Дипломдық жұмыс: Қан плазмасы және қан түйіршіктері

Мазмұны

Кіріспе ………………………………………………………………………………………………………3

Әдебиеттерге шолу …………………………………………………………………………………..4

І тарау

Қан организімінің ішкі ортасы ………………………………………………………………..6

• Қанның құрамы мен негізгі қызметтері ……………………………………………..6
• Қанның физикалық және химиялық қасиеттері ………………………………..13
• Қанның антигендік қасиеттері, қан фабрикасы, қанның жалпы анализі, қанның биохимиялық анализі, қанның ұюы ……………………………………..21

ІІ тарау

Қан плазмасы және қан түйіршіктері ……………………………………………………23

2.1. Эритроциттер және гемоглабин ………………………………………………………….25

2.2. Эритроциттердің тұну жылдамдығы, осмостық тұрақтылығы ……………..28

2.3. Лейкоциттер және тромбоциттер, иммунитеттің түрлері …………………….29

ІІІ тарау

Қан қысымы, қан топтары …………………………………………………………………….38

3.1. Жүрек пен қан тамырлар қызметінің гуморальдық реттелуі ………………..43

3.2. Қанның ағу жылдамдығы …………………………………………………………………..54

3.3. Эксприменттік  бөлім

Қанның құрамының және қан қысымының пульс жиілігі, жас ерекшеліктеріне байланысты өзгерістерін зерттеу …………………………………….55

Қорытынды ……………………………………………………………………………………………59

Пайдаланған әдебиеттер ………………………………………………………………………..61

Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                            

Кіріспе

    Қан ағзадағы дәнекер ұлпаның бір түрі. Қанның құрамы сұйық плазмадан  және қан түйіршіктерінен (эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер  тұрады. Ересек адамдарда 4,5-5 л қан болады. Қанның атқаратын маңызы орасан зор. Қан құрамындағы лейкоциттер организмді әр түрлі зиянды заттардан қорғайды.

Қан мен лимфа және ткань аралық сұйықтық организмнің ішкі сұйық ортасын құрайды да, бүкіл дене клеткаларын, тканьдерін жуып жатады.

Организмнің ішкі сұйық ортасының құрамы, физикалық және химиялық қасиеті біршама тұрақты болады, сондықтан да организмдегі клеткалардың тіршілік процесі қалыпты жүріп жатады.

Қан организмдегі клеткаларға, тканьдерге қоректік заттарды жеткізетін болса, екінші бір органдар зиянды, қорексіз улы заттарды организмнен шығарып отырады. Қорыта келгенде қан организмдегі клеткалардың тіршілігін сақтайды, әрі ол клеткалар мен тканьдердегі су мен минерал заттардың мөлшерін реттеп тұрады.

Қан қан тамырларымен ағады да, организмнің барлық клеткаларына қоректік заттарды тасу қызметін атқарады. Мысалы, қан тканьге глюкоза, амин қышқылдары, май, витамин, минерал заттарын, суды, оттегін т.б. қоректік заттар жеткізсе, екінші жағынан зат алмасу процесінің нәтижесінде организмнен бөлінген ақырғы өнімдерді (мочевина, аммиак, несеп қышқылы, көмір қышқылы) сыртқа шығару органдарына: бүйрекке, тер бездеріне, ішекке және өкпеге апарады. Қан организмде Гуморальдық реттелу процесін қамтамасыз етеді, яғни организмдегі органдарды химиялық жолмен бір-біріне байланыстыра отырып реттейді. Қанның организмді гуморальдық жолмен реттеуі – ондағы ішкі секреция бездерінде түзіліп, қанға қосылатын физиологиялық актив заттарға – гормондарға байланысты.

Сонымен бірге қанда болатын иммунитет факторы организмде қорғаныс қызметін атқарады. Иммунитет — қандағы лейкоциттердің фагоцитоз процесіне бейімділігі. қандағы қорғағыш денелер организмдегі микробтарды, олардың бөлетін улы заттарын зиянсыздандырады және зиянды белоктарды ыдыратады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттерге шолу

Гомеостаз 1876 жылы француз физиологы К.Бернар алғаш рет өз зерттеулеріне сүйене отырып, тірі организмнің ішкі сұйық ортасының тұрақтылығы жайлы гипотеза ұсынды. к.Бернар организмнің ішкі сұйық ортасының салыстырмалы тұрақтылығы, тіршіліктің негізгі шарттарының бірі деген пікір айтты.

1929 жылы америка физиологы В.Кэннон организмнің ішкі сұйық ортасының салыстырмалы тұрақтылығын сақтау қабілеті оның барлық системаларының, функцияларының бір қалыпты тұрақтылығы, «Гомеостаз» деген терминді де В.Кэннон ұсынды.

Организмнің сұйық ортасының (қан, лимфа, ткань аралық сұйықтық) тұрақтылығы, әрі физиологиялық функцялардың бір қалыптылығы гомеостатикалық механизм нәтижесі болып табылады.

Физико-химиялық және физиологиялық процестер гомеостазды клеткалық дәрежеде сақтайды да, ішкі және сыртқы ортаның зиянды әсерлерінің бағытын өзгертеді. Клеткалық гомеостаздың өзгеруі клетканың құрылымдық элементтерінің бұзылуына әкеліп соғады, кейін ол клетка өледі немесе өзгереді, мәселен, иондық радиацияның әсерінен рак ісіктерінің пайда болуы.

Л.С. Штерннің пікірі бойынша, әр органның клетка мембранасы әр түрлі метаболиттерді талдап өткізеді. Сондықтан да ішкі сұйық ортаның өзгерісін барлық органдар, системалар бірдей қабылдай бермейді. Мысалы, нерв ткань нейрондары мен ми клеткаларының ішкі сұйық ортасының тұрақтылығын гематоэнцефаликалық барьер (ГЭБ) сақтайды.

Қан жасаушы органдардың реттелуі. Организмнің қалыпты жағдайында жасалатын және бұзылатын эритроциттерінің жалпы саны бірдей болады. Организмде оттегінің жетіспеуі, эритроциттердің санының шамадан тыс көбеюіне әкеліп соғады.

Орыстың атақты ғалымы, дәрігер С.П.Боткин өткен ғасырдың 80-жылдарында қан жасаушы органдар қызметін нерв системасы реттейтіндігін ашты. С.П.Боткин өзінің лабораториясында иттерге мынадай тәжірибе жасады. Сүйек кемігіне келетін нервті тітіркендіргенде, олардың қанында эритроциттердің саны артқан, ал симпатикалық нервті тітіркендіргенде лейкоциттердің саны артқан.

Тамақ ішкеннен кейін ас қорыту проесі күшті жүреді, сол уақытта лейкоцитердің саны артады, мұны тамақ лейкоцитозы деп атайды. И.П.Павловтың оқушылары зерттеп, тамақ лейкоцитозын шартты рефлекс арқылы жасауға болатынын дәлелдеді. Қан жасаушы органдарда, сүйек кемігінде, көк бауыр, бауыр, лимфа бездерінде толып жатқан рецепторлар бар. Осы рецепторларды тітіркендірсе, әр түрлі физиологиялық реакция береді. Сонымен, қан жасаушы органдар нерв системасымен екі жақты байланыста болады: біріншіден, қан жасаушы органдар өзінің қызметін реттей отырып, жоғары нерв системасының импульсін қабылдайды, екіншіден, өзінің физиологиялық жағдайын орталық және жоғары нерв системаларына хабарлап, өінің және организмнің өзгеруіне байланысты жаңа рефлекстердің пайда болуын реттейді.

Тамырды тарылтатын нервтерді вазоконстрикторлар деп атайды. Оны 1842 жылы Киев физиологы А.П.Вальтер ашқан. Барлық вазоконстрикторлар симпатикалық нерв талшықтары болып есептеледі. ең негізгі тамырды тарылтатын нерв – құрсақ нервісі. Оның құрамында құрсақ қуысындағы органдарға баратын симпатикалық нерв талшықтары өте көп.

қан тамырын кеңітетін нервтерді вазодилятаторлар деп атайды. Мұны 1856 жылы француз физиологы Клод Бернар ашқан. Вазодилятаторлар да көптеген аралас нервтің құрамына кіреді.

Тамырды тарылтатын нерв талшықтарының бірқатары парасимпатикалық нерв системасының құрамына кіреді, мысалы жамбас, тіл, сілекей бездерінің нервтері.

Тамырды кеңітетін нерв талшығының шамалы бөлігі симпатикалық нервтің де құрамына кіреді, мысалы, жүректің өзін қоректендіретін, мидың және ауыз қуысының ішкі кілегей қабығының қан тамырларының нервтері.

Қалған барлық тамырды тарылтатын нервтер жұлынның артқы түбірінен шығатын орталықтан тебетін нерв болып есептеледі.

И.П.Павловтың пікірі бойынша, барлық тамырды кеңітетін нервтер қоректендіруші, яғни трофикалық қызмет атқарады.

Жүрек – тамыр системасының реттеруіне үлкен ми сыңарлары қыртысының тигізетін әсері. 1874 жылы орыс физиологы В.Я.Данилевский үлкен ми сыңарлары қыртысының маңдай бөлімінде жүректің қызметін реттейтін ең жоғарғы нерв орталығының бар екендігін тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Жүректің қызметі бас мидың әр жерін және ми сыңарларының қыртысын тітіркендіргенде де өзгеріп отырады.

Қанның қысымын реттейтін ең негізгі нерв орталығы үлкен ми сыңарларының қыртысында бар екендігін 1886 жылы В.М.Бехтеров пен Н.А.Миславский ғылыми тәжірибе арқылы дәлелдеген. Олардың қатысуымен жүректің қызметін және қан тамырларының тартылып-кеңейіп тұруын, адамның рухани күйі және ішкі сезім әсерлері арқылы да өзгертуге болады. Адам жасының ерекшеліктеріне байланысты жүрек және қан тамырларының қызметі бейімделіп, өзгеріп отырады. Мысалы, жаңа туған жас баланың және бастауыш мектеп жасындағы балалардың жүрегі үлкен адамдардікіне қарағанда, өте жылдам соғады. Оның себебі: симпатикалық нерв кезеген нервке қарағанда ерте дамиды. кезеген нервтің тонусы 3 жастан асқан балада пайда болып, одан әрі қарай күшті, әрі тез дами бастайды, 7-8 жастағы балада жүректегі нервілер негізінен дамып болады.         

I тарау. Қан организмінің ішкі ортасы

• Қанның құрамы мен негізгі қызметтері

Организмнің ішкі ортасының маңызы. Организм барлық клеткалары мен тканьдеріне қоректік заттар мен оттегі үнемі еніп, олардан зат алмасуының ақырғы өнімдері шығарылып отырғанда ғана өзінің қызметін атқара алады. Бұл процестерді қан, қан сұйықтығы және лимфадан түзілетін организмнің ішкі ортасы қамтамасыз етеді. Ішкі орта организмінің барлық клеткаларының қалыпты тіршілік әрекетіне қажетті жағдайларды жасайды, бұл оның құрамының айтарлықтай тұрақтылығы мен физика –химиялық қасиеттерінің арқасында мүмкін болады. Организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау гомеостаза деп аталады. Организмде өтетін болмашы өзгерістер сол сәтте-ақ ішкі ортаның құрамы мен қасиеттеріне әсер етеді. Француз ғалымы Клод Бернардың Қанды «организмнің айнасы» деп атауы кездейсоқ жағдай емес. Қан. Қанның организмдегі маңызы алуан түрлі. Қанның негізгі қызметтерінің бірі – бұл оттегін , қоректік заттар мен дене клеткалары  тіршілік әрекетінің өнімдерін тасымалдау. Ол осымен қатар бір мүшелерде түзіліп, басқа мүшелердің қызметіне әсер ететін заттарды тасымалдайды. Қан оның үстіне, лейкоциттер әрекетінің арқасында, сондай-ақ ерекше қорғаныш заттарының болуы нәтижесінде қорғаныш қызметін атқарады. Организмнің жылуы терінің тамырларын аралап өтетін қан арқылы қоршаған ортаға беріледі. Температура жоғарылағанда және бұлшықет қызу жұмыс істегенде терінің тамырлары кеңейеді. Мұнда қан сыртқы ортаға жылуды көп бөліп шығарады да, организмді қызып кетуден сақтайды. Қоршаған орта температурасы төмендегенде терінің тамырлары тарылады, бұл организмнің жылу шығаруын кемітеді. Сонымен, біздің денеміз өмір бойы тұрақты температурасын сақтайды. Адам қанының мөлшері айтарлықтай тұрақты және ол дененің массасы мен жасына байланысты. Жаңа туған балаларда қан дене массасының 15-20%, емшектегі балаларда — 13% құрайды. Балаларды 7 жастан бастап, қанның мөлшері ересек адамдардағыдай 7% шамасында болады. Массасы 70 кг ересек адамда 5-6 л қан болады. Адам тыныш күйде болғанда оның қанының 40-50% ғана қан тамырларымен қозғалады. Оның қалған мөлшері қан депоралары – бауырда, көкбауырда, шелде болады. Адам қансырағанда, бұлшықет жұмысы кезінде, дене температурасы жоғарылағанда, биікке көтерілгенде деподағы қан жалпы қан арнасына өтеді. Қан деполары организмдегі қанның тұрақты мөлшерінің сақталуын қамтамасыз етеді. Қан дәнекер тканінің тобына жатады. Бұл плазмадан және ондағы жүзгін арнаулы элементтер – қан клеткалары – эритроциттерден, лейкоциттер мен тромбоциттерден тұратын әлсіз сілтілі тұтқыр сұйықтық. Егер пробиркаға алдын-ала ұю қабілетінен айырған қан толтырсақ, тұнғанда немесе центрифугадан өткен соң ол екі: эритроциттерден тұратын төменгі қошқыл қызыл түсті тұнба қабатына және қан плазмасы болып табылатын сабан түсті сары мөлдір сұйықтық қабатына бөлінеді. Плазма мен эритроциттердің шекарасында лейкоциттерден тұратын өте жұқа қабат болады. [1,3]

Қан,  лимфа және тінаралық (интерсттициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Тіршілік үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық, қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы да күделі өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік плоюс (үйек) суығында да, оңтүстіктің шыжыған ыстығында да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа байланысты.Ішкі тұрақтылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне  тұңғыш көңіл бөлген француз  физиологі Клод Бернар еді. Ол (1878ж) организмнің ішкі сұйықтық ортасының салыстырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте қажет екендігін мәлімдеді. 1929ж америка физиологы Уолтер Кеннон ішкі ортаның, организмнің  басты- басты биологиялық көсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гомеостаз деген жаңа термин ұсынды. Гомеостаз- деп қан көлемі мен құрамының және физикалық, химиялық, биологиялық  қасиеттерінің тұрақтылығы, яғни барлық биологиялық константаларды (артериялық қан қысымы , дене температурасы т.т) айтады. Жасушалардың тіршілігіне байланысты және олардың  айналадағы табиғи құбылыстарымен ойдағыдай қарым –қатынас жасауы әрдайым гомеостаздың сақталуына қауіп төндіретін жағдай болып саналады. Бірақ бүйрек ,  тер бездері, өкпе сияқты көптеген ағзалардың қызметі  арқасында, сондай- ақ денедегі арнайы механизмдердің қатысуымен  гомеосиаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік тұрақтылықтан гөрі салыстырмалы және динамикалық гомеостаз тән. Мұны гемокинез деп атаймыз.                              Қан жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық. Жарақаттану салдарынан қанның 25-30 сыртқа ағып кетсе, тіршілікке қауіп төнеді, ал 50 ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы денедегі кейбір жасушалар, әсіресе ми қыртысының нейрондары уақытында келетін қан мөлшері азайса, 5-6 минуттан кейін бұзыла бастайды.

