртқалары осы айтылған талаптардың қанағаттандыруы қажет.

          Диеталық және асханалық категориялардағы жұмыртқаларды сорттағанда таңдаулысын-“О”, біріншісін-1, екіншісін-2 деп белгілейді. Диеталық жұмыртқаның әрқайсысына қызыл, ал асханалығына көк бояулы диаметрі 12мм дөңгелек пішінді немесе көлемі 15х10мм сопақша пішінді таңба басады. Диеталық жұмыртқаны штамплегенде оның категориясын және сорттаған уақытын (күні мен айы), ал асханалықтікінің тек қана категориясын көрсетеді.

 

          1.1. Жұмыртқада кездесетін жұқпалы аурулардың  мүмкіндік

          көзі.

          Жұмыртқа әр түрлі жұқпалы ауруларды жұқтырушы және таратушы болуы мүмкін. Тауықтың жұмыртқасы арқылы сальмонеллез, туберкулез, стрептококкоз, пуллороз, пастереллез, колибактериоз, індетті ларинготрахеит, микоплазмоз, орнитоз, ньюкасл ауруы, тұмау т.б. аурулардың қоздырғыштары тарайды.

          Жұқпалы аурулардың қоздырғыштарын жұмыртқа қабығының сыртынан және ішінен де табады. Атап айтқанда, жұқпалы ларинготрахеиттың қоздырғышы қабықтың сыртында болады. Демек, жұмыртқа ауру немесе денесінде вирусы бар құстың несебі немесе қиымен ластанғанын көрсетеді.

          Ньюкасл, тұмау және басқа вирустық аурулармен ауырып жазылғандарына 15-20 күн, тіпті 2-3 ай толған тауықтардың жұмыртқаларында жоғарғыдағы айтылған аурулардың қоздырғыштары кездеседі. Ал туберкулезге көбнесе тауықтар шалдығады. Ауру құстардың қиы және жұмыртқасымен ауру қоздырғышы жан-жаққа тарайды. Пастерелла жұмыртқаның сыртқы қабығының үстінде 48 сағат ал өліп қалған эмбрионда 30 күнге дейін тіршілік қабілетін сақтайды. Әсіреск, жиналған жұмыртқалар алғашқы екі тәулік бойына қауіпті. Респираторлы микоплазмозының қоздырғышы жыныс жолының шырышты қабаттарында ұзақ уақыт сақталады. Жұмыртқа тұқым жолымен өткенде микоплазмалармен залалданады. Жұмыртқаның сыртқы қабығының үстінде микоплазмалар 5 тәулікке дейін тіршілігін сақтайды. Осындай залалданған жұмыртқалар инкутаторға түскен жағдайда, микоплазмозбен ауыратын балапандар жарыққа шығады. (С.Қырықбайұлы 1998)

          Ортинозбен ауырып жазылған құс ұзақ уақыт ауру жұқтырады. Жұмыртқа ауру құстың зәрі мен қиы арқылы залалданады. Пуллороз қоздырғышы әдетте жұмыртқаның сары уызында немесе қатты қабығының үстінде тіршілік етеді. Ақ зат көпшілік жағдайда микробтан таза болады. Үйрек пен қаз негізінен сальмонеллез ауруын жұқтырады. Демек суда жүзетін құстардың жұмыртқалары адамдар арасында тағамдық аурулар туғызады.

          Инкубациядағы жетістіктер технологияның қатаң сақталуына және жұмыртқалар сапсына байланысты.

          Инкубациялық жұмыртқалардың сапасы олардың ұрықтануымен шығымына қарай сипатталады. Жұмыртқалардың ұрықтануын инкубацияның 6-7 тәулігіне қарап, анықтайды. Ұрықтары көрінбеген жұмыртқалар ұрықтанбаған болып табылады. Ұрықтану күтіп-бағудың тәсіліне, еркек пен ұрғашы құстарға, жыл маусымына, құстарды асылдандыру жұмыстарына байланысты. Құстардың жасы ұлғайған сайын олардың ұрықтану қасиеттері төмендейді. Өндірістік жағдайларда балапандардың шығу пайызын инкубаторға салынған жұмыртқалар санынан есептеп шығарады.

          Инкубациялық жұмыртқалардың сапасына асыл тұқымды құстарды азықтандыру мен күтіп-бағу жағдайлары әсер етеді. Асыл тқұымды құстардың рационында қоректік заттар мен витаминдер мөлшерге сайкес болуы керек.

Күтіп-бағудың қажетті тәртібін (отырғызу тығыздығының жоғарлылығы, төмен және өте жоғары температура, ауа ылғалдылығының жоғары және төмендеуі, ауа алмасуының болмауы) сақталмаған жағдайда құстардың зат алмасуы нашарлап, олар азықтың қоректік заттарын, әсіресе А, В₂, Е витаминдерін және микроэлементтерді нашар сіңіреді. Соның нәтижесінде бұндай құстардан инкубацияға жарамайтын, биологиялық сапасы кем жұмыртқа алынады.

          Ауыл шаруашылығы құстарының  инкубациялық жұмыртқаларына қойылатын талаптар. Жұмыртқалар сапаларына ата-аналық табынның еркек және ұрғашы құстарының жасы мен жыныстық қатынастары әсер етеді.

          Өте ұзақ және дұрыс сақталмаған жұмыртқаның шығымы 20-30 пайызға дейін төмендеуі мүмкін. Нашар оралу, дұрыс тасымалданбау жұмыртқа сапаларын төмендетеді, жұмыртқалардың сынып, шытынауы, шайқалуы, ауа камерасының қозғалуы және т.б. ақаулар пайда болады.

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          1.2. Жұмыртқаларды инкубаторға тасымалдау шаралары және       оларды бағалау.

          Инкубациялау үшін жұмыртқалар физиологиялық кемелденген дені сау құстардан алынады. Тауық, күрке тауық, мысыр тауықтары жұмыртқаларын 2-3 сағат, ал үйрек және қаз жұмыртқаларын 1 сағат сайын таза , дезинфекцияланған арнаулы картон қораптарға жинайды. Содан соң олар жәшіктерге салынып инкубация цехына жіберілетін жұмыртқаларға құстардың тұқымын, нәсілдерін, тізбектерін, құс қора номерін, жұмыртқа санын көрсететін құжаттар жасалынады. Жұмыртқаларды тасымалдауда жұмыртқалардың шайқалуына, аса суып кетуіне немесе аса қызуына жол берілмеуі керек. Қора жолдардағы көліктің қозғалу жылдамдығы 30 км/сағ, ал асфальтталған жолда 50 км/сағ. аспауы керек. Суық жерден жылы жерге әкелінген жұмыртқаларды тез қызып кетпес үшін 3-4 сағатқа сол әкелінген ыдыста қалдыру тиімді.

 

кесте. Құстарды пайдалану мерзімі мен жыныстық ара қатынасы.

 

Құстар	Бір еркек құсқа келетін ұрғашы құс, саны			Асылдандыруға пайдаланудың мерзімі,жыл
	Топтап шағылыстыру	Ұялы шағылыстыру	Қолдан ұрықтандыру	Еркек құстар	Ұрғашы құстар
Тауықтар: Жұмыртқа Бағытындағы	10-15	12-15	40-60	2-3	2-3
Ет-жұмыртқа және ет бағытындағы	8-12	10-12	40-60	2-3	2-3
Үйректер	6-7	6-7	10-15	1-2	1-2
Күрке тауықтар	10-15	10-15	20-40	1-2	1-2
Қаздар	3-4	4-5	10-15	4-5	3-4
Мысыр тауықтары	10-15	12-15	20-30	2-3	2-3

 

          Инкубация үшін жұмыртқаларды бағалау. Жұмыртқалар сыртқы пішініне қарай, өлшеу жарық түсіріп қарау арқылы, егер қажеттілік болған кезде жарып көріп бағалайды. Жұмыртқаларды бығылау туралы арнайы нұсқау жасалынды. Инкубация үшін сұрыпталған жұмыртқалардың қабықтары жылтыр және пішіні дұрыс болуы керек.

          Инкубацияға ұсақ, қос сары уызды, өте ірі, аса сопақ және өте домалық жұмыртқалар жарамайды. Қабығы жарылған, сары уызы қозғалған, қанды, етті дағы бар, көгерген, үшкір басында қозғалған ауа камерасы бар жұмыртқаларды инкубацияға болмайды. Инкубациялық тауық жұмыртқалары -55-60 г,үйрек -80-90, күрке тауық-80-90г, қаз-160-180 және мысыр тауық -35-45г салмақ тартулары тиіс. Бірқалыпты балапан алу үшін (салмағы бойынша) жұмыртқаларды сұрыптау машиналарында категориялары бойынша калибрлейді.

          Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау оның сапасын мұқият бағалауға мүмкіндік береді. Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау үшін овоскоп бар столды пайдаланады. Овоскоппен қараған кезде бәнрінен бұрын сары уыздың жағдайымен қозғалғыштығына көңіл аударады; жақсы жұмыртқаның сары уызы жұмыртқа ортасында немесе ауа камерасына жақын орналасады және қоңыр дақ болып көрінеді; блокпен шекарасы білінбейді; жұмыртқаны аударғанда оның ішінде сары уыз өте жәй айналады.

          Жарамсыз жұмыртқалар шетіне қарай ығысқан, жұмыртқаны аунатқанда өзінің жатқан жағдайын тез өзгертетін, блок пен арасындағы шекарасы айқын көрінетін сары уызы бар жұмыртқалар жатады.

          Витаминдердің шамасын білу үшін зерттеуге әрбір партиядан 10-нан аз емес жұмыртқалар алынады. Тауық жұмыртқасының 1 г сары уызында 6-9 мкг А витамині және 15-18 мкг каротиноидтар, күрке тауық жұмыртқаларында 9-12 және 10-20 мкг, үйрек жұмыртқаларында 10-20 және 15-18, қаздарда 12-20 және 18-20 мкг болу керек. 1 г сары уызда В₂ витамині 4 мкг аз болмауы тиіс. Тауықтарда 0,4-тен кем болмайтын сары уыз индексі анықталады (оның биіктігінің диаметрге ара қатынасы). Онан басқа жұмыртқа бағытындағы тауықтарда 0,09, ал етті-жұмыртқа бағытындағы да 0,08 болатын белок индексі анықталады.

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          1.3. Жұмыртқаларды сақтау, дезинфекциялау.

          Тауық жұмыртқаларының сақталу мерзімі 6 күннен, үйрек және күрке тауық 8, қаздар мен мысыр тауық 10 күннен аспауы керек, көбірек сақтаған кезде оларды алдымен жылытып, содан кейін суытады. Ол үшін жұмыртқаларды инкубатор қайықшаларына салып, 5 сағат бойы 37,5⁰ С температурада 70 пайыз ылғалдылықта жылытады. Жұмыртқаларды тапқаннан кейін 2-күнінен бастап 4-күнінен кештетпей жылыту керек. Жылытылған жұмыртқаларды қоймаға жөнелтіп, онда 15 күнге дейін сақтайды. Жұмыртқа қоймасының температурасы 8-15⁰С, ылғалдылығы 80-85 пайыз болуы керек.  Температура өте жоғары болған жағдайда жұмыртқалар тез ескіреді, ал ылғалдылық төмендегенде жұмыртқа қабығындағы тесіктер арқылы ылғалдың болуы көбейеді. Жұмыртқалардың ескіруі бірінші бес күнде баяу жүріп, сонан кейін үдей түседі. Ескірген және кепкен  жұмыртқалардың инкубациялық сапалары төмендеп, олар жиі микроорганизмдермен зақымдалады.

          Жұмыртқалардың сақталу мерзімі, тәулік 5   10   15   20   25

          Ұрықтанған жұмыртқалардан шыққан

          Балапан шығымы, пайыз                           91,6   82,5  70,3  23,5  15,0

 

          Өндірісте жұмыртқаларды дезинфекциялау жеке қорада немесе арнайы камерада формальдегид буымен жүргізіледі. Камераның 1м³ көлеміне 30 мл формалин, 20 мл су және 20 г марганецті калий қышқылы жұмсалады. Формалин ерітіндісін саз балшықты немесе эмальды ыдысқа құяды да, оны камера ішіне қояды. Аса сақтықпен осы ерітіндіге марганецті калий қышқылын құяды. Қатты жүрген реакцияның арқасында формальдегид бөлінеді. Реакция біткеннен кейінгі 30 минутта камерадағы температура 37,5⁰С болады.

          Егер шаруашылықта арнайы камера жоқ болса, онда жұмыртқаларды инкубаторға алғаннан кейін 5-6 сағаттан кейін дезинфекциялайды. Мұнда көрсетілген мөлшерінің жартысы ғана пайдаланады. Егер де инкубаторға жұмыртқалар 2-3 тәулік болған болса онда дезинфекциялауды жүруге болмайды, өйткені дамудың осы кезеңінде эмбриондар формалинге өте сезімтал келеді. Дезинфекциялағаннан кейін формальдегид буы мүсәтір спиртімен бейтараптандырылады.

          Жұмыртқаларды күлгін түсті сәулемен сәулелендіру эмбриональды өнімді төмендетеді және жұмыртқалардың шығымын 5-8 пайызға арттырады. Жұмыртқаларды дезинфекциялау үшін сынапты-квацты шамдарды пайдаланады. Инкубаторға жұмыртқаларды салар алдында оларды инкубациялық қалақшаларға салады (қалақшалардан шамдар 40 см қашықтықта болуы тиіс) және 30 минут бойы сәулелендіреді.

          Жұмыртқаларды йодтау және хлораминмен өңдеу. Жұмыртқаларды инкубаторға салудың алдында 0,5-1,0 пайызды йод ерітіндісіне 0,5-1 мин. және 3-5 пайызды хлорамин ерітіндісіне 3-5 минутқа батырылып қойылады. Ерітінді температурасы 20-35⁰С болуы керек.

          Жұмыртқаларды озонмен дезинфекциялау. Жұмыртқаларды озонмен арнайы желдеткіші бар дезкамераларда немесе  инкубаторларда рефрижераторлы озон генераторымен өңдейді. Озон ауадан ауырырақ болғандықтан, озонатор дезкамераның жоғарғы бөлігіне орналастырылады. Озонның кіруі жеткілікті болуы үшін камерада жұмыртқаларды бос орналастыру қажет. Озонаторды 60 минутқа қосады. Озонның жұмыртқаларды өңдеудегі камерадағы концентрациясы 300-400 мг/м³ ауадан кем болмауы тиіс. Дезинфекцияның соңында озонаторды сөндіріп, дезкамераны 5-10 миеут бойы желдетеді.

          Қолданылатын заттардың көпшілігі адам денсаулығына зиян болғандықтан жұмыртқаларды  дезинфекциялауда ұсыныстарда көрсетілген барлдық ережелерді сақтау қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. II. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСІ

          2.1. «Шымкент құс» ЖШС қысқаша сипаттама

          «Шымкент құс» құс фабрикасы 1964 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, Жаңапалап елдімекенінде құрылған. Оған негіз 1963 жылы құрылған КСРО-ның «Құс жұмыртқаларын және етін көбейту» қоулысы болған.

          Шаруашылықтың пайдаланатын жер көлемі 20 га жерді алып жатыр. Құс фабрикасы аумағында Жаңаталап елдімекені  орналасқан. «Шымкент құс» құс фабрикасы Шымкент қаласының орталығынан 9 км қашықтықта орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысындағы өте жақсы дамыған ауыл шаруашылық кәсіпорындарының бірі болып табылады. «Шымкент құс» құс фабрикасы өзінің шығарған өнімдерімен бүкіл Оңтүстік Қазақстан облысын және басқа да облыстарды да қамтамасыз етіп отыр. Яғни кәсіпорынның өнімдерін тұтынушылар халық болып табылады.

          Бастапқы кезеңде фабрикада құсты еденде бағып-күту жүйесі пайдаланылған, кейінірек кәсіпорындағы табынның барлық басы клеткаларға көшірілген.

          Шаруашылыққа асыл тұқымды тауықтардың жұмыртқаларын  Германия елінен әкеледі. Қазіргі таңда «Шымкент құс» құс фабрикасында асыл тұқымды тауық «Родонит» өсіріледі. Қазіргі таңда кәсіпорында 600 мыңға жуық адам жұмыс жасайды.

          «Шымкент құс» құс фабрикасында 41 цех жұмыс жасайды. Жұмыртқаларды инкубациялайтын құрал жабдықтар мен инкубаторлар бар. Олар: КБР-1, КБН, БКН, ККТ және тағы басқа жатады.

          Жылдық жұмыртқа өнімін 270 мың дана өндіреді, ал ет өнімін 3000 тонна өндіреді. Қазіргі таңда жұмыртқаның өзіндік құны 13 теңге, ал ет 300 теңгені құрап отыр.

 

Шаруашылықтың өндірістік көрсеткішінің экономикасы.

 

          «Шымкент құс» ЖШС тағамдық жұмыртқа өндіретін және оны инкубациялайтын шаруашылық болып табылады.

          Негізгі өндірістік көрсеткіштері  кестеде көрсетілгендей бағытта нәтиже беріп отыр.

 

1-кесте. Нақты өндіретін өнім мөлшері, %.

 

Көрсеткіш	Жылдар
	2005	2006	2007
Барлық өнім мөлшері, %	100	100	100
Оның ішінде жұмыртқа	72,84	73,91	74,00
Ет	27,16	26,09	26,00

          Кестеде көрсетілгендей «Шымкент құс» ЖШС өндірісіндегі өнімді салыстыра келе құс етінің мөлшерінің жұмыртқаға қарағанда анағұрлым төмен екені белгілі болды.

          Құс фабрикасының көрсеткіш деңгейі жоғары болған сайын оның экономикалық тиімділігі де жоғарлай түседі. Сондықтан тауық саны мен оның өнім көрсеткіштері де айтарлықтай жоғары болады.

 

2-кесте. «Шымкент құс» ЖШС өнім көлемі.

 

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар
		2005	2006	2007
1	2	3	4	5
1.Құс саны (жыл соңы)оның ішінде,кәрі құс	Мың, бас	80	100	120
2.Мекиен тауықтардың орташа жылдық саны,оның ішінде ата-ана үйірі	Мың, бас	161	175	189
3.Мекиеннің орташа жұмыртқалағыштығы (жылына)	Мың, дана	83950	91250	98550
4.Өндірілетін жұмыртқа мөлшері	Мың, дана	230	250	270
5.Сатылатын жұмыртқа	Мың, дана	120	130	150
6.Ет өндірісі	Тонна	2500	2700	3000
7.Инкубацияға қолданылатын жұмыртқа саны.	Мың, дана	100	120	150

 

          «Шымкент құс» құс фабрикасының қуаттылығы жыл сайын өсіп келгенін көруге болады. Кейінгі үш жылда мекиен тауықтың орташа жылдық саны өзгерістерге ұшырауда. Мұндағы негізгі себеп шаруашылықтағы жем қорының қымбаттығы мен жетіспеушілігінде. Мекиендерінің басының мыңға 189 ұлғаюы, орташа жылдық жұмыртқа шығынын орташа 83950 мөлшерге төмендеуі, жұмыртқа саны 91250  кепілдік береді. Қазіргі уақытта құс фабрикасында жағдай түзелу үстінде. Жұмыртқаның жоғары өндірістігі ата-аналар үйірінде 2007 жылы 189 мың дана жұмыртқаға жетті.

          Басты экономикалық көрсеткіштерге шаруашылықтағы өнімнің өзіндік құны екені баршаға мәлім. Осыдан өндірістің экономикалық тиімділігі де өзгере түседі. Бұл құс фабрикасының маңызды бір элемент болып табылады. Өнімнің мөлшері көтеріліп, оның шығымы өтелген сайын, оны өндіру де тиімді әрі рентабілді бола бастайды. Ал шаруашылықта өндіріс көрсеткішінің өз құндылығы төмен болса, онда жұмыстың тиімсіз әрі ұтымсыз болғаны.

          Соңғы жылдары 1000 дана жұмыртқаның өзіндік құны 13000 теңге көлемінде болып табылады. Жұмыртқаның сатылған бағасы болса 13 теңгеден 15 теңгеге көтерілді. Бірақта табыс сатылған өнімнен қазірше айқын емес, ет өндірісі құс фабрикасына шығындарға әкеледі.

3-кесте. Жұмыртқаның өзіндік құны, (%).

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	2005	2006	2007
Еңбек ақысы Азықтардың құны Амартизация Кезекті жөндеулер Басқа да шығындар Барлығы	4,4 64,4 12,5 1,8 16,9 100	4,5 62,4 13,8 1,8 17,8 100	4,6 62,6 13,9 2,2 16,7 100

 

          Азыққа кеткен шығын мөлшері төмендесе 1000 дана жұмыртқаның өз құндылығы да төмендей түседі. Өндіріске кеткен еңбек өнім бірлігі бүтіндей шаруашылыққа әлде қайда жоғары болып отыр. Себебі азыққа кеткен шығын мөлшері жоғары, ал еңбек өнімділігі, әсіресе қол күші жоғары болып отыр. Бұл құс фабрикасының экономикалық көрсеткіштеріне мейлінше өз әсерін тигізбей тұрмайды.

          Әрбір шаруашылықта кіріс көлемі мен өндірістің рентабльділігі негізгі маңызды экономикалық көрсеткіштер болып табылады. Табыс көптеген шаруа қожалықтары мен өндіріс қожалықтарында тәуелді және басты комплекстік көрсеткіш болып табылады.

 

4-кесте. «Шымкент құс» ЖШС өндірісінің экономикалық көрсеткіштері.

