Дипломдық жұмыс: Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі

Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті

 

 

 

Қошқар Сейілбек Мошқалұлы

 

 

 

 

Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

 

 

 

Мамандығы 5В120100 – «Ветеринариялық медицина»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2018

 

Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті

 

 

 

 

 

Дипломдық жұмыс

 

Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі

 

Беттер саны:	45
Сызбалар мен көрнекті Материалдар саны:	13

 

 

Орындаған 5В120100 — ветеринариялық медицина мамандығының 508- топ студенті Қошқар Сейілбек Мошқалұлы

2018 ж. «     » мамырда қорғауға жіберілді

 

 

Кафедра меңгерушісі	_____________		Г. К. Джанабекова
Жетекшісі	_____________		С. Е. Ермағамбетова
Норма бақылаушы РһD	_____________		А. С. Ибажанова
Сарапшы в.ғ.д.	_____________		Х. Б. Абеуов

 

 

 

Алматы 2018

 

 

Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті

«Ветеринария» факультеті

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығы

«Микробиология және Вирусология» кафедрасы

 

 

Дипломдық жұмысты орындау

 

ТАПСЫРМАСЫ

 

Студент Қошқар Сейілбек Мошқалұлы

 

Жұмыс тақырыбы: «Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі»

 

Университет бойынша 2017ж 14 қараша № 550-К бұйрығымен бекітілген.

 

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 2018 ж. «30» мамыр.

 

Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері

 

 ҚазҰАУ «Микробиология және Вирусология» кафедрасының «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасында өндірістік практикаға 2017ж маусым айынан бастап келді. Осы уақыттан бері зертхананың мұражайында сақталған вакциндік, әлсіретілген S.dublin 12 штамдарымен жұмыс істей бастады. Леофильды (кептірілген), әлсіретілген вакциндік S.dublin 12 және уытты S.dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеуді үйреніп, өздігінен дипломдық жұмыс орындауға мүмкіндік алды.

 

Дипломдық жұмыста (жобада) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

 

1. Әдеби шолу;
2. Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
3. Ірі қара сальмонеллезіне қарсы ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.

 

          Графикалық материалдардың тізімі:

          Дипломдық жұмыста: 7– кесте, 6-суреттер, сондай-ақ жұмыста- 38 әдебиет көзі пайдаланылды.

 

Ұсынылатын негізгі әдебитеттер:

1. Толысбаев Б.Т., Бияшев Қ.Б. Микробиология және иммунология. – Алматы.- 2006. – 470 б.
2. Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. — Алма-Ата, 1991. – Б.42.
3. Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. — Алма-Ата, 1991. – Б.42.
4. Матвиенко Б.А. Жануарлардың сальмонеллезы // «Ауылшаруашылық жануарларының аурулары» кітабынан. – Алма-Ата, АЗВИ. 1986. – 32-35 бет.
5. Котова А.Л. және басқалары. Сальмонеллездер. – Алма-Ата: Ғалым, 1992, Б.215
6. Красноженова Е.П., Бочкарева О.П. //Микробиологическая 2006. 298с.диагностика инфекционных заболеваний (учебное пособие). — Ростов-на-Дону.

 

 

Жұмысты арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

 

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Әдебиетке шолу	Ермағамбетова С.Е.	Қазан 2017ж.
Негізгі бөлім	Ермағамбетова С.Е.	Желтоқсан 2017ж.- Сәуір 2018ж.
Еңбек қорғау және экология мәселелері	Оралбаев С.Ж.	Мамыр. 2018ж.
Экономикалық тиімділігі	Тажигулова Ж.Ж.	Мамыр. 2018ж.

 

 

 

Кафедра меңгерушісі	_________	Г.К.Джанабекова
Жұмыс жетекшісі	_________	С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент	_________	С.М.Қошқар

 

 

 

 

 

Дипломдық жұмысты орындау

КЕСТЕСI

 

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер
1	Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу және шолу	Қаңтар 2018ж.	Орындалды
2	Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.	Ақпан 2018ж.	Орындалды
3	Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының морфологиясын, антигендік, культуральдық, биохимиялық, қасиеттерін зерттеу.	2018ж. Қаңтар -Наурыз	Орындалды
4	Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік қасиетін зертханалық жануарларда зерттеу.	2018ж. Ақпан-Сәуір	Орындалды
5	Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.	Сәуір 2018ж.	Орындалды
6	Қорытындылар	Сәуір 2018	Орындалды
7	Ұсыныстар	Мамыр  2018	Орындалды

Кафедра меңгерушісі	___________	Г.К. Джанабекова
Жұмыс жетекшісі	___________	С.Е. Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент	___________	С.М. Қошқар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР		7
АНЫҚТАМАЛАР		8
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР		9
1 КІРІСПЕ		10
1.1	Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы	10
1.2	Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті	10
2	ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ	12
2.1	Сальмонеллез ауруына сипаттама	12
2.2	Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары	16
3	НЕГІЗГІ БӨЛІМ	22
3.1	Зерттеу материалдары мен әдістемелері	22
3.2.	Өзiндiк зерттеулердің нәтижелері	25
3.2.1	Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.	25
3.2.2	Вакциндік S.dublin 12 штамының қалдық уыттылығын сақтауды анықтау	30
3.2.3	Salmonella dublin 12 штамымен иммундеу кезіндегі реактогендік қасиетін анықтау	31
3.2.4	Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру	32
3.3	Зерттеулердің нәтижелерін талқылау	36
3.4	Экономикалық тиiмдiлiгi	37
4	ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ	40
5	ҚОРЫТЫНДЫЛАР	42
6	ТӘЖІРИБЕЛІК  ҰСЫНЫСТАР	43
7	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	44

 

 

 

 

 

 

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

 

Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандартқа сілтемелер келтірілген:

 

МЕМСТ 4233-77 – Хлорлы натрий. Техникалық шарт

МЕМСТ 6709-72 – Дистиллденген су Техникалық шарт

МЕМСТ 17206-84 – Микробиологиялық агар. Техникалық шарт

МЕМСТ 20227-91 – Зертханалық шыны ыдыстар

МЕМСТ 20292-74 – Сыйымдылығы 100, 200 және 1000 мл шыны колбалар

МЕМСТ 1530-65 – Пергаментті қағаз

МЕМСТ 12026-66 –Сүзгі қағаз

МЕМСТ 5692-67 – 96%-тікспирт-ректификат.

ТУ 480-11-10-73 – Шыны қарындаштары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АНЫҚТАМАЛАР

Дипломдық жұмыста келесі теминдер келтіріген:

Идентификация – микроорганизмдердің қасиеттерінің жиынтығының негізінде түрге дейін ажырату.

Штамм – морфологиялық және биологиялық қасиеттері ұқсас микроорганизмдердің бір түрі.

Иммунитет – организмнің генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық және инфекциялық емес агенттерді жұқтырмаушылығы.

Антигендер – деп иммунды жауапты тудыра алатын бөгде заттар мен структураларды айтады.

Агглютинация – микроорганизмдердің бір – бірімен желімденіп, бір жерге жиылуын айтамыз.

Вируленттілік – патогендіктің бірлігі.

Сальмонеллез – Salmonella туысы немесе қылау (паратифоздық) бактериялары тудыратын басым түрде түсік тастаумен көрінетін жұқпалы ауру.

Аттенуация – қандай да бір физикалық, химиялық немесе биологиялық факторлардың әсерінен белгілі бір микроорганизмнің уыттылығын әлсірету.

Қалдықтық уыттылық – әлсіретілген штамдағы уыттылық қасиеттерінің сақталуы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГIЛЕР

Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен шартты белгілер келтіріген:

 

БДҰ	—	бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ	—	бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЖОЭМИ	—	жалпы одақтық эксперименталды микробиология институты
ДДҰ	—	дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖШС	—	жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЕПС	—	ет пептон сорпасы
ЕПА	—	ет пептон агары
АР	—	агглютинация реакциясы
ТЕГАР	—	тікелей емес гемагглютинация реакциясы
ШТБ	—	шоғыр түзуші бірлік
ЛД50	—	өлім дозасы
0С	—	Сельций градусы
МЕМСТ	—	мемлекеттік стандарт
ІҚМ	—	ірі қара мал
АСӨ	—	ацидофилиннің сорпадағы өсіні
АСӨД	—	ацидофилиннің сорпадағы өсін дәрмегі

 

 

1 КІРІСПЕ

1.1Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы

Халықштұтынатыннөнімдердің 70-80 %-ын малнөнімдердікқұрайды. Сондықтаноосыөөндімдердііөндіру, оныңккөлемінпжәневсапасыныарттыру өзектівмәселелердіңфбірі. Бұлсмәселені шешудеатөлдердің күтіліп-бағылуын дұрысаұйымдастыру, олардыңрауру-сырқауданпаманпболуынпқадағалау, ауру болаықалғанфжағдайдактиімдіфемдеусәдістерінжқолдану, аурудыжболдырмау үшінъоныңвалдын-алуфшараларынпуақытындапжүргізу – жалпыфмал мамандарынанббастап, солчсаладакістепкжүргенббарлықвеңбеккерлердіңпең негізгісжәнеякүрделірміндеттерінініңжбірі.

Жасптөлдердіңяарасындавкеңфтараған асқазан-ішек аурулары. Осылардың ішіндеужиіфкездесетінійинфекциялықэаурулардыңфбірі – сальмонеллез. Ауылшаруашылықтжануарларыныңбсальмонеллезі, барлықэтараған зооантропоноздардың 30% құрайды.  Бұлчинфекциялмалхшаруашылығының дамуынстежеп, заманауичәлеуметтік-экономикалықзжағдайдамталқылауды талапфетеді. Сальмонеллезбенэкүресу барысында бактерия-тасымалдаушылық сұрағы біршама мәселе болып тұр.  Ауыл шаруашылық жануарларының сальмонеллезі кең таралған зооантропоноздардың бірі.

Сальмоноллез ауруыжветеринариялық — санитариялық жағдай дұрыс сақталмаған, уақытылы жүйелі түрдепвакцинация жүргізілмеген, азықтандырылуы дұрыс жолға қойылмаған кезде орын алады. Замануи жүйе бойыншавжануарлардан, адамдардан және жануарлар азығынан, қоршаған ортадан бөлініп алынғанвсальмонеллалардың 2500 сероварлары бар екені анық. Олардың көбісізтоксикоинфекция ретінде сипатталған.

Осының барлығы бұл инфекцияныңяэпизоотологиялық жағдайын зерттеуді, инфекциялықкүрдістің негізгі факторларын ашуды, сонымен қатар емдік және алдын-алу және ветеринарлық-санитария шараларын жетілдіруде қажеттелік тудырып тұр. Сальмонеллездівалдын-алу мәселесі дәстүрлі және әмбебап әдіс ретінде жиі вакцинацияғавалып келеді.

1.2 Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті.

Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасының мұражайында сақталған ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.

Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты Алматы облысы шаруашылықтарыдағы ірі қара малвсальмонеллезін алдын алу үшін Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасында дайындалған, ірі қара малисальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанмвакцинаның иммуногендік сапасын зертханалықлжануарларда анықтау.

Көрсетілгенвмақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:

1. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамыныңсантигендік, өсінділік, биохимиялық, иммуногендікдқасиеттерін зерттеу.
2. Ірі қара малюсальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанжвакцинаның алдын алу қасиетінъзертханалық жануарларға тексеру.

Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы. Дипломдық жұмыстың зерттеулері 2017-2018 ж.ж. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасында  жүргізілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

2.1 Сальмонеллез ауруына сипаттама

Бүгінгі күніыауыл шаруашылығы саласын дамыту мәселелеріне ерекше мән беріліп, таяу арада ет өнімдерінпшетелге шығару міндеті белгіленіп отыр. Бұл ретте, алдағы 5 жыл ішінде 60 мың тоннажэкспорттайтындай әлеуетке қол жеткізумтапсырылды. Ет бағытындағывмал шаруашылықтарын дамытуымыз үшін асыл тұқымды мал санын көбейтуге баса көңіл бөлініп отыр. Сондықтан, мүйізді ірі қaрa мал басын көбейтудеринфекциялық ауруларға дер кезінде балау жасап, аурудың алдын алудың маңызы зор. Сальмонеллез – сальмонеллдік тұқымдасчтүрлерінен туындайтын адам менвжануардың кеңінен тараған жұқпалыбауруы [1].