Қан және лимфа айналудың жалпы схемасы. Жылы қандыларда қан организмді толық бір рет айналып шығу үшін жүректен  екі рет ағып өтуі керек: бірінде жүректің сол жақ бөлімінен, екіншісінде оның оң жақ бөлімінен ағып өтеді. Жүректің сол жақ қарыншасы қанды қолқаға айдап шығарады. Ал қолқадан – артерия тамырлары өте ұсақ артериялар мен артериолдарға тарамдалып, бүкіл организмді артерия қанымен қамтамасыз етіп отырады. Өте ұсақ артериялар және артериолдар жіңішке капилляр тамырларға тарамдалып, кейіннен тарамдалып бөлінген капилляр тамырлар өзара  қайта бірігіп, вена тамырының негізін құрайды. Ұсақ вена тамырлары бірте-бірте бірігіп, іріленіп вена тамырларын түзеді. Екі вена қуысымен аққан вена қаны жүректің оң жақ жүрекшесіне келіп құяды.

Қан айналу системасының сол жақ қарыншадан қолқа түрінде басталып, оң жақ жүрекшеге келіп құятын қанның жолын – қан айналудың үлкен шеңбері деп атайды. Қан айналудың үлкен шеңберін құрайтын артерия тамырларында  оттегіне қанық артерия қаны ағады. Капиллярға келгенде артерия қаны өзінің құрамындағы оттегінің біразын тканьге береді де, оның орнына зат алмасу процесінің нәтижесінде тканьде түзілген көмір қышқыл газымен әрекеттесіп, вена қанына айналады.

Оң жақ жүрекшеге құйылған вена қаны кейіннен оң жақ қарыншаға ауысады да, одан өкпе артериясы және оның тармақтары арқылы өкпе көпіршіктеріне қарай бағытталып ағады. Өкпе капилляры мен өкпе көпіршіктері арасындағы газ алмасу процесі арқасында вена қанындағы көмір қышқыл газы шығып, оның орнына оттегі қанға өтіп, қан артерия қанына айналып, өкпе венасы арқылы сол жақ жүрекшеге келіп құяды. Қан айналу системасының оң жақ қарыншадағы өкпе артериясы түрінде басталып, сол жақ жүрекшеге келіп өкпе веналарымен аяқталған бөлігін қан айналудың кіші шеңбері немесе өкпелік шеңбер деп атайды. Бұл шеңбердің капиллярлар қабырғалары арқылы қан өкпедегі ауадан оттегін алып сіңіреді, клеткаларда әкелген көмір қышқыл газды бөліп өкпеге шығарады.

Сонымен қанның толық бір айналуы екі жарты шеңберден тұрады – үлкен және кіші (немесе өкпе) шеңберден, осы шеңберлер арқылы организмдегі барлық қан мөлшері бір жүйемен ағып тұрады. [2,9]

Қан тамырлар системасы ішінде аққан қан организмнің клеткаларымен тікелей жанаспайды. Клетканың сыртын қоршап тұрған сұйық орта ткань сұйықтығымен жанасады. Ткань сұйықтығы клеткалардың арасындағы барлық бос жерді алып жатады да, дененің барлық салмағының 50%-ін құрайды. Қан капиллярларының ішінде еріген заттары бар судың біраз мөлшері ткань сұйықтығына өтеді. Ткань сұйықтығының артығы ірі екі лимфа тамырларына өтеді де, вена қуыстары арқылы оң жақ құлақшаға құяды. Бүкіл организмдегі артық ткань сұйықтығы екі лимфа тамыры арқылы ағып кетіп отырады.

Организмде қан және лимфа айналудың маңызы зор, олар тасушы, реттеуші қызмет атқарады. Өкпеден, ішектен ағып өткен қан оттегімен және қоректік заттармен байиды да, бүкіл организмнің тканьдеріне, клеткаларынаосы заттардыжеткізіп тұрады. Зат алмасу процесінің нәтижесінде олардан бөлінген ыдырау өнімдерін реттеп, пайдланатын өнімдерді пайдаланып, ал пайдаланбайтын өнімдерді шығаратын органдарға жеткізеді.

Қан құрамына бүкіл организм органдарын өзара байланыстырып, реттейтін екінші бір органның бөлген биологиялық актив заты – гормондар. Ол шапшаң таралып жеткізіліп отырылады. Қан айналу шеңберлерімен қанның үздіксіз ағуы және лимфа тамырлары арқылы лимфаның артығының ағып кетуі, тканьмен сыртқы ортаның зат алмасу процесінің дұрыс жүруін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде ткань сұйықтығының ортасы салыстырмалы тұрақты бір шамада сақталады да, организмнің тіршілік қызметінің қалыпты жүруін қамтамасыз етеді.

Жүрек. Жүрек – көкірек қуысында орналасқан қалың ет органы. Оның қабырғасы жүректің көлденең жолақ ет талшықтарынан құраладыда, дәнекер тканьмен тартылып біріктіріліп бір тұтас болып тұрады. Жүректің сыртын берік дәнекер тканьмен түзілген перикард (жүрек қабы) қаптап жатады. Перикардтың ішкі жағы мен жүректің сыртқы жағын жұқа, әрі тегіс эпителий клеткалары қаптап жатады. Жүрек қабының ішінде жүрек жиырылғанда үйкелісті азайтатын жүрек сұйықтығы болады.

Жүректің нерв импульсін өткізетін жолдарын жүрек ет талшықтары және оларды жалғастырып тұратын күрделі протоплазмалық көпіршелер торы құрайды. Сондықтан жүрек еттері жиырылғанда «барлығы немесе жоқ» — деген заңға бағынады. Бұл заң бойынша, егер жүрекке клетін нерв импульсінің күші етталшықтарын түгел жиырылта алатындай болса, жүрек жиырылады, ал одан күші кем болса, жүрек жиырылмайды. Жүректің және барлық қан тамырларының ішкі жағы жұқа, тегіс әрі жылтыр тығыздала орналасқан клеткалар қабатынан тұрады, оны эндотелие деп атайды. Эндотелие қабаты қанның іште ұйып қалмауын реттейді. Әр түрлі ауруларға байланысты эдотелие қабаты бұзылғанда, жараланғанда оның іші кедір-бұдыр болып, қан тамырының ішінде қн ұйып, оны бітейді де, қанның ағуына кедергі жасайды.

Миокард – жүректің негізгі массасын құрайтын ортаңғы ет қабаты. Миокардттың құрылысы мен функциясында өзіне тән ерекшелігі, әрі сирек кездесетін өзгешелігі бар.

Миокард құрылымдық ерекшелігіне байланысты скелет ет талшықтары мен ішкі органдар қабырғасын құрайтын бірыңғай салалы ет телшықтарының арасынан орын алады.

Миокардттың құрылысы, скелет етін құрайтын көлденең жолақ ет талшықтарына өте ұқсас. Екеуінің де саркоплазмасында актин және миозин миофиламентінен тұратын миофибриллдер бар, тек миокардта саркоплазма ретикулумы сиректеу. Екеуінде де жиырылу процесі уақытында саркоплазма ретикулумынан кальций ионының саркоплазмаға шығу механизмі ұқсас, тек миокардта кальций ионы сыртқы ортадан да кіреді.

Саркоплазмадағы кальций ионының концентрациясы әр уақыт миокард ет талшықтарының жиырылу биіктігін анықтайды да жүректің күшті жиырылуына әсер етеді. Миокард ет талшықтары өзара бірігіп, біртұтас тор немесе синцетий құрайды. [11,59]

Әрбір осындай тордың ішінде жан-жағына тарамдалған формасы цилиндр тәрізді миокардиалдық көптеген талшықтары бар. Параллель орналасқан жүрек ет талшықтары осы миокардиалдың талшықтары арқылы өзара байланысып, біртұтас ет қабатын құрайды. Жүрек етінің кез келген синцитиінде пайда болған қозу толқыны, миокардқа бірдей жылдамдықпен жайылады.   

Қан сарғылттау келген сұйық зат – плазиадан және оның ішінде жүзіп  жүрген қан жасушаларынан, яғни пішінді элементтерден тұрады.Ересек адамда қанның көлемі салмағының 6-8% – іне (5-6 литрдей). Қан жасушалары қызыл түйіршіктер (эритроциттер) мен ақ түйіршіктер (лейкоциттер) қан пластинкалары – тромбоциттер. Плазма қан құрамының 52-58% –іне, қан жасушалары 42-48%-іне тең Қан жасушаларының гематрокиттік көрсеткіші 42-48% ,ал қанның әр лттрінде 0,42-0,48 литр. Соңғысы гематрокиттік көрсеткіш деп аталады. Плазманың құрамы. Оның 90-92%-і судан, қалғаны (8-10%) құрғақ заттардан тұрады. Соңғыларының 8-9%-і органикаық заттар, оның ішінде белок 6-8%; 0,9%;-1% бейорганикалық (минерал)заттар. Бұлардың көбі ас тұзы (90%) Органикалық заттардың көбі  белоктар; альбумин, глобулин, фибриноген..

 

 

Қанның құрамы.

1-су 90-91%                                       5-тромбоциттер;

2-құрғақ қалдық 9-10%                    6-лейкоциттер

3-плазма;                                             7-эритроциттер

4-пішінді элементтер; 

Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобулиндер бауырда және  сүйек кемігінде, көкбауырда, лимфалық түйіндерде түзіледі. Бұлармен қатар  плазмада глюкоза, липидтер, сүт қышқылы, пировиноград қышқылы және молекуласында азоты бар заттар (амин қышқылдары, мочевина, зәр қышқылы, креатин, креатинин) түрлі ферменттер, гормондар, витаминдер,пигменттер,еріген күйінде оттегі, көмір қышқылды газ, азот болады.

Қан құрамының жасқа байланысты ерекшеліктері.

Нәресте лейкоциттерінің мөлшері әдетте ересек адамдардағыдан гөрі едәуір көп болады, олар 1 мм3 қанда 15-30 мыңға жетуі мүмкін. Одан соң ол бірте-бірте кеміп, ересек адамның номасына жуықтайды. Эритроциттер мен тромбоциттердің мөлшері жөнінен нәресте мен ересек адам қанының айырмашылығы шамалы болады.

Әр түрлі жас кезеңіндегі адамның 1мм³ қанындағы арнаулы элементтердің мөлшері

Жас кезеңдері	Эритроциттер (млн)	Лейкоциттер (мың)	Тромбоциттер (мың)
Нәресте 1 жас 6-7 жас 8-9 жас 12-13 жас Ересек адам	5-7 4,5-5 4,5-5 4,5-5 4,5-5 4,5-5	20-30 10-11 10-11 9-10 8-9 6-8	300 243 200-300 200-300 200-300 300-400

 

 Эритроцит— қанның қызыл түйіршіктері. Олардың саны еркек пен әйелде бірдей емес. Ер адам қанының әр литрінде 4,0-5,0х10¹² эритроцит болады. Әйел қанында б9 л көрсеткіш аздау: 3,7-4,5х10¹² эритроцит болады. Эритроцит санының қалыптан тыс басым болуы (5,0х10¹²) эритроцитоз, аз болуы (3,7-3,9х10¹² одан да төмен) эритроцитопения деп аталады. Б9лар сау адамда да, науқастарда да кездеседі, сондықтан олар физиологиялық және паталогиялық болып екі топқа бөлінеді. Сондай-ақ абсалютті эритроцитоз бен эритроцитопения ұғымдары да бар. Эритроцит санының абсалюттік өзгеруі оның сүйек кемігінде түзілуіне және қанға су шапшаңдығына байланысты. Салыстырмалы эритроцитоз бен эритроцитопения қан жасушалары мен плазманың аралық қатынасына байланысты, бұл қан қойылғанда не сұйылғанда болатын өзгеріс.                                                                            

Эритроцитоз

                            Физиологиялық                      Патологиялық

       Абсолюттік          Салыстырмалы     Абсолюттік       Салыстырмалы

 

Эритроцитопения

 

 