 

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар
		2005	2006	2007
1	2	3	4	5
1.Сатылған жалпы өнім құны.	Мың, теңге	1 177	1 695	1 950
2.Жұмыртқа сатудан түскен ақша	Мың, теңге	552	750	810
3.Ет сатудан түскен ақша	Мың, теңге	625	945	1 140
4.Фабрика өндірісінің шығын мөлшері	Мың, теңге	2114,7	2338,3	2538,5
5.Өндірістен түскен таза пайда	Мың, теңге	1075,5	1119,1	2961,7
6.Рентабльділігі	%	38,5	47,8	50,4

 

         

         

 

 

 

 

 

 

          2.2. Зерттеу әдісі.

          2008жылы 7 сәуірден 21-ші сәуірге дейін “Шымкент құс” құс фабрикасы жағдайында, зерттеулер жүргізілген.

                               Зерттеу аймағы болып негізгі бағыттағы тауықтың гибритті жұмыртқасы «Родонит» кроссынан 1332 зерттеуде жұмыртқа болды, оның ішінде 462 –сі 210 күн болған жас тауықтан алынды. (бірінші зерттелінетін топ) 435 жұмыртқа 340 күн болған тауықтан алында (екінші зерттелінетін топ). Инкубациялау «Универсал-55» инкубаторында жүргізілді.

                               Температуралық- ылғалдылық режимді төмен өткізілді (37⁰ С 60%).

                               Жұмыртқаның инкубациялық сапасын биологиялық жолмен және методикалық бақылау мен өткізілді. А.Ф. Отрыганьевтің жалғастыруымен негізгісі :

                     а) Инкубациялауға дейін жұмыртқаны бағалау- инкубацияға жұмыртқаны таңдағанда сырт пішіні дұрыс болу керек, таза қабығымен, орташа жұмыртқаның салмақты (55г) сол үшін де немесе басқа жастағы тауыққа.

                     б) Өмірге дейінгі бақылау инкубациялық төлдің дамуы- бақылау жолымен жұмыртқа 7,11,19 тәуліктік инкубациялау.

                     в) 7,11,19 тәулікте жұмыртқаның ылғалдылығын жоғалтуын жұмыртқаны өлшеу жолымен тексерген (10% ылғал жоғалған).

                     г) Шығарылымның нәтижесі (Дені сау жас төлдің кондицондық саны) уақыт учетімен анықтаған және жарып шыққан балапанның әр түрлі топтық энергиясы және оларды сорттау.

                                 Ата-ана үйірінің цехында жеті топ болады. Ата- ана үйіріндегі құстар торларда ұсталған, КБР-2 типті торда ұсталған.

            Ата-аналық табындағы технологиялық жүйе инкубациялық жұмыртқа өндіру. Бұл цехтың ең негізгі жұмысы. Шаруашылықты инкубациялық жұмыртқамен бүкіл жыл бойында еңбекті азырақ жұмсай отырып қамтамасыз ету. Осылай қойылған жұмыс жүйе бойына инкубация жасап, одан балапандарды алып, толықтырғыш топқа өсіре отыра өндірістік топты бірнеше жинауға мүмкіндік береді.

            Ата –аналық табынды өсіп өндіру әдісі.  Ата-аналық табын басқа табындардан бөлек алаңға орналасқан. Олар негізінен “Родонит” кроссының В аталық ізі мен А-63 аналық ұясынан тұрады. Сондықтан ата-аналық табын В ізді қораздармен А-63 ізді мекиендермен іріктеліп жиналады. Шағылыстырған кезде бұлардың будан мекиен тауықтар алынады. Олар өндірістік табындағы шөжелерді іріктеп жинау үшін өте қажет.

            Біздің алдымызға қойылған ең негізгі мақсат 63 ізді мекиен тауықтардан (Родонит) алынатын инкубациялық жұмыртқалардың қасиеттерін зерттеп білу.

            Біз екі құсханаға әр түрлі уақытта 7 және 12 айлық кезінде орналасқан тауықтардың өнімдеріне талдау жасадық. Ол үшін біз мынадай төмендегіше зерттедік.

1. Орташа мекиен тауықтың жұмыртқалағыштығын белгілеу – жиналған барлық жұмыртқаны орта айлық тауықтың санына бөле отырып анықтау. Орта айлық тауықтың саны бір айдағы азық күнінен есептелінеді.
2. Бастапқы мекиеннің жұмыртқалағыштығын анықтву – жиналған барлық жұмыртқаны әр айдың басындағы орташа мекиен тауықтың санына бөлу арқылы есептелінеді.
3. 1000 дана жұмыртқаға кеткен құрама жемнің мөлшерін анықтау – бүкіл жиналған жұмыртқа санын кеткен азыққа бөлу арқылы.
4. Құс басының сақталуы – бастапқы құс басының санынан, күндегі жарамсыз және өлген бастарды алып тастау.
5. Жұмыртқа салмағы — әр құсханадан 50 дана жұмыртқаны өлшеп орта есебін шығардық.
6. Қабығының қалыңдығы – микрометрмен.
7. Серпімділік өзгеру – сыртқы күштің әсерінен қабыршақтың серпіліп майысуы.
8. Жұмыртқаның шағылысуы % — жұмыртқаны овоскоп жабдығы арқылы қарау.

 

 

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ

          3.1. Инкубаторлар мен олардың жұмыс жүйесі

          Инкубаторлар инкубациялық, шығару және қосарланған болып бөлінеді. Біріншісі жұмыртқаны қабығының жарылуына дейін инкубациялауға, шығару- балапан шығаруға арналған. Қосарланған инкубаторларда жұмыртқаларды инкубациялау және құстарды шығару қосарлана, қатар жүргізіледі.

          Инкубаторлар камераларының жұмыртқалармен бірден толтырылуына орай бір жолғылық және камераларды жұмыртқамен толассыз бірнеше күн толтырғанда жүйелі деп бөлінеді. Бұдан басқа бөлмелік типті (операторлар қызмет көрсеткенде инкубатор ішіне кіреді) және шкафты болады (қызмет инкубатор сыртында көрсетіледі).

          Инкубатор дегеніміз бір және бірнеше камерадан, жұмыртқа салатын астаушалардан және оларды орналастыратын құрал-жабдықтан тұратын агрегат. Инкубаторда камера ішінде ауаны айналдыратын желдеткіші, ауа алмастырғыш құралы, жылытқышы, ылғалдаушы және бақылау құралдары, температура және ауа ылғалдылығын реттегіш, салқындатқыш жүйесі, сонымен қатар электр жабдықтары мен дабылқағушылар болады. Жұмыртқа салынған астаушалар барабанға, қос қатарлы аспаларға немесе блок арбаларға орналастырылады. Инкубация процесінде жұмыртқа салынған астаушалар аударылады. Жылыту автоматты жүйеде өз еркімен қосылып тұратын электр қоздырғыштармен жүргізіледі. Ауамен салқындатқан кезде артық жылу ауа жапқыштары арқылы сыртқа шығады. Кейбір кезде ауа қозғалысы қарқынын үдету үшін шығару құбырына сорғыш желдеткіш орнатылады.

          Сыртқа ауаның температурасы жоғары болған кезде ауамен салқындатудың тиімділігі төмеендейді, мұндай жағдайда сумен салқындатуды пайдаланады. Сумен салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды пайдаланады. Сумен салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды керек ететін және ауаның ылғалдылық сәйкестігі жоғары, шығару камераларында тиімді. Инкубатордағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50-60 пайыз, ал шығару кезінде 36,9-37⁰С температурада ылғалдылығы 70-72 пайыз болуы тиіс. Қазіргі заманғы инкубаторларда салыстырмалы ылғалдылық автоматты түрде реттеледі. Инкубация кезінде  барлық жұмыртқалар үшін бірдей жылу алмасу мен режимін жасау қажет. Осыған байланысты инкубаторларда ағынды желдеткіш орналасттырылады. Кірген ауалар жылынады, ылғалданады және араласады. Желдеткіштер автоматты режимде жұмыс істейді. Қазіргі инкубаторлар толығымен электрленген. Электрлі жылытқыш, автоматты басқару жүйесі мен реттеу, дабылқаққыш, жарық, сақтандыру және іске қосу құрылыстары-осының бәрі жалпы электротехникалық схемаға байланысты. Электр құралдары 380/220 немесе 220/127 В кернеулі айнымалы токтың үш фазалық жүйесіне есептелген.

          Барлық электр құралдары мен аппаратуралары инкубатор сыртында орналасқан желдеткіштер, жылытқыштар, және т.б. жұмыстарын бақылайтын арнайы жарық және дабасты дабылқаққыштары бар арнаулы қалқанға (щитке) орналастырылады.

          «Универсал-45» инкубаторы ішіне 37440 жұмыртқа сиятын шкаф пен 6240 тауық жұмыртқасына арналған балапан шығаратын бір шкафтан тұрады. Әрбір инкубациялық шкафтың әрқайсысына 120 тауық жұмыртқасынан, 90 үйрек немесе 50 қаз жұмыртқасынан келетін 104 қайықшаға есептелген. Шкафтарда қайықшаларды орнатуға арналған жалпы білектерге бекітілген барабандар болады. Барабандар айналған кезде қайықшалар кез келген жағына 45⁰ бұрылады. Балапан шығаратын шкафтың конструкциясы инкубация шкафы секілді 52 қайықшасы болады.

Инкубациялық агрегаттың ұзындығы 5220 мм, ені 2354 және биіктігі 2554 мм, балапан шығаратын агрегаттың өлшемдері де сәйкес: 1828; 2244 және 2554 мм-ден болады.

          «Универсал-50» инкубаторы — «Универсал-45» инкубаторының жетілдірілген түрі. Инкубатордың сыйымдылығы 51700 жұмыртқа орналастырылуға есептеледі. Қайықшалар металл сымдардан дайындалып, полиэтиленмен жабылады, ішіне 136 тауық жұмыртқасы орналастырылады. Қайықшаның ортасынан бөлгіш өтеді. Өлшемдері бойынша қайықшалар «Универсал-45» қайықшалары іспетті болады.

          «Универсал-50» инкубаторы («Универсал» семьясының жаңа моделі) ауылшаруашылық құстарын шығарып, инкубациялауға арналған, үш инкубациялық шкафтан тұрады, олардың бірі балапан шығаратын: инкубациялық шкафтың аумағы: ұзындығы 5280 мм, ені 2730, биіктігі 2230 мм, балапан шығаратын шкафтың аумағы: 1730, 2730, 2230 мм; тауық жұмыртқаларына арналған қайықшаның сыйымдылығы-153, үйрек және күрке тауықтың 106-дан жұмыртқасы сияды: балапан шығаратындарда сәйкес 153 және 122 жұмыртқадан. Инкубациялық шкафтар 47736 жұмыртқаға, балапан шығаратындар 7596 жұмыртқаға, ал әр шкаф 15912 және 7596 жұмыртқаға есептелген; инкубациялық шкафқа 104, балапан шығаратын шкафқа 52 қайықша сияды.

          «Кавказ» ИКП – 90 инкубаторы: оның барлық шкафтарын бір мезгілде толтырған кезде тауық жұмыртқаларын ірілете топтап инкубациялауға арналған. Алты инкубациялық және бір балапан шығаратын шкафтан тұрады. Инкубатордың өзіндік едені болмайды, оны  инкубаторияның бетон немесе плиталы еденіне қондырады. Инкубациялық шкафтарға жалпы 78624 жұмыртқа, балапан шығаратындарға 13104, бір шкафқа 13104 және 13104 жұмыртқадан сияды. Шкафтың өлшемдері мынандай, мм: инкубациялық шкаф – ұзындығы 14800, ені 2765, биіктігі 2535; балапан шығаратын шкафта – 2797, 2765 және 2535. Инкубациялық қайықшаның сиымдылығы: 126 тауық жұмартқасы, 90 үирек және күрке тауық жұмыртқасы; балапан шығаратынға 126 және 88 жұмыртқа. Әр шкафқа 104-тен қайықша орналастырылады.

          «Наседка» тұрмыстық инкубаторы барлық құс түрлерінің жұмыртқаларын инкубациялауға, балапан шығаруға және оны үй маңындағы шаруашылықтарда брудерлік әдіспен өсіруге арналған.  Инкубатор температурасы 25⁰С және салыстырмалы ылғалдылығы 65 пайыз жабық бөлмелерге орналастырылады да, 220 В электр желісіне қосылады. Қайықшаға 42 тауық, 32 күрке тауық немесе 24 қаз жұмыртқасын және өсіру кезінде 42 балапан орналастырылады. Аумақ өлшемдері 700х500х450 мм. Инкубатор массасы кем дегенде 18 кг болады.

          «Малыш»  лабораториялық инкубаторында 960 тауық, 700 үйрек және 480 қаз жұмыртқалары орналастырылады. Балапандар инкубациялық қайықшаларда шығарылады. Инкубаторға жұмыртқаларды бір жолы топтап немесе біртіндеп толтыруға да болады.

          Жұмыртқаларды инкубациялау мен балапандар шығаруға (салыстырмалы ылғалдылығы 80-85 пайыз, шкафтағы көмір қышқыл газы 2 пайызға дейін жеткен кезде) арнап, жұмыртқаларды ірілендірілген топпен салған кезде бір қалыпты режим жасау үшін бүкілодақтық құс шаруашылығы ғылыми-зерттеу және технология институтының жұмыртқаларды инкубациялау бөлімі «Универсал» инукбаторын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасады.

          Жетілдірудің бірінші схемасы жабық түрдегі сумен салқындатуды, ал екіншісі схемасы ашық түрдегі жылу алмастыруды қарпастырады.

          Бірінші схема бойынша қайтадан жабдықтаған кезде инкубациялық шкафтың артқа панеліндегі желдеткіштің үстіне қабырғасының қалыңдығы 0,5-0,8 мм, диаметрі 15-18 см мыс немесе латун трбкасынан дайындалған сумен салқындататын радиатор орнатылады. Салқындатқыш трубаның ұзындығы инкубатордағы ауа температурасы мен жыланшаға келіп құйылатын суға байланысты болады.

          Екінші схема бойынша «Универсал» балапан шығаратын инкубация шкафына ашық жылу алмастырғыш орнатылады. Ол артық ауаны ластап, камерадағы ауаны ылғалдандырады да, онда түктер пайда болады. Жылу алмастыру қалыңдығы 0,8-1,0 мм мырышталған темір қаңылтырдың вертикал жазық түрінде орындалып, төменгі жағында инкубатор канализациясымен жалғастырылған жотасы бар инукбатордың артқы панелінің су үлестіргіш-диаметрі 16-20 мм-лік тесіктері бар трубка жасалады. Сол арқылы электр магнитті клапан су құбырымен жалғастырылады. Су үлестіргішті бойлай 40-50 мм сайын диаметрі 0,8-1,0 мм –лік тесіктер жасалады.

          Температураның қос позициялы реттегіші ашық су алмастырғыштың жұмысын басқарады. Қабырғаны бойлай жылжыған ауа салқындап, ылғалданады. Ылғалданған бетте түктер пайда болып, канализацияға шайылып кетеді. Жетілдірілген инкубатордағы ауа тұмандатуы сериялы  инкубатордағыдан  5-6 есе төмен.

 

 

 

 

 

 

 

          3.2. Тауық жұмыртқаларын инкубациялаудың режимі

          Тауықтың, күрке тауықтардың, мысыр тауықтарының және қаздың кішігірім жұмыртқаларын қайықшаларға тұқыл ұшы жоғары қаратылып, ал үйрек пен күрке тауықтардың ірілеу жұмыртқалары жартылай көлбеутіліп немесе көлденең бағытта, қаздардың жұмыртқалары көлденеңінен жатқызылады.

          Жұмыртқалары бар қайықшалар инкубаторға әрдайым бір мезгілде салынады, бірақ балапандардың өсіру цехына күннің алғашқы жартысында келіп түсуі үшін 18-20 сағаттан кешіктірілмей салынады. Жұмыртқалары бар қайықшалар  инкубаторларға салынардан 6-8 сағат бұрын арбаға орнатылады. Әрбір қайықшаға топ номірі, салынған түрі, құстың тұқымы немесе жүйесі көрсетілген этикетка қойылады. Инкубаторлар жұмыртқалардың жақсы қызуы үшін, оларды салардан 2-4 сағат бұрын іске қосылады.

          Тауық жұмыртқалары «Универсал» инкубаторына үш схема бойынша салынады.

1. Жұмыртқалар тобы үш шкафтың әрқайсысына 17 қайықшадан бір мезгілде орналастырылады. Әр шкаф алты топқа есептелген; әрбір келесі топты 3 күннен кейін салады, жетінші топты –төрт күннен кейін, бір топтың жұмыртқа салынған қайықшалары инкубатор барабанында екі ярустан (қатардан) кейін орналастырылады.
2. 52 қайықшалардан тұратын жұмыртқалар тобын кезекпен әрбір инкубатор шкафына араларына 3 күн салып орналастырылады. Бұндай үлгі бойынша толық тиегенде әрбір шкафта 2 топтан жұмыртқа болады. Бір топтың қайықшаларын бір ярустан (қатардан) кейін орналастырылады.
3. Бір топтаы жұмыртқаларды (12,5-13 мың жұмыртқадан 104 қайықша) бір мезгілде бір шкафқа салады. Бұл топтың шығымы үшін тағы бір шығым шкафы болғаны жөн.

          Бұл схема бойынша салудың арасындағы үзілістер шығым шкафының санымен анықталатын әр түрлі болуы мүмкін. Салу схемасына қарамастан инкубатор барабандары валдан жоғары немесе бірқалыпты толық болуы тиіс.

          Инкубация басында белгіленген жұмыртқаларды салу кестесін бұзуға болмайды. Егерде бір жағдайлармен келесі жұмыртқа салу өткізілініп алынған болса, онда оны кесте бойынша белгіленген келесі мерзімге қою керек. Жұмыртқаларды салу аралықтарындағы мерзімді қысқартуға болмайды.

          Жұмыртқаларды 3-схема бойынша инкубациялағанда 33-кестеде келтірілген режим ұсынылады. Бұл режим бойынша жұмыртқаларды инкубацияның 114-күнінен (аллантоис тұйықталғаннан кейін) 17-күніне дейін тәулігіне 2 рет, 17-күнінен 20-күніне дейін 3 рет 30-35 минут салқындатылады. Жұмыртқаларды салқындату кезінде қайықшалар клденеңінен қойылып, ал есіктер мен желдеткіш тесіктері ашылады. Салқындату кезінде желдеткіш жұмыс істеп тұруы керек.

          Балапандардың ірі топтарын алу үшін (70 мың және одан да көп) инкубатордың барлық шкафтары бір мезгілде толтырады да, температураны күн сайын қадағалайды. Эмбриондардың бірқалыпты дамуы үшін жұмыртқалардың үстіңгі бетіндегі температура төмендегідей болуы тиіс: 1-күнінен 10-күніне дейін -38,5-38,8⁰С, 11-күнінен 16күніне дейін-37,6-37,5⁰С және 17-күнінен 21-күніне дейін- 37,5-37,0⁰С. Термометрдегі сынап шаригі жұмыртқаның беткі қабатына жанасып, ауа камерасынан біршама төмен болуы тиіс. Жұмыртқалардың температурасы қайықшаның орта тұсындағы, жоғарғы және ортаңғы ярустарында өлшенеді.

 

  5 -кесте. Тауық жұмыртқаларын инкубациялаудың режимі.

 

Инкубация күні	Температура, 0С	Ылғалдылығы, пайыз	Жапқыштардың ашылу шамасы, мм
1-11-ші	37,8-38,0	64-68	15-20
12-12-ші	37,2-37,4	52-55	25-30
18-19-ші	37,2-37,4	46-48	30-35
20-21-ші	36,9-37,1	64-68	25-30

         

          Үйрек пен қаздың жұмыртқалары бөлек инкубаторда инкубацияланады. Жұмыртқалар тобын үш шкафқа бірден салуға да болады (бір шкафқа алты топты); біріншісі, екіншісі және үшіншісі шкафтарға (бір шкафқа екі топтан) кезекпен немесе 8-күні шеткі екі шкафқа (бір шкафқа төрт партия) ауыстыратындай етіп, бір топ жұмыртқаны ораңғы шкафқа да салуға болады.

          Қаз , үйрек және күрке тауық жұмыртқалары өздерін шығаруға дейін күн сайын тәулігінде екі рет есіктерді ашып, ауа кіргізіп, салқындатылады. Салқындатар алдында бөлменің терезелері мен ауа соратын желдеткіштерін ашып тастайды, ал салқындату кезінде шкафтардың есіктері мен  салқындатып болғаннан кейін бастапқы қалпына қайтадан келетін ағынды жапқыштарды ашып тастайды. Сыртқы ауаның температурасымен шкафтың жүк тиеу дәрежесіне, эмбриондардың жасына байланысты жұмыртқа 25-60 минут салқындатылады. Салқындатылғаннан кейін температураны 30-60 минутта нормадағы қалпына келтіріледі. Инкубацияның 9-шы күнінен оларды жұмыртқадан шығаруға дейін жұмыртқаны 25-60 минут салқындатады. Температураны 30-60 минутта нормадағы қалпына келтіріледі. Жұмыртқа 28-32⁰С дейін салқындатылады.

Салқындатылған кезде қайықшалары бар барабан екі бұралады: әуелі желдеткіш жағына, содан соң есік жағына бұрылады. Жұмыртқаны салқындату үшін марганец қышқылды калий (0,1-0,3 пайыз) немесе хлорамин (0,5-1,0 пайыз) араластырылған салқын су бүркіледі.

 

 

 

 

6-кесте.  «Универсал» инкубаторларында жұмыртқаларды инкубациялаудың үлгі режимі.