Aнaлық сиырлaрдың іш тaстaуымен, осы іш тaстaудaн кейін бірқaтaр сиырлaрдыңдсепсистен өлуімен және бұзaулaрдың өлімімен, ересек бұзaулардың aртриткефшaлдығуымен сипaттaлaтын сальмонеллез (пaрaтиф, қылау) aуруы шaруaшылыққа көпкэкономикалық зиян келтіреді. Барлық елдерде бұзаузсальмонеллезі кең таралуына ауруғавдиагноз қою және аурудың тәндік алдын алу шараларының әлі де болса жеткіліксіздігі себеп болып отыр. Сонымен қатар, аурудың кең таралуынаъсальмонеллез ауруынан кейін көп малдар бактерия тасымалдаушы ретінде қалып, аурудың-таралуына қолайлы жағдай жасайды.Түсік болғaн төлдерді, төл шуын және өлген жaнуaрлaр өлексесін жеген иттер және aтжaлмaндaр дa қоздырушыны тaрaтуы мүмкін. Ауылчшаруашылық жануарлары және құстар негізгі жұқпа көзі болып табылады. Сол сияқты кеміргіштер, әсіресе егеуқұйрық пен тышқан сальмонеллезвжұқпасының көлемді қоры болып табылады  [2].

Сальмонеллез кезіндефқоздырушылар көзі ретінде адамның рөлі де дәлелденді. Бұндай жағдайда ол кішкентайфбалалар мен егде жастағы адамдар, сондай-ақ иммунитеті әлсіз тұлғалар үшін өте қауіпті. Қоздырушыныржұқтыру механизмі көбінесевтамақ арқылы (алиментарлы) іске асырылады. Бұл ретте тағам өнімдері, әсіресе ет, өнімдері, қоздырушыны таратувфакторлары болып табылады [3].

Aуыл шaруaшылығындa aғынды судыжпaйдaлaнып, бaрлық қaуіпсіздік ережелерінэсaқтaғaнның өзінде, жaйылымдa жүрген жaнуaрлaрғa ауру жұғaды. Қорaлaр, қыстa шөп шaшaтын жер, бaсқa сыртқыьортa нысандары S.dublin қоздырушысымен зaлaлдaнсa, ондa олaр ұзaқ уaқытбинфекцияның көзі болып тaбылaды [4].

Сальмонеллезсқоздырушыларычтемпература, ылғалдылық және жұғу көлемділігіне байланысты сыртқы орта нысандарында өмір сүруге қабілеті бар. Қазіргі уақытта тауық, ірі қара мал және шошқажқоздырушылардың эпизоотиялықымаңызды көзі болып есептеледі. Ветеринарлық бақылаудан өтпеген етті пайдаланбауды қағида ретінде ұстану қажет. Пастерленбегенфсүтті қайнаған түрінде ғана ішуді ұсынылады [5].

Сиырдыңвсaльмонеллезден іш тaстaуы қыс мезгілінде шөптің тaпшылығы, aзық жетіспеушілігіне ұлaсқaнжқaтaң қыс, құнaрсыз aзық, әсіресе A витaминінің жетіспеуі, aнaлықэсиырлaрдa төлдеуге жaқын қaлғaндa ұзaқ емдеу, минерaлдықвaлмaсудың бұзылуы (Сa, Р) ірі және концентрленген aзықтaрдың тaпшылығы, мaл шaруaшылығыжқорaлaрының зоогигиенaлықэжaғдaйын қaнaғaттaнaрлықсыздығы, жaнуaрлaрдың қорaдa тaр орнaлaстырылуы, жaздық жaйылымғaъжaуын-шaшын және қaр жaуғaндa емдеу сaлдaрынaн жaнуaрлaрдыңврезистенттілігінің әлсіреуінен туындaйды [6].

Сальмонеллез (Salmonellosis, паратип)- жіті өткенде қызбамен, іш өтумен, ал созылмалыэөткенде өкпенің қабынуыменферекшеленетін төл ауруы.

Тарихи деректер. 1885 жылы Сальмон мен Смит обадан өлген шошқаның өлексесінен микроб бөліп алып оны Bact. Suipestifer деп атады. 1934 жылы халықаралықбмикробиологтар қоғамыббұл топтағы микробтарды сальмонеллалар деп, ал қоздыратын ауруды сальмонеллез деп атауды ұсынды.

Қоздырушысы. Сальмонеллаптуыстығын құрайтын бактериялар Enterobacteriaceae тұқымдастығынаджатады. Соматикалық О, жіпшесіндегі Н және қауашақтық К антигендері арқылы Кауфман-Уайт жүйесі бойынша 2200-ден астам серологиялықвварианттарға бөлінеді. Олар әртүрлі түліктің төлінде  сальмонеллез қоздырады. Сонымен қатаррбуаз малдың іш тастауына себепші болады. Сальмонеллалардыңоморфологиялық құрылысы жағынан бір-бірінен айырмашылығыажоқ десе де болады. Олардың барлығывқысқаша таяқша (1-4 х 5 мкм), ұштары жұмыр, грам теріс, спора түзбейді , кейбір варианттарынан басқаларында жіпшелері бар, қозғала алады. Бір-бірімен ажырату үшін төсеніш шыныдафмонорецепторлық О және Н қансарысуларымен агглютинация реакциясын қояды. Сальмонеллалардыңпәрқайсысы белгілі бір жануарларға бейімделген: сиырға-S.dublin, шошқаға-S. cholerasuis және S. typhi suis, тауыққа-  S. gallinarum-pullorum, үйрекке- S. enteritidis, жылқыға- S. abortus equi, қойға-S. abortus ovis, тышқанға, басқа да кемірушілер мен су құстарына-S. typhimurium.

Төзімділігі. Сыртық ортадайөте төзімді. Топырақта, көңде, суда 9-10 ай сақталады, 70-75 ⁰ С- та 30 мин қыздырғандаоөледі. Дезинфектанттардың әсеріне басқа спорастүзбейтін микробтарғалқарағанда анағұрылым төзімді. Зарарсыздандыру үшін 1 сағатъэкспозициямен 3%-ды күйдіргіш натрий, 2%-ды белсенді хлоры бар хлорлы әк, 20% жаңа сөндірілген әк, 5%-ды ксилонафт эмульсиясы, 2% формальдегидверітіндісі қолданылады.

Індеттікферекшеліктері. Сальмонеллезбен барлық түліктердің төлдері ауырады. Бұзау 10 күндігінен 2 айлығына дейінгі аралықта ауырады. Зертханалықфжануарлардан ақ тышқан бейім оны биосынама қою үшін пайдаланылады. Сальмонеллалардыфалып жүру жануарларжарасында кең тараған. Сальмонеллезде буаз мал іш тастайды. Іш тастау буаздық мерзімінің екінші жартысына ауған сәтте басталады. Ол кездешшарана суымен сыртқы ортаға көп мөлшердефсальмонеллалар бөліпйшығарады. Ауру белгісі жоқ микроб алып жүретінжересекфжануарлар инфекция қоздырушысын сүтпен және нәжіспен бөліпэшышғарады.

Ауырған жас төлфсальмонеллаларды нәжіспен, несеппен, мұрыннан аққан сорамен, сілекейменфбөліп шығарады. Бұл бөлінділерфжем-шөпті, суды, төсенішті, қорадағывәртүрлісзаттарды ластап, оларды аурудың жұқтыру факторларынафайналдырады.

Төлдің сальмонеллездауруына жағымсыз факторлары: рационда белоктың, витаминдердің, минералдықлзаттардың, кальций мен фосфордыңфжетіспеуі, қысқы күндері қораның суықжжәне дымқыл болуы, ал жазда ыстықтың өтуі себеп болады.

Дерттенуі. Төлдіңфішегіне түскен сальмонеллаларфөсіп-өніп қабыну процесінлтуғызады. Ішектен қоздырушының өзі және оның өнімдері, әсіресе эндотоксиндеріысөл жүйесіне өтіп одан қанға түседі. Қоздырушының өсіп-өну қарқындылығы жоғарылағанда оның уыттылығы артып, көп мөлшерле улы заттар бөліп шығарады. Сальмонеллездіңрдерттену процесіндеықоздырушы микробтың эндотоксиніжмаңызды рөл атқарады. Бұл улы заттар қан тамырларына әсер етіп, экссудат бөлініпошығуына қан тамырларынан эритроциттердіңфсүзіліп өтіп, кілегейлі және сірлі қабықтардыңдқанталауына жағдай туғызады. Ішектің кілегейлі қабықтарындағы, бауырдағы, көкбауырдағыфжәне бүйректегі дегенеративтіыпроцестер өліеттенуге әкеліп соқтырады. Өкпенің, мидың, буындардыңжзақымдануы мүмкін. Буаз жануарлардың жатыры мен оның ішіндегі төл дертке шалдығады. Сальмонеллалардыңабүкіл денеге жайылуыхжануардың өліміне себеп болады.

Өтуі мен  симптомдары. Жасырынвкезеңі 1-3 күн кейде 7 күнге дейін созылады. Ауру септицемия, жітіыжәне созылмалы энтерит түрінде өтеді. Жас төлдерде септицемия, ересек малда жіті энтерит түріндежкейде  созылмалы энтерит түрінде байқалады. Бұзаудаасальмонеллез жіті, жітіден төмен, созылмалыджәне үзікті түрде өтеді. Жітідөткенде қатты күйзеліп, дененің ыстығы көтеріліп тұрақты 41-42 ⁰ С болады. Ауырғаныбұзау бір орыннан көп жылжымайды, көбіне жата береді, жатқандаомойынын созып немесеркеудесіне бүгеді, тұрғанда бөгжиіп, көзін жартылайфғана ашады. Тамыры жиілеп, минутына 110-150 рет соғады. Ентігіпвбүйірімен демалады, тынысы жиілеп, минутына 60-90 ға жетеді. Көздіңоконьюктивасы қызарып, домбығып, жас ағады. Танауынан кілегейлі сұйықфағады, жүні ұйпаланып, терісі тұла бойында қызынып, сирақтарывмен құлақтары суынады. Егер бұзау өліп қалмаса 2-3 күн өткен соң іші өте бастайды. Нәжісіфсұйылып, түсі қоңыр-сарғыш, басында қоймалжың жалқақ, ал соңынын қан аралас болады. Нәжістің иісі жағымсыз, бара-бара іштің өтуі күшейіп, артқы тесіктен өзіне-өзі нәжіс ағып тұрады. Кейбір бұзау дірілдеп, қалтырап сирақтарыныңпбұлшық еттері жыбырлап тұрады.

Жітіден төмен өткендефклиникалықфбелгілері жіті өткендегідей бірақ бәсеңірек білінеді. Іші бір өтіп, бір тиылады, тыныс мүшелерінің зақымдануы: ринит, коньюктивит одан кейін жөтел байқалып, танауданасулы кілегейлі  сора ағады. Жұтқыншақтыпбасқанда жөтеле бастайды. Аускультация кезінде өкпеден визикульярлық тынысыпен сырыл естіледі, перкуссия кезінде кейде өкпенің алдыңғы бөлігінде дыбыс бәсеңдеп шығады.

Созылмалыфөткенде жіті және жітіденнтөмен өтуінен туындайды, тыныс мүшелерінің басым зақымдануыменгерекшелінеді.

Үзікті түрі кей жағдайларда ересекабұзауларда байқалады. Жем-шөпке зауқы төмендеп, ыстығываздап көтеріледі. Кейдевіші өтіп бірер күн өткен соң  жазылып кетеді.

Патологиялық-анатомиялықвөзгерістер. Сальмонеллезфжіті өткенде барлық түліктің төлдерінде негізгіэөзгерістер құрсақ қуысында байқалады. Кілегейлі және сірлі қабықтарырқанталап, сөл түйіндері мен көкбауыр ұлғайады. Бауыр мен бүйректеъдегенерациялық өзгерістер болады, ішектер катарлы қабынуға ұшырайды, ұлтабардың кілегейлі қабығы ісініп, қан кернеп қанталайды. Көк бауыр ұлғайып, шеті бүлінеді, астында ұсақ-ұсақ қанталаған телімдер кездеседі.