                            Физиологиялық                      Патологиялық

       Абсолюттік          Салыстырмалы     Абсолюттік       Салыстырмалы           

Абсолюттік эритроцитоз – тінде оттегі азайғанда  (гипоксия) болады. Гипоксия салдарынан бүйректен көп мөлшерде эритропоэтиндер бөлініп шығады. Олар эритроциттердің сүйек кемігінде түзілуіне және қанға өтуін тездетеді. Су адамда гипоксия ауаның барометрлік қысымы төмендеген жағдайда, яғни биік тауға шыққан кезде не кабинасы ашық самолетпен 3,5-5 мың м биіктікке көтерілген сәтте кездеседі. Сырқаттанған кезде болатын абсолюттік эритроцитоз- өкпе мен жүректің созылмалы ауруларына ұшырауының салдары не қан аурулары кезінде болуы мүмкін. Салыстырмалы эритроцитоз қанның сұйық бөлігі – плазманың азаюынан болады.  Адам қара жұмыс істеп қатты терлегенде , не ыстық уақытта термен бірге құрамындағы суы сыртқа шығады да қан қойылады. Осыған орай эритроцит саны  ( қанның әр мкл-де) көбейеді. Адам қара жұмыс істеген кезде де қанда су азаяды және көкбауырдың жиырылуы күшейеді. Көкбауыр эритроциттер депосы болғандықтан жиырылған сәтте қанға көп мөлшерде эритроциттер шығады. Сырқаттанған кезде пайда болатын салыстырмалы эритроцитоз да қанның қойылуына байланысты. Мәселен, қатты іш өткенде онымен бірге сыртқа көп мөлшерде су шығады, кейде су дене қуыстарына ( мәселен, плевра жапырақтарының арасына) жиналады. Осының салдарынан плазма көлемі азаяды да қан қойылады. Сау адамда әдетте  абсолюттік  эритроцитопения болмайды. Ол қаны азайған (анемия ) науқас адамға тән.  Анемия кезінде сүйек кемігінде эритроциттер түзілуі төмендейді  де,  нешала жетілген  эритроциттер  қанға шыға бастайды.    Салыстырмалы эритроцитопения     қанның сұйылуына байланысты. Бірден шектен тыс көп шай (8-10 кеседен артық ) не осынша қымыз ішсе біраз уақыттай қан сұйылуы мүмкін. Бірақ қанда су тұрақтылығын (гомеостаз) сақтайтын механизмдер денедегі артық суды тез сыртқа шығарады. Адам қансырағанда 1-2 тәуілік өтісімен қан сұйыла бастайды, эритроциттер сүйек кемігінде тек 4-5 тәуіліктен кейін түзіліп, қанға шыға бастайды, эритроциттер оған дейін қан тамырларына тін аралық сұйықтықтар өтеді де мұндаға қанның көлемін арттырады, сөйтіп 1-2 күндей қан сұйылған күйінде қалады. Бірден көп мөлшерде изотониялық ерітінді құйса да біразға дейін сұйылады.

 

1.2. Қанның физикалық және химиялық қасиеттері

Адам салмағының    6-8            4-5 – 6л қаннан тұрады.  Қан организмінің  сұйықтық ортасы, сұйық ткань, организмде  химиялық заттарды тасымалдауға қатысады. Қанның тығыздығы  1 ,055-1, 065, тұтқырлығы судан   5-6 есе  көп, оның тұтқырлығы ондағы белоктарға, әсіресе эритроциттерге байланысты  венадан қанды құйып  қалмайтындай етіп, ақырын  ғана алып, центрифугаласақ, ондағы клеткалық  элементтер тұнбаға түсіп , плазма қалады. Ал егерде қан  ұйып қалғаннан кейін ,  осы ұйыған қою затты бөліп алсақ , онда қанның  сары суы деп аталатын сұйық түзіледі.  Қанның сары суына  сары түс беретін өт пигменті болып табылатын билирубиннің ағзадан қалдығы  және каротиноидтар.  Қанның қою затының құрамы  фибриогеннен  және клеткалық  элементтерден тұрады,  ал плазмада  формалық  элементтер  ғана болмайды, фибриноген қалады. Қанның  ең маңызды физикалық – химиялық  көрсеткіші қан плазмасының осмостық қысымы, 39C қанның  плазмасының осмостық қысымы 7, 6 атм. жуық, негізінен  NaCI және басқа да төменгі иолекулалы заттардың арқасында болады, осы қысымның  0 ,02  албуминдер туғызады , ол онкотикалық қысым деп аталады. Қанның клеткалық құрамы 45   формалық элементтерден тұрады, оның  44  — эритоциттер қызыл қан түйіршіктері  I лейкоциттер  ақ қан түйіршіктері  лимфоциттер  және тромбоциттер қан пластинкалары, қан  плазмасы мен формалық элементтері арасында  белгілі  бір көлемдік  қатынасы бар. Бұл қатынасты 100  бөлікке бөлінген шыны капилляр  гематокрит  арқылы анықтауға болады.  Осы гематокриттің көмегімен плазма  мен формалы  шыны түтікті  центрифугалағанда, формалы элементтер ауыр болғандықтан  айналу осінен алысырақ орналасады да, плазма  оске  жақынырақ орналасады, элементтер қанның  40- 50 алса , плазма   55- 60 құрайды.  Организмдегі қан айналуға қатысатын қанның мөлшері тұрақты шама,  яғни организмге  түскен  су мен  шығарылып отыратын судың арасында тепе — теңдік бар. Егер қанға судың мөлшері кейбір жағдайлармен  көп түссе , бір шамасы  тканьдерге отіп, одан қайтадан қанға өтіп , тағы да бүйрек арқылы сыртқа шығарылады. Ал сырттан түсетін сұйық  жеткіліксіз болса, су тканьдеріне қанға өтіп, зәрдің көлемі азаяды. Қанның 1 3 бөлігін жоғалту өлімге акеп соқтырады. Қан плазмасының құрамы. Плазма —  қанның сұйық бөлімі 55   меншікті салмағы  1 024- 1 0306 pH= 7 4 . Қан плазмасының  90- 92  су    оның ішінде  10   белоктар мен тұздардан тұрады. Қан плазмасындағы белоктар  7-8  жуық,  оның ішінде албуминдер  4-5 , глобулиндер  2- 3, фибриноген   0- 2- 0, 4.   Белокқа жатпайтын азоттық заттардың концентрациясы  14- 20мм, немесе 25-40мг  мочевина  3-6мм   20- 30мг  амин қышқылдары  3-4ммг  35-65 глютатион  3H, креатин ,  холин т.б. нашарласа, онда қалдық азоттың мөлшері артады. Азотсыз органикалық заттар  жалпы майлар  1-7г  л,  0 ,1- 0, 6  глюкоза  80- 120мг немесе    3, 5- 5, 5моль  л  тұздар қанның сары суының   0, 9 алады, оған    Na,  K,   Ca,  CI,  HPO4,  HCO3  жатады.

Қанның құрамы мен мөлшері:    Қан – клетка құрылысы жоқ, сарғылттау келген  сұйық зат – плазмадан  және оның  жүзіп жүрген қанның клеткаларынан тұрады. Қанның клеткаларына қанның түйіршіктеріне (эритроциттер),  қанның ақ түйіршіктері (лейкоциттер),  қан      пластинкалары      сияқты  клеткалар (тромбоциттер) жатады.Қан құрамының 55-60 проценті плазма ,40-45 проценті қан түйіршіктері.Қалыпты жағдайда  қанның  жалпы мөлшері  адамның дене салмағының 1/13 бөлігіндей  болады да ,  ол организмде  біршама тұрақты сақталады.Егерде  қан тамырларына  қанның  орнын басатындай  сұйықтық  мөлшерін көбейтсек,   көп ұзамай- ақ  өанның  мөлшері   бұрынғы мөлшеріне қайта келеді.  Қандағы  артық  сұйықтықтықтың  біраз бөлігі  дереу бүйрек ,  тері арқылы  шығарылса,  ал қалған көп бөлігі  тканьге өтеді. Кейіннен  сол өткен  сұйықтың ыдырау өнімдері  сырқа шығару органдары  арқылы біртіндеп  организмнен шығарылынып тасталынады. Қанның  жалпы  мөлшерінің   1/3 бөлігі қан тамырларының  жарақаттануынан бірден  ағып кетсе, өліп кетуі мүмкін.  Мұндай жағдайда  организмге  дереу өанның орнын   басатын сұйық ерітінді  құю керек.Судың тұтқырлығы   бір өлшеуіш  шамаға тең  алынса, сумен  салыстыр   ғанда  плазманың  тұтқырлығы 1,7-2,2,  ал қанның  тұтқырлығы 5,0 –ге тең р болады. Қанның  тұтқырлығы ондағы  ондағы әр түрлі   белоктар  мен   эритроциттердің  мөлшеріне байланысты. Егер организмнен  әр түрлі физиологиялық  жағдайларға байланысты  су көп шығарылса ( іш өткенде, көп терлегенде, өанда эритроциттердің  саны көбейгенде), қанның  тұтқырлығы артады. Қанның  сыбағалы салмағы 1,050- 1,060, эритроциттердікі – 1,090, плазманікі- 1,025,- 1,034  аралығында   болады. [1,54]  

          Қанның осмос қысымы.  Жартылай  өткізгіш  жарғақ арқылы бөлінген  екі ерітіндінің  (NaCI)  біреуінің  ішінде  ерітілген заттың концентрациясы (екіншісімен  салыстырғанда )  көп болса,   су концентрациясы  көп ерітіндіге қарай  ауысадыі.  Себебі  жартылай  өткізгіш  жарғақ  еріткішті, яғни суды өткізеді де,  ерітілген затты өткізбейді.  Жартылай өткізгіш жарғақтан еріткіштің (су)  өтуіне  жұмсалатын  күшті осмос  қысымы деп атайды.       Организмде  қан тамырларының  қабырғасы  жартылай  өткізкіш жарғақтың   іш жағында қан, сырт  жағында  ткань  сұйықтығы жатады.                                  Қанның осмос  қысымының  биіктігі  ондағы электролит  иондарының сандарына   мөлшеріне, белок  молекулаларына  органикалық  заттардың  мөлшеріне байланысты болады да,  крископиялық  әдіс арқылы анықталады.    Ерітіндінің  қату температурасы – ішіндегі    ерітілген заттың  концентрациясына байланысты. Неғұрлым  ерітіндідегі  заттың  концентроциясы  көп болса,  соғұрлым  ерітіндінің  қату  температурасы тқмен болады.Ерітіндінің  қату температурасының 0- градустан төмен мөлшерін көрсететін  шаманы депрессия деп атайды.   Сонда химиялық  таза судың   қату температурасы  депрессия  көрсеткіші болып есептеледі. Адам және сүтқоректілер қаннының  депрессия көрсеткіші – 0,56- 0,58 ,  ал  бұл  шама  дене температурасы 37 ° С  болғанда, осмос қысымының 7,7- 8,1  атмосфера  санына сәйкес келеді,  о      осмос қысымының   60%-і   қандағы  NaCI  ерітіндісінің  үлесіне тиеді. Эритроциттердің  және  дене клеткаларының  осмос қысымы  клеткаларды қоршап  жатқан  сұйықтықтың   осмос  қысымымен бірдей  болады .Қан мен ткань  арасындағы су алмасу  процесін реттеуіндегі қан,  лимфа және ткань сұйықтығының   осмос қысымының  маңызы  зор. Клетканы  қоршап   жатқан  сұйықтықтың  осмос  қысымы,  өзгерсе,  ондағы  су алмасу  процесі   бұзылады. Бұл  өзгерісті  эритроциттерден  байқауға болады.  Егерде  эритроциттерді  плазманың  осмос  қысымынан  жоғары  NaCI   ерітіндісіне  салса,   онда  құрамындағы   суынан  айырылып ,    көлемі  өте  кішірейіп  бүрісіп  қалады. Мұндай  ерітіндіні   гипертоникалық  ерітінді  деп  атайды.Ал эритроциттерді  плазманың   осмос қысымынан  төмен NaCI ерітіндісіне салса, оларға су  кіріп , көлемі  үлкейіп ісінеді де,  жарылып  кетеді. Мұндай ерітіндіні  гипотоникалық ерітінді деп атайды. Изотоникалық ерітінді де  эритроциттер мен  дененің дененің  басқа клеткаларының  тіршілік   процесі сақталады. Эритроциттердің   гипертоникалық  және  гипотоникалық ерітінділерде  бұзылып,  тіршілігін  жоюын  гемолиз деп атайды.Изо – бірдей, тонико – қысым. Сонда изотоникалық  ерітінді —   деп осмос  қысымы бірдей      ерітінділерді айтады. Изотоникалық  ерітінді —  осмос қысымы  бірдей  ерітінділерді  айтады.   Изотоникалық  қандағы NaCI     ерітіндісін физиолргиялық  ерітінді деп атайды.Жылы қандылар  үшін изотоникалық  ерітінді де 0,9% NaCI болады. Қанның құрамындағы глюкоза,  мочевина т.б. органикалық   қосылыстар.   Оның  осмос  қысымын  онша көп  өзгерте алмайды, себебі, плазмада  тұздармен  салыстырғанда, олардың молекулалық  салмағы өте үлкен  болғанмен,  мөлшері аз. Қанның осмос қысымының  1  процентке жуығын  плазманың  белогы  құрайды.  Қан тамырларының   қабырғасы  электролиттерді  жақсы  өткізеді,  сондықтан олардың  концентрациясы  қанда, лимфада және ткарь сұйықтығында  бірдей  болады да, осмос  қысымын  өзгерте алмайды. Ал белоктарды  қан тамырларының   қабырғасы  өткізбейді, өйткені  олардың   қан тамырларының  екі  жағындағы  концентрациясының  ара қатынасының  шамасына  байланысты, су қаннан  тканьге, не керісінше,   тканьнен  қанға ауысып  өтіп тұрады. Егер қанда  белоктың  мөлшері  азайса,  мысалы  ашыққанда , су қан тамырынан  тканьге  өтеді де,  соның   нәтижесінде    денеде ісік  пайда  болады.Қанның  белогы  арқылы  пайда болған осмос қысымын  — онкотикалық (ісік) қысым  деп атайды.Организмдегі  ақырғы қалдық өнімдері  сыртқа  шығаратын     оргондарға бүйрек ,  тері  бездері  жатады.  Осы  оргондар  осмос  қысымын   реттеп отырады. Бұл органдар  қызметінің   нәтижесінде  зат алмасу  процесіндегі үнемі  бөлініп  тұратын  ақырғы  қалдық   ыдырау  өнімдері  де,  осмос  қысымын өзгертпейді. Қанға  қарағанда  несеп пен тердің  осмос ңысымы   өте  тұрақсыз, тез  өзгергігш келеді.  Тердің  депрессия  көрсеткіші   0,18- 0,60,  ал  несептікі  0,2- 2,2. Дене қызметі   қанның  осмос қызметін өзгертеді.