 

Көрсеткіштер	Тауық жұмыртқасы	Күрке тауық және мысыр тауығы жұмыртқасы	Үйрек жұмыртқасы	Қаз жұмыртқ  асы
Инкубациялық шкаф температура,0С;шкафтарды толық тиеген кезде	37,6	37,4	37,5	37,5
Дымқыл термометрді	28,0-20	30	28-29	28-29
Жартылай тиегенде(50%дейін)	37,8	37,6	37,7	37,7
Дымқыл термометрді	29-31	30-31	30-31	30-31
Ағынды желдеткіш тесіктерінің ашылу шамасы,мм:шкафты толық тиеген кезде	25-30	25-30	25-30	25-30
50%-ға дейін тиеген кезде	10-15	10-15	20-25	20-25
Ауа соратын желдеткіштердегі жапқыштардың ашылу шамасы толық тиеген кезде,мм	12-18	12-18	12-18	12-18
50%-ға дейін тиеген кезде	3-10	3-10	3-10	3-10
Қайықшалардың тәулігіне айналу саны	12-24	12-24	12-24	12-24
Шығару шкафы температура,0С:шығаруға көшірген және шығару кезіндегі	37,4	37,3	37,2	37,2
Дымқыл термометрді	29-30	29-30	29-30	29-30
Ағынды желдеткіш тесіктерінің ашылу шаиасы,мм	25-30	25-30	25 шегіне дейін	25шегіне дейін
Ауа соратын желдеткіштердегі жапқыштардың ашылу шамасы,мм	12-18	12-18	Толық	Толық

 

7-кесте. Жетілдірілген «Универсал» инкубаторларын тауық  жұмыртқаларымен толық тиеген кезде оны реттеудің бағдарламасы.

 

Көрсеткіштер	Инкубациялау кезеңдері
	Инкубациялық шкаф	Шығару шкафы
Температура,0С:қоздырғыштың жұмысын тоқтатқан кезде	37,6	36,9
Сумен салыстырғышты іске қосқан кезде	37,8	37,9
Ауамен салыстырғышты іске қосқан кезде	38,0	37,4
Психрометрдегі дымқылдатқыш жұмысын тоқтатқан кезде	29,0	29,0
Құрғақ термометрдің жұмысын тоқтатқан кезде	37,6-37,8	37,0-37,2
Дымқыл термометрдің жұмысын тоқтатқан кезде	28,5-29,5	28,5-29,5
Желдеткіш жапқыштары тесіктерінің кеңдігі,мм	15-20	10-15

 

 

8-кесте. Құс балапанын шығарған кездегі технологиялық операцияларды жүргізу мерзімдері,тәулік.

 

Құс	Шығару шкафына ауыстыру	Негізгі іріктеу	Инкубаторларды тазалау
Тауықтар: Жұмыртқа бағытындағы	18	21	21,5
Ет бағытындағы	18,5	21,5	22
Күрке тауықтар: Жеңіл текті	24	27	27,5
Ауыр текті	24,5	28	28,5
Мысыр тауықтары	24,5	28	28,5
Үйректер: Жеңіл текті	24	27	27,5
Ауыр текті	24,5	28	28,5
Қаздар: Жеңіл текті	26	29	29,5
Ауыр текті	27	30,5	31

 

 

          Балапан шығару. Жұмыртқа қайықшаларға көлденеңінен және біркелкі орналастырылады. Инкубатор шкафының сол және оң жақ жартылары бір мезгілде толтырылады. Егер жұмыртқалар толық тиеуге жетпей қалса онда оларды шкафтың орталық бөлігіне біркелкі орналастырылады. Бос тұрған қайықшалар ауаның бірқалыпты алмасуы үшін инкубаторда қалдырылады. Балапандарды іріктеп шығаратын шкафтағы жұмыртқалар санына 70 пайыз балапан шыққан кезде жоғарғы қабаттан басталады. Барлық балапандар іріктелгеннен кейін, қалған жұмыртқаларды (өлгендерді) аластайды да, шкафтар мен жабдықтар тазаланып, дизенфекцияланады.

          Инкубациялау тәртібі. Ұрықтың бірқалыпты дамуы үшін қайықшұаларды екі жағынан ауық-ауық 45⁰ аударып отырады. Ұрық тіршілігінің әр түрлі кезеңінде әр түрлі сыртқы жағдайлар қажет.

          Температура. Инкубациялаудың алғашқы күндері жоғары температура (37-38⁰С) ұрықтың өсімі мен дамуын жеделдетіп, белок пен сары уызды жақсы сіңіруіне ықпал етеді. Келесі күндері жоғары температура  ұрықтың өсуін баяулатады, ал инкубацияның соңғы күндерінде жоғары температураға жол берілмейді. Мөлшерден тыс температураны азайту да инкубациялаудың барлық кезеңіне кері әсер етеді. Инкубатордағы температураның автоматты түрде реттеуіне қарамастан, қайықшалар арасы мен жұмыртқалар төңірегінде ауаның нашар қозғалуы салдарынан  бақылау термометрі аймағындағыға қарағанда температура біршама градусқа жоғары болуы мүмкін. Сондықтан жұмыртқаның үстіңгі жағындағы температураны ауық-ауық өлшеп отыру керек.

          Ауаның ылғалдылығы. Ауа ылғалдылығының шамадан тыс артық болуы да жеткіліксіз болуы да инкубация кезінде құстың эмбриональдық ылғалдылығы инкубацияның бас кезінде жұмыртқаның қызуын, соңғы кезінде жылу бөлуін жақсартады. Қолайлы ылғалдылық 50-60 пайыз, оны шығару кезеңінде 37,5⁰С температурада 60-70 пайызға дейін көтереді.

          Ауа алмасу. Инкубация процесі кезінде жұмыртқалар оттегінің көп мөлшерін сіңіреді де, көмір қышқыл газы тотығын көптеп бөліп шығарады. Ауадағы оттегінің мөлшері 15-18 пайыздан төмен болса, онда ол ұрықтың аздап, жойылуына душар етеді. Көмір қышқыл газы 1 пайыздан артығырақ шоғырландырылса өсу тежеліп, ұрықтың жойылуы арта түседі. Сондықтан инкубатордағы ауаның ұдайы алмасуын қамтамасыз етуі қажет: ол инкубацияның бастапқы кезеңінде шұғыл атқарылуы тиіс. Инкубатор ауасының 21 пайыз оттегі, 0,2-0,3 пайыз шамасында көмір қышқыл газы болуы тиіс. Инкубатордағы ауаның бірқалыпты құрамы сағатына оның 4-9 мәрте алмасқан кезінде қамтамасыз етіледі. Ауа қозғалысының жылдамдығы секундына 2 м-ге жетеді және одан да асып кетеді.

          Инкубация режимін бақылау. Инкубация процесінде биологиялық бақылау міндетті түрде жүргізіледі: инкубация кезінде овоскоптағы жұмыртқалар тексеріледі, өлшеу жолымен олардың құрғап кетуі анықталады, эмбриондардағы жанданған жұмыртқаларды ашып көреді, өлген ұрықтарға паталогоанатомиялық талдау жүргізіледі, инкубацияның нәтижелері талданып, тәуліктік балапандар бағаланады. Тауық жұмыртқалары инкубацияның 6,11 және 19- күндері, үйректер мен күрке тауықтар жұмыртқалары 8,19 және 25-күндері, ал қаз жұмыртқалары 9,15 және 28-күндері овоскопта електен өткізіледі. Құрғақ жұмыртқалары бар қайықшаларды бақылау, таразылау арқылы анықталады.(кесте)

 

9-кесте. Инкубация кезіндегі жұмыртқалар салмағының шамамен азайуы, пайыз.

 

Жұмыртқа	6-күні	12-күні	18-күні	24-күні
Тауық	2,5-3,0	7,5-9,0	12,0-13,5	—
Күрке тауық	2,5-3,5	5,5-6,5	7,5-9,0	11,0-14,0
Үйрек	2,5-3,0	5,5-6,5	8,0-9,5	11,5-14,5
Қаз	2,0-2,5	4,5-5,5	8,0-9,0	10,5-13,5

 

 

          Инкубацияның 6-күнінде бір қалыпты жетілген ұрықтың қан тамырларының торы мен тамырлар өрісінің (пигменттелген көз) орталығындағы қозғалмалы қоңыр дақ жақсы көрінеді. Егер эмбрион инкубациядан 48 сағаттан кейін өліп қалса, қауыздың ішкі бетінде сызықтар немесе қызыл түсті сақина түзіледі, мұның өзі сары уыз қан тамырлары жүйесінің (қан сақина) қалдығы болып табылады. 11-күні електен өткізгенде жанданған ұрықтарды сұрыптап алып, оларды шығару қайықшаларына салады.

          Ұрықтың дамуын үйрену үшін инкубацияның 2,6,16  және 19-күндері жұмыртқаны жарып көреді. Жарылған әр жұмыртқаның нәтижелері жұмыс дәптеріне жазылады, сөйтіп жасы әр түрлі ұрықтардың суреттерін салыстыра отырып, эмбриондардың дамуы туралы қорытынды шығады. Балапандардың жаппай шығуы  инкубацияның 21-күнінің жартысында басталып, 22-күні балапан шығару аяқталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          3.3. Жұмыртқа сапасына қойылатын талаптар

          Тағамдық тауық жұмыртқалары вет заңдылыққа және стандарттық талапқа сәйкес болуы керек. Мінездеме, тағамдық тауық жұмыртқалары сапасына және сақтау мерзіміне қарай диеталық және асханалық болып бөлінеді. Диеталық жұмыртқаларға 7 тәулікке дейінгі жұмыртқалар жатады. Егер диеталық жұмыртқалардың сату кезінде 7 тәуліктен асса, онда ол жұмыртқалар асханалық жұмыртқаларға өтеді.

          Құс фабрикаларында жұмыртқаларды бір тәуліктен асырмай сараптайды. Диеталық және асханалық жұмыртқалар салмағына қарай үш категорияға бөлінеді. Сарапталған бірінші және екінші сарапталған бір жұмыртқаның салмағы 65г кем болмауы керек. Ал он жұмыртқаның салмағы 660, үш жүз жұмыртқаның салмағы 238г кем болмауы керек. Сол сияқты бірінші категориядағы жұмыртқаларда 1 тал жұмыртқаның салмағы 55,10 жұмыртқаның салмағы 560, үш жүз жұмыртқаның салмағы 20,2 болады. Екінші категориядағы бір тал жұмыртқа 45, он жұмыртқа 460, үш жүз жұмыртқа 16,6г кем болмауы керек.

          Диеталық және асханалық жұмыртқалар ауа камераларының бөлімшелеріне ақ зат және сары уыздық жағдайына қарай, диеталық жұмыртқада ауа камераларының биіктігінің жағдайы бола қозғалмайды биіктігі 4мм ден жоғары емес сары уызы. Берік сәл көрінеді, бірақ шекаралары білінбейді, дәл ортасында орналасқан және қозғалмайды. Ақ заты ашық түссіз тығыз.

          Асханалық жұмыртқалардың ауа камерасының биіктігі қозғалмайды  (сәл қозғалуы мүмкін) биіктігі 7мм тоңазытқышта сақталған жұмыртқалардың биіктігі 9мм. Сары уызы берік, сәл байқалады, аздап қозғалуы мүмкін, сәл шетке ығысқан, тоңазытқышта сақталған жұмыртқалардың сары уызы қозғалмалы. Ақ заты тығыз ашық түссіз.

          Диеталық және асханалық жұмыртқаның сырт қабығы таза және зақымдалмаған болуы керек.Диетлық жұмыртқаның сыртқы қабығы нүкте немесе жолақ тәрізді дақтар 1/8 жоғары болмауы керек. Жұмыртқаның тазалығы құс фабрикасында дұрыс болмаса синтетикалық жуғыш заттармен өңдейді.

          Тұтыну ұйымдаран шығарылған жұмыртқалар немесе ұзақ уақыт тоңазытқыштарда сақталатын жұмыртқаның сырты жуылмауы керек.

          Өндірістік өңдеуге қолдану үшін тауық тағамдық жұмыртқалары сақталу мерзімі 25 тәуліктен аспауы керек және тоңазытқыштарда сақталуы 120 тәуліктен аспауы керек.

          Меландж және жұмыртқа ұнтағын дайындау үшін жұмыртқаның сақталуы 90 тәуліктен аспауы керек. Салмағы 35-45 ұсақ жұмыртқалар, ал басқа талаптарға сай болса өндірістік өңдеуге сырт қабығы жарылмаған ақпаған сонымен қатар сырты жарылсада сары уызы қалпында болса, мұндай жұмыртқаларды сақтау бір тәуліктен аспау керек. Жұмыртқалардың негізінен бөтен иісі болмауы керек, пестициттің мөлшерден аспауы керек.

           Таңбалау кезінде транспорттық таңба МЕМСТ 14192-77 “Байқаңыздар сынғыш” деп жазылып қойылады. Этикеткаларда әкелушінің аты жазылған әріптердің және сандардың биіктігі 10мм, ал басқа белгілерді биіктігі 5мм.

          Ұсақ жұмыртқаларды бөлек салып сыртына “Ұсақ” деп жазылады. Әр бір диеталық жұмыртқаларды қызыл , ал асханалық жұмыртқаларды көкпен таңбалайды. Таңбада диеталық жұмыртқаның сараптау күні және категориясы жазылатын сандардың биіктігі 5мм, ал сақтау күні 3мм болуы керек.

          Қораптау кезінде жұмыртқаларды гофрирленген картон қораптарға МЕМСТ 13513-86 бойынша немесе 360 жұмыртқа сиятындай полимер жәшіктерге салады, сонымен қатар 6-12 төсеніштер ара-арасына салады. Жергілікті іске асыру үшін МемСт 13361-84 360 жұмыртқа сиятын ағаш жәшіктерге салуға болады және 240 жұмыртқа сиятындай немесе металл контейнерге жұмыртқаларды категориялар бойынша бөліп қораптайды. Тара және төсеніш зақымдалмаған, берік, таза құрғақ, өзге иісі жоқ және денсаулық сақтау министрлігінің рұқсат етілген заттардан жасалуы керек. Тоңазытқыштарға жұмыртқаларды жаңа тараға салады. Қайта қолданатын қорап дезинфекцияланған, ветеринариялық санитарлық талаптарға сай болуы керек. Ұзақ жұмыртқаларды салатын қораптардың сыртына: жіберуші кәсіптің аты және оның таралуы белгісі ведомстваның аты, диеталық және асханалық жұмыртқаның уақытша категориясы, іріктеу күні, жұмыртқаның саны, сатылу бағасы, стандарттың белгісі. Сату бөлімінде қораптарға №1 деген этикетка жабыстырылады, екінші рет қорапталған қораптарда этикетка қалмау керек. Гафрирленген қораптың сырты бүгін, сыртынан жабыстырғыш лентамен жабыстырылуы керек.

          Жұмыртқаларды партиямен қабылдайды. Жұмыртқалардың санына қарамай (бір вагоннан аспайтын) бір категориялы, және бір құжат болуы керек. Жұмыртқаларды сол ауданға жіберілген кезде мөр басылады. Оны сапа куәлік құжат ретінде деп қарайды. Салмағы жағынан 6%-ін қабылдайды. Бұл жұмыртқаның ауытқуы 1гр аспауы керек. Қораптарды партияның әр жерінен алады. Егер дұрыс нәтиже бермесе бүкіл партияны қайта тексереді. Зақымдалған қораптарды сараптауға жіберілмейді. Олардың ішіндегі жұмыртқаларды 100% тексереді. Партиядағы таза зақымдалмаған ақпаған жұмыртқаларды бракқа шығарылмайды. Оны сараптап тиісті шара қолданылады. Жұмыртқаларды тиісті стандартқа сай болмаса қабылдамайды. Басқа жаққа шығарылатын партияларды және төменгі категорияға жататын жұмыртқаларн 6%-тен көп болса қабылданбайды. Бұларды тек төменгі категориялық стандарт бойынша қабылданады.

 

 

 

 

 

 

Тағамдық тауық жұмыртқалары.

 

                                         ЕСКЕРТУ МЕРЗІМІ:       01.01.2000ж. дан

                                                                              01.01.2005ж. ға дейін

 

Жұмыртқалардың нағыз стандарты сатуға және өндірістік өңдеуге бағытталған

 

          1.1.    Тағамдық тауық жұмыртқалары вет. заңдылыққа және стандарттық талапқа сәйкес болуы керек.

          1.2.    Мінездеме.

          1.2.1. Тағам тауық жұмыртқалары сапасына және сақталу мерзіміне қарай диеталық және асханалық болып бөлінеді.

          1.2.2. Диеталық жұмыртқаларға 7 тәулікке дейінгі жұмыртқалар жатады.

          1.2.3. Асханалық жұмыртқаларға сарапталғаннан кейін 25 тәулік өткеннен кейінгі және 120 тәулікке дейінгі жұмыртқалар жатады.

          1.2.4. Егер диеталық жұмыртқалардың сату кезінде 7 тәуліктен асса, онда ол жұмыртқалар асханалық жұмыртқаларға өтеді.

          1.2.5. Құс фабрикаларында жұмыртқаларды бір тәуліктен асырмай       сараптайды.          

          1.2.6. Диеталық және асханалық жұмыртқалар салмағына қарай үш   категорияға бөлінеді: сарапталған бірінші және екінші (1-кесте).

 

  10-кесте. Жұмыртқаны пайдалануына байланысты категориялары.

 

Категориялары	Бір жұм-ң салмағы,г.кем емес.	Он жұм-ң салмағы,г.кем емес.	Үш жүз жұм-ң салмағы,г.кем емес.
Іріктелген	65	660	23,8
Бірінші	55	560	20,2
Екінші	45	460	16,6

 

          1.2.7  Диеталық және асханалық жұмыртқалар ауа камераларының  бөлімшелеріне ақ зат және сары уыздық жағдайына бола төменгі берілген талаптарға сәйкес болуы керек.

 

11-кесте. Жұмыртқалардың уыз сипаттамалары.

 

Жұмыртқаның аты	Сипаттама
	Ауа камераларының биіктігі,жағдайы	Сары уыз	Ақзат
Диеталық	Қозғалмайды,биіктігі 4мм ден жоғары емес.	Берік сәл көрінеді, бірақ шекаралары білінбейді,дәл ортасында орналасқан және қозғалмайды.	Ашық, түссіз, тығыз.
Асханалық	Қозғалмайды(сәл қозғалуы мүмкін)биіктігі 7 мм, тоңазытқышта сақталған жұмыртқалардың биіктігі 9мм.	Берік сәл байқалады, аздап қозғалуы мүмкін, сәл шетке ығысқан,тоңазытқышта сақталған жұмыртқалардың сары уызы қозғалмалы.	Тығыз ашық, түссіз.

 

• Диеталық және асханалық жұмыртқаның сырт қабығы таза және  зақымдалмаған болу керек. Диеталық жұмыртқаның сырт қабығы нүкте немесе жолақ тәрізді дақтар 1/8 жоғары болмау керек. Қанды дақтар болмау керек.
• Жұмыртқаның тазалығы 1.2.8. сәйкес келмесе құс фабрикасында синтетикалық жуғыш заттармен өңдейді.
• Тұтыну кооперациялық ұйымдардан шығарылған жұмыртқалар немесе ұзақ уақыт тоңазытқыштарда сақталатын жұмыртқаның сырты жуылмауы керек.
• Өндірістік өңдеуге қолдану үшін:

• тауықтың тағамдық жұмыртқалары сақтау мерзімі 25 тәуліктен аспауы керек, тиісті стандартқа сай болу керек және тоңазытқыштарда сақталуы 120 тәуліктен аспауы керек. Меландж және жұмыртқа ұнтағын дайындау үшін, жұмыртқаның сақталуы 90 тәуліктен аспауы керек.
• Салмағы 35-45 ұсақ жұмыртқалар, ал басқа талаптарға сай болса;
• Өндірістік өңдеуге сырт қабығы жарылмаған ақпаған сонымен қатар сырты жарылса да сары уызы қалпында болса, мұндай жұмыртқаларды сақтау 1 тәуліктен аспауы керек.

 

• Жұмыртқалардың негізінен бөтен иісі болмауы керек.
• Жұмыртқалардағы пестицит белгілі бір мөлшерден аспауы керек.

 

 

1.3.Маркировка-таңбалау.

 

• Транспортық таңба- МЕМСТ 14192-77 «Байқаңыздар сыңғыш!» деген жазуы бар этикаларда әкелушінің аты жазылған әріптердің және сандардың биіктігі 10 мм, ал басқа белгілер 5мм.
• Ұсақ жұмыртқаларды бөлек салып сыртына «Ұсақ » деп жазылады.
• Әр бір диеталық жұмыртқаларды қызыл, ал асханалық жұмыртқаларды көкпен таңбалайды.
• Диеталық және асханалық жұмыртқалардың категорияларын сараптаған-0,1ші-1; 2-ші- 2. Жұмыртқаларды дамалақ d-12мм, үлкендігі 15х10мм таңба басылады. Таңбада диеталық жұмыртқаның сараптау күні және категориясы, ал асханалық тек категориясы жазылады. Категориясы жазылатын сандардың биіктігі -5мм, ал сақталу күні-3мм болуы керек. Жұмыртқаның таңбасы анық болу керек. Тұтыну кооперациялық ұйым шығаратын жұмыртқаларды және оларды кооперативтік сауда кәсібінде іске асыратын асханалық жұмыртқаларды таңбалауға болады.
•  

1.4.Қораптау.