Жітіден төмен жәнедсозылмалы өтсе патологиялық-анатомиялық өзгерістер айқынырақобілінеді. Барлық мал түліктерінің өкпесі қабынады. Өкпедегі дерт процестері алдыңғырбөліктерінен басталып, ортаңғы және артқы бөліктеріне ауысады. Сальмонеллезвсозылмалылөткенде тоқ ішектің зақымдануы күштірекфболады да сөл фоликулалары өліеттеніп, кілегейлі қабықтары қабыршықтаныпдқабынады.

Балау. Сальмонеллездіфбалау үшін індеттанулықддеректер, аурудың клиникалықыбелгілері мен патологиялық-анатомиялықжөзгерістері ескеріліп арнайы зертханалық зерттеулер жүргізіледі. Ауру негізінен малдар жаппай төлдеген кездезбасталады. Сальмонеллезге күдікфтуған жағдайда зертханаға сойылмаған өлексе немесе ішкіпүлпершек мүшелер( бауыр өтіменен, көкбауыр, бүйрек, шажырқаййсөл түйіндері, жілікхсүйектері), іш тастағанзкезде тастанда төл, малдың тірі кезінде нәжіс, қан, іш тастаған малдың жатырынан аққан бөліндіфжіберіледі.

Сальмонеллездійбұзаудазколибактериозданыжәнеыдиплококтыаинфекциядан ажырату керек. Барлық жағдайда соңғы қорытынды бактериологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделеді.

Емі. Сальмонеллезбенвауырған төлді тез бөліп алып оқшаулайды, күтімін жақсартып диеталық азықтарыбереді. Ішкі ағзаларда тереңдөзгерістер болмай тұрып, неғұрлым ерте емдесе соғұрлым ем нәтижелі болады. Ем жан-жақты кешенді түрде жүргізіліплсальмонеллардың өсіп-өнуін тежеуге, дененің улануын бейтараптауға, ас қорыту және тыныс алу мүшелерінің қызметін қалпына келтіругербағытталуы керек. Этиотропты дәрмектерден сальмонеллезге қарсы антитоксиндікақансарысуын, бактериофаг(гертнерфаг), антибиотиктер (синтомицин, левомицитин, канамицин, тетрациклиндер ), сульфаниламидтеро(нурсульфазол, дисульфан, этазол, сульфидин, сульфадимизин), нитрофурандар ( фуразолидон, фурацелин, фуразолин) беріледі. 2-3 дәріні қабаттастырыпволардыңфсинергизмдік қасиетін ескере отырып қолдану жақсы нәтиже береді. Гипериммундыақансарысуын пайдаланғандафантибактериалық дәрілерді қосадпайдаланған жөн. Өкпеде қабыну процесі болғандажбұлшық етке пенициллин немес стрептомицин жіберужқажет. Барлық жағдайда даоауырған малға микроэлементтер, аминқышқылдары, витаминдер, ферменттерйжақсы көмектеседі. Бұлфорайды кейбір бактериялық перпараттарды: ацидофилин, АСӨ, АСӨД пайдалану тиімді.

Иммунитет. Сальмонеллезге қарсыщиммунитет аурыпфжазылған соң және қолдан иммундеу арқылыдқалыптасады. Жас төлдіңпбұл ауруғафқарсы тұру қабілетініңхқалыптасуы үшінпуыздың маңызы зор. Сапалывуызды уақытылы және жеткілікті мөлшерде емген төо ауруға төзімді болады. Буаз малды сальмонеллезгежқарсыдиммундеу-туған төлдің ауруға қарсыжтелімді иммундық қабілетінің басты шартыдболыпфтабылады.

Сальмонеллезгежқарсы ертедендберідөлтірілген формолашудасты және формолтиомерсоловакциналарыықолданылып келеді. Олардырүлкеныдозада бірнеше рет егуге туралкеледі. Буаз малдыдтуарынан 50-60  күн бұрын 10 мл, 8-10 күн өткен соң, екінші рет 15 мл дозада егеді. 20-30 күндік бұзауды бірінші рет 7-10 күн өткен соң екінші рет 1,5-2 мл дозададегеді.

Дауалауджәнеркүресужшаралары. Төлдіңысальмонеллезгедшалдығуының басты себебі малды дұрыспбағып күтпеу, зоогигиеналық-санитариялық шаралардың дұрыслжүргізілмеуі, аудудың алдын-алу үшін малдың күтіміне, малды төлдетуге, жасэтөлділдұрыс бағуға баса назарщаудару керек. Сонымен қатарвауруғавқарсыварнайыфшараларгретіндексальмонеллезгеықарсыфвакциналар кең қолданылады. Вакцинамен буаз малды да жаңадан туған төлді де егуге болады.

Шаруашылықтадсальмонеллез байқалғандапауруға барлық малды клиникалық тексеруден өткізіп, термометрменфыстығын өлшейді. Ауырған және күдіктіажануарларды бөліпвалып емдейді. Саурмалдыовакцинациялайды. Жем- шөптің сапасына, малды азықтандыру тәртібіне қатаң бақылау енгізеді. Қора жайды, құрал-саймандыыдезинфекциялап, кемірушілерге қарсы дератизация шараларынпжүргізеді.

Жұқпалыыаурулармен күреспбарысында жалпылама ветеринарлық-санитарлық шаралармен қатар арнайы күресошараларын да қолданудың орны бар. Дегенмен, ол күресфшаралының да тиімділігідбірнеше факторларға, атап айтқанда, қолданғанждәрмектердің сапасынафжәне белсенділігінекбайланысты. Қазақстандағы індеттік жағдайдыщмикробтардыңыбірнеше түрінің жиынтығы (ассоциациясы) аурулардың себепшісі ретінде болыпвкелетіндігі қиындата түседі, сондықтан жұқпалылаурулармен текрвакцинаның көмегімен ғана күресу жеткіліксізфболары сөзсіз [7].

 

2.2 Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары

Сальмонеллезбенытабысты күресдшараларды жүйелі жүргізуге негізделген. Оларды туғызатынпсебептерді анықтап, таралуын жоюға бағытталған шараларды қамтиды. Бұлвретте алдын алу мақсатында ветсанитариялық, арнайы және жалпыпшараларды біріктіретін кешенді шараларға ерекше назар аударувкерек. Сондай-ақ, аурудың нақты бір аймақта өтуін, індеттікржағдайды талдау жәневжүйелі түрделзерттелуі керек [8].

Қолда бар ақпаратқафсәйкес, сальмонеллездің алдын алуфшараларының жиынтығы  белгілі біражағдайларда әзірленгендігіне негізделуі керек. Бұл кешенге келесі шаралар кіреді: ұйымдастыру-шаруашылық, арнайы індетке қарсы шаралар және індеткежқарсы болжам. Ұйымдастыру шаруашылық шаралары, сальмонеллезден тазаышаруашылықтан ірі қара мал басын сатып алумен басталады. Жаңазәкелінген жануарларға 30 тәулік аралағында дауалық  карантин жарияланады. Қажетыболған жағдайда салмонелла тасымалдаушылыққа бактериологиялықызерттеулерржүргізіледі. Шаруашылыққафкеліп түскен жем-шөп бактериологиялық зерттеуді талап ететді, себебі оларвсалмонеллажөсінділерімен жанасқанжболуы мүмкін. Бұдан басқа шаруашылықтаымекендейтінджабайы кемірушілердің өлекселері де зерттеледі [9].

Шаруа қожалықзқызметкерлері жыл сайын санитарлық эпидемиологиялық станцияданвсалмонеллафтасымалдаушылыққа алдын алулық тексеруден өтіп тұруы қажет.

Жалпы кешендівшараларғажміндетті түрде сапасы тексерілген профилактикалықфдезинфекция, дератизацияджәнердезинсекция, түсік тасталғанзтөлдер шуымен біргефжәне өлекселерді өтелдеу, жануарларға белсенді моциондынұйымдастыру, қора-жайамикроклиматын және жануарлардыыазықтандыруды қадағалау; бұзауларды қыс мезгілінде ультракүлгіндсәулесімен сәулелендіру, гертнерфагтар, пробиотиктер және микробтарға қарсынпрепараттарды қолдану [10].

Салмонеллезгефқарсы күресвшаралары жоспарлы түрде қоршаған ортадағы салмонеллаларды жүйеліфжоюға бағытталып, табындағыжинфекция қоздырғыштарыныңшкөзін анықтапкжоюғашнегізделген.

Қора-жайда күнделіктіудезинфекцияржүргізіліп, ал ауру малдар тұрған станоктардыйдезинфекциялықферітінділерімен тәулігіне кем дегенде 2 рет залалсыздандырылады. Жаңаданщанықталғанйауру малдардыдоқшаулап, станоктардыйқайтаыдезинфекциялайды.

Сальмонеллезфауру кезінденемді кешендівтүрде қолдану керек, организмдегі қоздырушыны жою қажет, интоксикацияданфтазартып, ас қорыту және тыныс алупфункцияларын қалпына келтіру қажет [11].

Қазіргі таңдафсальмонеллезге қарсыақолданылатын спецификалық биологиялық препараттар, антибиотиктер, сульфаниламидтер, нитрофурандер жақсы нәтиже көрсетуде. Кез келген емдікжпрепараттарфуақытылыкқолданған кезде ғана тиімді нәтижефбереді және дефжануардыңпрезистентілігі жоғары болу қажет ( дұрыс азық беру, зоогигиенаныңцдұрысфсақталуы және т.б.). Міндеттіфтүрде дәріліккпрепараттарды қолдану алдында, дәрілердің титрін және де жануардан бөлініпфалынғаннмикроорганизмдерініңфдәрілерге сезімталынпанықтау қажет [12].

Сальмонеллезвкезінде спецификалықопрофилактикалықфшаралардан басқа, жеделвтиімді ем қолданудқажет.

Сальмонеллездівзерттеу барысындаыпрофилактикалықфжәне емдік мақсатындавтүрлі антибиотиктерлкеңінен қолданылады. Жануарларыүшін ең тиімді әсерреткенплевомицетин, синтомицин, биомицин, тетрациклин, биомицин, стрептомицинвжәне де басқафантибиотиктер дара жәнеабірге қолданады [13].

Ішкі мүшелердевдеструктивті, қайтымсызвморфологиялықфөзгерістер болмайвтұрып сальмонеллезбеныауыратын бұзаулардыңыемінпнеғұрлым ертерек бастауыкерек. Ағзадағыфсалмонеллалардыртежеу, интоксикацияның алдын алу,ас қорытуфмен тыныс алудмүшелерінің бұзылған функциясын қалыптастыруға кешенді ем шараларшқолдану керек [14].

Жануарларвсальмонеллезін төмендету үшінрзоотехникалық және де ветеринарлық-санитарлық шараларды кең ауқымда жүргізу қажет, сонымен қатар телімді, серо жәнепвакцинопрофилактика маңыздыррольфатқарады. Иммунопрофилактика макро- және микроорганизмдеррарасындағы теңдік арақатынасты адамның пайдасына қарай қозғаушы, соныменоқатар індеттік тізбекті айырушы күш болып табылады [15].

Ірі қара мал басын сақтауға, жаңантуған бұзауларға емдік-профилактикалық мақсатта гипериммундыдқан сарысуын қолдану жануарлардыңоорганизмдегі резистентілігінлкөтеруші шаралардың біріыболып табылады.

Емдік-профилактикалықпқан сарысуыфжедел емдікппрофилактилақ  мақсаттағы құрал болыплтабылады, оның дәрілік заттарданщартықшылығы, белсенді профилактикалық мақсаттарқолданылуы, құрамында дайын антиденелердіңфболуы зардаптыақоздырушыларды және де улы өнімдердің тіршілігін тоқтату. Алдын алу мақсатында иммунды қан сарысулары қысқа уақыттафиммунитет құруғаксептігін тигізеді, ал ауру дамыған кезде осы препараттар өзіне тән тиімділігі жағынанкбасқамен алмастырмасщдәрілік зат болып табылады [16].