             Қанның актив реакциясы.  Қанның    реакциясы гидроксил  (OH)  және  сутегі (H) ші  иондарының  арақатынасымен анықталады  да,  практика  жүзінде сутегі  көрсеткішімен  беріледі. Ол  pH деген белгімен  белгіленеді.   Сутегі көрсеткіші  — pH —   сутегі  ион  концентрациясының  теріс ондық  логорифмы. Қанның  бұл реакциясы  (pH) оташа есеппен  7,36- ға тең. Қанның  pH7-ден  төмен немесе  8-ден  жоғары  болып  өзгеруі  организмнің  тіршілігі үшін өте қауіпті.

Қанның  буфер системасы.   Қанның    PH  реакциястын  өзгертпей  тұрақты  сақтап  тұратын    қоспаларды  буфер системасы деп атайды. Буферлік қасиеті   бар  ерітінді де  әлсіз  немесе  диссоциацияланатын қышқыл  және  сол қышқылдың   сілтілі  тұзы  болады. Мұндай  буферлік  қасиеті  бар  ерітінді де,  күшті  қышқыл немесе   сілті  қосса  да,  ерітіндінің  PH  ортасы  қышқылдық   немесе    сілтілілік  жаққа аысады. Оның  себебі ,  ерітіндіге  қосылған  күшті  қышқыл  ерітінді дегі   әлсіз  қышқылды  оның  негізінен  ығыстырып   шығарады . Сонда ерітінді де әлсіз қышқыл  және оның кышқыл тұзы  түзіледі. Ал буфер  ерітіндісінде  күшті сілті  қосса, онда әлсіз қышқылдың  тұзы мен  су  пайда болады да, ерітіндінің  сілтілі  жаққа  ауысуынан сақтайды.

           Буфер   системасы 3 түрлі буфер  системасы бар:  1 Бикорбонат  буфер системасы. 2  фосфат буфер системасы. 3 Белок буфер системасы. 1 Бикорбанат буфер системасы – көмір қышқылынан  және  натрий мен калийдің   бикорбанатынан   тұрады:

                                    [H ]  = [KH₂CO₃]    [ BHCO₃]

        Мұндағы В- калий  мен натрий иондарының  белгісі, ал Қ- тұрақты шама, константа [ H ] – сутегі  ион концентрациясы. Организмде  зат алмасу  процесінің нәтижесінде  ыдырау өнімдері – біріншіден үнемі сүт қышқылы  басқада қышқылдар түзіледі .  Олар  клеткалардан    қанға өтеді де, қандағы бикарбонаттың  натрий  немесе калий ионын ығыстырады. Соның нәтижесінде және басқада түзілген, қышқылдардың тұздары және көмір қышқылы ( H₂CO₃)  түзіледі.  Түзілген көмір қышқылының артығы организмнен  шығарылып , қышқыл жаққа қарай ауысқан қанның  актив реакциясын бұрынғы қалпына  келтіреді.  Қанда неғұрлым көмір қышқылы көбейсе, сутегі ионынының   концентрациясы артады да, тыныс алдыратын  нерв орталығын қоздырады.Сөйтіп, өкпенің  желдеткіш қызметін атқарады. Соның  нәтижесінде көмір қышқыл газы сыртқа  шығарылады. Осыған байланысты көмір қышқылының бикарбонаттарға қатынасы  бұрынғы қалпына келеді. Ал  егер  қанға, зат алмасу процесінің нәтижесінде, сілті көп  бөлінсе, олар  көмір қышқылымен  нейтралданады. Бұл жағдайда тыныс алу орталығының қызметі төмендейді. Өкпе арқылы қөмір қышқыл газы көп шығарылады.Ал қанда түзілген бикарбонаттың артық    мөлшері       бүйрек  арқылы организмнен  шығарылады.  Мұнда да қандағы көмір қышқылының  бикарбонаттарға қатынасы алғашқыдай болады.  Организмнің  қалыпты жағдайында   қандағы бикарбонат мөлщері  көмір қышқылынан 18 есе көп, сондықтан  қанның  буферлік сиымдылығы  сілтіге қарағанда, қышқылдылығы   көбірек  болады. Мұның биологиялық  маңызы қарағанда  қышқыл  көп түзіледі. Қандағы  бикарбонаттарды  қанның сілті  қоры деп атайды. Егер организмде  зат алмасу  процесінің  нәтижесінде  қышқыл  өте көп түзілсе, қанның   сілті қышқыл  теңдігін  бикарбонат  буфер системасы  бір қалыпта  сақтап тұра  алмайды. Мұндай  жағдайда  фосфат  буфер системасы іске қосылады.  2  Фосфат буфер системасы. Бір негізді фосфор  қышқыл  тұздары  натррий немесе калийдің екі негізді фосфор  тұзына  қатынасымен анықталады:

B ₂ HPO₄

             (В- калий  мен натрий иондарының  белгісі)   Мұнда  түзілетін  бикарбонаттардың  мөлшері, зат алмасу процесінің  нәтижесінде  түзілген  көмір қышқыл газының   қышқылының санына байланысты.

H2CO + B2` HPO4 =BH 2PO 4+ BHCO3

 Бір  негізді  фосфор  қышқыл  натрий немесе калий  тұздары    диссоцияланғанда  қайтадан   сутегі иондары  пайда болады, бірақ олардың  концентрациясынан әлдеқайда аз болады.  

Белок буфер системасы.    Плазмасының  белогындағы  қышқыл  және  сілті тобының  арқасында  қан  амфотерлік  реакция  көрсетеді,  буферлік  қасиетке  ие болады.  Плазма   белогы  өзінің   амфотерлік   қасиеті арқасында    қанның  реакциясына қарай ,  қанның  ортасы  болады.  Ал  сілтілі  болса  гидроксил  ионын  байланысты. Гемоглобин  ( HB)  белок   буфер  системасына қатысады. Бұл  гемоглобиннің   натрий  немесе калий  тұзына  байланысты,  гемоглобин  көмір қышқылына  қарағанда  әлсіз қышқыл  болғандықтан,    өзінің    натрий мен калий  ионын   береді де,      —  ионын  қосып     әлсіз   диссоцияланатын     қышқылға   айналады. [4,32]

BHв +  H₂ CO₃ = Hв + BHCO ₃

Белок буфер системасымен  салыстырғанда бикарбонат  буфер    және   фосфот    буфер  системалары  қанның   тұрақты   активтік  реакциясын  сақтауда маңызы  шамалы. Егер адам  ұзақ  уақыт демалмай,  өте ауыр  қызмет  атқарса  немесе науқастанса,   қанның  активтілік  реакциясы  қышқыл жаққа қарай  ауысады.  Мұндай қанның   активтік  реакциясының  өзгерісін   ацидоз деп атайды. Ал кейде керісінше,  қанның   активтік   реакциясы  өкпенің  қызметі  күшейгенде  сілтілік  жаққа  ауысады,  оны  алкалоз  деп атайды.

Қанның  ұюы.  Қанның   ұюы плазмағы   еріген  белок   жіпшелеріне айналуынан болады. Фибриннің   түзілуі   тромбин  ферментінің   қатысуымен  жүреді. Кальций  ионын  қымыздық  қышқылды натриймен  тұндырса,  қанның  ұю  қасиеті  жойылады. Фибриноген   белогы  мен  протромбин  ферменті  бауырда  жасалады. Пртомбрионның  жасалынады.

Оған  к витамині  қатысады. Қанның  ұюы – өте  күрделі  тізбектелген  реакциялардан  тұратын  процесс. Қанның  ұюын  4 негізгі фазаға  бөлуге болады. 1)  протомбиназа  ферментінің   активттелуі;  2)  протомбриннің   тромбинге  айналуы;  3)  белок фибриногенінің  фибрин   жіпшелеріне  айналуы; 4) ұйыған  қанның  тығыздалуы.  Қанның  ұюындағы тромбоциттердің  ролі.  Тромбоциттердің  қызметі  қанның   ұюына өте тығыз  байланысты.  Қанның  ұюының   басталуына  өзі  тромбоциттер  бұзылған  кезде  түзілетін  актив фермент  тромбокиназа жүреді. Ас қорыту   органдарының  кілегейлі  қабығындағы   ерекше клеткаларда  серотонин  деген  биологиялық   актив  зат  жасалып  қанға  өтеді де,  тромбоциттерге  сіңеді. Қан  тамырлары  жараланған  жерде бұзылған  тромбоциттерден   босаған  серотинин  сол   жердегі   тамырдың   тарылуын  қамтамасыз етеді. Тромбоциттердегі  ерекше  зат ретрактозим,  қанның  ұюындағы  қоймалжың  затының   тығыздалуы үшін ,  фибрин  жіпшелерінің   қысқарып  жуандануының  жылдам  жүруін  қамтамасыз  етеді. Қанның  ұюы- қандарда  протомбрин  мөлшері  көбейсе,  қан тамырларының   хеморецепторлары  тітіркеніп  рефлоктарлық  жолмен қанға   оны   ұйытпайтын заттар   шығарады. Мысалы,  бауырда  синдезделетін  гепарин,   тромботопластин , протромбин, тромбин,  фибриноген,  адреналин, серотинин,  тағыда басқа  қанның  ұю  процесіне  қатынасатын   белоктар өзара әрекеттесіп,   қанды   ұйытпайтын  күрделі комплексті қосылыс жасайды. Сонда қан ұюына  қатынасатын  комплектер,  қанды  ұйытпайтын  системаға кіреді.  

Эритроциттер – ядросы жоқ,  екі  жағы ойыс  келген  жоғары келген жоғары дәрежелі   қан клеткасы. Ядро  орнына  тыныс алу  пигменті   гемоглобин  пайда болған.  Эритроциттердің  ақ  түсті   стромасы (скелеті)   және  қабығы бар.  Қабығы – липоид белок комплексінен  да,    коллоидтар мен Na, K, C  иондарын,  H,  OH    иондарын   жақсы өткізеді.   Эритроциттер  мен қан плазмасының   минералдық  құрамы  бірдей болмайды.  Адам  эритроциттерінде  натрийге  қарағанда  калий     ионы  көп,  ал плазмада  керісінше .

Эритроциттердің  саны 1мм³ қанда  ерлерде 5-55 млн   әйелдерде –   4,5-5 млн  жуық.  Жаңа   жас  балаларда    эритроциттер  саны  әр  түрлі  жағдайларға   байланысты көбейіп,  азайып отырады.  Санының  көбеюін  —  эритроцитоз ,   азаюын-  эритроцитопоэз деп  атайды.   Ауаның  барометрлік   қысымы төмендегенде(биіктікке  көтерілгенде)   уақытша   ауыр  жұмыс  жасағанда,  кейбір  психо- эмоциялық  жағдайларда   организмде   су мөлшері  азайып      ( қатты  терлегенде)  қан  тамыры   жарақаттанып,  қан көп  аққанда т.б эритрцитоз. Ал әр түрлі  қан ауруларында  (анемия)   эритроциттер  көп бөлінсе  қан  тамырларынын  жасайтын  органдар  жұмысы  өзгерсе  т.б  эритроцитопоэз  байқалады. Эритроциттердің н  егізгі  функциясы  газ  алмасу  процесі.  Бұл міндетті   құрамындағы   гемоглобин атқарады.  Эритроциттер организмде  қорғаныш  қызметін  атқарады. Олардан  кейбір  микробтарды  зарарсыздайтын эритрин деген    зат  бөлініп  алынған. Эволоциялық  даму   процесінде   әсіресе  омыртқалыларда,  эритроциттердің   құрылысы күрделене  түседі. Оның   себебі ,  олардағы зат алмасу   процесінің   күшеюімен   қатар  жүреді.   Осыған  қарай   эритроциттердің  пішіні,  көлемі және  саны   көп  болады.  Көлемінің   кішіреюі   жалпы  санының  көбеюі есібінен   жалпы  ауданының   өсуіне  мүмкіншілік береді.  Неғұрлым  ауданы үлкен болса,   соғұрлым   тыныс  алу  қызметі  жоғары  болады. Көлемінің   кішіреюі  жалпы  санының  көбеюі  есебінен  жалпы  ауданының  өсуіне  мүмкіншілік  береді. Неғұрлым   үлкен болса,  соғұрлым  тыныс алу қызметі  жоғары  болады. Эритроциттердің пішінің де,  өұрылысының да өзгеруі осыған  байланысты.  Олардың    ортасының  ойыс болуы  (адам эритрциттерінің екі  жағы ішке  қарай   ойысыңқырап келеді)  эритроциттердің   денесіне оттегінің  кедергісіз кіруін қамтамасыз  етеді. Ал   тромбоциттер  сияқты  эритроциттер  сияқты  эритроциттерде  ядро болмайды,  себебі ішін  толдық  гемоглабин  алып жатады.  Гемоглабин  және оның  құрылысы   мен қасиеті.  Гемоглобин  организмде  оттегін  тасушы, көмір     қышқыл  газын  шығарушы  пигмент  болып  табылады.