 

1.4.1. Жұмыртқаларды гофрирленген картон қораптарға МЕМСТ 13513-86                   бойынша немесе 360 жұмыртқа сиятындай полимер жәшіктерге салады,             сонымен қатар 6-12 төсеніштер ара-арасына салады. Жергілікті іске       асыру үшін Мем Ст 13361-84 360жұмыртқа сиятын ағаш жәшіктерге салуға болады және 240 жұмыртқа сиятындай немесе метал контейнерге салуға      болады. Диеталық және асханалық жұмыртқаларды категориялар бойынша   бөліп қораптайды.

1.4.2. Іріктелген категориясына жататын асханалық және диеталық        жұмыртқаларды ұсақ жұмыртқаларды салатын қораптарға салады.

1.4.3.     Таза және төсеніштер зақымдалмаған, берік, таза, құрғақ, өзге иісі жоқ           және денсаулық сақтау министрлігінің рұқсат етілген заттардан жасалу керек. Тоңазытқыштарды жұмыртқаларды жаңа тараға салады. Қайта     қолданылатын қорап дезинфекцияланған, ветеринарлық санитарлық талаптарға сай болу керек.

1.4.4. Ұсақ жұмыртқаларды салатын қораптардың сыртына:

          1) кәсіп жіберушінің аты және оның таралу белгісі;

          2) ведомстваның аты;

          3) диеталық және асханалық жұмыртқаның уақытша категориясы;

          4) іріктелу күні;

          5) жұмыртқаның саны;

          6) сатылу бағасы;

          7) стандарттың белгісі.

1.4.5. Сату бөлімінде қораптарға N 1-деген этикетка жабыстырылады,   екінші рет қорапталған қораптарда этикетка қалмау керек.

1.4.6. Гофрирленген қораптың сырты бүтін болу керек, сыртынан          жабыстырғыш           лентамен жабыстырылуы керек.

 

2.Қабылдау.

2.1.              Жұмыртқаларды партиялармен қабылдайды. Жұмыртқалардың    санына қарамай (1 вагоннан аспайтын) бір категориялы және бір құжат    болуы керек. Олқұжат тауардың сапасы туралы және вет куәлік болу керек. Жұмыртқаларды сол ауданға жіберілген кезде мөр басылады. Оны сапа          куәлік құжат ретінде деп қарайды.

2.2.              Салмағы жағынан төмен категорияға жататын жұмыртқаның 6 % -ін           қабылдайды. Бұл жұмыртқаның ауытқуы 1г аспауы керек.

2.3.              Жұмыртқаның сапасын тексеру бағытында 3-ші кестеде көрсетілген           қораптарды партияның әр жерінен алады.

 

12-кесте. Партиядағы жұмыртқаларды сараптау.

 

Партияда қораптардың саны	Сараптауға арналған қораптардың саны
10	1
11-50	3
51-100	5
101-1000	15

 

                                 Егер дұрыс нәтиже бермесе бүкіл партияны қайта тексереді. Зақымдалған қораптарды           сараптауға жіберілмейді. Олардың ішіндегі жұмыртқаларды 100% тексереді.

 2.4.        Партиядағы таза зақымдалмаған, ақпаған жұмыртқаларды бракқа шығарылмайды. Оны сараптап тиісті шара қолданылады. Жұмыртқаларды тиісті стандартқа сай болмаса қабылдамайды (N 3-ші ұсыныс.)

2.5          Басқа жаққа шығарылатын партияларды және төменгі категорияға жататын жұмыртқалар 6%-тен көп болса қабылданбайды. Бұларды тек төменгі категориялық стандарт бойынша қабылданады.

 

3.Сынақ әдістері.

 

3.1.    Сараптауға алыну әдістері.

3.1.1. Сараптауға алынатын жұмыртқалардың саны 4-ші кестеде көрсетілген.

 

13-кесте. Жұмыртқаны сараптауға алу саны.

 

Қораптан алынатын жұмыртқаның саны	Әр төсеніштен алынатын жұмыртқаның саны	Алынған жұмыртқаның жалпы саны
1	30	360
3	15	540
5	10	600
15	6	1080

 

 3.2. Жұмыртқаның сырт қабығының тазалығы визуальды тексеріледі.

 3.3. Жұмыртқаның салмағын анықтау.

3.3.1. Жұмыртқаның салмағын МЕМСТ 24104-88 бойынша таразыда өлшейді.

3.3.1. 360 жұмыртқаның салмағын статикалық өлшеуден МЕМСТ 23676 ға орташа классмен, ең көп 50кг-ға дейін жетеді. Әр бір алынған жұмыртқаларды (п.25) 0,1кг өлшейді,сосын бос қорапты және төсенішті өлшейді. Жұмыртқаның салмағын анықтау үшін бос және ішінде жұмыртқалары бар қорапты өлшейді.

3.4. Ауа камераларының үлкендігін, ақ зат, сары уызды сырт қабығының бүтіндігін овоскоппен қарайды. Ауа камерасының биіктігін шаблон-өлшегішпен өлшейді.

3.5. Жұмыртқаның иісін органолептикалық жолмен тексереді.

3.6. Пестицид қалдық мөлшерін денсаулық сақтау министірлігі бекітілген әдіспен анықтайды.

3.7. Сыртқы қабығының зақымдалмаған тексерілген жұмыртқаларды қайта партияға қосады.

4. Сақталу және тасымалдау.

 

4.1. Жұмыртқаларды тасмалдаудың барлық түрімен жүзеге асырылады. Тасымалдау ережесіне сай болу керек. Кемемен тасымалдауда рефрижераторлық трюмдар жүзеге асырылады.

4.2. Диеталық жұмыртқалардың +20^оС және ылғалдылығы 85-88% сырт қабығы зақымдалған жұмыртқаларды құс фабрикаларында 10^оС-тан жоғары емес ортада сақтайды.

 

14-кесте. Жұмыртқаға қойылатын талаптар.

 

Көрсеткіштер	Шамасы мен сипатының негізгі талаптары
Жұмыртқа массасы	ТШ талабына сәйкес
Қауызы	Таза, бұзылмаған, асханалыққа аздап ластанғаны жіберіледі.
Ауа камересы	Қозғалмайды,биіктігі диеталық 4мм жоғары емес, асханалыққа 7 және 13мм
Сары  уыз	Тығыз, айналасы аз білінген, ортасында орналасқан, асханалық үшін-аздап ауытқыған, босаңқыраған
Белок	Тығыз, мөлдір, асханалық үшін босаңдау, сулау
Тығыздығы, г/см	1,075-тен кем емес
Қауызы:
Сыртқы түрі	Тегіс, өскен жері жоқ
Мәрмәрлігі	Жоқ немесе аздап
Беріктігі, кг с/Н/	3,1 (30,4) кем емес
Серпімділігі, мкм	25-тен жоғары емес
Қалыңдығы, мкм	320-дан кем емес
Салыстырмалы массасы,%	9-дан кем емес
Жұмыртқа формасы	Ассиметриялық эллипс сүйір және доғал жағы жақсы білінеді
Формасының индексі,%	70-78
Белоктың сары уызға қатынасы	2 көп емес
Белок индексі	7-ден аз емес
Хау индексі	80 кем емес
Сары уыз индексі	40-тан кем емес
Сары уаздың пигменті (БҒЗТШП-ның түс шкаласы) 1 балл	4-тен аз емес
Қоспалар (қан, ет дағы)	Болмайды
Құрғақ зат мөлшері, %
Белокта	120 кем емес
Сары уызда	50,0 кем емес
1 г сары уыздағы мөлшері	15 кем емес
Каратиноидтар, мкм	3 кем емес
Ретинол, мкм	17 кем емес
Холестерин, мг	85 кем емес
Лецитин, мг	2 кем емес
1 г белокта ребофлабиннің мөлшері, мг	Жоқ
Жұмыртқаның иісі	Жағымды, өзіне тән
Пісірілген немесе қуырылған жұмыртқаның дәмі	Жақсы білінеді, жағымды
Піскен немесе қуырылған жұмыртқаның хош иісі.	Хош иісті.

 

 

          Тағамдық жұмыртқаның сапасын әртүрлі белгілері мен көрсеткіштері арқылы анықтайды, ол жастағы, тауарлық түрі, сақтауға жарамдылығы.

          Тағамдық жұмыртқаның пайдалануға өткізудегі сапа көрсеткіші, массасы, тазалығы, қауызының бұзылмағандығы, ауа камерасының жағдайы мен биіктігі, жұмыртқаның ішкі фракцияларының консистенциясы, саруыздың орны мен жылжымалылығы.

          Жүмыртканың қосымша сапа көрсеткіштері жұмыртка өндіру жөне кұс селекциясында пайдаланады.

          Кестеде көрсетілген белгілер мен көрсеткіпггерден басқа жұмырткэның сапальлығын бағалауға басқа да көрсеткіштер фракциялардьң тығыздық көрсеткіші «ФТП», рН, тұтқырлығы, белок пен сарыуздың рефракция коэф-фициенті, т.б. пайдаланылады.

         Жұмыртқаның сапа көрсеткіші ҚР СТ 954-92 стандартымен шектеледі. Стандарт талабына сәйкес сақтау мерзімі, массасы, сапасына байланысты тағамдық жұмыртқаның диетикалық және асханалық болып бөлінеді. Диетикалық массасы 44г кем емес, туғаннан 7 тәуліктен артық сақгалмаған, қауызы таза, белогы мен сарыуызының сапасы жоғары жұмыртқа жатады. Асханалыққа массасы 43г кем емес температурасы 1-ден 2°С-қа 30 тәулікке /жас/ дейін 30 тәуліктен /тоңазытқыш/ жоғары сақталған жұмыртқалар жатады. Диетикалық және асханалық массасына, сарыуызының жағдайына, ауа камерасына, белок пен сарыуздың сапасына байланысты бірінші және екінші дәрежеге жатады. Массасы 43г төмен /ұсак/, қауызы лас /ластанған/ жұмыртқалар ретінде тапсырылады.

          Ластанған, бірақ сапалы жумыртқалар сортталып /ұсак/ сияқтылар тапсыруға жіберілмейді.

          Аталған талаптарға сай келмейтін жұмыртқаларды тағамдық толық кұнды емес /қауызы зақымданған, кұйылма, иістенген, шағын дақ, ауа камерасының биіктігі 13 мм жоғары/ немесе техникалық жарамсызға «үлкен дақ», «канды дақ», «қойыртақ», «сағымды» жатқызады.

       Тағамдық жүмыртқаларға бөдене, мысыр тауығынан өндірістік жағдайда алынған және бастыруға жарамсыз, бірақ тағамға жарайтындар жатады.

 

Жұмыртқа және оның өнімділігінің санитарлық бағасы.

 

          Жұмыртқа-тағамдық және биологиялық құндылығы жоғары тағамға жатады. Жұмыртқаны санитарлық бағалау кезінде сыртқы қабығының тазалығына көңіл бөледі. Қабығы лас жұмыртқаның ішіне әсіресе сары уызына бактериялардың өсіп өнуіне қолайлы орта болып келеді. Сондықтан да жұмыртқа қабығы әрі таза, әрі бүтін болуы керек. Лас жұмыртқаларды алдын ала жуу қажет. Жұмыртқа ақауы қатерсіз болса тағамға қолданады. Бұндай жұмыртқалардың сақталуын 1 күннен асырмау керек.

           Суда жүзетін құстардың (үйрек, қаз) жұмыртқаларын қолдануға қауіпті, өйткені оң токсикоинфекциямен, сальмонелла мен зақымдалуы жиі кездеседі. Жұмыртқаның сальмонелламен зақымдалуы тек жұмыртқа қабығының ластануынан ғана емес. Ол жұмыртқаның түзілу (даму) процесі кезінде де зақымдалуы ықтимал.

            Ауру құстың қаны арқылы жұмыртқалыққа келіп түсіп, жұмыртқаның дамуына дейін сары уызын зақымдайды. Сонымен қатар жұмыртқа және клоакадан өткен кезде де жұғады. Жұмыртқаның сальмонелламен зақымдалуы тағамдық уланудың негізгі себебі болуы мүмкін. Сондықтан да суда жүзетін құстың жұмыртқалырын орталық тамақтану пунктеріне шикі түрінде қабылдануға тиым салынған.

           Сонымен қатар туберкулезбен ауырған құстардың жұмыртқаларын және инкубатордан алынған жұмыртқаларды қолдануға тиым салынған жұмыртқаларды сақтағанда сақтайтын жердің температурасын бірден өзгертуге болмайды. Өйткені жұмыртқа ауамен  қосып микробтарды да сіңіріп алуы мүмкін.

            Жұмыртқаларды жоғарғы температурада сақтағанда жұмыртқаның ішінде микробтардың жиналуына әкеп соқтырады.

            Жұмыртқаларды арнайы қарапта сақтайды. Жұмыртқаларды 2^оС-қа дейінгі температурада сақтағанда 20 күн сақтайды, ал одан біршама жоғары температурада (+10^оС)-5-тәуліктен аспай сақтау керек.

 

Бөлініп алынған бактерияның сипаттамасы.

Escherichia туыстығы.

 

       Бөлініп алынған E coli тобының бактерияларын серологиялық түрін анықтау үшін біз тәнді сары, суларды аглютинация реакциясын пайдаландық.

        Тауық жұмыртқасынан бөлініп алынған 5 ішек таяқшвсының өсінділерін құрылымдық және тинтариялдық қасиеттері ұқсас болып келеді.

        Ішек таяқшаларының шеттері доғалданған таяқшалар қос-қостан орналасады. Грам теріс споры, капсула түзбейді, қозғалады. E coli аэроб, өсуінің оптималды температурасы 37-38⁰С pH ортасы 7,0-7,4 ЕПА, ЕПС және эндо қоректік орталарында жақсы өседі. ЕПА 24 сағаттан кейін домалақ ылғалды, шеттері және беттері тегіз (s-форма) ақшыл- сұр түсті түзеді. ЕПС-да қоректі ортаның белсенді лайлануы және шөгінділер араластырғанда оңай ериді. Эндо қоректік ортасында E coli екі топты коллониялар түзеді, қошқыл-қызғылт түсті және жиектері ашық қызғылт. Біз ішек таяқшаларының және оның топтарының 5 штаммының серологиялық идентификация жүргіздік. Петри табақшасына эндо қоректік ортасына себінді жасадық, өсіп шыққан өсінділердің түрлерін анықтау үшін, шыны бетіне аглютинация реакциясы тәнді сарысу арқылы реакция қойдық.

         Егер оң нәтиже берсе, қан сарысуында тірі культура тұнбаға түседі. Сонымен қатар кейбір себінділер екі кейде үш сарысумен агмотинденді. Осы туралы өздерінің жұмыстарында Кауфман (1959. И.Х. Баранова, 1962 М.Р. Агдами, 1962 П.Т. Руденко т.б.) жазды.

         0111 және 086 серотиптері «Шымкент құс» құс шаруашылығына бөлініп алынған жоқ. Ішек таяқшасының веруленттілігі ақ тышқандарға егу арқылы анықталды. Ол үшін А типті культура және 5 әр түрлі серо бар штаммдар қолданды. Егуді тері астына 10⁴ және 2,5х10⁵ микроб торшаларына егілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.4. Зерттеу нәтижесі.

 

15-кесте. “Шымкент құс” ЖШС инкубаторындағы ауа мен салқындатқыштағы температурасы.

 

Салқындатқышта кіреберістегі судың температурасы, 0С	Залдағы ең жоғарғы температура, 0С
	22	24	26	28	30	32
15	6	9	13	18	24	30
5	4	6	9	12	16	20

 

            Салқындатқыш өзінің ішіндегі суы төменнен жоғары қарай қозғалатындай етіліп, СБМ типіндегі электромагнитті клапан арқылы инкубаторлардың су жүретін желісіне жалғастырылады. Инкубаторлардың алдыңғы панеліне ораластырылған ЗРП-У-дың температуралық релесі клапанмен басқарылады. Су салқындатқыштан рецикуляцияға беріледі де қайтадан пайдаланады. Тұрақты жұмыс істеген кездегі судың мейлінше мол жұмсалуы жүйедегі су температурасы 12⁰С болған кезде 200 кг болады.

            Инкубациялауға жұмыртқаны жинау жеті айлық жастан басталады. Осы уақытта жұмыртқа, тәртіп бойынша стандартқа жауап беруі тиісі.

 

                   16-кесте. Инкубациялаудағы жұмыртқаның сапасының талабы.

                    

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі
Жұмыртқа салмағы	2	50-70
Ауа камерасының диаметрі	См	1,8 көп емес
Сарыуыздың құрамы каротиндер	Мк	18
Витамин А	-//-	6-9
Витамин В2	-//-	4
Өнімділік	%	92
Балапан шығарылымы	%	72
Қалып индексі	%	73-80
Қабықтың қалыңдығы	Мм	03 кем емес
тығыздық	г/м	0,08 кем емес

 

            Құстардағы микроклимат –физика-химиялық  факторлары, кешен температурасы,  сыртқы орта және жарықтық режимі талаптарға сай жүргізіледі. Талап бойынша микроклиматқа ауаның ылғалдылығы кіреді, оның газдық құрамы мен қозғалыс жылдамдығы, ғимаратты жарықтандыру ұзақтығы мен интенсивтілігі ойдағыдай. Ауа температурасы құсханада мекиен тауықтар үшін 10^о-тан 25^о белгіленген. Негізінен оптималды температура 15-19^оС ауаның ылғалдылығы 60-70%  дейін белгіленген. Құсқа ауа айналымы таза ауамен қамтамасыз етеді де пайда болған зиянды газдар, шаңды және артық ылғалды шығарып отырады. Ауаның жылдамдығы мекиен тауықтар үшін суық мезгілде 0,2-0,5 м/сек арасында белгіленген. Жылытатын ауа алмастыратын құралдар құстарда автоматты режимге келтірілген.

 

17-кесте. Фабрикадағы ата-аналар үйіріндегі тауықтарды күту күн тізбегі.

 

Жұмыс түрлері	Жұмыс басталуы (сағ/мин)	Жұмыстың бітуі (сағ/мин)	Ұзақтығы (мин)
1. жұмысқа дайындық	8,00	8,10	0,10
2. әлсіз құсты бракқа шығару және тексеру	8,10	8,40	0,30
3. құсты союға жіберу	8,40	8,50	0,10
4. жұмыртқа жинау және оларды жұмыртқа қоймасына жіберу	8,50	9,10	0,20
5. құсты азықтандыру	9,10	9,40	0,30
6. ғимаратты тазалау	9,40	10,20	0,30
7. жұмыртқа жинау және оларды орау	10,20	10,50	0,30
8. жұмыртқаны жіберу	10,50	11,00	0,10
9. ұяны тазалау	11,00	11,30	0,30
10. жұмыртқа жинау және оларды орау	11,30	11,55	0,25
11. жұмыртқаны жберу	11,55	12,00	0,05
12. түскі үзіліс	12,00	13,00	1,00
13. әлсіз құсты бракқа шығару және тексеру	13,00	13,30	0,30
14. жұмыртқаны жинау және орау	13,30	14,30	1,00
15. жұмыртқаны жіберу	14,30	14,40	0,10
16.жуу және регулировка	14,40	15,30	0,50
17. құсты азықтандыру	15,30	16,00	0,30
18. жұмыртқаны жинау және орау	16,00	16,30	0,30
19. жұмыртқаны жіберу	16,30	16,35	0,05
20. суғарғыш айналымның су деңгейін тексеру	16,35	16,50	0,15
21. кезекшіге өткізу	16,50	17,00	0,30

 

 

            Жарық ішкі ортаның маңызды факторларының бірі болып табылады да, тауықтың өнімділігі мен жыныстық жетілуіне де өз әсерін тигізеді. Жұмыртқа өндіруде және балапандауда әрдайым жарықтың ұлғаюын қамтамасыз етіп отыру керек. Жасанды жарық көзін электр лампасы атқарады, оның қуаттылығы 40-100Вт. Мекиендерді торда ұстап 10-70 люкс немесе 5-6Вт 1м² көлемінде қамтамасыз етіледі. 

 

18-кесте. Жасына байланысты тауық үйірлері үшін жарық режимі.

 

Құстың жасы (күн)	Жарықты қосу	Жарықты сөндіру	Ұзақтығы
121-150	8,00	17,00	9,00
151-157	7,45	17,00	9,15
158-164	7,30	17,00	9,30
165-171	7,15	17,00	9,45
172-178	7,00	17,00	10,00
179-181	6,45	17,00	10,15
186-192	6,30	17,00	10,30
193-199	6,15	17,00	10,45
200-206	6,00	17,00	11,00
207-213	6,00	17,15	11,15
214-220	6,00	17,30	11,30
221-227	6,00	17,45	11,45
228-234	6,00	18,00	12,00
235-241	6,00	18,15	12,15
242-248	6,00	18,30	12,30
249-255	6,00	18,45	12,45
256-262	6,00	19,00	13,00
263-269	6,00	19,15	13,15
270-276	6,00	19,30	13,30
277-286	6,00	19,45	13,45
284-290	6,00	20,00	14,00
291-297	6,00	20,15	14,15
298-304	6,00	20,30	14,30
305-311	6,00	20,45	14,45
312-318	6,00	21,00	15,00
319 және одан жоғ.	6,00	21,00	15,00

 

 

Құстарды азықпен қамтамасыз ету.

                               Әдетте азықтың жетіспеушілігінен  жұмыртқа инкубациясының  сапасы да төмендей түседі.