Б.А. Матвиенко көпжылдық жалпы малшаруашылықхкешендерінде тәжірибеде пайдаланылған өлішвакциналардыңзиммуногендік тиімділігі  жеткіліксіз екендігін көрсетті. Иммуногендікнбелсенділік тікелейумикробтық жасушалардың санына және өнімнің ыдырауынаыбайланысты (эндотоксиннің) қалыптасады. Антигендердіңншектік циркуляциясыфмикробтық жасушаға физико-химиялық  әсер етіп, олар белгілі антигендік жүйенің құлдырауынан сальмонеллезгейқарсы иммундықежүйені әлсіз стимулдейді. Өлтірілген вакциналардың кешілігіщбірнеше қайтарашегудің қажеттілігіқболып табылады [17].

Әлсіретілгенрвакциналардырқолданғандапиммунитетті жеткіліксіз әрі ұзақ қалыптастыратындығынркөпжылдық жасалынғанщзерттеулер көрсетті. Осыған байланысты үздіксіз зерттеулерщжүргізілді және әр түрлі бағыттағы жетілдірулерді іздеу жүргізіліп келеді: корпускулярлық вакциналарды дайындау әдістерін жетілдіру (сорпалық және агарлық вакциналар, әлсіретілген әртүрлі физикалық және химиялықщантигендермен шаю); толық антигенді штаммдардыңшвакциналарына іріктеу; вакцинаныңщиммуногендікшқасиетін жоғарылататын адъюванттарды қолдану [18].

Қазіргі уақытта ТМД елдерінде, баяғышанбұзаудыңвсальмонеллезіне қарсы стандартты вакцинаяконцентрленгеныформолквасцты вакцина болып табылады. Вакцинанынуытты штамм S.dublin-нен дайындайды.

Тәжірибелнәтижесінкөрсеткендей,оертенжастағыптөловакцинопрофилактикасы ылғи тиімді бола бермейді, ол организмнің физиологиялық жағынан жетілмеуінен және қора-жайдыңамикроклиматыныңлқалыпсыздығынан (төменгі температура және ылғалдың жоғарылығы) деп түсіндіріледі. Екі-бес тәуліктік жастағы бұзауларғанвакцинация жоғарыдстресстік фактор болады, ол ас қорыту жүйесініңзбұзылуына алып келеді [19].

Соңғыржылдары біздіңвелімізде және шет елдерде ауылшаруашылық жануарлары және құстардың сальмонеллезініңралдын алуда аттенуирленген штамның негізінде тірі вакцинавқолданылады.

Тірі вакциналармензжұқпалы аурулардыңщнақты алдын-алу теориялық және тәжірибелікщматериалдарды жинады [20].

Сальмонеллез кезіндешжасушалық иммундық реакция анықтауыш болып табылады, себебі сальмонеллалар жасушазішінде паразитті тіршілік етуге қабылетті. Антиденелердің деңгейі иммунитетті көрсетпейді. Осыған байланысты тірі вакциналар ауыл шаруашылық жануарларында сальмонеллездің алдын алу үшін кең ауқымды қолданысқа ие [21].

Тірірвакцина биологиялықопрепарат, ол салльмонелланың аттенуирленген штаммынан дайындалады, вакциналықрқасиетке ие, иммуногендігіржоғары, иммунделетін ағзалүшін қауіпсіз, генетикалық маркері бар, уытты прототиптен ажыратып ала аламыз [22].

Тірі аттенуирленгеннмикробтарды енгізу, организмніңщиесінде белгілі бір уақытта сезінуі, иммунокомпетенттішағзалардыңшжасушаларында ұзақ уақыт антигенді әсер етеді, протективтіщәсерінің дамуымен сипатталады [23].

Иммунитеттіңщмеханизміщтірі вакцинанышқолданғандащфагоцитарлы жасушалардың белсенділігініңщжоғарылауынан, телімдіщантидененіңщпайда болуы жәнещағзаның реактивтілігінің жоғарлауынан жинақталады, басты рольді жасушалық факторлармен қорғануы жатады [24].

Неміс ғалымдарыщжануарлардың сальмонеллездікщинфекцияларын алдын алу үшін тірі вакциналардың артықшылығын жәнерзор маңызын көрсетті, маңызды ғылыми жұмыстың жүргізілуініңшнәтижесінде сальмонеллездік инфекцияға қарсы тірі вакцина алынды [25].

Көптеген жұмыстар Алматырзооветеринариялық институтының микробиология және вирусологияркафедрасының профессорлары Б.А.Матвиенко, К.Б.Бияшев және басқа да қызметкерлермен маңызды жұмыстар жүргізілді, сонымен қатаррБүкілодақтық мемлекеттік ветпрепаттардыңпғылыми-бақылау институты және                      Н. Ф.  Гамалей атындағы Бүкілодақтықаэпидемиология және микробиология  ғылыми-зерттеу институтында жануарлардыңосальмонеллезінің телімдіаалдын алудың мәселерімен айналысты [26].

Б. А. Матвиенко паратифті бактериялардыкулышжыландарға пассаждау жолы арқылы S.dublin 17 аттенуирленгенпштамынралды, ол типті өсінділерден агглютинабельділігімен, бактериофагкарсезімталдығымен және уыттылығымен ажыратылды,рбірақ антигенділігі,риммуногендік құрылымы және типтік биохимиялық белсінділігін сақтады. Аттенуирленген 17 штаммды экспериментальдыщвакцинащпаратифі бардшаруашылықта бұзауларға оң нәтижесімен сыналды. Осының барлығына қарамастан 17 штаммщөндірісте қолданылуыпқұқығын алмады [27,28].

Одан кейін Б. А. Матвиенколхимиялық заттарды жәнещантибиотиктерді қолданып үй жануарларыныңщсальмонеллезінің бастыщқатынасында вакцинды штамм алды. Бірақ вакциндыщштаммдардың генетикалық сипаттамасының,  оның індеттік прототипініңшажырату мүмкіндігі, ақ тышқандар үшін жоғары қалдықшуыттылығы жоқтығынан, осы штамның өндірістік тәжірибеде кең ауқымын табуға мүмкіндік бермеді [29].

Кең ауқымдышжұмыстар Б. Ю. Шустермен және бірлескен авторлармен  стрептомицинге тәуелді S.dublin №6 және S.choleraesuis №9 мутанттарын қолдану оң нәтиже берді [30].

Бұдан кейінгіщнәтижелер Алматы зооветеринариялық институты және Н. Ф.  Гамалей атындағы Бүкілодақтықщэпидемиология және микробиология  ғылыми-зерттеу институтыныңщбірлесуімен тірі генетикалық сипаттағы жануарлардың сальмонеллезінещқарсы вакцина өндіріліп, алынды [31].

Соңғызжылдары Казахстанда К. Б. Бияшев, Б. К. Бияшев  және А. Ж. Макбуз S.dublin-12, S.choleraesuis B-17, S.typhimurium 58/2, S.abortusequi Б-47, S.abortusovis 10 сальмонеллездіңщаттенуирленгенщштаммдарын алды. Қазіргі уақытта төл және ересек ауылшаруаашылық жануарлары және құстар жоғарыда көрсетілген вакциндыщштаммдарменшдайындалған тірі вакциналармен егіледі. Вакцина Қазақстан Республикасының Ауылщшаруашылық министрлігінде мақұлданды және Қазақстан Республикасының МЕМстандартында тіркелді [32,33].

Сонымен қатар, қазіргі уақытта тірі және өлі вакциналарды қолданудың зор тәжірибесіщжинақталды, шетщжәне біздің еліміздещірі қара малдың сальмонеллезіне қарсы вакцинарқолданылады, инактивті вакцинаға қарағанда тірі вакцинаныңщиммуногенді коэфиценті жоғары .

Тірі вакцинаның жоғары иммунды белсенділігі оның барлық антигендік кешенді қатарымен, затщалмасу негізінің сақталуымен, ағзадағы вакцина өсінділерінің көбеюімен, үлкен ұлпащбеткейіндещиммуногенез үрдісінің қатысуымен, вакцинаны бір рет енгізгенде иммунитет ұзақ, тез әсер етуімен түсіндіріледі [34].

Әдеби мәліметтергещсәйкес ірі қаразмалдарының сальмонеллезіне қарсы бірегей негізгі күресу әдісі телімді алдын алу болып табылады.

Ірі қара малдың сальмонеллезінде телімдіщалдын алуда инактивті және тірі вакциналық препараттарды қолданудыңпеәр түрлі мағұлматтар әдеби мәліметтеріндещталданған. Дегенмен, айта кететін жайтщкөптеген ғалымдардың зерттеу нәтижелерінің әдеби мәліметтеріне сәйкес өлгенге дейін тірі вакциналардың маңыздыгартықшылықтарыщкөрсетілген, олар қоздырғыштықщантигендік жиынтығын толығымен сақтайды және иммунитетті ұзақ уақыт бойы сақтайды [35].

СальмонеллезщҚазақстанда еңщкөп тарағанззооантропоноздылардың бірі. Қазіргі уақыттағы балауаәдістері мен емдеу, алдын-алу шаралары жетілдірілген десе де сальмонеллез адам менвжануарларға үлкенщқауіп төндіріп тұр.

Сальмонеллезщкөбіне экономикалықщдамығанщмемлекеттерде көп тараған. Әдебиеттердің мәліметтеріщбойынша және ӘДС ұлттық орталықтардыңшесептері бойыншащсоңғы он жылда осы инфекциямен ауырған жануарлар саны мен тағам өнімдерінде, азықтарда көп кездескен.

Әртүрліщжағдайларғащқарамастан, сальмонеллез инфекциялық патологияда өз құрылымын жоғалтпаған. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауылшаруашылықщжануарларыныңщбарлық зоноздық ауруларының құрамында 15-45 % болған [36].

Соңғы уақытта Қазақстандащсальмонеллезбен ауырған ауылшаруашылық жануарлар саны 2,27 есе өскен.

Қалыптасқан жағдайларға байланысты микробтарға қарсы препараттардың өзгергіштігі және микробтардың жылдамшбейімделуінеосальмонеллезбен күресу шараларына қиындық тудырады [37].

Сальмонеллездіңшең өзекті мәселесіщтек таралуындащғана емес, сонымен қатар аурудың өтуі менажасырын кезеңініңщөтуі, ұзақ бактерия тасымалдаушылығында. Көптеген ғалымдардыңщмәліметтері бойынша жануарларда көбіне жасырынщсальмонеллащтасымалдаушышинфекциямен ауырады. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауырып жазылған жануарлар ұзақ уақыт бойыщсальмонелла тасымалдаушысы болып, сыртқы ортаға бөліп, адамдарщмен жануарларға жұғады .

Басқа ғалымдардың мәліметтеріобойынша ауырыпзжазылған жануарлар өмір бойы сальмонелла тасымалдаушысыщболып қалады.

П.П.Рахманин, А.В. Куликовскидің мәліметі бойынша адамщсальмонеллезі өзектіщмәселе болып тұр. ДСҰ эксперттердің айтуынша сальмонеллездің әлемдік мәселешболуы, азық және су арқылы жұқтырылған ауылшаруашылықщмалдарщсимптомдықвтасымалдаушыщболып,шадамға зардапты әсер етеді [38].

 

 

 

 

3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

3.1 Зерттеу материалдары мен әдістері

Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ Ұлттық агарарлық университетінің «Микробиология және вирусология» кафедрасының «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасында жүргізілді.

Бұлшғылыми-зерттеущжұмысында зертхананың мұражайында сақталған вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттеріншзерттеушалғашқыгтапсырмалардың біріщболып табылады.

Мұражайда сақталған Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарын зерттеу жұмыстарынащкелесішқоректік орталарды қолдандық: ет пептонды агар (ЕПА), ет пептонды сорпа (ЕПС), Эндо және Плоскирев  орталары пайдаланылады. Алғашқыщөсінділерді таңдап алуда қоректік орталарда өсудегі ерекшеліктері мен микроскопия негізінде таңдалынып алынады.

Морфологиялық, өсінділік,обиохимиялық,йантигендік және зардаптылық қасиеттері жалпы жүйе бойыншащзерттелінеді.

Сальмонеллашштамдарыныңщморфологиялық және өсінділікзқасиеттерін бірнеше рет қаттызортаға себінді жасау арқылы зерттейміз.