Гемоглобин – (Hв)  өте күрделі  химиялық  қосылыс.  Молекула салмағы – 68.00. Ол  белок  глобин  және  белоксыз  бөлімі  төрт молекула  гемнен  тұрады. Әрбір  геиоглабин  молекуласында  темір  атомы  болады. Ол оттегімен   оңай  қосылып ,  айырыла алады.  Гем  актив – фермент ,  ал  глобин —  гемнің  белок  тасушысы.   Оттегімен қосылысқан  гемоглобинді  оксигемоглабин  деп   атайды. Ол  былай   Hв CO₂   деп  белгіленеді.  Мұнда  гемоглабин көмір қышқылымен   өте  тұрақсыз ,  жеңіл  диссрциясияланатын қосылыс  береді. Сондықтан ауада азғантай  әрекеттесуіне кедергі  жасайды. Мұндай  жағдайда  адам иіс тиіп өліп қалады. Гемоглобинге   азот  тотығы ,  метилен, темір үш  валенттілікке  айналады. Мұндай  гемоглабинді   метгемоглабин  (HвO) дейді. Метогемоглобин  де,   карбооксигемоглобин    сияқты,   гемоглобиннің   оттегімен  әрекеттесуіне  кедергі  жасайды.  Организмде    эритроциттердің   бұзылуына   байланысты гемоглабин  ыдырап  отырады.  Гемоглабин   сүйек кемігінде  эритробласт  клеткаларында жасалады.  Бауыр және көк бауырда  эритроциттер  бұзылып, құрамындағы  гемоглабин   ыдырағанда , гемнен  темір  молекулалары  бөлінеді  де  әрі  қарай   тотықтану  реакциясы   жүріп, гемоглабиннен  нигмент  билибурин  түзіледі. Ол өттің   құрамы  мен   ұлтабарға  барып,  онда  стеркобилин  мен  уроболинге  айналып, нәжіс  пен несеп   арқылы  организмнен  шығарылынып  тасталынады. Скелет  және  жүрек  еттерінде   миоглобин  деген  гемоглобин  бар.Олардың    гемін   тасушы  глобин  белогының    тарылып , қан келмей   қалған  уақытта  миоглобиннің   ет талшықтарын  зақымдайды. [10, 58]

   

1.3. Қанның антигендік қасиеттері, қан фабрикасы, қанның жалпы анализі, қанның биохимиялық анализі, қанның ұюы

Қанның ұюы. Жарақаттану немесе кейбір аурулармен ауру кезінде  қан тамырлары қабырғаларының тұтастығы бұзылуы салдарынан қан ағуы мүмкін. Қанның қан қойыртпағын түзу қабілеті ұю деп аталады. Бұл организмді қансыраудан сақтандыратын жүйелі ферменттік биохимиялық реакциялардың өте күрделі процесі. Бұл процесті қарапайым түрде қарастырайық. Жарақаттанудан ткань клеткалары мен тромбоциттер зақымданады. Мұның нәтижесінде ерекше зат тромбопластин түзіледі. Осыдан кейін бұл зат кальций тұздары мен қан плазмасында болатын кейбір белоктардың (глобулиндердің) қатысуында арнайы ферменттердің әсерімен протромбинге айналады, ал протромбин болса, өз кезегінде кальций тұздарымен әрекеттесе келе, тромбин ферментінің бастамасын береді. Тромбиннің катализдік әсерімен плазманың еритін белогы фибриноген ерімейтін фибринге айналады, ол шатысқан түссіз жіпшелер шумағы түрінде шөгеді, бұл шумақтардың ілмегінде қанның арнаулы элементтері бөгеледі. Қан қойыртпағынан фибриногенінен айырылған плазма болып табылатын сұйықтық – қан сарысуы сығылып шығады. Қан тамырларынан сыртта қан 3-4 минут ішінде ұйиды, ал тамырларда айналатын қан мүлде ұйымайды. Қан тамырлары қабырғаларының ішкі қабықшасында қанның ұюына кедергі жасайтын ерекше фермент түзілетіні анықталған. Температураның төмендеуі ферменттердің активтілігін баяулатады және қанның ұю уақытын ұзартады. Кейбір адамдарда, әдетте ер адамдарда кейде гемофилия деп аталатын ауру кездеседі. Гемофилия ауруы кезінде қанның ұю қабілеті едәуір төмен болады. Бұл плазмасында протромбмннің түзілуіне қажетті белоктардың бірі глобулиннің жоқтығына байланысты. Гемофилия тұқым қуалайтын аурулардың қатарына жататыны және аналарында байқалмайтын бұл ауру олардан ер балаларға берілетіні анықталған. Қанды ұйытпау үшін оған кальций тұздарын ерімейтін күйге көшіретін және оларды тұндыратын заттар қосады. Мәселен, құюға арналған қанға лимон қышқылының тұздарын қосады.

а) Қанның антигендік қасиеті. 1900 жылы Вена қаласының дәрігері Карл Ландштейнер барлық адамдардың қаны  үш топқа бөлінеді деп дәлелдеді. Ал чех дәрігері Ян Янский  1907 жылы тұңғыш рет қанның төртінші тобын тауып,  оларды бір жүйеге келтірді.  1928 жылы  ұлттар лигасының  гигеналық  комиссиясы бүкіл дүние жүзі қабылдаған  қан топтарын  ажырату үшін А, В, О әріптерінен тұратын қан  номенаклатурасын бекітті.  Әр топтың антигендік  қасиетін анықтайтын зат  қанның  қызыл түйіршіктерінде  болады. Оларды  аглютиногендер  деп атайды. Аглютинация майда  заттардың  түйірленіп, бір —  біріне  жабысып желімделуі .  Антилла  организмде  улы заттарға  немесе   микробтарға  қарсы  пайда  болатын  белоктық зат. Егер адам   қанындағы  эритоциттердің  ішінде А аглютиногені болса , ол екінші топқа жатып оны  -А ( II )  деп белгілейді.   Эритроциттерде  аглютиноген  В болса, ол үшінші  топ болып  саналады.   Оны В ( III ) деп  белгілейді.  Эритроциттердің  құрамында екі: А және В аглютиногиндері бар болса  төртінші топ  деп АВ ( IV ) деп белгілейді. Эритроциттерде  аглютиноген жоқ болса, бірінші топқа жатқызып  оларды О  ( I )  деп белгіленеді.  Сонымен  қатар адам қанының плазмасында аглютинин  антилла деген белоктық зат болады.  Оларды  а және в деп белгілейді. Қан топтарының  биологиялық ерекшелігі бар адамда  өмір бойы  өзгермейді .  және тұқым  қуаламайды. Бұрын I — ші топтағы  б( I )  қаны әмбебап   деп есептеліп , оны барлық адамдарға   құюға болады деген тұжырым қалыптасқан еді.   Соңғы жылдары  бұл көзқарас  өзгерді. Науқасқа  ғалымдардың  дәлелдеуі  бойынша  тек өз тобының  қанын құю керек.  Қазіргі кезде  анықталған  АВО  аглютиногендері  басқа адамның  қызыл қан түйіршіктерінен тағыда  бір біріне ұқсас  тәуелсіз   антигендік  қасиеті күштісі резус фактор. Резус факторын  1940 жылы  Карл Ландштейнер  шәкірті  Александр Виннер  анықтап,  мұны  антиген  резус фактор деп  деп атады.Қызыл қан түйіршіктеріндегі  резус фактордың бар жоғына байланысты олардың  қандарын  шартты түрде  оң резусты және  теріс резусты деп екіге бөлінетін болды. [5,84]

б) Қан фабрикасы . Адам организмінде күн сайын 300  миллиард эритроцит,   5 миллиард лейкоцит және 250  миллиард тромбоциттер  жойылып отырады. Соған қарамастан  дені сау  адамның  қан құрамы  өзгермейді. Сонда осынша  қанды сағат  сайын  немесе минут сайын  толықтырып отыратын мүмкіндік  қайдағы адамның  сүйек қуыстары дәнекер тканьнен  тұратын кемік майына толы болады.

II тарау Қан плазмасы және қан түйіршіктері

Қан плазмасы. Қан плазмасында тіршілікке қажетті барлық заттар – су, минералды тұздар, белоктар, майлар, углеводтар, витаминдер, ферменттер, қорғаныш заттары – антителалар мен басқа да кейбір заттар болады. Плазма тұздарының құрамы теңіз суы тұздарының құрамына жақын. Бұл бастапқы организмдер өздері үшін сыртқы орта болған теңіз суында тіршілік еткенін дәлелдейді. Плазмада 90-92% су болады. Ондағы белоқтардың мөлшері 6,6-8 % аралығында ауытқып отырады. Олардың негізгілері – альбуминдер, глобулиндер, фибриноген. Белоктардың бір түрлері қанның тұтқырлығын қамтамасыз етсе, екінші түрлері эритроциттердің тұнуына кедергі жасайды. Үшінші түрлері қанның ұюына қатысады. Төртінші түрлері қорғаныш қызметін атқарады, бесінші түрлері қоректік заттар болып табылады. Организмнің жұқпалы ауруларға төзімділігін арттыратын гамма – глобулинді ерекше атап көрсету керек. Қан плазмасында су мен белоктардан басқа углеводтар  (0,12%), майлар (0,8%), минералды тұздар (0,9%) болады. 7-10 жастағы балалар қанындағы глюкоза мөлшерінің ауытқуы 17-18 жастан жоғары адамдар қанындағы глюкоза мөлшерінен айтарлықтай көп болады. Қан плазмасындағы минералдық заттардан ас тұзы NaCl , калий хлориді KCl, кальций хлориді CaCl₂, натрий гидрокарбонаты NaHCO₃ және басқа кейбір тұздар ерекше маңызды. Қан плазмасының құрамы үнемі жаңарып отырады, ол екі апта ішінде түгел жаңарып отырады. [7,62]

Плазма тобы  ( аглютининдер)

Эритроциттердің  агглютинациясы тек  агглютиноген А немесе  агглютинин   В,  агглютиноген  В  мен  агглютинин  А   кездессе  жүреді.   Сонда барлық  (I II III  IV)  топтарға құюға болады. II топты   II және   IV  топқа,   III топты   III  және   IV, ал   IV  топты  тек  IV топқа құюға болады. Қан құярда   дәрігерлер  айырып    барып  құйады.  Қанның тобын  айыру  үшін зерттелетін  қанның  әуелі  бір  тамшысын  III  топ плазмасында жүреді.  Егер қан  I  топқа жатса, екі тамшыда да агглютинация  жүрмейді,  IV топ  болса,  екеуінде де агглютинация  жүреді,  II  топ болса  агглютинация  III  топ плазмасымен қосылған қан  тамшысында  жүреді, ал  III топ болса, керісінше, II  топ плазмасында жүреді. Қан беретін адамды  донор, ал қан беретін адамды адамды  реципиент деп атайды.  Донордан бір қал,һғанда  300-400 мл   мөлшердей қан алуға болады. Айына бір рет  жоғарыда  көрсетілген мөлшердей  қан алғаннан кейін  организмде   айтарлықтай    физиологиялық   өзгерістер  болмайды,   адам денсаулығына   зиян  келмейді. 2-3  жетіде қанның  мөлшері бұрынғы қалпына  қайта жетеді. 1940  жылы,   қан құю процесін  ұдайы   зерттеу нәтижесінде   эритрциттерде агглютиноген  А және В дан  басқа,    үшінші  агглютиноген  заты  бар екендігі табылған.  Ең бірінші  рет  агглютиноген   заты бар екені  табылған. Ең бірінші  рет  бұл  агглютиноген  Macacus   rhesus  маймылының  эритроциттерінде  табылғандықтан  резус – фактар  аталынып   Rh   — деп  белгіленген. 85%  адамдардың   эритроциттерінде  резус —  факторлы  қан ( Ph ⁺ ) деп   атаған.        ( Ph^— )  деп атаған  Теріс —  резус  факторлары   қаны  бар адамға ,   оң резус факторлы  қан  құйылса,  құйған  қанда қорғаныш  денелер жасалады. Осы қорғаныш денелер  жасалған қанға, екінші  рет  тағы да  оң  резус- факторы,  құйған қанның  қорғағыш  денелер , эритроциттер  желімделіп, тіршілігін  жояды. Резус- фактор  тұқым қуалайды.  Егер шешесінің  қаны   —  болып, ал әкесінің  қаны   + болса,  ұрықта  + болуы  мүмкін. Бұл жағдайда  ұрықтың  қанындағы ( )  оң   резус  фактор  жатыр арқылы анасының   қанына  өтіп,  онда   қорғағыш денелер  жасалады. Кейіннен  анасының   қанындағы  қорғағыш  денелер   қайтадан  ұрыққа  жатыр  арқылы   өтіп,  ондағы  эритроциттерді  агглютинациялайды,соның  нәтижесінде   ұрық  өледі не  қан ауруларының   ауыр құбылылысы  байқалады.  Қанында  қорғағыш  денелер  жасалғандықтан, анаға да оң   резус – факторлы  қан құюға  болмайды.  мөлшері  мен  құрылысына  байланысты,  олардың қанының   тобы  адам  қанының  тобынан  көп  немесе аз  болады.  Мысалы жылқының  қан тобы 4-  топқа, қойдың  қаны  3- топқа, ал шошқаның  қан тобы  бірнеше  топқа  бөлінеді.  

Лейкоциттер. Лейкоциттер немесе қанның  ақ  түйіршіктері,  организмде  қорғаныс  қызметін  атқарады. Атқаратын  негізгі  қызметі: фагоцитоз, қорғағыш   денелер  жасау ,  белок  алмасу  процесі  кезінде  бөлінген  улы  заттарды  зиянсыздандырып   ыдырату.