            Басқа да микроэлементтермен тауықты азықтандыру толық қанды рационды құрғақ құрама жем мен өткізеді. Егер зауыттан келген құрама жем керекті талапқа жауап бермесе, онда оны фабрикада минералды азықтармен қосымша толықтырады. Микроэлементтер, витаминдер, пішен ұны және әрдайым протейнмен қамтамасыз етеді. Осыған орай нормаға сүйенген дұрыс, 100г құрғақ құрама жемге:(%): Алмаспалы энергия-1130; Шикі протеин -17;

Шикі клечатка-5,5; Амин қышқылымен қамтамасыз ету %; Агинин-0,9; Валин-0,64; Изолецин-0,66; Лицин-1,30; Финиланин-0,54; Гистидин-0,18; 2 лецин-0,79; Триптофин-0,17; Треонен-0,45; Метионин+Цистин-0,60 оның ішінде метионин-0,32.

            Мекиен тауықтары үшін әрқашанда амин қышқылдары қажет болып отырады, ол балансталады, витаминдер, минералды заттар және ЭПО 1 тонна құрама жемге кезекті мөлшерде витаминдерді шығарылады.

     А₁ Д₃ Е — 15млн;  Д₃ — 1млн; В₂-5г; В₁-2г ; В₃-10г; В₁₂-25млн; РР-20г; К-2г; С-50г.

Микроэлемент тұздарын 1 тоннаға грамм есебімен былайша қосу керек.

     Күкірт қышқылды мыс-10;

     Иодты калий-13 ;

     Күкірт қышқылды темір-125;

     Күкірт қышқылды цинк-220;

     Күкірт қышқылды марганец-220.

            Витаминдер мен микроэлементтер негізінен құрама жем түрінде шығарылады.

            Тордағы тауықтар үшін оптималды құрама жеммен қамтамасыз етудің азық нормасы фабрикада мынадай болып келеді:

Құрамажем рецепті, %.

1.Арпа — 22,5

2.Бидай – 45,0

3.Жүгері – 10,0

4.Соя шроты – 5,9

5. Балық ұны – 1,0
6. Ет-сүйек ұны – 3,0
7. Гидролизденген ашытқы – 2,0
8. Шөп ұны – 1,5
9. Ракушка – 5,0
10. Фторсыз фосфат – 2,0
11. Тұз – 0,5
12. Премикс – 1,0

                              100

            Осы құрама жемде (%) шикі протейн-1,5, клетчатка-6,5, тұз-0,58 болады. Әк тасты аптасына бір рет 0,5-1кг көлемінде 100 бас есептен мекиен-тауықтарға қосады.

            Үлкен құстарды өнімділік сапасын ескеріп олардың, инкубацияға алынған жұмыртқа, төменде көрсетілгендей.

 

 

 

 

 

19-кесте.  “Родонит” кросс өнімділігі.

 

Топтар	құстардың жасы (күн)	Жұмыртқалағыштық (%)	Жұмыртқа орташа салмағы (г)	Инкубацилық жұмыртқа (%)
1 2 3	210 340 420	81,6 94,3 94,8	49,19 51,13 52,09	32,87 67,92 66,80

 

            Жұмыртқа инкубациялауға таңдалғаны, оларды 3 лотокқа орналастырды: үлкен жастағы топтарды 1  лотокқа оған  154 жұмыртқадан сиды, барлығы 1332  жұмыртқа инкубацияланды, топтарда лотоктарға 145 және  әрбір топқа 435 жұмыртқа аралығында салынды. Барлығына бірдей жағдай жасау үшін инкубациялық жұмыртқалар бір шкафта болды.

 

20-кесте. Жас төлдің инкубациялаудағы биологиялық көрсеткіштерін бақылау.

 

№1-топ.

 

Көрсеткіш	Лотоктар			Барлық топтар
	1	2	3
1	2	3	4	5
Инкубаторға салғанға дейін а)лотка салмағы б)лотка салмағы жұм-н(кг) в)жұмыртқа саны (дана) г)жұмыртқаның орташа салмағы	1,6   9,14   145   48,97	1,6   9,20   145   49,4	1,6   9,18   145   49,2	4,8   9,18   435   49,12
I. Тексеру а)лотка сал.жұм.кг б)жұм орт.сал.гр. Мираж в)өкім шықпағаны Саны % г)қан,сақина Саны %	8,87 47,18   10   6,5   4 2,6	8,92 47,50   12   7,8   4 2,6	8,90 47,43   10   6,5   5 3,2	8,89 47,43   32   6,9   13 2,8
II.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг б)жұм орт.сал.гр. Мираж в)өлгендер саны %	8,52 44,93   7 4,5	8,57 45,26   6 3,9	8,54 45,06   8 5,2	8,54 45,06   21 4,5
III.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг. б)жұм орт.сал.гр. в)өлгендер Саны %	7,96 41,30   8 5,2	8,02 41,72   9 5,8	8,00 42,03   8 5,2	8,02 41,69   25 5,4

 

 

№2-топ

21-кесте.

 

Көрсеткіштер	Лотоктар			Барлық топтар
	1	2	3
1	2	3	4	5
1.Инкуб.сал.дейін а. лот.сал.кг. б. лот.жұм.сал.кг. в. жұм.саны.(дана) г. жұм.ор.сал.гр.	1,6 9,01 145 51,12	1,6 8,99 145 50,98	1,6 9,04 145 51,30	4,8 9,01 435 51,13
I. Тексеру а.лотка сал.жұм.кг б.жұм орт.сал.гр. Мираж в.шығар.саны % г.қан,сақина Саны %	8,74 49,24   8     4 2,8	8,70 48,97   7     5 3,4	8,76 49,38   7     4 2,8	8,73 49,20   22     13 30
II.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг б)жұм орт.сал.гр. Мираж в)өлгендер саны %	8,40 46,90   6 4,1	8,36 46,62   6 4,1	8,42 47,03   7 4,8	8,39 46,85   19 4,4
III.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг. б)жұм орт.сал.гр. в)өлгендер Саны %	7,82 42,93   8 5,5	7,83 42,98   7 4,8	7,92 43,6   7 4,8	7,86 43,17   22 5,1

 

 

№3-топ

22-кесте.

 

Көрсеткіштер	Лотоктар			Барлық топтар
	1	2	3
1	2	3	4	5
1.Инкуб.сал.дейін а. лот.сал.кг. б. лот.жұм.сал.кг. в. жұм.саны.(дана) г. жұм.ор.сал.гр.	1,6 9,13 145 51,96	1,6 9,20 145 52,40	1,6 9,13 145 51,90	4,8 9,15 435 52,19
I. Тексеру а.лотка сал.жұм.кг б.жұм орт.сал.гр. Мираж в.шығар.саны % г.қан,сақина Саны %	8,86 50,07   8 5,5   4 2,8	8,92 50,48   9 6,2   4 2,8	8,85 50,0   8 5,5   5 3,4	8,88 50,19   25 5,7   13 3,0
II.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг б)жұм орт.сал.гр. Мираж в)өлгендер саны %	8,56 48,02   7 4,8	8,58 48,14   8 5,5	8,55 47,94   8 5,5	8,56 48,03   23 5,3
III.Тексеру а)лот.сал.жұм.кг. б)жұм орт.сал.гр. в)өлгендер Саны %	7,99 44,09   7 4,8	8,01 44,18   6 4,1	7,97 43,92   7 4,8	8,0 44,06   20 4,6

 

 

            Берілген биологиялық көрсеткіштерді талдай келе  кестедегідей қорытындыға келуге болады.

 

 

 

23-кесте. Жұмыртқаны инкубациялау қорытындысы.

№1-топ.

Көрсеткіштер	Лоткалар			Барлық топтар
	1	2	3
1.Жұм. салынды 2.Инк.қалд.бар.дана Өнімделмегендері Қан,сақина Өлгендері Шірігендері 3.Тәу.жастөл ал.бас Кондицондалғаны 4.Өнімделген саны % 5.%.қортындысы Салынғандар. саны Өнімделген саны	154 29 10 4 7 8 125 123 144 93,5   81,17 86,8	154 31 12 4 6 9 123 119 142 92,2   79,8 86,6	154 31 10 5 8 8 123 120 144 93,5   79,87 85,4	462 91 32 13 21 25 371 362 430 93,1   80,30 86,3

 

№2-топ

24-кесте.

 

Көрсеткіштер	Лотоктар			Барлық топтар
	1	2	3
1.Жұм. салынды 2.Инк.қалд.бар.дана Өнімделмегендері Қан,сақина Өлгендері Шірігендері 3.Тәу.жастөл ал.бас Кондицондалғаны 4.Өнімделген саны % 5.%.қортындысы Салынғандар. саны Өнімделген саны	145 26 8 4 6 8 119 117 137 94,5   81,17 86,8	145 25 7 5 6 7 120 118 138 95,2   79,8 86,6	145 25 7 4 7 7 120 116 138 95,2   79,87 85,4	435 76 22 13 19 22 359 351 413 94,9   80,30 86,3

 

№3-топ

25-кесте.

 

Көрсеткіштер	Лотоктар			Барлық топтар
	1	2	3
1.Жұм. салынды 2.Инк.қалд.бар.дана Өнімделмегендері Қан,сақина Өлгендері Шірігендері 3.Тәу.жастөл ал.бас Кондицондалғаны 4.Өнімделген саны % 5.%.қортындысы Салынғандар. саны Өнімделген саны	145 26 8 4 7 7 119 116 137 93,5   82,07 86,8	145 27 9 4 8 6 118 118 136 93,8   81,38 86,8	145 28 8 5 8 7 117 116 137 94,5   80,69 85,4	435 81 25 13 23 20 354 346 410 94,5   81,38 86,3

 

              Жоғарыда берілгендей кестелерден байқалады. 210 күндік жас тауықтар өте майда жұмыртқа береді екен, орташа салмағы 49,19г, керісінше 52,09г 420 күндік тауықтардан алынады. Майда жұмыртқадан майда балапан шығады да, олар да келешекте майда жұмыртқа беретін болады. Бұнда тірі салмақ және жұмыртқа салмағы арасындағы тікелей белгілі ара қатынас бақыланады. Ол көрсеткіштер біздің зерттеулерімізде жақсы көрсетіліп, дәлелденіп отыр.

            Жұмыртқаның өнімділігі мен шығымы оның салынған саны тауықтардың өте жоғары, екінші және үшінші топтар-93,1; 94,9; 94,3 ара қатынасында болып отыр.

             Кезектегі жұмыртқаның шығымы өнімділіктің санына, жас тауықтар мен бірыңғай кәрілерінің, жұмыртқа шығарлымы 340 күн жасындағы мекиендерде айтарлықтай жоғары болады екен.

                  Инкубациялаудың екінші жартысында және де жұмыртқаны тасмалдап шығарылатын шкафқа фиксациялаудың басында бірінші балапанның шыққан уақыты кестеде көрсетілген. Белгіленген бірінші топтағы жұмыртқа, инкубациялау мерзімінің ұзақтығы-457 екіншісі-461, үшіншісі-462 сағат құрады.

             Жасы үлкен тауықтардың жұмыртқасының шығарылуы кейінірек екені байқалды. Бұның себебі үлкен жұмыртқалар жақсы жылытылады да, оларда ерте шығу басталады.

 

26-кесте. Жұмыртқаның салыну уақыты мен  балапанның инкубациялау ұзақтығы.

Топтар	Уақыт (күн, сағат)
	Салынғандары	Жарылудың басталуы	Инкубациялау ұзақтығы, жарылудың басталуынан	Бірінші балапанның шығуы	Инкубацияның ұзақтығы мерзімнің басталуына байланысты	Инкубациялау ұзақтығы (барлық мерзім)
I II III	12/хI1+900 12/хI1+900 12/хI1+900	1/xII-1000 1/xII-1400 1/xII-1500	457 461 462	1/xII-2000 1/xII-2100 1/xII-2300	467 468 470	485 489 490

 

               Құстардың жасына байланысты, олардың инкубациялану ұзақтығы (сағат) да әртүрлі болатыны белгілі болып отыр. Мәселен 210 күндік тауықтардың инкубациялау ұзақтығы 467 сағат құраса, 420 күндіктерінде ол 470 сағат болады екен, ал 340 күндіктері орта көрсеткіштерге ие болады екен.

 

27-кесте.  Шығарылған балапанның энергия есебі.

1-топ.

Балапандардың инкубатордан алынуы	Инкубациялау күні	Күн	Тәулік уақыты (сағ)	Инкубациялық мерзім (сағ)	Жарылып шыққан балапан саны
					бас	%
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші 6-шы	20 20 20 20 21 21	2/II 2/II 2/II 2/II 3/II 3/II	2 8 14 20 2 8	473 479 485 491 497 503	9 72 162 91 34 3	2.4 19.3 43.8 24.5 9.1 0.9
Барлығы:               371     100

 

2-топ.

28-кесте.

 

Балапандардың инкубатордан алынуы	Инкубациялау күні	Күн	Тәулік уақыты (сағ)	Инкубациялық мерзім (сағ)	Жарылып шыққан балапан саны
					бас	%
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші 6-шы	20 20 20 20 21 21	2/II 2/II 2/II 2/II 3/II 3/II	2 8 14 20 2 8	473 479 485 491 497 503	4 9 85 171 75 15	1,1 2,6 23,6 47,5 20,9 4,3
Барлығы:               359     100

 

 

3-топ.

29-кесте.

 

Балапандардың инкубатордан алынуы	Инкубациялау күні	Күн	Тәулік уақыты (сағ)	Инкубациялық мерзім (сағ)	Жарылып шыққан балапан саны
					бас	%
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші 6-шы	20 20 20 20 21 21	2/II 2/II 2/II 2/II 3/II 3/II	2 8 14 20 2 8	473 479 485 491 497 503	3 10 82 166 82 11	0,8 2,8 23,2 47,0 23,1 3,7
Барлығы:               354     100

 

            Бірінші топтағы жұмыртқалардан жоғарыда көрсетілгендей жарып шыққан балапан басқаларымен салыстырса, азырақ болады екен. Инкубация мерзіміде үшінші  топта 485 сағат құрады. Бұл азырақ, кіші жастағы тауықтарға қарағанда көбірек, сондықтан олардың эмбриондық жетілуі тезірек.

             Екінші топтағы тауықтардан алынған жұмыртқа ірілеу болады. Сондықтан бірінші және одан кейінгі балапан шығарылымы уақыты шамалы көбейе түсетіні белгілі болды.

            Әртүрлі уақытта шығарылған балапанның проценттік қатынасы да әртүрлі болып келеді. Кестеде көрсетілгендей, интенсивті кезең балапан шығарылымы 20 тәулікте өтеді. (1-ші топ үшін-таңертең 8^оо-ден 20^оо-ге дейін, 2-ші және 3-ші үшін, 14^оо сағаттан 2-ге дейінгі аралықта).

              Балапанның әр уақытта шығарылуына қарамастан интенсивтік шығарылым ұзақтығы барлық үш кезеңге 12 сағат болады. Зерттеулердің нәтижелері бойынша, инкубациялайтын жұмыртқа массасы мен балапанның шығарылғандағы массасы оң корреляция беретіні екен және тығыз  байланысты болады екен. (Э.А.Дуюнов,1975). Осыған байланысты барлық топтағы тәуліктік балапанды өлшеу мүмкіндігі туады. Өлшеу қорытындысы төмендегі кестеде көрсетілген.

 

 

30-кесте.   Тәулік жастағы балапандардың тірілей салмағы.

 

Топ	Жұмыртқа массасы	Балапан саны (бас)		Бір балапанның тірілей салмағы
		Шығарылғаны	Оның ішінде кондицияланғаны
1 2 3	49,19 51,13 52,09	371 359 354	362 351 346	36,75 38,41 39,80

 

           Жоғарыда көрсетілген кестеде балапанның тірілей салмағы ғана емес, сонымен қатар шығарылымының да қортындысында байқалады.  Кондициялық балапанның саны:  бірінші топтан өсірілуге берілген балапанның саны 362,  екінші және үшіншіден 351 мен 346 аралығында. Бұл 78,4; 80,7; 79,5% құрады.

            Үшінші топтағы балапандардың тірілей салмағы да, басқаларына қарағанда үлкендеу болды – 39,80, ал ең жеңілі бірінші топтағы балапандар – 36,75. Екінші топ бұл көрсеткіштер бойынша орта деңгейге орналасқаны мәлім болды.

            Құс фабрикасында зерттеулер өткізу барысында жұмыртқадан балапанның шығарылымы 340 және 420 күн жасындағы тауықтарда 94,3 және 94,8% жетті, ол жасы 210 күндіктерге қарағанда 12,7 және 13,2% жоғары болып шықты.

 

31-кесте.

 

Көрсеткіштер	2007ж көрсеткіш	Тауықтың жасы (күн)
		210	640	420
Жұмыртқа инкубациялауға салынғаны дана.	1332	435	435	435
Салынған жұмыртқадан балапан шыққаны (%)	79,4	80,3	84,7	89,1
Кондициялық балапан алынуы дана	1058	349	368	388

 

 

          Кестеден көрсетілген бойынша балапан шығымының қорытындысы мен оның кондициялық балапан саны көрсетілген. Бірінші топтан 349 бас

кондициялық балапан өсіру, ал екіншісінде 351, үшіншіден 358 аралығында болып шықты. Осы көрсеткіштердің экономикалық тиімділігін тәжірибе қорытындысы бойынша айқындап көрейік.

          Тәжірибе қойылған 1332 дана жұмыртқадан фабрикадағы бір балапанның өз құндылығы 31,5 тиын болды. Сонда жалпы балапанды шығару құны мынадай:1058 бас х 315 = 33295,5 теңге.

1. Мың бас балапанның өз құндылығы 31500 теңге болады.

а) 1332 х 80,3%=1069,5

б) 33295,5 : 1069,5 =311 теңге

бір балапанның өз құндылығы 31,1 тиын болады.

2. 340 күндік жастағы тауықтан алынғаны.

а) 1332 х 84,7%=1128,2

б) 33295,5 : 368 =905 теңге

бір балапанның өз құндылығы 90,5 тиын болады.

 

          Үнемдеу әр шығарылатын балапаннан 79,4; 80,3; 84,7; 89,1% болады. 0,5; 1,2; 0,9 тиын аралығында. Балапанның шығарылым проценті ұлғайғанда шаруашылықта экономикалық эфекті бүтіндей болып бірінші кезеңде 311 теңге құрайды.

А) 1058-349 = 709 мың, бас.

Б) 709 мың, бас х 0,5 тиын = 354,5 теңге.

Екінші кезеңде – 24 теңгені құрайды.

а) 368 — 388= -20 мың, бас.

б) -20 мың,бас х 1,2 тиын = -24 теңге

Үшінші кезеңде 603 теңге құрайды.

а) 388 — 1058=-670 мың, бас.

б) -670 мың,бас х 0,9 тиын = -603 теңге.

 

          Демек, шаруашылыққа жұмыртқаны инкубациялау пайдасы ол мекиен тауықтардан алынған толық жастардағы балапандарды жоғарыда көрсетілген есептеулерден көруге болады. Жоғарыда көрсетілгендерге қарап қорытынды жасауға болады.

          Келешекте шарауашылықты өндіруге қорытынды есептеу.

1. Инкубациялауға жұмсалған жұмыртқаны толық жастағы мекиен-тауықтардан тәуліктік балапан шығарлымы 82,9 мың басқа өседі немесе тәуліктік балапан сатылған бағасына кетсе, онда 35 тиынға тең, бұл өнімнің 2901,5 теңге бағалануын жоғарлатуға мүмкіндік жасайды.
2. Бір мезгілде өнімділік жұмысының өсуін қамтамасыз етеді, өнімнің ұлғайып шығуына байланысты, оның көлем есептеуі орташа бір жұмысшыға, аулы шаруашылығы өнімділігінде пайдаланса, ол 2214,0 теңгеге жоғарлайды да 0,23% болады.
3. Таза пайданың өсуі 7295 теңге құрайды.(82,9х350-82,9х262=7295 теңге).
4. Рентабльділік өнімділік тәуліктік балапанның 29,6-33,6% аралығында өседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          IV.ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ БӨЛІМІ

          Қазақстан Республикасының Конституциясында “Еңбекті қорғау” нормативтері бойынша бір қатар заңдар қабылданған.

1. 28.02.2004 жылы Жарияланған Қазақстан Республикасының  “Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы” заңы. Бұл заң өнеркәсіптегі қауіпті жағдайлар мен денсаулықтың нашарлауын алдын-алу жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізі болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының “Өрт қауіпіздігі ” заңы 22 қараша 1996 жылы жарияланған. Бұл заң мемлекеттік өндірістің құқықтық түрлеріне қарамастан қатынасын реттейді. Қазақстан Республикасында өрт қауіпсіздігі адам денсаулығы мен өмірін, мемлекеттік байлықты және қоршаған ортаны сақтауда мемлекеттік жұмыстардың бірден-бір бөлігі болып есептелінеді.

 

          4.1. Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыруды талдау

         

          Кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшы адамдардың тіршілігі мен денсаулығы шаруашылықта басты, маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Оны іс жүзіне асыру шаруашылықта еңбекті қорғау тәртібін қатаң сақтау болып табылады. Солай еткенде іс-шаралар шаруашылықтағы жұмыстардың қалыпты жүруіне мүмкіндік береді.

          Кәсіпорын басшылығы мен еңбекті қорғау жұмыстары шаруашылық директорына жүктелген, ал салалар бойынша әр сала басшысы жауапты болып табылады. Шаруашылықтағы еңбекті қорғау жұмыстары осындай жұмыстарды жүргізуі заңы бойынша шаруашылықтағы жұмысшылар мен қызметкерлерге инструктаждар өткізіп, оларды техника қауіпсіздігі бойынша оқытуды жүргізу болып табылады. Барлық инструктаж түрлері қазіргі басшылыққа алып отырған МЕМСТ-пен жүргізіледі. 12.0.004-79 ССБТ.