Бөлініп алынатын сальмонелла штамдарының антигендік қасиеттерін агглютинделген поли жәнещмонорецепторлы қансарысуларын қолдану арқылы тексереміз, яғни заттық әйнекшегешагглютинация реакциясын қою арқылы.

Бөлініп алынған өсінділердіңщиднтификациясынщбиохимиялық қасиеттерін зерттеуде бактерияларды анықтаушы Берджи әдісі қолданылды. 

Биохимиялық қасиеттерінщмикроорганизмдердің глюкозаны, лактозаны, мальтоза, сахароза, манноза, сорбит, галактоза және ксилозаны ферменттеуіне байланыстыщбағалап, қоректік орталарщпептонды суда және паралелльді ЕПС дайындалды. Қоректік ортаға 1% зерттелетін көмірқышқыл немесе көпатомды спирт және Андрэде индикаторы қосылды. Нәтижелері 15 тәулік бойына бақыланып, есептелініп, әрбір штамм күкіртті сутегі түзу қабілеттілігіне тексерілді. Зерттелетін культураларды ЕПС сеуіп, содан соң 10% сіркеқышқылды қорғасын ертіндісінде алдын ала суланып, бөлме температурасында кептірілген сүзгі қағаз кесіндісі пробиркаға салынды.

Өсіндідещтүзілген күкіртсутегі сірке қышқылдыщқорғасынмен әрекеттесіп, соның нәтижесінде индикатор қағазы қара-қошқыл түске ие болады. Индолды анықтау үшін алдынщала ыстық 12% қымыздық қышқылының сулы ерітіндісіне суланып және термостатта 37ºC температурадащкептірілген сүзгіш қағазының кесіндісі, себіндісі баргпробиркаға салынады. Оң нәтижелі болған жағдайда сүзгіш қағаздың төменгі жағы ақшыл қызыл түскещбоялады және селективті-дифференциялдық Эндо ортасына себінді жасау арқылы анықтаймыз.

Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамм өсінділерін антибиотиктерге сезімталдылығын қағазпдисктерді қолдану арқылы диффуздық агар әдісі көмегімен жүргізіледі, яғни «Ауыл шаруашылық жануарларының инфекциялық қоздырғыштарының антибиотиктерге сезімталдылығын анықтау» әдістеме қолданылады.

Зардаптылық қасиеті ақ тышқандарға сынама қою арқылы тексерілді.

Біздің негізгі міндетіміз вакциндік S.dublin 12 штамының биологиялық,  иммуногендік қасиетін зерттеу. Зертханалық жағдайда ірі қара малының сальмонеллезіне қарсы аттенуирленген S.dublin 12 штамынан даярланған вакцинаны сынақтан өткізу болып табылады.

Иммуногендік белсенділігін ақ тышқандарға, теңіз шошқаларына тәжірибе  қою арқылы тексереміз.

Зертханалықежануарларменктәжірибе жүргізілгенде Ресей де дайындалған Армовирбиофабрикасының формолквасцтырвакцинасын салыстырмалы түрде зерттеуге аламыз.

Өндірістік жағдайдапдайындалатын тірі вакцинаның тиімділігін анықтау мақсатында зертханалық жануарларғалсынама қойылады. Вакцина егілген ақ тышқандар мен теніз шошқаларыныңдиммунологиялық факторларында өзгерістерін анықтау барысындашвакцинациядан кейінгі иммунитеттің қалыптасқаны зерттелінеді.

Зерттеу нәтижесі бойынша, аттенуирленген S.dublin 12 штамынан, жасалған тірі вакцина иммундеуші қасиетіке ие бола отырып, әлсіз қалдық уыттылығы анықталынды.

Сальмонеллездівдиагностикалауға серологиялық балау үшін агглютинация реакциясы (АР) қолданылады.

Ол үшін сиырлардың ойыс күре тамырынан стерильді пробиркаларға (5-10см³) қан алынады. Қаны бар пробирканы 1,5-2 сағатқа 37-37⁰С температурада термостатқа қойылып, одан соң қанды пробирканың қабырғасынан тазалап, 2-4⁰С температуралыктоңазатқышқа 16-18 сағатқа қойылады. Тұнған қан сарысуын стерильді жағдайда сорып алынады, оған эритроциттер түспеуі тиіс.

Агглютинациязреакциясын (АР) ойыстары бар полистирольді табақшаға қойылады, көлемі 1 см³ қан сарысуды 1:50, 1:6400 қатынасқа дейін сұйылтады. Сарысуды сұйылту үшін 1-ші ойысқа 0,98 см³, ал қалғандарына 0,5 см³ фенолизирленген (0,5%) физиологиялық ерітінді құйылады. Одан соң 1-ші ойысқа 0,02см³ зерттеліп ортырған қаншсарысуын құйып, жақсылап араластырып 0,05 см³ екіншісіне, екіншісінен сондай көлемде үшіншісіне құйылады солайвжалғаса береді. Соңғы ойыстан 0,05см³сұйылтылған қан сарысуы төгіліп тасталынады. Қан сарысуын сұйылтқаннан кейін әр ойысқа құрамында 1см³10⁹ микроб торшасы бар 0,05см³ антиген қосылады. Антигеннің кенеттен болмайтындагглютинациясын бақылау үшін 0,05см³ физиологиялық ерітіндіге 0,05см³ антиген қосылады. Ойыстары бар пластинканы ақырын сілкіп, 37-38⁰С температурада 8-10 сағатқажтермостатқа қойылады. Содан кейін нәтижесі  визуальды түрде оқылып, кресттермен бағаланады. 

Вакциндік штамның реактогендігі ақптышқандарға, теңіз шошқаларына  анықталынды.

Ақ тышқандарға  S. dublin 12  вакциндік  штамыныңдтәуліктік  өсіндісімен тері  астына әр түрлі дозада  иммундейміз. Бақылау тобындащсальмонеллезге қарсы формолквасцтыпвакцинаны қолданамыз. Вакцинацияданрсоңптәжірибелік  және  бақылау  тобындағы  ақ  тышқандарға  уытты S. dublin 373 штамын қолданамыз.

 

 

 

 

3.2 Зерттеу нәтижелері

3.2.1 Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.

Инфекцияныджалпы биологиялыштұрғыдан қарастыратын болсақ, макро жәнегмикроорганизмдердің арасындағы тіршілік үшінгкүрестің көрінісі екені белгілі. Бұл күрделіщбиологиялық процесс үш түрлі факторлардың өзара әсерінен туындайды. Олар: макроорганизм (жануар), қоздырушы микроб және сыртқы орта жағдайлары. Сыртқы орта жануарларға да, микробқа да әсер етеді. Тағы бір ескеретін жағдай – жануар организміщмикрооганизмдер үшін сыртқы орта болып табылады да, оны табиғи ортаменджалғастыратын қосымша бір топ қызметін атқарады.

Қандайдалболмасын зардапты микробтыңщорганизмге енуі нәтижесінде оған қарсы организмнің реакциясы қаншамадсан алуан болғанымен, оларды екі топқа бөлуге болады.

Біріншісі – инфекциялық-патологиялық өзгерістер. Олар микробтың организмгетигізгендзардаптарының тікелей нәтижесі.

Екіншісі – иммундік-қорғаныс процестері. Олар организмнің зақымданған қызметі мен құрылысын қалыптызжағдайға келтіруге бағытталған. Осы бір-бірімен тығыз байланысты қарама-қайшышқұбылыстар инфекциялық процесс деп аталады және олар жұқпалы аурудың патогенездік мәнін, яғни дерттің дамуын құрайды. Жоғарыда аталған үш фактор, үш түрде байқалады: инфекциялық ауру, микроб тасмалдаушы менлиммундеуші субинфекция.

Тәжірибе жүргізу үшін осы Қазақ Ұлттық агарарлық университетіне қарасты «Бактериозға қарсы биотехнология» зертханасының қызметкерлерімен қатар магистранттарымен бірге мұражайда сақталған вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттерін сақталған жәнеосақталмағанын анықтау болды. Вакциндік S.dublin 12 штамының биологиялықзқасиетін уытты S. dublin 373 штамымен салыстыра отырып зерттедік.

Вакциндік S.dublin 12 штамы мен вирулентті S.dublin 373 штамының культуралдық қасиетіннХотингер агарында 24 сағаттан кейін беті тегіс, дөңгелек, жылтыр, жартылай мөлдір, шеттері тегіс сұр түсті шоғырлар түзеді. Сұйық қоректік ЕПС ортада 18 сағаттан кейінтбірдей бұлыңғыр орта болды.

Дифференциальды-диагностикалық ортада (Эндо) өскен шоғырлардың, вакциндік S.dublin 12 штамына ұқсастығыньанықтадық. Эндо ортасында дөңгелек, түссіз, шеттері тегіс жартылай мөлдір шоғырлар түзілді.

ЕПС, ЕПА өскен себінділердібміндетті түрде Плоскирев ортасына себу қажет, бұл орта сальмонеллардың ең қолайлысортасы болып келеді, себебі Плоскирев ортасы протеяларғаюқолайсыз.

Сурет-1. Salmonella өсінділерінің ЕПА-да себінді

 

Сурет-2. Salmonella өсінділерінің Эндо ортасында себіндісі

 

Грам тәсілімен бояғанда вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарыныңдөсінділері жағындыда таяқша тәрізді, ретсіз орналасқан, кейде кішкентай таяқшалардыңлтізбегі ретіндещбайқалды. Грам бойыншахтеріс боялды.

 

Сурет-3. Salmonella Грам бойынша теріс боялды

Salmonella dublin 12және Salmonella dublin 373 штамдары S — формалы шоғырлар түзеді. Кейбірде Salmonella dublin 373 R — формалытшоғырларды да түзеді. Бактерияларюжақсыьқозғалу қасиеткебие болды.

 

Сурет- 4. S-пішінді Salmonella dublin 12 шоғырлары	Сурет -5. S-пішінді Salmonella dublin 373 шоғырлары
Сурет -6. R-пішінді  Salmonella dublin 373 шоғырлары

 

Вакциндік S.dublin 12 штамыныңмбиологиялық қасиеттерін зерттеуде біз морфологиялық, культуральдық, биохимиялықжәнеьантигендік қасиеттерін зерттей отырып, қалдық уыттылық қасиетін анықтап және ағзаныңютолық әлсіретілген вакцинаданмбосауын демекьэлиминациясын анықтадық.

Ең маңызды көрсеткіш, ол вакциндық штаммдардың диссоцияцияға түсуі. 

Сальмонелламдиссоциациясыныңчдәрежесін бағалауды Петри аяқшасына құйылған ет-пептонды агарға бірнеше мәрте себінді жасай отырып тексерілді, нәтижесін 0,85% натрий хлоридініңяерітіндісіменюаглютинациямреакциясында тексере отырыпбжүргізілді.Вакциндік  S.dublin 12 және уытты S. dublin 373 штамдары термостаттың (37⁰ С) температурасында, 0,85% натрийихлоридінің ерітіндісіндебтұрақты суспензия қалыптастырады, бір сағатюбойы қайнатқанда, пробиркамтүбінде шөгінділер байқатпады, ол штамдардың (вакциндік және уытты) тұрақты S-формаға ие екендігін көрсетеді.

ВакциндікщSalmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарыныңобиохимиялықбқасиеттерінің нәтижесі бойынша вакциндік және уытты салмонелла штамдары қышқылмтүзу арқылы, мальтозаны, галактозаны, рамнозаны, ксилозаны, глюкозаны, дульцитті, арабинозаны, маннитті, сорбитті ферменттейді.  Культурадаютүзілген күкіртсутегіисіркесқышқылды қорғасынменчәрекеттесіп, соныңьнәтижесінде индикатор қағазы қара-қошқыл түске ие болады. Индолды анықтаубүшін алдын ала ыстық 12% қымыздық қышқылының сулы ерітіндісіне суланыпюжәне термостатта 37ºC температурада кептірілген сүзгіш қағазының кесіндісі, себіндісі бар пробиркаға салынды. Оң нәтижелі болған жағдайда сүзгіш қағаздың төменгі жағы ақшыл қызыл түске боялады.

Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдары күкіртті сутегін түзуиқабілетке ие екендігі анықталды себебі индикатор қағазын 0,5 — 6 см қара-қошқыл түске өзгертті.

Белгілі болғандай, күкіртті сутегі, ағзаға у түрінде әсер етеді және темір құрамды ферменттердістежейді. Бұл көрсеткішке тоқтап отырғанымыздың себебі, сальмонеллезбен ауырған жануарларда жалпы уытталу және гипоксияның пайда болуыменбсиптатталады, содықтан ауырған жануарларда жалпы әлсіздік, іш өту, лоқсу, асқазан-ішектің қызметініңмбұзылуы және тағыда басқадаюклиникалық белгілеріббайқалады.

 

Кесте- 1.Вакциндік S.dublin 12штамы мен уытты S.dublin 373 штамының биохимиялық қасиеттері.

 

№

Штамдардың  атауы

Глюкоза

Арабиноза

Ксилоза

Мальтоза

Рамноза

Лактоза

Сахароза

Дульцит

Сорбитй

Маннит

Салицин

Индол

Н2S

Желатин

1

S.Dublin12

+

+

+

+

+

—

—

—

+

+

—

—

+

—

2

S.dublin373

+

+

+

+

+

—

—

—

+

+

—

—

+

—

Ескерту: «+» — оң нәтиже (көмірсу қышқыл түзілгенге дейін ыдырайды)                 «-» — теріс нәтиже

 

Сонымен қатар, салмонелласштамдарыбсахарозаны, лактозаны, салицинді ыдыратпайды жәнетиндол түзбейді.

Вакциндік S.dublin 12 штамыныңбантигендікмқасиеттерін кеңейтілген агглютинацияиреакциясында және заттықюәйнек бетінде ортақ (ОН) және монорецепторлы сарысулар арқылы зерттелді. Зерттелінген штамның ортақ және монорецепторлы сарысулармен төрт айқышқа бағаланатын дәрежеде барлығы бірдей агглютинделді. Бақылау ретінде уытты S.dublin 373 штамын жоғарыда аталғанбреакция бойынша тексердік.

Қансарысуларды 1:25, 1:200, 1:400, 1:800, 1:1600, 1:3200, 1:6400, 1:12800 мөлшерінде сұйылттық. Соданькейін, пробиркалаға 0,5 мл антигенді қостық (антиген ретінде 1мл-де 5×10⁹  ШТБббар S.dublin 12 штамыныңмтәуліктік  агардағы өсіндісі алынды ) кесте 2 келтірілген.

 

Кесте – 2. Вакциндік S.dublin 12 штамы мен уытты S.dublin 373 штамының агглютининдік қасиеттерін зерттеу нәтижелері.

 

Штамның атауы	Қан-сарысуы (құрғақ)	Сұйылту дәрежесі
		1:25	1:50	1:100	1:200	1:400	1:800	1:1600	1:3200	1:6400	1:12800
Аттенуир- ленген S.dublin 12 штамы	1	++++	++++	++++	++++	++++	++++	+	—	—	—
	9	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	+	—	—
	12	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	—	—	—
	g,p	++++	++++	++++	+++	++++	++++	++++	—	—	—
	OH	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++	++	—
Уытты S.dublin 373 штамы	1	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++	—	—	—
	9	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++	—	—
	12	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	+	—	—
	g,p	++++	++++	++++	++	++	+	+	+	—	—
	OH	++++	++++	++++	++++	++++	++++	++++	+++	++	—
Ескерту :          «-» —  агглютинация жоқ                          «++»-  әлсіз агглютинация                         «+++» — орташа  агглютинация                        «++++» — күшті агглютинация

 

Зерттеудіңтнәтижесінде вакциндікмштамм S.dublin 12 мен уытты штамм S.dublin 373 бірдей титрде О-қансарысуы бойынша 1,9,12 (1:25; 1:800), Н-қансарысуы – g,p (1:1600) жәнесжоғары титрде ОН-қансарысуында S.dublin (1:6400) мөлшеріндебагглютинацияланады (кесте 2).

Штамм өсінділері АР шыны әйнекшеге қойғанда О-қансарысуына 1,9,12 (++++), Н-қансарысуына g,p (++++)  жәнеьжалпы «ОН» қансарысуына реакция жүрді. Зерттеу нәтижелеріне сүйенеькелсек, вакциндік штамм S.dublin 12 мен уытты S.dublin 373 штамы антигендікмқұрылымы жағынан бірдей.

Вакциндік S.dublin 12 штамы менбуытты S.dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеулер нәтижелері бойынша бұл штамдардың өсінділері осы түрлерге тәнсморфологиялық, өсінділік-биохимиялықюжәне антигендік қасиеттерге ие дегениқорытындыға келдік.

 

3.2.2 Вакциндік S.dublin 12 штамының қалдық уыттылығын сақтауды анықтау

 

Аттенуирленгенбвакциналықюштамға қойылатын басты талаптардың бірі – тірі вакцинаның иммундеуші қасиетіне байланысты қалдық уыттылығын сақтау болып табылады. Осыған байланыстытбарлық тәжірибелер барысында біз уыттылық қасиетіне көңіл аудардық.

Зерттеу жұмысында S.dublin 12 өсіндісімен жұқтырылған барлық тышқандарды 20 тәулік бақылағанмкезде 90-100% тірі қалды. Ал, бақылау тобындағыбтәжірибелік жануарларды S.dublin 373 уытты өсіндісімен 10³ , 10⁴  , 10⁵ ШТБ мөлшерінде зақымдаған кезде  90-100% дейін өлді.

Осыған ұқсасстәжірибе теңіз шошқаларына қойылды.S.dublin12 штамын теңіз шошқаларының тері астына 2×10⁹ , 4×10⁹ , 6× 10⁹  ШТБ және құрсақ қуысына 5×10⁸  , 10⁹ , 2×10⁹  ШТБ мөлшерінде енгізгенде 20 тәулік бойына 80-100 % тірі қалды, ал бақылауютобындағы S.dublin 373 уытты өсіндісімен 10⁹, 2×10⁹ , 4×10⁹ ШТБ мөлшерінде зақымдалған  теңіз шошқаларының  3-17% тірі қалды.

Зерттеу нәтижесіббойынша, аттенуирленген S.dublin 12 штамынан, жасалған тірі вакцина иммундеушічқасиетіке ие бола отырып, әлсіз қалдық уыттылығы анықталынды. Бірақюаттенуирленген S.dublin 12 штамының  ауру тудыру қасиетке ие еместігін байқатты.

Сондықтаняаттенуирленген S.dublin 12 штамының қауіпсіз және тұрақты биологиялық қасиетке ие екенінманықтау үшін, бірнеше рет тығыз және сүйық қоректік орталарға себінді жасай отырып, ақитышқандарғаспассаж жасап, құрсақ қуысына10⁷ и 10⁸ ШТБ  өлім дозасын енгіздік.

Пассажданюкейін аттенуирленген S.dublin 12 штамының қоректік ортада өсуін бақылап, агглютинабильдік қасиетінпанықтап, уыттылықмқасиетін ақ тышқандарға тері астына 10⁷ и 10⁸ ШТБ мөлшерінде енгіздік. 10⁸ ШТБ дозасыменсжаппай зарарлағандасақ тышқандардыңютірі қалуынюанықтадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте -3. Аттенуирленген S.dublin 12 штамының биологиялық қасиетінің тұрақтылығын  және зиянсыздығын  ақ тышқандарда зерттеу.

 

Штамм	Жануар Саны	Жұқтыру дозасы ШТБ	Енгізу жолы	Нәтижесі
				Өлгені	Тірі қалғаны	Тірі қалу(%)
S.dublin 12	10	107	т/а	—	10	100
	10	108	т/а	2	8	90
	10	107	т/а	2	8	90
S.dublin 373	10	103	қ/қ	9	1	10
	10	104	қ/қ	9	1	10
	10	105	қ/қ	10	—	—

 

3-кестеде көрсетілгендейьзерттеуюнәтижесіниқортындылай келе біз, аттенуирленген S.dublin 12 штамының тұрақтылығын және зиянсыздығын қасиетінің анықтай отырып ақ тышқандардыңмтәжірибе тобында 90-100% тірі қалуын, ал уытты S.dublin 373 өз қасиетіне ие ікенініңмда ақ тышқандарда  90-100%  өлімді құрайтыныңсанықтадық.

 

 

3.2.3 Salmonella dublin 12 штамымен иммундеу кезіндегі реактогендік қасиетін анықтау

Микроорганизмдердіңиаттенуирленгенюштамынанмтірісвакцина дайындау барысында иммундеу тиімділігі ғана емес, реактогендік дәрежесін зерттеу жәнеббактериотасмалдаушылық қауіпін зерттеу қажеттілігі айқын. Жалпы және жергіліктіюреакцияның пайдадболуын зерттеу ерекше қызығушылықатудырады, себебі антигендік тітіркенудіңмқарқындылығын және ұзақтығын анықтау, соныменмқатар басқа дамкөрсеткіштерімен салыстыру, вакциналық процесстің айқын көрінісін береді.

Вакциндіксштамныңьреактогендігі ақчтышқандарға, теңізяшошқаларына  анықталынды.

Salmonella dublin 12 штамыныңьиммундеушіюдозасын ақитышқандарға тері астына (5х10⁴, 10⁵, 10⁶ және 10⁷ш.т.б.) барысындачайтарлықтай клиникалық реакция байқалмады. Аливакциндіксштамның (3х10⁸ш.т.б. иммундеуші доза) теніз шошқаларына тері астына жұқтырумкезінде, екінші тәулікте аздаған ісіктер (0,5х1 см) дамып, 3-5 тәуліктерде айқынбшектелген түрде ұлғайып, теңіз шошқаларының жартысында 7-10 тәуліктенбсоң қатерсіз некрозсыз абцесстер пайда болды.

Salmonella dublin 12 штамыменмиммунделген артынан уытты штамм өсінділерімен зарарланған теңіз шошқаларында даюкішігіріммнекрозсыз абсцестер пайда болды.

Тірі вакцинамен екпеюжасалынған теңіз шошқаларында жалпы реакция қысқа мерзімді жайсыздықпен аздағанисалмақ жоғалтумен байқалынды.

Формолквасцтысвакцинаментиммунделген теңіз шошқаларында уытты штаммен зарарланғаннан кейін ісіну мен теріде некрозтпайда болады. Сонымен қатар айқын байқалатынтжалпы рекция кезіндебжайсыздық және салмақ жоғалту байқалады.

Бактериологиялықмзерттеусиммунделген ақ тышқандарды сойып зерттеу барысында вакциндік штаммбөсінділерісбауыр, көкбауыр және шап аймағындағы лимфа түйіндерінен 7-ші 15-шічтәуліктерде көп мөлшерде, ал қаннан және жұлыннан аздағанимөлшерде  бөлініп алынды. 25-30 тәуліктен кейін штамм тек шаптық лимфа түйіндерінен бөлінді.

Келтірілген мәліметтерьаттенуирленген Salmonella dublin 12 штамы ақ тышқандар мен теңіз шошқаларындабжалпы және қатерсіз жергілікті реакция тудыратындығынюкөрсетеді. Осылайшасаттенуирленген Salmonella dublin 12 штамы тірі вакциналарға қойылатыньталаптарғаютолық жауап береді: биологиялықиқасиеттерініңстұрақтылығы, жануарлар үшінюзиянсыздығы және айқын байқалатын иммундеуибелсенділігі.

 

3.2.4. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік белсенділігін зертханалық жануарлаға зерттеу.

 

Бізюзерттеуіміздісары қарай   жалғастыра келе S. dublin 12 штамының өсінділік биохимиялық, антигендікмқасиеттерін және қалдық уыттылығын зерттей отырып, иммуногендік  қасиетінтанықтау үшін зертханалыық жануарларға  тәжірибепқоюғаскірістік.

1. dublin 12 вакциндік штамының иммуногендік  белсенділігін  ақ  тышқандарға  және  теңізсшошқаларынабқайталама  тәжірибе қою  барысында әр түрлі  дозаларда  организмнің  жергіліктіпжәне  жалпы  реакциясын  ескере  отырып,  соңғы  зақымдаудан  кейінгілиммунитеттің  кернеулігі  зерттелінді.