Дені  сау адам қанының  бір куб  миллиметрінде 6-8 мыңға  жуығ  лейкоциттер  болады.  Лейкоциттердің  санының  көбеюін лейкоцитоз,  лейкоциттерді,  санының азаюын   лейкопения  деп атайды.  Лейкоцитоз  әр түрлі,  қабыну  сияқты, ауру  кезінде және  дені  сау  адамдарда   да  байқалады,  мысалы ас  қорыту  процесі,   дене  жұмысы,  ауру  түйсіктері  күшті  сезім  әрекеті  кездерінде т.б. Лейкоциттер ең  үлкен  топқа   бөлінеді: Түйірлі лейкоциттер немесе   гранулоциттер;   түйірсіз лейкоциттер  немесе  агранулоциттер. Түйірлі лейкоциттер  тобына ,  базофильдер,  нейтрофильдер жатады. Нейтрофильдер  өзін қоршаған ортаға  лизосомды ферменттер бөледі. Базофильдер қанды ұйытпайтын  систем  аның   құрамына  кіретін  активті- гепа   рин  өнімін  көбейтеді, әрі  биологиялық активті- гистамин синтезіне  қатынасады. Түйіршік  лейкоциттерде  —  моноциттер мен лимфоциттер жатады. Моноциттер —  барлық  лейкоциттер санының  4-8 процентін  құрайды.  Олар сүйек кемігінде,   лимфа  түйіндерінде  және  дәнекер тканьдерінде жасалады. Моноциттер  микрофагтар  деп  аталады да, нейтрофилдер сияқты қызмет атқарады.   Лимфоциттер  барлық  лейкоциттер  санының  25- 35 % — ін  құрайды ,  лимфа түйіндерінде,  көк  бауырда ,  кілегейлі   қабықта  дамып  жетіледі. Бұл клеткалар  қабыну процесіне  ұшыраған  организмнің    қайта қалпына келуін  қамтамасыз  етеді, реакцияларға қатысады. Адам мен жануарлар  қанында  Т  және  В  түрлері  бар. Екеуінің де  алғашқы  формалары  сүйек  миында  жасалады, кейін Т    лимфоциттер  өзінің   дамуын   тимуста,  ал В  лимфоциттер  ішектің қабырғасында аяқтайды.  Егер  тимусты  алып тастасақ  қанда тек  В  лимфоциттер  болады.  Қалыпты  жағдайда  Т және  В лимфоциттері өзара  байланыста  отырып жұмыс  жасайды. Т лимфоциттері организмдегі   барлық иммунитет   процесінің активті  факторы  әрі  ұйымдастырушысы.  Организмдегі   антигендермен жанасу  арқылы, Т лимфоциттері организмге  жат тканьдар мен белоктарды,  әрі организмнің   өзінің өзгерген (өзгерген)  немесе  мутанттарды жою  қызметін  де атқарады. Лимфоциттер қан  жасаушы   органдардың   қызметін   реттейді.   Әсіресе Т  лимфоциттері    сүйек  миында   пайда болған     басқа ствол клеткаларын  жояды [9, 73] 

 

2.1. Эритроциттер және гемоглабин

Эритроцит – қанның қызыл түйіршіктері. Олардың саны еркек пен айелде бірдей емес. Ер адамның әр литрінде – 4,0-5,0х10¹²  эритроцит болады. Әйел қанында 69 көрсеткіш аздау; 3,7- 4,5х10¹². Эритроцит санының қалыптан тыс болуы (5,0х10¹²) эритроцитоз, аз болуы (3,7-3,9х10¹²) оданда төмен эритроцитопения деп аталады.

          Жетілген эритроциттер – бұл екі жағы да ойыңқы пішінді, ядросы жоқ қызыл клеткалар. Мұндай ойыңқы пішін олардың сыртқы бетін арттырады. Эритроциттердің атқаратын негізгі қызметі – оттегін және ішінара көмірқышқыл газын тасымалдау. Ересек адамның 1 мм³ қанында 4,5-5 млн., ал төменгі класс оқушыларында 5-6 млн. эритроцит болады. Кейбір жағымсыз немесе жағымды эмоциялар, дене еңбегі кезінде, сондай-ақ организм судың көп мөлшерінен айырылғаннан кейін балаларда эритроциттер мөлшерінің белгілі шамада ауытқитыны байқалады. Бұл қан арнасына өтуіне байланысты. Эритроцит өте ұсақ , оладың диаметрі 7-8 мкм, ал қалыңдығы 2-2,5 мкм. Қанда 25 триллионға жуық эритроцит үнемі айналымда болады, олардың жалпы сыртқы беті 3800 м². Бұл адам терісінің сыртқы бетінен 1500 есе артық. Эритроцит 130 тәулікке дейін тіршілік етеді. Олардың бауыр мен көкбауырда бұзылатыны анықталған. Эритроциттердің реңі қызыл түсті тыныс  алу пигменті  — гемоглобиннің болуына байланысты. Қандағы гемоглобиннің мөлшері арнаулы прибор – гемометрдің жәрдемімен анықталады. Гемоглобиннің О₂-мен және СО₂ – мен тұрақсыз қосылыс түзетін қасиетінің арқасында қан газдарды тасымалдай алады. Гемоглобин молекуласының құрылысы күрделі. Ол глобин белогының молекуласы мен құрамында темір бар бояғыш зат – гемнің төрт молекуласынан тұрады. Гемолглобин өкпеде оттегімен берік емес – оксигемоглобин қосылысын түзеді. Оксигемоглобині юар қан алқызыл болады. Қанда оттегі неғұрлым көп болса, ол соғұрлым ашық реңді келеді. Құрамындағы оттегін берген оксигемоглобин тотықсызданған гемоглобин деп аталады. Тотықсызданған гемолобині бар қан қошқыл – қызыл реңді болады. Қандағы гемоглобин мөлшері балалар денсаулығының көрсеткіші болып табылады. Бастауыш класс оқушыларының организмінде 80-81% гемоглобин болады. Гемоглобин оттегімен қатар, басқа да газдармен, мысалы СО иіс газымен қосылысқа түсе алады. Мұндай қосылыс карбоксигемоглобин деп аталады. Бұл оксигемоголобинге қарағанда неғұрлым берік қосылыс болып табылады. Сондықтан иіс газымен улану өмірге қауіпті. Зардап шегушіге көрсетілетін алғашқы жәрдем – оның өкпесіне таза ауа келуін қамтамасыз ету. Ұйымайтын қанды тұндырғанда оның ауыр бөліктері ретіндегі эритроциттер төмен шөгеді. Эритроциттердің шөгу реакциясы – РОЭ –ні анықтау олардың осы қасиеттеріне негізделген. Медицинада кейбір ауруларға диагноз қою үшін РОЭ көрсеткішін пайдаланады. РОЭ-ні анықтау методикасы мынадай: саусақтан қан алып, оны ұйып қалмауы үшін натрий цитраты ерітіндісімен араластырады да, шыны капиллярға орналастырады. 1 сағаттан кейін плазманың мөлдір қабатының биіктігін миллиметрмен анықтайды. Эритроциттердің шөгу жылдамдығы ересек адамда 4-12 мм сағатқа, жаңа туған балаларда 2-мм/сағатқа тең болады. Баспа, Өкпе, бүйрек қабынуы, туберкулез секілді аурулада РОЭ 20-50 мм/сағатқа тең және одан артық болады. Мектеп жасындағы балаларда РОЭ көрсеткіші апта ішінде біраз артады, ол сәрсенбіде ең жоғарғы шегіне жетеді, одан соң біртіндеп кеми бастайды да, аптаның соңында бастапқы сабақтан соң эритроциттердің шөгу жылдамдығы баяулайтыны байқалады. Олардағы РОЭ көрсеткіші көбіне жылау, күлу, айқайлау секілді күйге байланысты болады. Қан аздық (анемия) – бұл қандағы гемоглобин мөлшерінің төмендеуімен байланысты ауру. Қан аздықтың туу себептері әр түрлі: қан кету, қанның көп бұзылуы, организмде темір мен В12 витаминінің жетіспеуі, сондай – ақ ішек құрт аурулары. Қан аздықтың кез-келген формасында оттектің ашығу туады. Ауру бала болбырап, тез шаршайды, ентігеді, жүрегі соғып, құлағында шуыл пайда болады, терісі, көз бен ауыздың кілегейлі қабықшасы бозарады, басы айнала бастайды. Мұндай балалардың зейінін шоғырландыру қиын. Олардың жұмыс қабілеті кемиді. Қан аздықтан емдеу жолдарын дәрігерлер ғана белгілей алады. [8,53]

Эритроцит ядросыз екі жағы ойыс келген дөңгелек жасуша. Ол ядросынан сүйек кемігінде өтетін эритропоэз кезінде айырылады. Мұның биологиялық мәні мынада: жасуша ядросының орнын оттегін тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит өз денесіндегі заттарды тотықтыру үшін оттегін жұмсамайды. Осыған байланысты оның оттегін тасымалдау қыззметі күшейеді. Көлденеңнен қарағанда эритроцит гантельге ұқсайды: оның диаметрі 7,2-8,0 мкм, қақ ортасының ойыс жерінің жуандығы 1,5-2,0 мкм, ал жасуша жиегінің жуандығы 2,5 мкм. Пішіні гантель тәрізді болғандықтан эритроциттің капилляр қабырғасымен түйісетін беткейі үлкен. Жасушаның диаметрі мен пішіні сырқаттанған кезде өзгеруі мүмкін. Диаметрі 8,1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал  7,2 мкм-ден кем болса микроцит деп аталады. Эритроцит бетінің ауданы 140 мкм². Бір адам қанындағы барлық эритроциттерді жазық жағымен жатқызып қатар орналастырса, олардың ауданы 3000 м² болар еді. Осындай аумағы үлкен эритроциттер жазығынан оттегі тінге жақсы өтеді. Эритроцит тыныс алу қызметін орындауға қажет биологиялық құрылым. Эритроцит пртоплазмасында тор тәрізді стромасы бар, сырт жаңынан ұбелок пен липоидтан тұратын мембранамен қапталған. Эритроцит мембранасы иондарды іріктеп өткізеді. Мембрананың Ма⁺, К⁺, Са²⁺ катиондарына өтімділігі өте нашар, ал Сl″ және НСО₃— (көмір қышқыл аниондары), сутегі және гидроксил (OH~) иондары тез өтеді. Сондықтан эритроцитпен қан плазмасының минералдық құрамы бірдей емес. Эритроцитте калий иондары басым , ал плазмада керісінше , натрий көбірек.

Плазма                       Эритроцит

Na⁺ 135-155ммоль/ л         5-10ммоль/л

     Ca²⁺2,25-2,75 -» —                 өте аз

Эритроцит құрамында 37% құрғақ заттар бар, ал сүйекте (ең тығыз тін ) құрғақ зат 42%,. Демек, денедегі сүйектен кейінгі ең тығыз жасуша – эритроцит. Сонда да эритроцит икемді, созылғыш, үлкен болғанымен, ол жіңішке капилляр арқылы өте алады.                                    

 

2.2. Эритроциттердің тұну жылдамдығы, осмостық тұрақтылығы

Эритроциттегі құрғақ заттардың көбі ( 90 %) гемоглобиннен, ал қалғаны (10%) басқа органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Әрбір эритроцитте 300 млн-дай геиоглобин молекуласы болады. Гемоглобин химиялық құрамы жағынан хромопротейд, 68 мың гемоглобин, 1 молекула глобин және 4  ген молекуласынан тұрады  гормондар, медиаторлар, метоболиттер ағзалар мен тіндерге немесе қантамырларының ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды  тітіркендіру прқылы әсер етеді(рефлекстік реттеу). 7)Қан жасушалары (пішінді элементтер)  тін жасушаларымен  креаторлық байланыста болады. Креаторлықбайланыс жаңарған жасушалардың табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді.  Жаңа жасушалар құрылысы  жағынан  ескілеріне ұқсас болу үшін олардағы ақпараттардың маңызы зор.Тіндерге қажет мағлұматтарды макромолекулалар тасиды.Мағлұматтар бір жасушадан екіншісіне аралық арналар арқылы және пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа тіндерге қан да жеткізіп отырады.   8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып жасушалар мен тінаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығын сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса жасушалар ісіп не бүрісіп қалады. РН тұрақтылығын сақтауда буферлік рөл атқарады.     9) Қан көп энергия шығарып қызып кеткен ағзаларды суытады, ал суыған ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын бірқалыпта сақтауға қатысады.[7]

1)Тіршілікке қажет заттардан тіндерге жеткізеді,ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау қызметі). 

2) Оттегін өкпеден тіндерге,жасушалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).

3 ) Ішек қарыннан қоректік заттарды,витаминдерді,су мен тұздарды      (минералдарды) тіндерге жеткізеді (трофикалық яғни нәрлендіру қызметі)     . 4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тіндерден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды       (экскрециялық қызметі).

5) Қан жасушалары (лейкоциттер), плазмадағы антитендер денеге микробтарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды бейтараптайды (қорғаныс қызметі).

6) адам денесіндегі көптеген әрекеттерді,үрдістерді реттеуге қатысады (гуморальды реттеу).  Қандағы биологиялық әсері күшті заттар   гормондар,медиаторлар,метаболиттар ағзалар мен тіндерге өтіп тікелей немесе қантамырларының ішкі бетінде орналасқан хеморерецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді  (рефлестік реттеу).

7)    қан жасушалары (пішінді элементтер). Тін жасушаларымен  креаторлық байланыста болады.Креаторлық байланыс жаңарған жасушалардың және жасушалардың табиғи құрылысы жағынан ескілеріне ұқсас болу үшін олардағы  ақпараттардың маңызы өте зор. Тіндерге қажет мағлұматтарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар  бір жасушадан екіншісіне аралық аналар  және  пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай  макромолекулаларды   басқа тіндерге қан жеткізіп отырады.                                                                    8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып жасушалар мен тінаралық сұйықтықтың коллоиддтық, осмостық  тұрақтылығын  сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса жасушалар ісіп  не бүрісіп  қалады, PH тұрақтылығын  сақтауда  буферлік рөл атқарады.