            Шаруашылық тіршілігін талдау, олардың жұмысын бақылау (құстардың қора-еден бағдарлау)-олардың техника қауіпсіздігі жағдайларының сақталатындығын көрсетеді. Интенсивтендірілген құс  шаруашылығында негізінен ересек құстарды және балапандардың  барлық түрлерін қора еденінде бағып-күтеді. Еден жағдайында күтіп-баққанда құстардың санына қарай арнаулы типті құс қоралары салынады.

          Шаруашылықта құстардың денсаулығы мен өнімділігі көп жағдайда төсеніштің құрамы мен гигиеналық жағдайына байланысты. Төсеніш ретінде ағаш үгінділері, майдаланбаған сабан тағы басқа материалдар пайдаланылады. Бұл жағдай құстың астынан сыз өткізбей, тері ауруларынан және жарақаттандырудан сақтандырады.

          Шаруашылықта жылма-жыл шаруашылықтың жұмысшыларын, бөлім бастықтарын еңбекті қорғау жұмыстары бойынша оқыту жұмыстары жүргізіледі. Оқытудың бағдарламасына бақытсыздық жағдайына ұшырап қалған адамдарға алғашқы көмек көрсету жұмыстары да қарастырылған.

          Бақытсыздық жағдайына ұшырап қалған жағдайда жылдам жәрдем беру жұмыстары ұйымдастырылған. Ондай жағдай болғанда дереу шаруашылық басқармасына, кәсіп-одақ комитетіне хабар беріледі.

Бақытсыздыққа ұшырау себептері мен сол бөлімнің жетекшісі және қоғамдық инспектор айналысады. Кәсіпорынның техника қауіпсіздігі бойынша инженер айналысады. Осы қызметтерді атқарушылар 24 сағат ішінде бақытсыздық жағдай болуына байланысты тыңғылықты зерттеулер жүргізеді.

“Шымкент құс” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде бас мамандар қалыпты жұмыс жағдайын жасаудың, техника қауіпсіздігін сақтаудың шаруашылықта жоспарланған өндірістік процестерді қалыпты атқаруға себеп болатынын айдан анық сезінген. Сондықтан шаруашылық басшылықтары техника қауіпсіздігі жағдайының сақталатынын қатаң бақылауға алып отырады. Олар ауыл шаруашылық техникасын, арнайы машиналардың  қорғаныстарының болуын, адамдар арасында инструктаждардың уақытылы жүргізілуін сақтайды.

 

4.2. Өндірістерде ауа ауыстыруды қамтамасыз ету

 

Қорадағы микроклиматтың құс организміне әсері температураның, ауаның ылғалдылығы мен оның қозғалу жылдамдығының, сондай-ақ ондағы техникалық қоспалардың ықпалы арқылы байқалады. Құс қораларының ауа тазалығының көрсеткішін көмірқышқыл газының көлемімен бағалайды. Құс қорада бұл газдың көп болу себебінен басқа малдардай құстар да тыныс алу жиілігі артпай, керісінше құстарда итыныс алу жиілігі кеміп, кейбір жағдайда тоқтауға әкеліп соғады.

          Микроклиматты жетілдіру мақсатында ауаның физико-химиялық көрсеткіштерін реттеумен қатар оның биологиялық белсенділігін жоғарылату керек. Ал құстың төзімділігін арттыру үшін жүйелі түрде ауаны тазалау және зарарсыздандыру жұмыстарын жүргізу орынды.        

Инкубациялау кезінде жұмыртқаны қысқа мерзімге әлсін-әлсін салқындатып тұру ұсынылады, оны желдеткіш арқылы сырттағы салқын ауаны жіберу жолымен іске асырады. Сыртқы ауаның температурасы қандай екеніне байланысты желдеткішті 3-4 минут (сыртқы температура +25⁰С болса) немесе 25-30 минут (сыртқы температура +24+28⁰С болса) іске қосады. Инкубатор ішіндегі ауаның температурасы 32-33⁰С-қа дейін төмендегенше осылай істеле береді. Салқын ауа енгізу тоқтатылғаннан кейін электр жылытқышы іске қосылып температура қалпына келтіріледі.

          Құс қоралары пешпен немесе бір орталықтан келетін ыстық сумен, ыстық бумен, ауамен және электр қуатымен жылытылады. Жергілікті жылытқыш ретінде қалқанды құрылғылар, жылытқыштар қосымша қолданылады, ал соңғы уақытта инфрақызыл сәулелі қондырғылар қолданылады. Балапандарды торларда бағып-күтетін қораларда механикаландырылған ағынды желдеткіштермен ұштастырылған ауамен жылыту жолын қолданған тиімді болады.

          Құс қораларында таза ауаны механикалық жолмен беріп тұратын табиғи және жасанды желдеткіш болу алдын ала көзделеді. Желдеткіш арқылы келетін ауаның мөлшері құстың тірідей салмағының 1 кг-на балапандар үшін 1,2-1,5 м³ болуы тиіс, ал ересек құстарға – 1 м³ , ет үшін бордақыланатын балапандарға – 5 м³  жазда, қыста – 1,5-2 м³  көлемде болуы керек. Құс қоралары табиғи түрде терезе арқылы желдетіледі, яғни терезе жақтауына кере тартылған матадан ауа кіріп тұрады, мұнда өтпе жел болмауы тиіс. Жылытылатын құс қораларында от жағылатын қондырғылардың дұрыс-бұрыстығын бақылап, балапандарды уландыратын иісті газды болдырмайтын желдеткіш жүйесінің жұмысты жақсы атқару жағын бақылап отырған жөн. Механикалық желдеткіш балапандарды торда бағып-күтетін қораларға, инкубаторлардағы құс соятын цехтарға, сондай-ақ құс еденде бағып күтілетін қораларға орнатылады.

Қазіргі кезде ауадағы шаңды азайту мақсатында және зарарсыздандыру үшін әрі оның биологиялық белсенділігін арттыратын тиімді тәсілдер бар. Олар, атап айтсақ: ауа сүзгіштерін қолдану, ионизациялау, қысқа толқынды УК-радиацияны қолдану, химиялық зарарсыздандыру (құстың барында). Ауаны зарарсыздандыру үшін (аэрозольды тәсілмен) қолданатын препараттар: резорцин, триэтиленгликоль, сүт және янтарлық қышқылдар.

Гигиеналық норма бойынша инкубаторлар мен инкубаторийлердің ауасындағы көмірқышқылының мөлшері 0,4-0,7 пайыздан аспауы тиіс. Ауадағы шаң-тозаң және микорорганизмдержұмыртқадан жаңа шыққан балапандардың тыныс жолын ауруға шалдықтыруы мүмкін, сондықтан ауаның таза болуын бақылап отыру керек. Бұл үшін қолайлы желдеткіш, шаңсорғыштар және арнаулы жабдықтар қолданылады. Жұмыртқаға мезгіл-мезгіл 1-1,5 мин бойына сынаптық кварц шамымен 40 см биіктіктен сәуле түсіріледі, мұның өзі де ауаны тазартуға жағдай жасайды.    

Шаруашылықта техника қауіпсіздігі мен өртке қарсы алдын-ала жұмыстар жүргізуді жақсы қолға алып отырады. 

 

 4.3. Шаруашылықтағы өртке қарсы іс-шаралар жүргізу жағдайы

 

Шаруашылықта өртке қарсы іс-шараларды жүргізу кәсіпорынның басшыларына жүктелген. Олар күндіз және түнде кезекшіліктер ұйымдастырады. Сол кезекшіліктің дұрыс жүргізілуін қамтамасыз етіп отырады. Шаруашылықтағы барлық орындар түгелімен өрт сөндіруге керекті жарақтармен қамтамасыз етіліп қойған. Өртке қарсы қалқандар ОХП-10 өрт сөндіргіштермен, басқа да өртке қарсы керек-жарақпен қамтамасыз етілген. Оларды атап айтсақ-лом, багрлар, балта, күрек, шелек, құмы бар жәшіктерден тұрады. Су құйылып қойған ыдыстар да бар. Құрама жем цехында темекі шегуге арналған бұрыш та бар.

Шаруашылықта жанар-жағар май тасуға арнайы автомобильдер мен  өртке қарсы жарақтармен жарақтандырылған қондырғылар пайдаланылады.

Шаруашылықтың жанар-жағар маймен толтырылатын пункттер өрт сөндіргіштерімен жабдықталған. Жанар-жағар майлар арнайы дайындалған жерлерде сақталады.

 

 4.4. Еңбекті қорғау жұмыстарын жақсарта түсу бағытындағы           ұсыныстар

 

Еңбекті қорғау жұмыстарын жақсы ұйымдастыру мақстында мынадай           жұмыстарды атқару керек.

1. Өз кезегінде инструктаждар жүргізіп отыру керек. (Кіріспе, жұмыс орнында, кезең-кезеңімен) және мамандарды курстық сабақтармен оқытып отыру.
2. Бақытсыздық жағдайына алып келмеу үшін, дұрыс емес, бұзылған қондырғыларды пайдаланбау керек.
3. Дәрістік сабақтардың сапасын жоғарылату керек, құс фермасындағы насихат плакаттарын жаңалап отыру керек.
4. Құс фермаларында құс тұмауы және де басқа құс ауруларына қарсы егу жұмыстарын пәрменді жүргізу керек.

 

          4.5. Санитарлық – тұрмыстық және медициналық қызмет ету

 

          Санитария – эпмдемиологиялық қарсы шаралар санитарлық гигиеналық тәжірибе өткізетін және жинау мен айналысатын денсаулық сақтау саласы.

          Жұмысшыларды жұмысқа жіберу алдын, медициналық жұмысшылардың ауру пайда болу мақсатында міндетті тексеруден өту керек, сондай –ақ жоғарғы тыныс жолдары ауыратын ауруларды қарастыру.

          Кәсіпорынның барлық жұмысшылары жеке гигиена тәртібін сақтауы қажет. Жеке гигиенаға байланысты санитарлық талап келесідегідей жинақталады: жеке және арнайы киімді тазалықта ұстау, қол, шаш, денені таза ұстау, тұрмыс пен өндірісте санитарлық тәртіпті сақтау.

          Жұмысшылардың лабораториядағы жұмысқа арнайы киімі болуы тиіс. Киімді өндірістік зақымнан абай болу үшін инемен, түйрегішпен түймеленбеуі керек. Әжетхана заттары гардеробта тұруы керек.

          Жұмыс киімді жұмыстан соң өзіңмен әкетпеуі тиіс, шешінетін жердегі жеке шкафқа қалдыру қажет. Шкаф таза тұруы тиіс онда тамақ, лас ыдыс –аяқ сақталмауы керек, өйткені бұл шыбын, таракан, тышқандардың көбеюіне себеп болады.Жұмыс киімді сақтайтын жеке шкафты периодты тазалап, жуып, әрдайым дезинфекциялау қажет.

          Қоғамдық қолдану орындары жақсы санитарлық жағдайда ұсталуы керек. Олай болмаған жағдайда олар өндірісте патогенді микроағза таратушы микробтардың қайнар көзіне айналуы мүмкін.

 

 

 

          4.6. Электрқауіпсіздік

 

          Электр тогының адамға әсері әр түрлі сипатта болады. Адам ағзасы арқылы электр ток өтіп термиялық электролиттік және биологиялық қысым көрсетеді.

          МЕМСТ 12.1.044-81 сәйкес электр қауіпсіздігін қамтамасыздануы:

• электр жабдықтарының конструкциясымен;
• технологияның әдістерімен, сақтағыш заттармен;
• ұйымдық және техникалық шаралармен.

          Электр қауіпсіздігін адамдарды электр тогы немесе электр қауіпті және зиянды әсерінен сақталуды қамтамасыз ететін ұйымдарының және техникалық шаралар мен заттардан тұрады.

          МЕМСТ 12.1.009-88 “Электр қауіпсіздігі” сәйкес электр қондырғыларының конструкциялары тұлғаның ток желілерімен, қозғалыстағы бөліктердегі жұмыс барысын сақтау керек. Ток желілері бар бөліктерді қоршау электрожабдықтың қоршау конструкциясының міндетті бөлігі болып табылады.

          Адам электр тогынан қорғану әдісі барлық электрлік бұйымдар  МЕМСТ 12.2.0070-15 сәйкес сақтанудың 5 класына 0; 01; 1; 2; 3.

          Электр тогынан туындайтын өрттің алдын-алу электр көздері тасымалдау ережесінің талаптарына және ТБ ережесіне сай келуі қажет.

          Әр кәсіпорын мен мекемеде электр жабдықтарды тасымалдауға, электр жүйелерін және  электр қондырғыларын өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жауапты тағайындалуы керек.

          Олардың міндеттеріне жататындар:

• қазіргі заманғы профилактикалық қарулар жүргізу;
• құрылғыларды таңдау мен қолдану дұрыстығын қадағалау;
• жұмыс тәртібінен ауытқуын сақтандыратын аппараттар жағдайын жүйелі бақылау;
• өрт сөндіру құралдарының болуын қадағалау;
• өрт сөндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету сұрақтары бойынша инструктажбен оқыту жүйесін ұйымдастыру.

          Барлық қондырғылар өртке қауіпсіз болуы қажет, оларды өртке әкеп соғатын ауытқулардан қамтамасыз ету және қорғау қажет.

          Электр қыздыру құралдарын қолдану сол мақсат үшін арнайы жабдықталған орында рұқсат етіледі.

          Электр қондырғылар ережесіне сәйкес электр сымдарының жаңғыш заттардың және үй төбесінің үстінен өткізуіне тиым салынады.

          Жарықтандыру электр жүйесін жарықтандырғыштың жаңғыш құрылыстар және жаңғыш материалдармен қоспай құрастыру қажет.

          Сонымен қатар, өрттің себебі рұқсат етілмеген жерде темекі шеккеннен болады. Мас күйінде жұмыс орнына келіп, қауіпсіздік техникасының нормаларын сақтамағаннан да болады.

 

 

          4.7. Өндірістік объектілердің төтенше жағдайлардағы уақытта

          жұмыс істеу тұрақтылығы

 

          Қазіргі жаңа, ғылыми-техникалық прогрес өндірістің барлық салаларында өзіні шарықтауына жеткен сәтте, жаппай қырып жою қарулары пайда бола бастауы, соғысты  жүргізу және оған дайындау факторы мен ролі экономикалық өсуімен өсіп келеді.

          Егер жау жаппай қырып жою қарқын қолданса, біздің өндірістің кез-келген объектісі осы қарудың әсері тиетін ауданда қалып қою мүмкін.  Объектілердің бұзылу дәрежесі жаудың шабуыл жасауына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Ол негізінен объектінің зақымдау ошағына қатысты орналасуына  және объектінің ядролық жарылыс зақымдаушы әсері дайындығына байланысты болып табылады. Жұмыс тұрақтылығын жоғарылату бойынша шаралар жасалған объектілерде, олардың зақымдалуы аз болуы, ал соның салдарынан ядролық жарылыстан соң оларды қалпына келтіру уақыты да ұзаққа созылмайды.

          Шаруашылық объектісінің жұмысқа тұрақтылығы дегеніміз-жаппай қырып жою қаруы әсер етуінеде немесе жаудың қандай да бір шабуыл жасауында-оның сәйкес жоспарларында қарастырылған номенклатурада және көлемде анықталған өнім түрлері шығара алу қабілеті және зақымдалған жағдайда осы объектінің қалпына келу қабілеті деген сөз.

 

          Берілгені:

          Химиялық өндірістік апаттардың нәтижесінде 10т хлор бар созыңқы тәрізді зат қирады. Ауыл авария болған өндірістің жанында орналасқан. Химиялық зықымдану аймағының өлшемін және ауданын анықтау керек.

          Метеошарттар: 50 және  200 метр биіктігіне дейін ауа температурасы 21⁰С, желдің жылдамдығы 3 м/сек. тең.

 

          Шешімі:

          № 31 кетеден 10 т хлор үшін 1 М/сек жел кезіндегі зақымдалған ауаның таралу тереңдігін табамыз. Ол 14 км-ге тең. №32 кестеден 3 м/сек жел жылдамдығы үшін түзету коэффициентін анықтаймыз, ол 0,45-ке тең. Зақымдалған ауа бұлтының тарау тереңдігі 14*0,45=6,3 км.

          Есептің шарты бойынша затымыз оралған. № 30 кестеден 2 ескертпе сәйкес зақымдалған ауаның таралған тереңдігін 1,5 есе азайтамыз, яғни бұдан ізделінген тереңдік мынаған тең:

Г=6,3 / 1,5=4,2 км

 

          Химиялық зақымдалу аймағының енін анықтаймыз: 

Ш=0,03 Г = 0,03*4,2 = 0,126 км

 

          Зақымдалу аймағының ауданы анықталады: 4,2 км тереңдігі кезінде аудан:

S = 4,2 км * 0,126 км = 0,53 км²  болады.

1. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ

          5.1. Кіріспе

         

          Ғылыми техникалық процесс элементтерінің дамуына қатар адамдардың табиғатқа зиянды әсері күннен күнге артып келеді. Қазіргі уақытта ол табиғи факторлардың әсерімен бірдей болып отыр, бұл қоғам мен табиғат арасындағы ара қатынастың түбегейлі өзгеруіне соқтырады.

           Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау қазіргі уақытта біріңғай экологиялық саясатты қамтамасыз етуге бағытталған кешенді шаралар қарастырылады.

          Тамақ өндірісі халық шаруашылығының негізгі шараларының бірі. Ол халық шаруашылығын көптеген өнім түрлерімен қамтамасыз етеді. Олардың ең маңыздылары: тыңайтқыштар, сілтілер әр түрлі қышқылдар және т.б.

          Қазақстан Республикасының біздің облыстағы қоршаған ортаны қорғауға байланысты негізгі алға қойған мәселесі жабдықтарды модернизациялау, алдыңғы қатарлы шығынсыз және қалдықсыз технологияларды енгізу шикізаттың және отын энергетикалық ресурстарды кешенді өңдеу болып табылады. Өмірдің құндылығы таза ауа, таза су, таза тамақ және тірі табиғатпен көпшілікте ғана артатынын есте сақтау керек. 1997 жылы 15 шілдедегі “Табиғат және оның байлықтары Қазақстан Республикасының халқының іскерлігі және жарастылық негізгі өмірі болып табылады, және тұрақты әлеуметтік экономикалық ел дамуын және әлауқатты жақсартушы болып есептеледі” деген. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңы Қ.Р. конституциясына сәйкес қабылданады.

          Қоғамның барлық мүшелері әрекеті немесе топтар қазіргі және болашақ ұрпақ үшін, экономикалық ұрпақ үшін және әлеуметтік қоршаған ортаны қорғау негіздерінде бағытталған болуы қажет, және де шаруашылық және басқа іскерліктің және табиғи экологиялық жүйеге биологиялық түпкілікті сақтауға әсерлерін болдырмау, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және табиғи ресурстарды рационалды қолдануды ұйымдастыруға бағытталған болуы қажет.

          Қоршаған ортаны қорғау келесі принциптерді сақтау негізінде жүзеге асырылады.

1. Адам өмірін және денсаулығын қоршаған ортаны қорғау қалпына келтіру және сақтау, тұрғындардың дем алу және еңбек ету үшін қолайлы жағдай жасау шаралары.
2. ҚР нарықтық қатынастар шартында тұрақты дамуға және қазіргі және болашақ дені сау қоршаған орта қолайлығына өту мақсатында әлеуметтік экономикалық мәселелер және қоршаған орта мәселелерін тең шешу.
3. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және жағымсыз экологиялық жағдайға ие территорияларда бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру.
4. Табиғи ресурстарды рационалды қолдану және өндіру.

 

5. Биологиялық түрлілікті сақтауды қамтамасыз ету және ерекше экологиялық ғылыми және мәдени маңызға ие, қоршаған орта объектілерін сақтау.
6. Қоршаған ортаға төнетін қауіптің алдын алу, қоршаған ортаға әсерлерді бағалау.
7. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамалардың бұзылғаны үшін жауапкершілікті мемлекеттік бақылау және мемлекеттік реттеу.
8. Тұрғындардың жалпы қоғамдық бірлестіктерде және қоршаған ортаны қорғау төңірегіндегі жергілікті өзін-өзі басқару органдарында белсенді және демократиялы ат салысу:

а) халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық істер жүргізу.

 

          5.2. Қоршаған ортаны ластаушы көздерін, түзілетін           қалдықтарын және жобаланатын өндірістің          технологиясының қысқаша сипаттамасы.

 

          Экономика-экологиялық мәселелерді шешуде қорғаушы күші өндірістік күштер болып табылады.

          Олар өндірістік қатынастармен тығыз байланыста бола отырып материал және мәдени жағдай үшін әдістерді анықтайды біздің елімізде қоршаған ортаны қорғаудың атқарылатын шаралары жеке алып қарағанда өндірістік өнеркәсіптік қажеттіліктерге суды шектеп пайдалану және екіншіден қалдық суларды жалпы қолданылатын канолизацияға тастау үшін мұхият тазалауды қарастырады.

          Судың барлық өмірлік процестеріндегі баршамен мойындалған.

          Сусыз адам 8 тәуліктен артық өмір сүре алмайды және бір жылда адам бір тоннаға жуық тұтынады.

          Өсімдіктер 90% судан тұрады.

          Су ауыл шаруашылығы өндірістің барлық шаралары үшін қажет.

          Аталып өткен өндірістер тек престі суды пайдаланады. Есептеулер престі судың планетадағы су мөлшерінің тек 45% құрайтынын көрсетеді. Теңіз суы 85% құрайды. Ол 75г/л мөлшерде тұзды болып олар бірдей таралмаған.