Бақылау  тобынасиммунделгенюзертханалық  жануарлар  қолданылды. Тәжірибе  қоюдан алдын  S. dublin 373  штамыныңюуыттылықмдәрежесі титрлеу  арқылы  ақьтышқандарға, теңізршошқаларына  тексерілді.

1. dublin 373 уытты  штамын титрлеу  барысында  ақ  тышқандарды  өлімге  ұшырататын  доза ШТБ, теңізьшошқасын  өлімге  ұшарататын  доза  Ш.Т.Б. екендігі анықталынды. Негізгі тәжірибедесақ тышқандарға 10² және 10³ штб және теңіз шошқаларына 10⁴, 10⁶ штб өлім дозалары қолданылды.
2. dublin 12 вакциндік штамыныңюиммундеу белсенділігі  алғашында  салмағы  14-16г. ақ  тышқандарға  зерттелінді.

Ақ тышқандарға  S. dublin 12  вакциндіксштамының тәуліктік  өсіндісімен тері  астына   ШТБ дозада  иммунделінді. Бақылау тобында қойылтылған сальмонеллезге қарсы формолквасцты вакцинамен бір реттік иммунделген ақ тышқандар және егілмегениақбтышқандарюболды. Вакцинациядан  соң 20 күннен  кейін тәжірибелік  және  бақылау  тобындағы  ақ  тышқандар  құрсақ  қуысына S. dublin 373 уыттыюштамыменстәжірибелік  топ  ШТБ, ал бақылау тобындағы егілмеген ақ ташқандар 10 есе аз, яғни 10⁵ ШТБ дозада жұқтырылды.

Тәжірибе нәтижелері S. dublin 12 штамы  өсіндісін  бір  реттік  тері  астына  ақ тышқандарға  ШТБ дозада иммундеу  нәтижесінде жоғарғы иммунитетяқалыптасты. Тәжірибелік  ақ  тышқандар 100% тірі қалды. Қойылтылған формолквасцтыювакцинаменсиммунделген ақ тышқандар тері астына уыттычштамм өсінділеріменсзарарлағанда, 70 пайыздан аса өлім көрсеткіші байқалды ал  бақылау  тобындағыюегілмеген  ақ  тышқандардың  барлығы 10 тәулік  ішінде  өлімгемұшырады.

 

Кесте-4. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік белсенділігін ақ тышқандарға зерттеу

Штамм атауы	Иммундеу			S.dublin 373 өсіндісімен зақымдау нәтижесі
	Саны	Енгізу мөлшері ШТБ (мл)	Енгізу әдісі	Саны	Енгізу  әдісі	Енгізу  мөлшері (ШТБ)	Өлді	Тірі қалды	Тірі   қалу  %
S. dublin 12	10	5х104 ШТБ	т/а	10	қ/қ	106	—	10	100
	10	105 ШТБ	т/а	10	қ/қ	106	—	10	100
	10	106 ШТБ	т/а	10	қ/қ	106		10	100
Формолквасцты вакцина	10	0,2 Мл	т/а	10	қ/қ	106	3	7	70
Бақылау тобы	5	—	—	5	қ/қ	105	5	—	—
Ескертпе: Бақылау мерзімі зақымдағаннан кейін 15 тәулік

 

Тірі қалған тышқандардың барлығы 15 тәуліктен кейін өлтірілді.  Бактериологиялық зерттеуден кейінюқаннан уыттытөсінді себіндіде өспеді, тышқанның бауырсжіне көктбауырынан себіндіде бірен–саран өсінділер байқалды. Шат лимфа түйіндерінің себіндісіндеьөсінділер көп мөлшерде өсті. Осы мәліметтер уытты өсіндінің 15 тәулікте айтарлықтар элиминациясы (ағзаның босауы) байқалатынынвайқындайды.

Ақ ташқандарға тәжірибе қою нәтижесінде аттенуирленген  S.dublin12  штамы барлық ақ ташқандарда бірдей дәрежеде 5х10⁴, 10⁷ ШТБ дозада кең ауқымдаюуытты S.dublin 373 штамынабжоғары қорғаныш қабілетін тудырды.

S.dublin 12 штамынан дайындалған тіріювакцинаның алдынмалу қасиетін зертхана жағдайында 350-400 гр теңіз шошқаларына тексергендегіинәтижелерді 5-кестеде келтірілген.

 

Кесте-5. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік белсенділігін теңіз шошқаларына  зерттеу

 

Штамм атауы	Иммундеу			S.dublin 373 уытты  өсіндісімен зақымдау нәтижесі
	Саны	Енгізу мөлшері ШТБ (мл)	Енгізу әдісі	Саны	Енгізу  әдісі	Енгізу  мөлшері (ШТБ)	Өлді	Тірі қалды	Тірі   қалу  %
S. dublin 12	10	5-107	т/а	10	қ/қ	107	—	10	100
	10	108 ШТБ	т/а	10	қ/қ	107	—	10	100
	10	109 ШТБ	т/а	10	қ/қ	107		10	100
Формолквасцты вакцина	10	0,5 Мл	т/а	10	қ/қ	107	2	8	80
Бақылау тобы	5	—	—	5	қ/қ	106	5	—	—
Ескертпе: Бақылау мерзімі зақымдағаннан кейін 15 тәулік

 

Тірі қалғанстеніз шошқаларының барлығы 15 тәуліктен кейін өлтірілді.  Бактериологиялықбзерттеуді өткізесотырып қаннан уытты өсінді себіндіде өспеді, теніз шошқаларының көк бауырынанчсебіндіде бірен–саран өсінділер байқалды. Көп мөлшерде шат лимфа түйіндерініңьсебіндісінде өсінділер өсті. Осы мәліметтер уытты өсіндінің 15 тәулікте айтарлықтарюағзаныңсбосауын айқындайды.

Сонымен ақфтышқандарға және тенізьшошқаларына тәжірибе қою нәтижесінде аттенуирленген  S.dublin 12  штамы барлықюдозада кең ауқымда уытты S.dublin 373 штамына жоғары қорғанышбқабілетін тудырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3 Зерттеудің нәтижелерін талқылау.

Нәтижелердіьталдай келе теңіз шошқаларына S.dublin 12 штамынан дайындалған тірі вакцинаны еккеньтоптағы жануарлар ішектік індетке аз ұшыраған. Тәжірибелік топтағы 30 теңізбшошқаларының ішінде 2-і ішек инфекциясымен жеңіл түрдетауырып, яғни, 7% құраған.  Ал, бақылау тобына S.dublin 12 штамынанмдайындалған тірі вакцинаны қолданылмады, 10 теңіз шошқаларының ішінде 3 ауырып немесе 30%, өлген теңіз шошқалары саны 1, бұл 10% құрады.

Соныментқатар, тәжірибелік топтағы теңіз шошқаларында ішек инфекциясы жеңіл түрде өтті. Сондықтанпосы топта өлім жітім болмады.

Бақылауттобындағы теңіз шошқаларында ауру жітібтүрде өтті, яғни 3-7 күн аралығындаббайқалаюбасталды. Теңізчшошқаларының тыныс алуы жиіленген, тәбеті жоқ. Іш өту, жалпыбжағдайының төмендеуі, сусыздану және арықтау байқалды. Аурудың бірінші күндері нәжістің түсі мен тығыздығы өзгерді. Алғашқыда, сұйық, ақ-сұр түсті, кілегейлісболды. Соңында – сулы түрде ішиөтіп, анальдық тесігінің айналасы қабынған. Теңізбшошқаларының іштері кепкен, кейде тырысумбайқалады. Температураларысфизиологиялық нормадан төмен болды.

Көрсетіліп отырғанбмәліметтериұсынылып отырған S.dublin 12 штамынан дайындалғанстірі вакцинаны теңізишошқаларына жіті ішектік инфекциясымен ауру қауіпін төмендетіп, жалпыьорганизмдебиммунитетьқалыптастыру қасиетінемиесболды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Экономикалык тиiмдiлiгi

Препараттың экономикалық тиімділігін мал басын сақтап қалуда, мал шаруашылығында эпизоотиялық ахуалдың жақсаруына, емдеуге кеткен шығынның азаюынан көруге болады. S.dublin 12 штамынан дайындалған ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаны қолданудың экономикалық нарықта бағасы 250 теңгені құрайды.

Экономикалық тиімділік, мал шаруашылығында өте маңызды орын алады. Мал шығыны кем дегенде 7-8 %-ды құрайды, ал бұл көрсеткіш, мыңдаған мал ұстайтын шаруашылық үшін айтарлықтай үлкен шығын. Біз ұсынған вакцинаны қолдану арқылы, кез-келген мал шаруашылығы мал өлімін 5% тіпті одан да төмен көрсеткішке жеткізе алады.

 Мал шаруашылығында 2017 жылы мал санынның өлім көрсеткіші шамамен 30 пайызды құрады (Диаграмма-1), ал 2017 жыл бойына мал санының айналымы 7 млн 264 мыңға жеткен. Бір мал басының көтерме бағасы 200 -300 мың тенге. 7 млн 264 мың малдың 7 пайызы 508400 бас мал жалпы аурудан, ал осы малдардың сальмонеллезден өлгені 0,5 пайызы 36320 басты құрады. Сальмонеллез инфекциясы 1 жылда  республика бойынша 9 млрд 80 млн тенге мал шаруашылығын шығынға ұшыратқан. 7 млн 264 мың ірі қараға иммунизация жүргізу 1млрд 816 млн тенге болады. Экономикалық тиімділік 7 млрд 264 млн тенге.

 

Диаграмма-1. Республикамызда мал шаруашылығындағы 2017 жылғы малдар ауруының көрсеткіші.

 

 

 

 

 

 

 

Ірі қара бағасы – 250 мың тг

Мал шаруашылығындағы 1 жылда мал айналымы – 7 млн 264 мың

Ауралардан өлім саны – 508400

Сальмонеллездан өлім саны – 36320

Вакцина құны – 250 тг

 

ІҚБ х СӨ =СШ, 250 000 х 36 320= 9 млрд 80 млн тенге.

Бұл жерде, ІҚБ – ірі қара бағасы, СӨ – сальмонеллезден өлгендер, СШ – сальмонеллезден шығын.

 

МС х ВҚ = ВШ, 7 млн 264 мыңға х 250 тг = 1млрд 816 млн тенге.

Бұл жерде, МС — мал шаруашылығындағы 1 жылда мал айналымы, ВҚ — вакцина құны, ВШ – вакцинаға кеткен шығын.

 

СШ – ВШ = ЭТ, 9 млрд 80 млн. тг – 1млрд 816 млн. тг=7 млрд 264 млн.тг.

          Бұл жерде, СШ — сальмонеллездан шығын, ВШ – вакцинаға кеткен шығын, ЭК – экономикалық тиімділік.

          Егер осы вакцинаны Республикадағы барлық мал шаруашылықтары қолданар  болса шамамен 7 млрд 264 млн.теңгені үнемдейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

Еңбекті қорғау – бұлмқызметкерлердіңяеңбек процесі барысында еңбекпен қорғалуын, яғни олардың өмірі мен денсаулығының қорғалуын қамтамасызтететін, өндірістегімқауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды болдырмау және оқыс жағдайлардыңяалдын-алуяшараларын жасайтын, оқытатын, зерттейтін пән. Яғни, еңбекиқұқығының бірсинституты болып табылады.

Қазақстансреспубликасының еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-бабында тоқталып, еңбектiьқорғауғамбылай анықтама берілген, еңбектi қорғау — құқықтық,мәлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарынтқамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi меньденсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқашамайтқанда, еңбектісқорғау дегеніміз — бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оныңчөмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Жалпы алып қарағандатеңбекті қорғау

1. құқықтық
2. медициналық
3. экономикалық
4. техникалық құрамдас элементтерден тұрады [39].

Бұл жердесескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп саналады. Мысалы: еңбектіяқорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерініңмсақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар, станоктар, машиналарижәне т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттариорын алатыны сөзсіз.

ҚазҰАУ «Микробиология және вирусология» кафедрасының «Бактериозға қарсы биотехнологиялық» зертханасындачеңбекті қорғау және техникалық қауіпсіздік шаралары кешенді жоспар түріндетжүргізіледі, яғниьзертхананың жалпы жағдайы еңбекті қорғау.