9)Қан көп энергия шығарып қызып кеткен ағзаларды суытады, ал суыған ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын бірқалыпта сақтауға қатысады. [5,49]

 

2.3. Лейкоциттер және тромбоциттер, иммунитеттің түрлері

Лейкоциттер. Лейкоцит (Leucocoytes қанның ақ жасушасы (leuco -ақ , cytuc- жасуша). Эритроциттен айырмашылығы – ядросы бар , эритроциттен үлкендеу (диаметрі 12мкм), амеба сияқты протоплазмасынан  жалған аяқтар шығарып қозғалады. Қанда лейкоцит санының көбеюі  лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопония деп аталады. Лейкоцит саны сау адамда да, ауру адамда да өзгеріп отырады.Сондықтанда лейкоциттер қанның құрамында болып қоймайды, олардененің басқа жерлерінде де кездеседі. Лейкоциттер микробтар  жарақаттанған жасушалардың  бөліп шығаратын химиялық заттарына сезімтал болғандықтан, сол жаққа қарай жылжиды. Олар денеде зиянды бөгде бөлшектерді сіңіріп, өзінің ферменттері арқылы қорытып отырады. Мысалы қолға ағаш  жаңқасы кіргенде, ол жер қызарып , домбығып біраздан соң іріңдейді.Лейкоциттер жаңқа кірген жерге келіп жаңқаны қорытады.Бұл жекпе жекте көптеген лейкоциттер тіршілігін жояды.[4,85]

Бір литр қанда 4.5-9Х109/л лейкоцит болады.   Лейкоцит (leucocytus) қанның ақ жасушасы (leuco – ақ, cytus – жасуша). Эритроциттен айырмашылығы – ядросы  бар, эритроциттен үлкендеу (диаметрі 12 мкм) амеба сияқты протоплазмасынан жалған аяқтар шығарып (псевдоподий) қозғалады. Қанда лейкоцит санының көбеюі лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопения деп аталады. Лейкоцит  саны сау адамда да,ауру адамда да өзгеріп отырады. Сондықтан лейкоцитоз физиологиялық және патологиялық болып екіге бөлінеді.Лейкоцит санының көбеюі қан жасушаларының түзілуіне, қан түзілетін ағзалар қызметінің күшеюіне байланысты болса, мұндай лейкоцитозды абсолюттік лейкоцитоз дейді. Мәселен, абсалюттік лейкоцитоз эмоция(қатты шаттану,зорығу т.б ) салдары болуы мүмкін: эмоция кезінде адреналин шектен тыс көп болып шығады да қан түзілетін ағзаларды тітіркендіреді (қоздырады). Бірақ лейкоцитоз қан түзілетін қызметінен (лейкопоезден) тысқары жағдайда да болады. Мұндай лейкоцитоз салыстырмалы лейкоцитоз деп аталады.     Салыстырмалы лейкоцитоз – қан  мөлшерінің барлық қан тамырларында бірдей еместігінің салдары. Тамыр кеңейіп, қан мөлшері көбейіп оның жылжуы баяулайды,тамыр қабырғасы мен лейкоциттер арасында үйкеліс күшейеді де, лейкоциттер бөгеліп олардың саны көбейеді. Қан тамыры тарылып,оның ішіндегі қанның ағысы күшейсе лейкоцит саны азаяды. Физиологиялық лейкоцитоздардың көбі аралас, әр текті келеді. 

1. Ет тектес (миогенді) лейкоцитоз – қара жұмыс істеген кезде пайда болады.
2. Тамақ ішкеннен кейін пайда болатын лейкоцитоз ас қорыту лейкоцитозы деп аталады.

3.Жүкті әйел лейкоцитозы.

4.Жаңа туған бала — нәресте лейкоцитозы.

5.Статикалық лейкоцитоз шалқасынан жатқан адам ұшып тұрған кезде пайда болады.

          Ауру сырқауға ұшыраған жағдайда лейкоциттердің саны көбейіп кейде эритроциттердің санымен бірдей болуы мүмкін.Мұндай қан «ақ қан»  — лейкемия деп аталады.Лейкоциттер санының азаюы да көбінесе ауруға байланысты болады(абсолюттік лейкоцитопения). [6,51]

Лейкоцит түрлері (Лейкограмма).Үлкен кішілігіне,ядросының пішініне,протоплазмада түйіршіктердің бар — жоқтығына және олардың қандай бояумен боялғанына қарай лейкоциттер бірнеше түрге бөлінеді.Лейкоциттүрлерін Гимза — Романовский әдісімен боялған ,яғни төсеніш шыныға жағылған қан жұғындысын микроскоп арқылы (иммерсия жүйесі) қарап көруге болады.Протоплазмасында түйіршігі бар лейкоцит гранулацит (лат.гранула — түйіршік),ал түйіршіксіз лейкоцит агронулоцит деп аталады.Гранулоциттер түйіршіктері бояуының түріне қарай базофил,эозинофил,нейтрофил болып үшке бөлінеді. Агронулоциттер қатарына лимфоциттер мен моноциттер жатады.Лимфоцит үлкен және кіші лимфоцит болып екіге бөлінеді.Ядросы  дөңгелек ,үлкен, ол бүкіл жасушаны жайлайды.Протоплазмазы жазуша шетінде,көгілдір сызықшаға ұқсайды.Моноцит ең үлкен лейкоцит , диаметрі 12 мкм,ядросының формасы ірі бұршақ ,ал протоплазмасы ашық  көк аспан тәрізді .Лейкоцит түрлерінің пайыздық арақатынасы лейкогрмма не лейкоцитарлық формула деп аталады.Лейкограмма лейкоцит атының бірінші әрпімен белгіленіп, көбінесе кесте ретінде көрсетіледі.

                                        Лейкограмма(%)

Гранулоттер					Агранулоциттер
		Нейтрофилдер  -70
Базофилдер	Эозинофилдер	Метамиолецит	Таяқша ядролы	Сегмент ядролы	Лимфоциттер	Лимфоциттер
0-1	1-5	0-1	1-5	45-65	20-40	2-10

 

Лейкоцит түрлерінің арақатынасын есептеп шығарумен қатар олардың абсолюттік санын білу қажет.Лейкоциттің абсолют саны деп бір мкл қандағы лейкоциттің бір түрінің санын айтады.Оны білу үшін лейкоциттердің 1 мкл-дегі жалпы  санын және лейкограммадағы түрінің паызын білу керек.Егер  лейкоциттердің жалпы саны 1мкл-де 6000, жалпы санын 100%-ке балап, оның 30%-ің саны  қанша болатынын есептеп  шығарады.

                                            6000-100%

                                             – 30%

                      Лимфоциттің абс.саны х

 Ауырғанда лейкоциттердің жалпы саны өзгермесе , олардың жек  түрінің өзгеруі мүмкін.Оның ауру анықтауда маңызы бар.Нейтрофилдердің абсолююттік саны көбейсе,оны нейтрофилез дейді,сол сияқты эозинофилез,лимфоцитоз, монфицитоз және базофилес болуы мүмкін.

Қанның түссіз клеткалары- лейкоциттердің ядросы мен цитоплазмасы болады. Эритроциттер мен тромбоциттерден өзгеше, олар өздігінен қозғала алады.Сондықтан лейкоциттер қан арнасында ғана емес, сондай-ақ біздің денеміздің кез-келген учаскесінде кездеседі. Ересек адамдардың 1 мм³ қанында 6-8 мың лейкоцит болады, яғни ол эритроциттерден 600-800 есе кем болады. Әр түрлі аурулар (қабыну процестері, жұқпалы аурулар) кезінде лейкоциттердің санының артуы лейкоцитоз, ал кемуі – лейкопения деп аталады. Антителалар жасап шығару, бөгде белоктарды зарарсыздандыру және қаннан шығару фагоцитоз, яғни лейкоциттердің негізгі қызметі болып табылады. Фагоцитоз құбылысын И.И. Мечников ашқан. Оның мәні мынада: Лейкоциттер бактерияларды, тіршілігі жойылған клеткалар мен организмге енген басқа да бөгде денелерді сініріп, қорытып жібереді. Лейкоциттер үлкен екі – түйірлі және түйірсіз лейкоциттер тобына бөлінеді. Түйірлі лейкоциттерге нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер, ал түйірсіз лейкоциттерге моноциттер мен лимфоциттер жатады. Нейтрофилдер мен моноциттер организмде микробтар мен тіршілігінен айырылған клеткаларды жояды. Бір нейтрофил 15-20-ға дейін микробты қамтыса, моноцит одан да көбін жояды, бірақ бұл жағдайда олардың өздері де тіршілігінен айырылады, өйткені ішіне микробтар толған лейкоциттер оларды, қорыта алмайды да, микробтар «жеңімпаздың» ішіне көбейе береді. Базофилдерде қанның ұюына кедергі жасайтын гепарин болады. Эозинофилдердің шамалы фагоцитоздық активтілігі болады. Олар организмнен кейбір улы заттарды шығаруға қатысады. Лимфоциттер антителаларды адсорбциялауға және оларды қабыну ошағына жеткізуге қатысады. Олар әр түрлі токсиндерді нейтралдайды. Клиникалық практикада аурудың диагнозын анықтау үшін қанның лейкоциттік формуласын, яғни ондағы лейкоциттердің әр түрлі формаларының проценттік мөлшерін кең пайдаланады. Адам қанындағы лейкоциттердің әр түрлі формаларының проценттік мөлшері жасқа байланысты өзгеріп отырады. Балаларда лейкоциттік формула тұрақсыз болады. Ол аурулаға байланысты, жылау, қызықты ойын, күні бойы көп күш түсуінен шаршау кезінде өзгеріп отыруы мүмкін. Қандағы нейтрофилдер сөлшерінің артуы организмдері қабыну ошағы бар екенін білдіреді. Ішек құрт аурулары кезінде эозинофилдердің проценттік мөлшері артады. Қызамық, баспа, ревматизм аурулары кезінде лимфоциттердің проценттік мөлшері едәуір артады. Лейкоциттер эритроциттерден әлдеқайда аз тіршілік етеді. Лейкоциттердің әр түрлі формаларының тіршілік ету мерзімі бірнеше сағаттан 2-3 тәулікке дейін созылады.[4,31]

 

Әр түрлі жас кезеңіндегі адам қанының лейкоциттік формуласы

Жас кезеңдері	Нейтро филдер	Базофил дер	Эозино филдер	Лимфо циттер	Моноцит тер
7-8 жас 9-10 жас Ересек адам	44,0-54,0 49,0-50,0 57,0-72,0	0,5-1,0 0,3-0,5 0,5-1,0	1,0-3,5 2,0-5,0 3,0-6,0	33,0-45,0 31,0-40,0 25,0-35,0	7,5-11,5 7,5-9,0 3,0-5,0

 

Қабыну. Егер организмнің әлдебір тканіне онда тез көбейетін ауру тудыратын микробтар немесе бөгде денелер, мысалы, тікен еніп кетсе, ол бұларға белгілі бір әдіспен жауап қайтарады. Осындай тітіркендіру нәтижесінде нервтік және гуморалдік әсердің ықпалымен қабыну ошағы пайда болады. Микроорганизмдер немесе бөгде дене енген жерлердегі қан тамырлары кеңейіп, бұл учаскенің қанмен жабдықталуы артады. Осының арқасында клеитка аралық кеңістікке көптеген фагоциттер өтіп, тканьді зақымдаған бөгде денелердің бөлшектеріне толы болады. Тіршілігін жойған фагоциттер, ткань сұйықтығы, сондай-ақ әлі де лейкоциттер сіңірмеген микроорганизмдер ірің түзеді. Егер қабыну ошағы дененің бетіне жақын орналасса, іріңдік жарылады да, оның ішіндегі заттары тканьнен шығарылады. Қабыну ошағы терең орналасқанда фагоцитоз оның көзі жойылғанша созыла береді. Сонымен, қабыну дегеніміз организмнің өзіне бөгде денелрдің енуіне қарсы қорғаныш реакциясы. Алайда организмнің қорғану күші тканьдерді микробтарлың ауыр зақымдануымен күресуге жеткіліксіз болатын жағдайлар да кездеседі. Мұндай жағдайларда ауру тудыратын микроорганизмдерді  жоюға жәрдемдесетін дәрілік препараттарды қолданады.

Тромбоциттер.

Тромбоцит – қан пластинкасы, екі жағы дөңес дөңгелек не сопақша құрылым, диаметрі 0,5- 4мкм (эритроциттен 2-8 есе кіші). Сау адамның 1л қанында 180-320х10¹² тромбоцит болады.Иммунитет – латынша  бір нәрседен құтылу , босау  қабылдамау, қарсы тұру, ағзаға қорғаныш болу. Иммунмтет – жұқпалы аурулар мен бөгде денеге қарсы тұру. Иммуниттеттің негізін салған ғалым – И.И.Мечников.Қан пластинкалары – тромбоциттер – қанның өте ұсақ ядросыз элементтері, олар клетка түзінділері болмауы да мүмкін. Ересек адамның 1 мм3 қанында 300-400 мың, 7-10 жастағы балаларрдың қанында-200-300 мың тромбоцит болады. Тромбоциттердің мөлшері тәулік ішінде ауытқып отырады: олар күндіз көп, түнде аз болады. Тромбоциттер тіршілігінің ұзақтығы 2-5 тәулікке созылады. Олар көкбауырда бұзылады. Тромбоциттер қанның ұюы процесінде маңызды рөл  атқарады, демек, қан тамырлары зақымданғанда организмді қансыраудан сақтауға жәрдемдеседі.

 

Орта есеппен ттромбоцит 8-11 тәулік жасайды. Ол сүйек кемігенде мегакариоциттен түзіледі,бір мегакариоциттен 3000-4000  қан пластинкасы бөлініп шығады.     Тромбоциттің химиялық құрамы өте күрделі.  Ол көптеген ферменттерден олардың ішінде АТФ және лизоцим,адреналин,норадреналин гормондарынан, 11-шақты қанды ұйытатын түрткілерден  тұрады.Бұлармен бірге тромбоцит құрамына жиырылатын қабілеті бар белок тромбостенин кіреді. Тромбоциттердің саны қанда кешке қарай күндізгіден көбірек ,ол қуаныш,реніш,қайғы — қасірет, шаттану, т.б. себептерден де, тамақ ішкеннен кейін де  көбейеді. Қаннан сырқа шыққан соң тромбоциттер тез бұзылады, сондықтан оларды санар алдында қанға химялық заттар қосыпр тез санау қажет.