          72,2% мұз 22,4% грунты су : 0.35, атмосфера 5,055 өзен және көл тұрақты ағын сулары.

          Біз қолданыла алатын престі суға тек жердегі судың 10⁰⁰% үлесі тиесілі. Адамның шаруашылықтың іс-әрекеті құрлықты су қазандарындағы судың мөлшерінің елеулі қысқаруына алып келеді.

          Су қазандары кішіреюде, кіші шағын өзендер жоғалуда, құдықтар құрғап, топырақты сулар деңгейі төмендеуде.

          Табиғи сулар дегадациясы бірінші кезекте тұз құрамының өсуіне байланысты. Сулардың тұздануының негізгі себебі, құмның таралуында. Бұл жағдайда су топырақта көп тұрақтамайды, оны дымқылдандырмайды және топырақтағы су көздерін толтырмайды ал керісінше өзендермен негізгі ағып кетеді. Су саласының және біздің еліміздегі атмосфера негізгі критерші болып МШК есептеледі. Бірақ олар алыс және барлық заттар үшін бекітілмеген. Су  

қазандықтарындағы МШК анықтамаған жаңа заттарды тастауға рұқсат етілмейді.

          Қазақстан Республикасының “Ветеринария туралы” заңында көптеген талаптар көрсетілген.

          Жеке және заңды тұлғалар ауыл шаруашылық құстарына арналған қора жайлар салу үшін барлық ветеринариялық-зоогигиеналық талаптарға және экологиялық талапқа сай болу керек.

          Әрбір жеке заңды тұлғалар, аумақты, құс шаруашылығы қора жайларын , жем шөп, құстардан алынатын өнімдер мен шикізатты сақтауға және өңдеуге арналған ғимараттарды ветеринариялық-санитарлық ережелер мен нормативтерге сәйкес ұстауға, қоршаған ортагың ластануына жол бермеуге міндетті.

           Зоотехникалық-ветеринариялық нормативтері бойынша қора жайдың ішіне ауа қозғалысының әртүрлі денсаулыққа зиян келтіретін зиянды газдарды сыртқа шығару үшін вентиляциялық тесіктері қарастырылуы керек.

          Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға зиянды әсері аса көп емес.

          Қазіргі кезеңде “Шымкент құс” атындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі экономикалық және әлеуметтік даму тұрғысынан аяққа нық тұрып тұрақты дамып келе жатқан облысымыздағы іргелі қожалықтардың бірі болып есептелінеді. Мысалы: қожалықта 2005 жылы құс саны 160 мың басты құраса, 2006 жылы жалпы құс бас саны 175 мыңды құраса. жеткен. Ал 2007 жылы құс бас саны 200 мыңға жетіп отыр.

          Өндіріс орнында жұмыс барысында атмосфераға, суға, топыраққа зиянды шығарындылар тасталуда.

          Сарқынды сулар сол өндіріс орнынан дезинфекциялау кезіндегі, ыдыс, қондырғыларды жуудан пайда болады. Ол сулар-тазалаусыз төгіледі.

          Қатты қалдықтармен қоршаған ортаға әсерін келесі бөлімде есептейміз.

 

          5.3. Қоршаған ортаның ластауын төмендететін іс-шаралар.

 

          “Шымкент құс” фабрикасы ОҚО Сайрам ауданы, Жаңаталап елді мекенінде шоғырланған. Бұл фабрикада қоршаған ортаны қорғау шараларына көп шаралар жасады: жерді қорғау, суды қорғау, ауаны қорғау. Жерді қорғау негізінен фабриканың айналасын қоқыстан тазарту. Зиянды заттарды арнайы қазылған шұңқырларға тасталынуы. Өлген тауықтарды арнайы орындарға тасталынып жағылып жіберіледі. Тауықтарды жойатын газондарды алдын-ала тексеріп тазалайды. Фабрикадағы тауықтарды суаратын арнайы бұлақтар, өзендер, үнемі тексеріледі. Құдықтардан су тартатын шелектермен шланкілер үнемі ауыстырылып тұрады. Су көздеріне құс қалдықтарының түспеуі және былғанбауы қадағаланады. “Шымкент құс” фабрикасынан алынатын өнімдер экологиялық тазалық жағынан таза болуы үшін және адамзаттың тіршілік ету жағдайын жасауға табиғатты қорғаудың зор маңызы бар. Техникалық прогрестің дамуына байланысты қоршаған ортаның экологиясына мемлекеттер алаңдаушылық білдіруде. “Шымкент құс” фабрикасынан таза өнім алу үшін біздің алдымызда тұрған ең маңызды іс болып табылады. “Шымкент құс” фабрикасында өте көп мөлшерде құс саңғырығы бөлінеді. Бөлінген саңғырықты автоиатты түрде сыртқа шығарады. Құс саңғырығынан биогаз негізінде өте бағалы энергия көзін өндіреді. Биогаз негізінен булану эффектісі түзіледі. Құс саңғырығы органикалық тыңайтқыш ретінде өте кең пайдаланылады. “Шымкент құс” фабрикасынан шыққан құс саңғырығы сырт жаққа шығарылып, арнайы егін егілетін жерлерге техникамен себіледі. Құс саңғырығы молынан шоғырландырылған және шапшаң әрекет ететін тыңайтқыш. Оның химиялық құрамы төмендегідей, пайыз: құрғақ заттар 34,5-48,3, күл 14-40, шикі май 2,9-4,5, шикі клечатка 14-25, АЭЗ 46-48 пайыз. Саңғырық сыйымдылығы 750-5000 тонналық жартылай бетондалған шұңқырларда оларды бір жылдай сақтайды. Саңғырықтың қоректік заттар ысырабын төмендету үшін оны шым тезекпен, сабанмен, ағаш үгіндісімен, суперфасфатпен немесе ылғал тартатын басқадай компоненттермен компостырленген абзал. Саңғырықтың 3-4 бөлігіне толықтырғыш бір бөлігі ғана салынады. Жаңа саңғырық аурулар мен арам шөптердің таралмауы үшін тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Шым-көңді компостырлар далада арнайы алаңдарда, құс шаруашылығы кешендерінде және шымтезек алаңдарында дайындалады. Компостырлеу орны құс фабрикасының орналасуына, тыңайтқыш өндіретін қалаға, шымтезекті өндіру орнына, тыңайтқыштарды сіңіру мерзімі мен нормаларына, сондай-ақ транспорт құралдарымен қамтамасыз етілуіне байланысты. Ол үшін алаңға шымтезекті қалыңдығы 30-40 см қыртысы тасылып жеткізіледі де, оның үстіне шымтезектің үш бөлігіне саңғырықтың бір бөлігі жайып тастайды. Саңғырық штабелінің жоғарғы қабаты шымтезекпен жабылады. Компост фосфор үгіндісімен және калий тұзымен байытылады. Қыс айында компостырленген кезде штабель бір күннің ішінде жиылған саңғырық қатып қалмас үшін бүкіл биіктік бойына бірден салынады. Салыстырмалы ылғалдылық 86 пайыздан астам сұйық саңғырықтан далада шымтезекті сұйық саңғырықты компостырлы әзірленеді. Штабельдердің орта тұсында тереңдігі 50-60 см-лік көлбеу канава қызылып, оған сұйық саңғырықты құяды да, штабельдің үстіне шымтезекпен жауып тастайды. Содан соң бульдозермен немесе экскаватормен араластырады. Пайдалануға арналған компостық дайындығы жылдың жылы кезеңінде бір ай, салқын кезеңінде екі ай болады. Саңғырықты кептірудің технологиялық процесі мына операцияларды қамтиды: кептіргі қондырғыға шикізат жеткізу, оны жинағыш бункерге тиеу, кептіргіш камерадағы үлестеу мен термиялық өңдеу, қабыршақ түріндегі кепкен құс саңғырығы мен «ОГМ-1,5» түйіршіктер дайындау, дайын өнімді қоймаға жөнелту. Құрғақ саңғырықтың ылғалдылығы 12-14 пайыз. Құстың құрғақ саңғырығын егер ол түйіршік түрінде дайындалса. Жерге төгіп сақтауға да болады. Саңғырық құрғақ қоймаларда сақталады.

          Қоршаған ортаны жасалынатын шараларға қора-қопсыларының қорғаныс қасиеттерін күшейту мақсатында қабырғаны сыртынан қалыңдығы 40-50 см биіктігі терезеге дейін жететін топырақ үйіп, қоршау керек. Қыштан салынған қора-қопсыларда қысқы мезгілде -20²С температурада бір тәлікке дейін барады. Көрсетілген мерзім біткеннен кейін қора-қопсыны әр 2 сағат сайын желдетіп тұру қажет. Тауықтарды бактериялық заттардан қорғау үшін бірінші кезекте профилактикалық егу жұмыстары жүргізіледі. Вакцина немесе сарысуды егу тауықтарды түрлі ауруларға қарсы тұра алатын имунитетін жоғарылатады. Осылайша қоршаған ортаға зиян келтіретін заттардың басталуын тексеру нәтижесінде табиғатты қорғаймыз. Қоршаған ортаға зиянын тигізбеу үшін ауыл шаруашылығында фабрика, заводтар қала шетіне салынуы керек.

 

          5.4. Есептеу бөлімі.

 

          “Шымкент құс” атындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің шыққан қатты қалдықтардың қоршаған ортаға әсерін мына формуламен анықтаймыз:

 

З = q · з_m· М_m

бұл жерде  з_m-қатты қалдықты тастау, орналастыру үшін                                                                   төлемақы бастап 770 тен/ж.

q_с-аумақтың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіші

                        Оңтүстік Қазақстан үшін 3

                        М_m-қалдықтың мөлшері, т/жыл.

 

                          З = 3 * 770 * 100 = 231 000 тг/жыл.

 

Қоршаған ортаға топырақты ластағаннан тигізетін шығын 231 000 теңге бір жылға құрайды.

          Қорыта айтар болсақ, бұл бөлімде біз “Шымкент құс” атындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қоршаған ортаға әсерін қарастырдық.

          Бұл өндіріс орнында құс болғандықтан, оның қоршаған ортаға тигізетін әсерін де үлкен емес. Өндірістен шыққан сарқынды сулары арнайы арықтар арқылы бір жерге жиналады. Сарқынды сулары тазалаусыз тасталады. Қатты қалдықтары да аса қауіпті емес. Шыққан құстың саңғырық қалдықтары ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретінде қолданылады.

          Өндірістің қоршаған ортаға аса қауіпі жоқ, шаруашылық шағын болып есептеледі.

 

 

 

 

 

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМІ

 

          Аталған дипломдық жұмыста инкубациялық жұмыртқаның тауық жасына байланысты қасиеттерінің өзгеруі туралы жұмыстары жүргізілді.

          «Шымкент құс» ЖШС тағамдық жұмыртқа өндіретін және оны инкубациялайтын шаруашылық болып табылады.

          Қазіргі таңда кәсіпорында 2007 жылғы мәлімет бойынша жалпы құс саны-74,00%;  оның ет өнімділігі 2007 жылы 26,00% құрып отыр.

          Негізгі өндірістік көрсеткіштері  кестеде көрсетілгендей бағытта нәтиже беріп отыр.

 

32-кесте. Нақты өндіретін өнім мөлшері, %.

 

Көрсеткіш	Жылдар
	2005	2006	2007
Барлық өнім мөлшері, %	100	100	100
Оның ішінде жұмыртқа	72,84	73,91	74,00
Ет	27,16	26,09	26,00

 

          Кестеде көрсетілгендей «Шымкент құс» ЖШС өндірісіндегі өнімді салыстыра келе құс етінің мөлшерінің жұмыртқаға қарағанда анағұрлым төмен екені белгілі болды.

          Құс фабрикасының көрсеткіш деңгейі жоғары болған сайын оның экономикалық тиімділігі де жоғарлай түседі. Сондықтан тауық саны мен оның өнім көрсеткіштері де айтарлықтай жоғары болады.

 

32-кесте.     Қожалықта ет және жұмыртқа өндіруге жұмсалған қаржыға экономикалық талдау

№	Жұмсалған қаржы	Өлшем бірлігі	Жылдар
			2005ж	2006ж	2007ж
1	Құс азығы жиынтығы	теңге	1490345	1500342	1560981
2	Вет. дәрі-дәрмектер	теңге	38382	27961	40619
3	Авто қызмет	теңге	17565	24520	25500
4	Трактор қызметі	теңге	111547	185615	190063
5	Жанар-жағар май	теңге	—	—	1532
6	Амортизациялық аударма	теңге	85635	12715	26754
7	Қосалқы бөлшек	теңге	4800	36200	45625
8	Ағымдағы жөндеу	теңге	20890	3495	30156
9	Еңбек ақы	теңге	458011	450978	440052
10	Тағы басқа қаржылар	теңге	15892	1062	—
11	Барлығы:	теңге	2403924	2242288	2338332

 

          «Шымкент құс» құс фабрикасының қуаттылығы жыл сайын өсіп келгенін көруге болады. Кейінгі үш жылда мекиен тауықтың орташа жылдық саны өзгерістерге ұшырауда. Мұндағы негізгі себеп шаруашылықтағы жем қорының қымбаттығы мен жетіспеушілігінде. Мекиендерінің басының мыңға 189 ұлғаюы, орташа жылдық жұмыртқа шығынын орташа 83950 мөлшерге төмендеуі, жұмыртқа саны 91250  кепілдік береді. Қазіргі уақытта құс фабрикасында жағдай түзелу үстінде. Жұмыртқаның жоғары өндірістігі ата-аналар үйірінде 2007 жылы 189 мың дана жұмыртқаға жетті.

          Басты экономикалық көрсеткіштерге шаруашылықтағы өнімнің өзіндік құны екені баршаға мәлім. Осыдан өндірістің экономикалық тиімділігі де өзгере түседі. Бұл құс фабрикасының маңызды бір элемент болып табылады. Өнімнің мөлшері көтеріліп, оның шығымы өтелген сайын, оны өндіру де тиімді әрі рентабілді бола бастайды. Ал шаруашылықта өндіріс көрсеткішінің өз құндылығы төмен болса, онда жұмыстың тиімсіз әрі ұтымсыз болғаны.

          Соңғы жылдары 1000 дана жұмыртқаның өзіндік құны 13000 теңге көлемінде болып табылады. Жұмыртқаның сатылған бағасы болса 13 теңгеден 15 теңгеге көтерілді. Бірақта табыс сатылған өнімнен қазірше айқын емес, ет өндірісі құс фабрикасына шығындарға әкеледі.

 

34-кесте. Жұмыртқаның өзіндік құны, (%).

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	2005	2006	2007
Еңбек ақысы Азықтардың құны Амартизация Кезекті жөндеулер Басқа да шығындар Барлығы	4,4 64,4 12,5 1,8 16,9 100	4,5 62,4 13,8 1,8 17,8 100	4,6 62,6 13,9 2,2 16,7 100

 

          Азыққа кеткен шығын мөлшері төмендесе 1000 дана жұмыртқаның өз құндылығы да төмендей түседі. Өндіріске кеткен еңбек өнім бірлігі бүтіндей шаруашылыққа әлде қайда жоғары болып отыр. Себебі азыққа кеткен шығын мөлшері жоғары, ал еңбек өнімділігі, әсіресе қол күші жоғары болып отыр. Бұл құс фабрикасының экономикалық көрсеткіштеріне мейлінше өз әсерін тигізбей тұрмайды.

          Әрбір шаруашылықта кіріс көлемі мен өндірістің рентабльділігі негізгі маңызды экономикалық көрсеткіштер болып табылады. Табыс көптеген шаруа қожалықтары мен өндіріс қожалықтарында тәуелді және басты комплекстік көрсеткіш болып табылады.

35-кесте. «Шымкент құс» ЖШС өндірісінің технико-экономикалық көрсеткіштері.

 

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар
		2005	2006	2007
1	2	3	4	5
1.Сатылған жалпы өнім құны.	Мың, теңге	1 177	1 695	1 950
2.Жұмыртқа сатудан түскен ақша	Мың, теңге	552	750	810
3.Ет сатудан түскен ақша	Мың, теңге	625	945	1 140
4.Фабрика өндірісінің шығын мөлшері	Мың, теңге	2114,7	2338,3	2538,5
5.Өндірістен түскен таза пайда	Мың, теңге	1075,5	1119,1	2961,7
6.Рентабльділігі	%	38,5	47,8	50,4

 

          Жалпы қожалық бойынша: 2005-250кг ет сатылған. Сол жылдың 1 кг ет құнымен есептегенде-2005ж алынатын пайда әр құстан шамамен 625000 т, 2006ж-945000 т. 2007ж-1140000 тенге таза пайда келеді.

          2005 ж – 250 х 2500=625 000 теңге

          2006 ж – 350 х 2700=945 000 теңге

          2007 ж – 380 х 3000=1 140 000 теңге

            Құс фабрикасында зерттеулер өткізу барысында жұмыртқадан балапанның шығарылымы 340 және 420 күн жасындағы тауықтарда 94,3 және 94,8% жетті, ол жасы 210 күндіктерге қарағанда 12,7 және 13,2% жоғары болып шықты.

 

36-кесте.

Көрсеткіштер	2007ж көрсеткіш	Тауықтың жасы (күн)
		210	640	420
Жұмыртқа инкубациялауға салынғаны дана.	1332	435	435	435
Салынған жұмыртқадан балапан шыққаны (%)	79,4	80,3	84,7	89,1
Кондициялық балапан алынуы дана	1058	349	368	388

 

          Кестеден көрсетілген бойынша балапан шығымының қорытындысы мен оның кондициялық балапан саны көрсетілген. Бірінші топтан 349 бас

кондициялық балапан өсіру, ал екіншісінде 351, үшіншіден 358 аралығында болып шықты. Осы көрсеткіштердің экономикалық тиімділігін тәжірибе қорытындысы бойынша айқындап көрейік.

          Тәжірибе қойылған 1332 дана жұмыртқадан фабрикадағы бір балапанның өз құндылығы 31,5 тиын болды. Сонда жалпы балапанды шығару құны мынадай:1058 бас х 315 = 33295,5 теңге.

1. Мың бас балапанның өз құндылығы 31500 теңге болады.

а) 1332 х 80,3%=1069,5

б) 33295,5 : 1069,5 =311 теңге

бір балапанның өз құндылығы 31,1 тиын болады.

2. 340 күндік жастағы тауықтан алынғаны.

а) 1332 х 84,7%=1128,2

б) 33295,5 : 368 =905 теңге

бір балапанның өз құндылығы 90,5 тиын болады.

          Үнемдеу әр шығарылатын балапаннан 79,4; 80,3; 84,7; 89,1% болады. 0,5; 1,2; 0,9 тиын аралығында. Балапанның шығарылым проценті ұлғайғанда шаруашылықта экономикалық эффекті бүтіндей болып бірінші кезеңде 311 теңге құрайды.

А) 1058-349 = 709 мың, бас.

Б) 709 мың, бас х 0,5 тиын = 354,5 теңге.

Екінші кезеңде – 24 теңгені құрайды.

а) 368 — 388= -20 мың, бас.

б) -20 мың,бас х 1,2 тиын = -24 теңге

Үшінші кезеңде 603 теңге құрайды.

а) 388 — 1058=-670 мың, бас.

б) -670 мың,бас х 0,9 тиын = -603 теңге.

          Демек, шаруашылыққа жұмыртқаны инкубациялау пайдасы ол мекиен тауықтардан алынған толық жастардағы балапандарды жоғарыда көрсетілген есептеулерден көруге болады. Жоғарыда көрсетілгендерге қарап қорытынды жасауға болады.

          Келешекте шарауашылықты өндіруге қорытынды есептеу.

1. Инкубациялауға жұмсалған жұмыртқаны толық жастағы мекиен-тауықтардан тәуліктік балапан шығарлымы 82,9 мың басқа өседі немесе тәуліктік балапан сатылған бағасына кетсе, онда 35 тиынға тең, бұл өнімнің 2901,5 теңге бағалануын жоғарлатуға мүмкіндік жасайды.
2. Бір мезгілде өнімділік жұмысының өсуін қамтамасыз етеді, өнімнің ұлғайып шығуына байланысты, оның көлем есептеуі орташа бір жұмысшыға, аулы шаруашылығы өнімділігінде пайдаланса, ол 2214,0 теңгеге жоғарлайды да 0,23% болады.
3. Таза пайданың өсуі 7295 теңге құрайды.(82,9х350-82,9х262=7295 теңге).
4. Рентабльділік өнімділік тәуліктік балапанның 29,6-33,6% аралығында өседі.

          Қорыта келе-құстарды инкубациялау жұмыстарын жүзеге асыру келешекте құс өнімдерін яғни еті мен жұмыртқа өнімділігін молайтуға мол мүмкіндік береді.

 

          VII. БИЗНЕС-ЖОСПАРЛАУ БӨЛІМІ

          Аннотация

 

Бизнес-жоспар тақырыбы: “Шымкент құс” ЖШС-дегі инкубациялық жұмыртқа өндірісінің бизнес жоспары.

 

Кәсіпорын аты: “Шымкент құс” ЖШС

Мекен-жайы: ОҚО Сайрам ауданы, Бадам ауылы.

Кіммен жасалған: Муталиева Б.М.

Бизнес сферасы: Тамақ өнеркәсібі және қызмет саласы.

Қызметтің негізгі түрлері: Өндіріс

Басталу мерзімі: 01.05.08ж.

Аяқталу мерзімі: 01.05.08ж.

 

          Түйін

         

          Өндірістік кооперативтің басты даму бағыты болып мал шаруашылығы оның ішінде құс шаруашылығы болып табылады.