  Негізгі өндірістіктүрдістер барлығы автоматтандырылған және механикаландырылған, техникасқауіпсіздгін қатаң қадағалайды.

  Оқыс оқиғаларды алдын алу үшін, жиібжұмысшыларға қауіпсіздік әдістерін үйретеді.

Зертханада техникалық қауіпсіздікті ұйымдастырудың жеке бөлмесі бар, онда плакаттар (суреттер), нұсқаулар бар. Бөлмеде зияндыгаздарды анықтайтын қондырғылар және құрал–саймандар бар. Қолға жетер жерде арнайы киімдер және арнайы аяқ киімдер бар. Зертхана жұмысшыларында бұл заттар толық жеткілікті.

Еңбекті қорғаусжәне техникатқауіпсіздігініңижоспарлы іс-шараларын шаруашылықтың әкімшілігімен және кәсіподақ ұйымы мақұлдайды.

Қазіргі уақытта барлықязертхана бөлімшелеріндеидезтосқауылдар, және басқа да өндірістік, қосымша бөлмелер барлық қауіпсіздік ережелеріне сәйкес және өндірістік санитарияға да сәйкес.

Барлық жұмыскерлербзертханаюжануарларына қалай қарау керек екенін және қалай ұстау керек екенін біледі, сонымен қоса оқыс жағдай болып қалса алғашқы көмек көрсету ережелерін біледі.

Жұмысшыларды өзбуақытысында медициналық бақылаудан өткізеді, жаңадан алынған жұмысшыларды жұмысқа жіберуюқорытындысыз алмайды.

Қорытындылай келе ҚазҰАУ «Микробиология және вирусология» кафедрасының «Бактериозға қарсыббиотехнологиялық» зертханасында барлық жұмыс істеу мүмкіндіктері бар.

Өртті алдын алудың жағдайы. ҚазҰАУ «Микробиология және вирусология» кафедрасының «Бактериозға қарсы биотехнологиялық» зертханасында 2 зертхана жануарларыстұратын бөлімябар, оның әрқайсысында өртке қарсы құрал–саймандар орналасқан. Және әр кешенде (базада) өртке қарсы мүлік және құм салынған жәшік бар.

Кешендерге тура кіретінчесіктен басқа қосымша шығатын есіктер бар, яғни төтенше жағдай болып қалса, малдарды шығару үшін.

Кешеннің кіре берісінде дезтосқауылиорнатылған. Автокөлік және сырттан келген адамдар кешен территориясынаикіргізілмейді. Кешенде жабық өндірістік типпен жұмыссістейді. Өндірістік және әкімшілік аймақтарының арасына санөткелдерчорналастырылған, яғни жуыну бөлмесі, киім ауыстыратын бөлмелер бар.

Жұмысшылардыңюкиімдері әрдайым өңделеді.

Өлген жануарлардың өлекселерін өтелдейді.

Сонда жұмыс істейтін барлық жұмысшылар жылына екі рет медициналық бақылаудан өтеді.

Өсімдікті қорғау мәселесі

Кешенстерриториясында көгалдандыру жақсы жүргізілген.

Атмосфералық ауаны қорғау мәселесі

Барлықбзертхана бөлімшелерінде желдетілу жұмыстары жақсы салынған.

Әрқашан лас ауаны, зиян газдарды шығару үшін жұмыстар жүргізіледі, яғни ауаның құрамынчтехникалықибақылайды.

Табиғатты қорғаудағы қоғамдық ұйымдастырудың мәселесі

  Жергіліктічуниверситет қоғамдық ұйымяашылған, ондағы студенттер жасыл ағаштар егеді, ағаш пен бұталардың қорғалуын ұйымдастырады.

 

 

 

 

 

 

5 ҚОРЫТЫНДЫ

 

1. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының антигендік, өсінділік, биохимиялық, иммуногендік қасиеттерін зерттелінді.
2. 2. Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексерілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

1. Өндірісте ірі қара мал сальмонеллезіневқарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинанымқолдануды ұсынамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Б.М.Сидихов, А.Г.Дарменова, Р. Г. Абдрахманов. //Бұзау сальмонеллезін зертханалық әдіспен анықтау. Ғылым және білім. 2015. №1 (38). 116-119 б.
2. Рожнова С. Ш., Килессо В. А., Соловьёва М. К., Христиюхина О. А. роль сельскохозяйственных птиц в распространеии сальмонеллезов в СССР // Материалы всесоюзной конференции по эпизоотологии, эпидемиологии, средствам диагностики, терапии и специфической профилактике инфекционных болезней, общих для человека и животных., Львов, 1988, 318 с.
3. Радчук И. А., Бикорюков А. А., Анущенко И. Н. Сальмонеллез кур в птицехозяйствах промышленного типа, обусловленных S. enteritidis // Сборник научных трудов Ленинградского ветеринарного института,1987, №87, С. 82 – 85.
4. Потапова О. А. Этиологическая структура сальмонеллезов животных и птиц в заболеваний с/х животных, Ставрополь, 1995, С. 25 – 28.
5. Доклад Комитета экспертов ВОЗ, Борьба с сальмонеллезом: роль ветеринарии
6. Маркова С. И. Чувствительность штаммов эшерихий и сальмонелл к антибиотикам // Профилактика инфекционных болезней в Узбекистане, Ташкент, 1984, С. 43 – 46.и пищевой гигиены, Женева, 1991, С. 12 – 13.
7. Жануарлардың жұқпалы және аса қауіпті аурулары Сайдулдин. Т Алматы, 2013 ж, 417-423 б.
8. Жеглов В. В., Трояновская Л. П. Состояние технологии производства противосальмонеллезных вакцин на современном этапе и специфическая профилактика сальмонеллеза. // Актуальные проблемы вет. хирургии, Воронеж, 1999, С. 38 -40.
9. Консультативное совещание экспертов ВОЗ: специфические методы профилактики сальмонеллеза животных и борьбы с ним, Мюнхен, 1986, С. 17 – 18.
10. Чарлз Д. Я., Четфилд Н. С., Фейрветер Ф. Н. Способ получения аттенуированного штамма бактерий Salmonella и вакцина. Патент РФ №2126447 С1. Опубликован 20.02.1999.
11. Патент ЕР №0285152 Способ получения аттенуированного штамма Salmonella. Опубликован 06.1988.
12. Р. А. Кадымов, А. А. Кунаков, В. А. Седов, 1987)Ветеринария. – 1972. — №11. – С. 50 – 51.
13. С. И. Загаевский, А. П. Жорницкий, 1977; А. А. Конолаткин, И. А. Бакулов, Я. В. Нуйкин, 1984.
14. Черкасский Б.Л.Сальмонеллезы Зоонозные инфекции. –M., С. 7 -12с.
15. Войно-Ясенецкий М.В. Биология и патология инфекционных процессов. – Л., – 1981. – 302с.
16. Сытдыков А.К., Бурлицкий И.Д. Профилактика желудочно-кишечных болезней свиней в крупных хозяйствах // Болезни животных. – Труды УзНИВИ. – 1973. — Т. 20. – С. 293 – 294
17. Матвиенко Б.А. Сальмонеллезы животных // В кн.,: Болезни сельскохозяйственных животных. — Алма – Ата: АЗВИ, 1986. – С. 32 – 35
18. Малявин А.Г. Получение поливалентной вакцины против паратифа, пастереллеза и диплококковой инфекции поросят и применение ее в производственном опыте // Биопрепараты, вирусы и микробы. – 1956. – Т. I. – С. 266 – 282.
19. Кузьмин В.А. Комплексная система профилактики сальмонеллёза в птицеводстве/В.А. Кузьмин, И.Д. Ещенко//1-й Международный ветеринарный конгресс по птицеводству 18-22 апреля 2005 г.-М., 2005.-С.167-170.
20. Килессо В.А. Некоторые аспекты бактерионосительства при сальмо-неллёзах. Актуал. вопр. эпид. и инфекц. болезней (сальмонеллёзы), 1976, с.49;
21. ОвсяновН.И., Доусина Г.К. Реакция пассивной гемагглютинации для выявления антител при паратифе крупного рогатого скота. Сборник научных работСибНИВИ, 1977, вып.30, с.65;
22. Матвиенко Б.А. Актуальные вопросы иммунопрофилактики сальмонеллезов животных // Болезни сельскохозяйственных животных.// Труды АЗВИ.— Алма-Ата.— 1986.— С. 53—66.
23. Матвиенко Б. А., Бияшев К. Б., Ярцев М. Я., Кременцов А. С. К вопросу элиминации вакцинных штаммов сальмонелл //’ Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана.— Алма-Ата.— 1975.— № 11.— С. 91—93.
24. Матвиенко Б. А., Кожебеков 3. К., Жанузаков Н. Ж..   Бияшев К. Б. и другие. Опыт вакцинопрофилактики сальмонеллезного аборта кобыл//Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана.— 1977.—№ 5.— С. 62—65.
25. Антонов В. Я.— Справочник ветеринарного лаборанта. — М., Колос,— 1981.— С. 247.
26. Рожнова С.Ш. и др. Этиологическая структура сальмонеллёзов и серотиповой пейзаж сальмонелл на отдельных территориях страны в 1980-1982 г.г., ЖМЭИ, 1986, №11, с.53;
27. КарпутьИ.М., Вантеев В.В., Лашкевич И.А.,Голоскок М. Н. Совершенствование методов профилактики лечения при сальмонеллёзе. Ветеринария, 1979, №8;
28. ПетрашинВ.П. Вакцинопрофилактика сальмонеллёза водоплавающей птицы. Болезни с.-х. животных., JL, 1985, с.49;
29. Бияшев К.Б. и др. Сальмонеллезы животных и меры борьбы. / Рекомендация. – Алматы, 1991. – 42с
30. Цион Р.А. Изготовление и применение «местных» вакцин против паратифа пушных зверей, с-х животных и лабораторных животных, питомников // В кн.: Материалы XII научной конференции. – Ленинград, 1963. – С. 11 – 12.
31. СидорчукA. Вакцинация овец против сальмонеллёза. Вестник с.-х. науки, М, 1982, №2, с.77
32. В. Г. Петровская, Б. И. Маракуша, Б. А. Мат­виенко, К. Б, Бияшев, Л. М. Рабочая) и S. abortus-ovis 17 НС (В. Г. Петровская, Б. И. Маркуша, Б. А. Матвиенко, К. А. Тулкибаев)
33. АрхангельскийИ.И. и др. Получение и испытание химическихвакцин против сальмонеллёза овец. Проблема инфекционной патологии с/х животных. Тр.ВИЭВ, М, 1979, т.49;
34. Матвиенко Б. А., Бияшев К. Б. Вакцннопрофилактика паратифа телят живой вакциной из аттелукроваиного штамма // Труды АЗВИ.—Т. XXVIL— 1974.— С. 15—18.
35. Попова П. П., Ременцова М. М., Ким А. А. Экология сальмонелл и эпидемиология сальмонеллезов//Изд. «Наука». КазС’СР.— Алма-Ата.— 1987.— С. 126.
36. «Определитель экономической эффективности ветеринарных мероприятий», утвержденный Главным управлением ветеринарии МСХ СССР от 4.05.1982 г.
37. Хоулта Д. Краткий определитель бактерий Берги//Издательство «Мир». Москва.— 1980,— С. 495.
38. Рахманин П.П., Куликовский А.В. Эпизоотическое состояние и меры борьбы с сальмонеллезом // Ветеринария. -1989. — № 7. — С. 40-44. — № 1. — С. 46-48.
39. Хакімжанов Т.Е. Еңбек қорғау. – Алматы, 2008.
40. Әбдіров А. Қауіпсіздік техникасы. – Астана: Фолиант, 2009
41. Белов Л.Г Системный анализ и моделирование опасных процессов в техносфере. – М.: Академия, 2003. – 512 с.
42. Беляков Г.И. Безопасность жизнедеятельности на производстве. Охрана труда. – М.: Юрайт, 2013. – 572 с.
43. Попов А.А. Производственная безопасность. – СПб.: Лань, 2013 – 432с.