          Шығарылған жұмыртқа өнімін аудан және облыс орталықтарына жеткізіп отырады. Шаруашылық әр жылдары, әр түрлі көлемде мемлекетке, базарларға, шағын коммерциялық орындарға өз өнімдерін беріп отырады. Бұл жерде  инкубациялық бағыттағы тауықтар өсіріліп, олардан мейлінше жоғары, сапалы жұмыртқа алу басты мақсат болып табылады.

          Біздің мақсатымыз осы ЖШС өндірістік мекеменің құс шаруашылығындағы өнімділікті арттыру, өндірілген құс жұмыртқасының өзіндік құнын азайту бірінші кезектегі мәселе. Инкубациялық жұмыртқаның салмағы 50-60гр, кейбірінің салмақтары тіптен 70гр. дейін тартады.

          Осы мақсатқа жету үшін біз шет елден асыл тұқымды, 2000 дана жұмыртқа әкелуге қаржы жұмсау керек. Қаржы көлемі 2000000 теңге.    Инвесторлармен жұмыс жасау әлі жолға қойылмаған. Олармен жұмыс жасасақ қаржы жағынан да техника жағынан да оңай әрі бізге тиімді болар еді.

 

          Кәсіпорынның сипаттамасы.

         

          Соңғы 3 жыл мерзімге негізгі қаржылық көрсеткіш негіздері. Кестедегі 1 бас тауықтан алынатын жұмыртқа және ет өнімінің жылдық табысын есептейміз.

37-кесте  “Шымкент құс” ЖШС құс өнімдерін сату.

№	Өнім түрлері	Өлшем бірлігі	Мөлшері
			2005	2006	2007
1	Жұмыртқа	мың/дана	230	250	270
2	Құс еті	кг	2500	2700	3000

 

          Жалпы қожалық бойынша: 2005-250кг сатылған. Сол жылдың 1 кг ет құнымен есептегенде-2005ж алынатын пайда әр құстан шамамен 625000 т, 2006ж-945000 т. 2007ж-1140000 тенге таза пайда келеді.

 

          2005 ж – 250 х 2500=625 000 теңге

          2006 ж – 350 х 2700=945 000 теңге

          2007 ж – 380 х 3000=1 140 000 теңге

 

          Әр бас тауықтан алынған жылдық табысты есептедік. Алға қойған мақсат ет өнімін мол беретін сиыр тұқымдарының мал бас санын көбейту. Біздің бизнестің күшті жақтары – ол өз тұтынушыларымыз, тұрақты клиенттеріміз көп. Қожалықнегізгі мақсаты етті бағыттағы құстардың тұқымдарын көбейтуді алға қойып отыр. Құстардың етті және жұмыртқа бағытында жақсы болуы оны құнарлы азықтармен құрама жемдермен азықтандыру керек.

 

 

          Менеджмент

 

          Бизнесте жұмыс істейтін қызметкерлер туралы мәлімет:

1. Қызметкердің аты-жөні: Ажимуратова К.А.

Жасы: 23

Мекен-жайы: Отырар ауданы, Шәуілдір ауылы.

Байланыс сымтетігі:421-144

Оның бизнестегі орны қазіргі уақытта:менеджер-консультант.

Жалақысы: қазіргі уақытта 28 000т, болашақта 45 000

Жұмыс істеу тәжірибесі: 3 жыл

2. Қызметкердің аты-жөні: Көшкінбаева Н.Р.

Жасы: 22

Мекен-жайы: Шымкент қаласы, Иляева 4-12

Байланыс сымтетігі:23-28-30

Оның бизнестегі орны қазіргі уақытта: инженер – технолог.

Жалақысы: қазіргі уақытта 30 000т, болашақта 40 000т.

Жұмыс істеу тәжірибесі: 2 жыл.

3. Қызметкердің аты-жөні: Бердиярова М.Р.

Жасы: 25

Мекен-жайы: Шымкент қаласы, Желтоқсан 4/12

Байланыс сымтетігі:23-22-10

Оның бизнестегі орны қазіргі уақытта: директор

Жалақысы: қазіргі уақытта 50 000т, болашақта 70 000т.

Жұмыс істеу тәжірибесі: 3 жыл

 

 

 

 

38-кесте.

Бәсекелестер	Орналасқан жерлері	Өнімдері	Күшті жақтары	Әлсіз жақтары
“Достық” АҚ	Акционерлік қоғам	Жұмыртқа, ет	Үлкен көлем, нарыққа әсер ету, арнайы қондырғы алу мүмкіндігі бар	Басқару және бақылауда қиындықтар бар
“Қайнар құс” ЖШС	Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі	Жұмыртқа, ет	Өндіріске жақсы бақылау жасау мүмкіндігі, ресурстың көптігі	Нарыққа әсер етуі шектеулі
“Сеймар” АҚ	Акционерлік қоғам	Жұмыртқа	Бизнес жеке, бақылау жақсы, бизнесті тез өзгертуге болады	Ресурстар саны аз

 

          Маркетингтік жоспар

 

          Қалада ірі құс еті мен жұмыртқасын өндіретін кәсіпорындар бар. Ол “Шымкент құс” құс кәсіпорыны. Қазіргі таңда бұл кәсіпорын тұрақты сұранысты құрайды.                

          Сонымен қатар қалалық жерлерде бөлшек сауда орындарын ашу мүмкіндіктері де бар. Тұрмыстық жағдайда құс еттерін дайын өнім ретінде сатуға болады.

          Қазіргі кезде бұл нарықты жеткізушілердің саны артуда, сондықтан олардың барлығының сапасы бірдей деп айтуға болады. Сондықтан бұл нарыққа жақсы бәсекелестік бар, яғни шығарылатын өнім сапасына қарай туындайды.

          Кестеде 1 бас құстан алынатын ет өнімінің жылдық табысын есептейміз.

39-кесте.

Сатылатын өнім	2005ж	2006ж	2007ж
Жұмыртқа	230 000	250 000	270 000
Құс еті	250 000	270 000	300 000
Табыстар	480 000	520 000	570 000

 

Кестеде көрініп тұрғандай етті бағыттағы құстар 2005 жылы – 250 000теңге құрады, 2006 жылы – 270 000, 2007 жылы – 300 000теңге құрады.

 

          Өндірістік жоспар

 

          Бизнес жүргізуші кәсіпкердің ауылдық жерде меншік иелері бар. 20га жерге 20*26 метрлік сарай қыстың күндері құс ұстауға жарамды және сонымен бірге балапандарды ұстауға да мүмкіндік бар. Сонымен қатар, қосымша қораларды салуға мүмкіндік береді.

          Ауылдық жер ет өнімін өткізу пунктінен 10км жерде орналасқан. Өткізу нарығының жақын болуы маңызды фактор болып табылады, өйткені ет пен жұмыртқа өнімі тз бұзылатын өнімдерге жатады. Сондықтан өнім дер кезінде қабылдау пунктіне жеткізілуі тиіс.

 

Қожалықта ет және жұмыртқа өндіруге жұмсалған қаржыға экономикалық талдау

40-кесте.

№	Жұмсалған қаржы	Өлшем бірлігі	Жылдар
			2005ж	2006ж	2007ж
1	Құс азығы жиынтығы	теңге	1490345	1500342	1560981
2	Вет. дәрі-дәрмектер	теңге	38382	27961	40619
3	Авто қызмет	теңге	17565	24520	25500
4	Трактор қызметі	теңге	111547	185615	190063
5	Жанар-жағар май	теңге	—	—	1532
6	Амортизациялық аударма	теңге	85635	12715	26754
7	Қосалқы бөлшек	теңге	4800	36200	45625
8	Ағымдағы жөндеу	теңге	20890	3495	30156
9	Еңбек ақы	теңге	458011	450978	440052
10	Тағы басқа қаржылар	теңге	15892	1062	—
11	Барлығы:	теңге	2403924	2242288	2338332

 

          Ұйымдастырушылық жоспар

 

Негізгі кәсіпорын бөлімшелері мынадай:

1. Директор
2. Менеджер
3. Бухгалтер
4. Инженерлер
5. Жұмысшылар
6. Операторлар

          Бөлімшелер бір-бірімен өте жақсы қарым-қатынаста. Себебі, олар бір-бірінсіз жұмыстарын істей алмайды. Директор кәсіпорынды басқарып отырады. Бухгалтер кәсіпорынды ет және жұмыртқа өніміне байланысты есеп-қисап жұмыстарын атқарып отырады. Технолог ет өнімдері мен жұмыртқа өнімдерін өндіру тәсілдерін анықтап отырады.

 

 

 

Директор

 

 

 

Менеджер

Бухгалтер

 

Технолог-мамандар

Инженерлер

Жұмысшылар

Операторлар

 

          Қаржылық жоспар

 

“Шымкент құс” атындағы ЖШС мекемесінің қаржы-экономикалық көрсеткіштері.

41-кесте.

Шаруашылық өнімдері	Сатудан алынған табыс мың.теңге		Сатылған өнімдердің өзіндік құны мың.теңге		Кіріс (+) мың.теңге		Шығыс (+) мың.теңге
	2006	2007	2006	2007	2006	2007	2006	2007
Құс шаруашылығы	1500,0	1750,0	510,0	647,5	990,0	1102,5	4,5	5,2
Жұмыртқа инкубациялау	2345,0	2877,2	744,2	811,8	1140,0	1325,7	6,7	7,0
Қосалқы өнім	72,0	81,9	14,1	17,7	7,9	9,2	—	—
Азықтық қойма	—	—	—	—	—	—	—	—
Барлығы:	3917	4709,1	1268,3	1477	2137,9	3232,1	11,2	12,2

 

          Кестеде көрініп тұрғандай “Шымкент құс” ЖШС өнімдерінен алынған кіріс 2006 жылы 990,0 мың теңгені құраса, шығыс бөлігі – 4,5 мың теңгені құраған. Ал жұмыртқа инкубациялаудан пайда болған кіріс 2006 жылы – 1140,0 теңгені құраса, шығыс бөлігі 6,7 мың теңгені құраған. Қосалқы цех өнімдерінен кіріс 7,9 мың теңгені құрады.

42-кесте.

№	Көрсеткіштер	Өткен мерзімді бағалау	Болашақты бағалау
1	Табыс	4457,4	5500,0
2	Жалпы шығын	2338,3	2538,5
3	Таза пайда	1119,1	2961,7
4	Рентабельділік нормасы	47,8	50,4
5	Орташа күндік пайда	3,06	8,11

 

S = P (1+m).

S = 2 000 000 (1+1,5·0,22)=2 660 000 теңге;

 

Есептеу кестесі

43-кесте.

Айы	Төленетін уақыты	Айлық төлем
1	29.05.2008	147778
2	29.06.2008	147778
3	29.07.2008	147778
4	29.08.2008	147778
5	29.09.2008	147778
6	29.10.2008	147778
7	29.11.2008	147778
8	29.12.2008	147778
9	29.01.2009	147778
10	29.02.2009	147778
11	29.03.2009	147778
12	29.04.2009	147778
13	29.05.2009	147778
14	29.06.2009	147778
15	29.07.2009	147778
16	29.08.2009	147778
17	29.09.2009	147778
18	29.10.2009	147778

 

 

         

Жұмыстардың орындалу тізбесі

 

          Құс шаруашылығы өнімдерін өндірудің және оның сапасын арттырудың айтарлықтай резервтері мен жұмыртқа өндіру мен қайта өңдеудің технологиясын сақтау өндірілетін өнімнің өзіндік құнын, құс ауруларының болуын төмендету, жас балапандарды өсіргенде шығынға жол бермеу сияқты іс-шаралар болып табылады.

          Жұмыртқа өнімдерінің сапасын жақсарту және тұтынушыларды көбейту үшін қазіргі заманауи жұмыртқа және құс етін пайдалану технологияларына өту міндеттері тұр.

          Болашақта  жұмыртқадан әр түрлі тағам жасайтын т.б. жаңа технология алу үшін дамыған шет елдерінен жаңа машинаға тапсырыс беру алдағы мақсатта бар.

 

          Жобаның тәуелділігін талдау

 

          Өнімді сату кезінде көп шығынға ұшырамас үшін кәсіпкерлермен алдын ала келісім-шартқа отырады. Келісім-шарт бойынша есеп-құжат дайындап отырады.

          Егерде өнімнен шығындар туындайтын болса оларды сол кәсіпорындардың өнімімен алмастыруымызға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            ҚОРЫТЫНДЫ

            Жұмыртқаларды инкубациялауда үлкен жетістікке жету үшін технологияның қатаң сақталуына және де, жұмыртқалардың сапасына байланысты. Ал, инкубациялық жұмыртқалардың сапасы олардың ұрықтануымен шығымына қарай сипатталады.

            Жұмыртқалар ұрықтануын инкубацияның 6-7 тәулігінде анықтайды. Яғни сол уақытта жұмыртқалардың ұрықтанған немесе ұрықтанбағаны белгілі болады.

            Жұмыртқалардың  ұрықтануы мына төмендегі жағдайларға байланысты: 1) құсты күтіп-бағу тәсілдері; 2) еркек және ұрғашы құстарға (жасына); 3) жыл маусымына; 4) құстарды асылдандыру жұмысына т.б. болады.

            Асыл тұқымды құстарды азықтандыру мен күтіп-бағу жағдайлары инкубациялық жұмыртқалардың сапасына әсер етеді. Яғни, асыл тұқымды құстардың азығына қоректік заттар мен витаминдер мөлшерлі болуы керек.

            Күтіп-бағуды дұрыс ұйымдастырмаған жағдайда құстардан инкубацияға жарамайтын биологиялық сапасы кем жұмыртқа алынады.

            Инкубациялаудан жақсы нәтиже алу үшін инкубация цехына дұрыс тасымалдап, жұмыртқаларды дұрыс бағалау керек.  Инкубациялаудың басты мақсаты жұмыртқаларды іріктеп, бағалы жақсы шөжек шығару болып табылатындықтан, шөжектердің ірі топтарын алу үшін инкубаторлардың барлық шкафтарын бір мезгілде толтырып, температураны күн сайын қадағалау керек.  Инкубациялауда температураның маңызы өте зор. Сондықтан да эмбриондардың бір қалыпты дамуы үшін температураны мұқият қадағалау қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үлгі  1

 

С А П А   П А С П О Р Т Ы

 

Паспорттың берілген күні ____________________________________________

Айы,күні,жылы

 

 

Жіберуші кәсіпорынның аты

 

Өнімнің аты________________________________________________________

 

 

Жұмыртқаның категорияға байланысты саны___________________________

Диеталық, асханалық

 

_____________________________________________________________________________

Және стандарттың белгісі

 

Партиядағы орынның саны___________________________________________

 

Сараптау күні______________________________________________________

Күні, аты

 

 Пестициттің қалдық мөлшері нормадан ауытқымайды; Денсаулық сақтау            министрлігінің  бекітуімен.

 

Өнеркәсіптің меңгерушісі____________                                 _______________                                                                                    Қолы                                                                      аты-жөні

 

 

 

Өнеркәсіптің мөрі

 

 

Бас мал дәрігер        _____________                                       ________________

                                   Қолы                                                                               аты-жөні

 

 

 

 

  Вет қызметінің мөрі

 

 

 

 

 

 Үлгі 2.

 

Э Т И К Е Т К А С Ы

 

 

_______________________

ведомстваның аты

_______________________

 

                 ___________________________________________________________________

жүргізуші кәсіпорынның аты

 

 

 Жұмыртқаның категориясы__________________________________________

Диеталық, асханалық: қайта өңдеуге жіберілген жұмыртқа

 

Жұмыртқаның саны_________________________________________________

саны

 

 

Сараптаудың күні___________________________________________________

Күні, айы

 

 

Жұмыртқаның сәйкестігі_____________________________________________

Стандарт белгісі

 

 

                      Сараптаушы_______________________________________________________

Аты, жөні

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үлгі 3.

 

СТАНДАТТЫҚ ТАЛАПТАРҒА СӘЙКЕС ЕМЕС ЖҰМЫРТҚАНЫҢ  СИПАТТАМАСЫ.

 

Бір немесе бірнеше дақтар 1/8 үлкен емес, қабық үстінде                   — Кішкене

                                                                                                                                        дақ

Дақтың1/8 үлкен болса                                                                             — үлкен                     дақ     

 

Жұмыртқаның сары уызы мен ақ затының сарғыш түске айналуы        красюк

 

 Сырт қабығының бүтіндігінің бұзылуы                                                     — тек

 

Овоскоппен қарағанда сары уызының сыртқы қабығында қызыл дақ   — қызыл

болса                                                                                                                 қанды                                                                                                                                                         

                                                                                                                                        дақ

 

 Адсорпталған зеңнің иісі болса түсі қара қошқыл болып көрінсе        -шіріген

                                                                                                                               жұмырт-

                                                                                                                                        қа

 

 Жұмыртқаның иісі шіріген болса овоскоппен қарағанда түсі

  мөлдір емес                                                                                                  — тумак

 

 Ақзаты жасыл түсті және иісі жағымсыз болса                                       — жасыл

                                                                                                                               шіріткіш

 

Инкубатордан алынған ұрықталмаған                                                      меланж

                                                                                                                                        ды

Бөгдей иісі болса                                                                                         — иісті

 

Ақ затпен сары уызы араласып кетсе                                                       — сарқу

 

Сары уызы сыртқы қабығында жабысып қалса                                      -құрғақ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. О.Мұстафин, Б.Барақбаев “Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы”1993ж.
2. Е.Байбарақов “Өнеркәсіптік негіздегі құс шаруашылығы”1977ж.
3. Қазақстан республикасы халыққа білім беру министрлігі. Алматы еңбек қызылту орденді. Зооинженерлік мал дәрігерлік институты. “Құс шаруашылығы және құстың жұмыртқасы мен өнім өндірудің технологиясы” методикалық нұсқаулар 1992ж.
4. А.Б.Таңатаров, Ш.Ә.Әлпейісов, С.Т.Дабжанова. “Құс шаруашылығы”,-Алматы,2005.-312 бет.
5. Ш.А.Альпейсов. “Птицеводство”. Алматы,2001.
6. В.И.Фисинин, Г.А.Тардатьян. “Промышленное птицеводство”-М.,Агропромиздат,1985.
7. Кочиш И.И.Петраш м.Г., Смирнов С.Б. Птицеводство.-М.: Колос С, 2004.-407 с.: ил.- (Учебники и учеб. пособия для студентов высших учебных заведений).
8. А.Ә. Төреханов, Н.Ә. Жазылбеков, М.А. Кинеев “Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: Алматы: Бастау”, 2006.
9. Агеев В.Н. және тағы басқалар. Құстарды азықтандыру. “Колос”, 1992ж.
10. Агеев В.Н. Өндірістік құс шаруашылығы “Колос” Москва 1988ж.
11. Бонко П.Е. Өндірістік негізде жұмыртқа және ет өндіру. “Колос” Москва 1985ж.
12. Гоцелюк И. Чебаков В. тағы басқалар. Тауықтарды тор клеткада ұстаудың экономикалық тиімділігі. Журнал. “Птицеводство” №6 1992ж
13. Догодаев А.Н. Старчиков Н.И. Тауықтарды тор клеткада ұстаудың технологиясы. Масква. “Колос” 1998ж.
14. Догодаев А.Н. Старчиков Н.И. Варакино Р.И. Жұмыртқа бағытындағы тауықтардың кросстары. Масква. “Колос” 1998ж.
15. Иоцюс Г.П., Старчиков Н.И. “Құс шаруашылығы”,- Масква. “Колос” 1998ж.
16. Карюкина К.И. Өндірістік құс шаруашылығының экономикасы. Масква. “Колос” 1993ж.
17. Конвинко Д.А., Черкашенко М.А. “Құс шаруашылығы”,-Алматы, . “Қайнар” 1998ж .
18. Миаи Л.К., Вячи Э. Тауықтың жасына қарай жұмыртқаның қасиеттерінің өзгеруі ВАСХНИЛ 1986ж.
19. Орлов М.В. “Инкубация”. Оқулық. Москва 1988ж.
20. Петров С.Г., “Ыстық ауаның құс өнімділігіне қарсы әсері”. Журнал. “Птицеводство” №7 1992ж.
21. Пенножкевич Э.Э., Злогевская К.В., Шахпова Л.В. «Разведение и племенное дело в птицеводстве». Масква. “Колос” 1992ж.
22. Фокина З.В. Тауықтарды тор клеткада ұстау. Масква. “Колос” 1996ж.
23. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. М 91 – Ветеринариялық гигиена. Оқулық. –Алматы: “Білім” баспасы, 2005. – 432 бет..

Түйін

           

            Инкубациялау технологиясын жетілдіруді қамтамасыз ету үшін сапалы да, өмір сүруге қабілетті жас құс алу. Ұрықтандырудың саны мен сапасы аталық құсты өндіруге байланысты болады. Аталықтың жыныстық белсенділігі мен ұрықтандыру әдісі, олардың тұқымына, жасына, азықтандыру мен өсіру жағдайына және де мекиен-тауықтардың жасына да байланысты болады.

 

Резюме

 

          Технологию инкубации разрабатывают, чтобы обеспечить вывод качественного, жизнеспособного молодняка птицы. Оплодотворенность зависит от количества и качества самцов-производителей. На половую активность их спермы влияют порода, возраст, условия содержания и кормления, а также зависит от возраста кур-несушек.

 

 

Resume

 

          Technology to incubations develop to provide the conclusion qualitative, viable saplings of the birol. Oplodotvorennosti depends on amount and quality male-producers. On sexual activity male and impregnating ability of theis semen affect the sort, age, condinion of the contents and nursings, as well as depends on age of the hens-layer.