 Тромбоциттердің қызметі. Ангиотрофикалық қан тамырды қоректендіру.Қан тамырлардың қалыпты құрылысы мен қызметін сақтауда тромбоциттердің үлкен маңызы бар.Қан тамырының эндотелиі ағып жатқан қаннан қажет мөлшерде қоректік заттарды ала алмайды.Оны тромбоциттер қаннан сорып алады да, әлсін — әлсін  эндотелимен түйіскен кезде оған беріп отырады.Сондықтан тромбоцит эндотелийдің          «асырап  сақтаушысы» деп бекер айтпаған.Тромбоцтиттер қанның ұюына да қатысады.[6,47]

Қан жасайтын мүшелер. Қанның арнаулы элементтері сүйектің қызыл кемігінде, көкбауыр мен лимфа түйіндерінде түзіледі. Сүйектің қызыл кемігі, мысалы, жамбас, омыртқа, қабырға сүйектерінің кемігінде жіліктердің басында болады. Онда қанның эритроциттер түйірлі лейкоциттер мен тромбоциттер секілді арнаулы элементтері түзіледі. Көкбауыр құрсақ қуысында, сол жақ қабырға астына, қарыннан солға таман орналасқан. Оның ұзындығы 12 см, ені-7см, ал массасы – 150-180г. Бұған дейін айтып өткеніміздей, көкбауыр қан депосының қызметін атқарады. Ол сондай-ақ басқада бірқатар қызмет атқарады: қанды бөгде заттардан арылтады және қан жасайтын мүше болып табылады. Көкбауыр мен лимфа түйіндерінде лимфоциттер түзіледі. Бүкіл лимфа системасының бойына орналасқан жуандаған лимфа түйіндері қан жасайтын мүшелер қатарына жатады, олар жөнінде алда айтылады. Лимфа түйіндерінде лимфоциттер түзіледі.

Ткань сұйықтығының маңызы. Клеткалардың оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етілуі, сондай-ақ олардың тіршілік әрекеті өнімдерінен арылуы ткань сұйықтығы арқылы жүзеге асырылады. Бұл түссіз және құрамы жөнінен қан плазмасына жақын сұйықтық. Ткань сұйықтығы тканьдердегі клетка аралық кеңістікті толтырып тұрады. Қан тамыры капиллярларының қабырғасы арқылы оған үнемі қанның құрам бөліктері, онда еріген оттегі, қоректік затта, сондай-ақ әр түрлі мүшелердің қызметіне гуморальдық әсер ететін ерекше заттар өтеді. Клеткалар ткань сұйықтығындағы олардың қалыпты тіршілігіне қажетті заттарды пайдаланады. Клеткаларда түзілетін тіршілік әрекетінің өнімдері – көмір қышқыл газы, су, аммиак және басқа заттар – ткань сұйықтығы мен лимфаға өтеді.

Лимфа. Бір ұшынан тұйықталған лимфа капиллярлары клетка аралық кеңістіктен басталады. Олар тканьдерді торлап жатады. Осы капилярлар басталатын қалталардың қабырғасы арқылы олар ткань сұйықтығындағы заттар өтеді. Лимфа осылайша түзіледі. Бұл құрамы жөнінен қан плазмасына жақын, түссіз дерлік сұйықтық. Бірақ ткань сұйықтығы секілді лимфаның да қан плазмасынан айырмашылығы – мұнда да белоктың мөлшері аз болады. Бұл қан тамырлары капиллярлары мен лимфа капиллиярлары қабырғаларының талғамалы өткізгіштігіне байланысты. Лимфада қанның арнаулы элементтерінен, ткань сұйықтығындағыдай лейкоциттер ғана табылады, оның үстіне бұлар айтарлықтай мөлшерде табылады. Лимфада оған тікелей лимфа түйіндерінен өтетін лимфоциттер өте көп болады. Ересек адамның организмінде орта есеппен 1,5л лимфа болады. Лимфаның тұтқырлығы мен тығыздығы қанның тұтқырлығы мен тығыздығынан едәуір кем. Ішкі ортаның барлық компоненті – қанның ткань сұйықтығының, лимфаның реакциясы – әлсіз сілтілі.[8,30]

Иммунитет түрлері

   Иммунитет  (латынша   бір нәрседен құтылу, ) — қабылдамау, қарсы тұру , ағзаға қорғаныш болу. Иммунитет —    жұқпалы аурулар мен бөгде денеге қарсы тұру. Иммунитеттің негізін салған ғалым  —  И.И.Мечников.  Ағзаны жұқпалы індеттен  қарғау тек фагоцитті жасушаларға ғана байланысты емес.  Арнайы иммунитет (жүре пайда болған иммунитет) –лимфоциттердің арнайы қызметіне негізделген.  Қанның бұл жасушалары бөгде макромолекулалары танып, оларға тікелей немесе қозғыштық белокты  молекулалар өндіріп жауап қайтарады.

Арнайы иммунитет – организмнің биологиялық агрессиядан қорғанысының жетілген тетігі. Денедегі бөгде  молекулалар  — антигендер   деп атайды.  Ол белоктар  мен оның туындылары —  гликопротеидтер, липопротеидтер, сонымен қатар көмірсулар мен липополисахаридтер болуы мүмкін. Денеге   түскен  антигенге қарсы организмде лимфоцитт, мен лимфа жасушалары, антидене,  немесе иммуноглобулиндер,  түзейді. Иммуноглобулиндер жоғарғы арнайы  белоктық құрылым.  Оны бес класқа бөледі:  IgG , IgA,  IgM, IgD,  IgE.   Оларға келесі қызмет тән: 1) организмге түскен антигендерді арнайы жасушалар   танып, В  лимфоциттердің  антидене  продуценттерге ауысуы;  2) комплемент жүйесінің белсенді нәтижесінде, хемоатттактанттар пайда болып бөгде  жасушалардың еруі болады; 3)фагоцитозды белсендіреді; 4)жеке лимфоциттер түрлерінің  хелперлік қызметін атқарады; 5)жасушалық иммунитет реакциясын белсендіреді; 6)антигеннің иммунды комплекспен қосылып қамтамасыз етеді. Иммуноглобулиндер класы  инфекцияға қарсы қорғанысты, токсиндермен байланысты , фагоцитоз және комплемент жүйесінің  белсенділігін, бактериялар мен вирустар аглютинациясын қамтамасыз етеді, Қандағы мөлшері 9- 18 г/л.  

 Иммуноглобулиндер класы( IgA  IgA) —   жалпы  және  жергілікті иммунитеттегі, токсиндерді нейтралдауға  және микроорганизмдер мен вирустар  аглютинациясын қамтамасыз етеді. Өандағы мөлшері  1, 5 – 0, 4  г/л. Иммуноглобулиндер класы  IgM( IgM) —   токсиндерді нейтралдауға , агглютинация  мен бактериялар лизисіне қатьысады. Қандағы  мөлшері  0 ,8-  1, 2 г/л. Иммуноглобулиндер класы  IgD ( IgD) —  базофил жасушаларында бекіп, иммундық комплекс  пайда болған  оларды дегранулияциялайды.  Иммуноглобулиндер  класы  IgE (IgE) –плазмалық жасушалар  мембранасында   кездеседі. Антидене  антигенмен  ( мысалы бактериялық  токсиндермен)  байланысып иммунды комплекс түзеп, оларды нейтралдап  (жа суша бұзылмауын сақтайды) организмнен шығарады. Антигенді жою үшін – оны иммунокомпетентті жасушалар танып иммунологиялық байланыс түзейді.  Бұл  лимфопоэз үрдісі барысындағы  лимфоциттердің  ерекше қасиеті, яғни лимфоциттерге  антинен қабылдағыштар пайда болады, Сөйтіп антиген  молекуласы лимфоциттер антигентанушы   қабылдағыштармен  байланысады. [6,95]

Цитокиндер   иммундық жүйе жасушаларының  белсенді белокты немесе полипептидті өнімі.  Осы өнімнің көмегімен лимфоциттер бір бірімен және  басқа жасушалармен  байланыс қатынасын түзейді.  Яғни,  цитокиндер  иммундық  жүйедегі  жасушааралық гуморолдық байланыс қолдайды. Барлық цитокиндер  жалпы қасиеттеріне  байланысты біріктіріледі:  1)иммундық   жауап немесе қарғаныстың арнайы емес тетігі үрдісінде  синтезделеді;   2)төменгі мөлшерде  (10¹⁰ – 10¹⁰ моль/л)  гормондар сияқты олардың  белсенділіктері жоғары; 3) иммундық  жауап пен қабыну реакциясының медиаторы;  4)көп қызметтік белсенділік тән; Цитокиндер  қызметі; гемопоэздік, иммуностимулияциялық, лимфопоездік, қабынуға қарсы және т.б. Иммунитет  белсенділігінің жасушалық  қатынас мөлшері мен  гуморолдық тетігі тәуелді; 1)сүйек кемігінен қанның ақ жасушаларының түзілу  мөлшері мен шығуының жылдамдығына; 2)лимфоидты және басқа тіндердегі (монциттер мен лимфоциттер) ажыратылуына; 3) иммуниттетің гуморолдық факторларының синтезделуіне.  Организмнің гуморолдық реттелу    механизмі  себебінің спектрі  қан құрамындағы патогендік факторлар немесе  оның   токсиндерін бейтараптануын қамтиды. Оған , организмнің     сұйықтық    ортасының арнайы глобулиндер ( иммунды антидене)   лизоцим,    лизиндер  комплемент  жүйесі. Интерферон  және басқа қосылыстары жатады.  Қанның ақ    жасушаларының қорғаныштық  қызметі, агенттерді залалсыздандыру   ғана емес, сонымен қатар  генетикалық өзгерген жасушаларды  ( жасушалық гомеостаз жою).  Организмде   бұндай  жасушалар тұқым қуалаушылық  ақпараттардың  берілуінің өзгерісінде  (мутация) пайда болады.  Бұл жасушаларды, басқа вирустар мен микроорганизмдерді жоюда жасушалық  иммунитеттің маңызы зор.    Жасушалық иммунитеттің  мақсаты мутацияланған  яғни өзгерген  және бөгде  болған жпсушаларды ( транплантацияланған  мүше жасушалары)   жою. Оны әр түрлі лимфоциттер типі негізінен  киллер  жасушалары қамтамасыз етеді.  Бұл үрдіске лимфоциттердің басқа да  түрлері бар:  хелперлер, супрессолар, макрофагтар мен оның жергілікті әсер етуші антиденесі қатысады. Лимфоциттер иммунологиялық бақылауда негізгі орын алады.[7,83]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ тарау Қан қысымы, қан топтары

 

Қанның топтары.1901  жылы  сау  адамның  қанын  екінші адамға  құйғанда,  эритроциттер  желімделіп  қалатындығы  байқалған. Желімделіп  қалуды  аглютинация  деп атайды.  Кейбір  адамдардың  эритроциттері  екінші адамғның  қанының  плазмасымен  қосылғанда  агглютинациясиялауына  зерттеу  нәтижесінде  қан  құю  арқылы  емдеудің ғылыми негізі  салынды. Адам  қанындағы   эритроциттерде  желімденетін  зат: агглютиноген  А және аглютиноген  В  болатыны ,  ал плазмада  екі  түрлі  желімдейтін  зат:  агглютинин    бар екені   анықталған. Бір адам  қанында  агглютиноген  А   және  В аглютинин   болмайды.  Сондықтан   бір организмнің  өзінің  эритроциттері  бір – бірімен желімденбейді  яғни  агглютинацияланбайды. Эритроциттердегі   агглютиногеннің,  плазмадағы агглютининнің  бар – жоғын  зерттеп,  есептеп  барлық  адамдардың   қанын  4- топқа  бөлуге  болатыны  анықталған.  Қаны  I топқа жататын   адамдардың   эритроциттерінде  агглютиноген  болмайды,  плазмасында агглютинин   А В болады. Қаны  II  топтағы  адамдардың  эритроцитерінде агглютиноген   А, плазмасында  агглютинин  В  болады. Қаны  III  топқа  жататын адамдардың   эритроциттерінде  агглютиноген  В   плазмасында    агглютинин  болады.  IV — топ  қанның   эритроциттерінде  А және В  агглютиноген бар,  ал плазмасында  агглютининнің  екеуі  де  болмайды.

Агглютинация  жүрсе  плюс(+) ,   жүрмесе (-)  деп  белгілеу  арқылы  ,  төмендегі   таблицада   қанның  қандай   тобын   қай  топтағы  қаны  бар адамға   құюға  болатыны  көрсетілген. [5,17]

          Жүрек  өзінің   жиырылуы кезінде қанды   белгілі  бір күшпен  итереді яғни  оған тамырларымен  қозғалуы  үшін біраз  энергия береді. Бірақ   та  бұл энергия  қан қозғалғанда оның әр түрлі   бөлшектерінің   бір біріне,   тамырлар  қабырғаларының   қанға тигізетін  кедергілерінің  арқасында  азаяды. Сондықтан,    қанның   тамыр  қабырғаларында түсіретін  қысымы біртіндеп  төмендей  береді.  Аортада  қан қысымы 140-120мм мg болса,  ірі артерияларда  125-110, майда   артерияларда  90-70мм Mg,   60-40мм,  капилярларда  40-20 мм,  болса  ал веналарда 10-15 мм, ірі веналарда  тіпті теріс мәнге  дейін төмендейді.                      Тамырлардың  түрлі орындарындағы  қан қысымдарының  арасындағы айырма  қанның тамырлар  арқылы  қозғаласының  неізгі   себебі    болып табылады. Қан қысымы организмде  қарыншалардың  систоласы  кезінде  көтерерілмейді,  олардың  диастоласы  кезінде төмендейді.

          Қанның  деңгейі   систолалық қан көлемі  көбейгенде, жүректің соғуы жылдамдаған кезде  ұлғайып отырады.

Қан шамасының  шамасына  қан  тамырларының  жалпы кеңдігі де, әсер    етеді. Тамырлардың  көлденеңі  қішірейген сайын  қан қысымы   көбейеді де, ал кеңейсе азаяды.    Кейбір жағдайларда  күйік  жарақаттанғанда,  капиллярлардың  тез кеңейіп кетуінен  қанның жүрекке келуі азаяды да,  қан қысымы төмендейді.                    Қан қысымы  организм  құрамның   эмоциялық  сезімдері кезінде, қан  тамырларын  тарылтатын адреналин  қанға түскенде  т.б  жоғарылайды.[ 3, 1]

         Адамда  қан қысымын      иық артериясында  тонометр  құралы   арқылы       Н.С Коротков  әдісімен  анықтайды. (Коротков тондарын таңдау аускультация)  Бұл құралмен қалай жұмыс жасайды? Науқастың     шынтағынан  жоғарырақ     иығына    манжета  тағылады.  

Манжетаға  қан қысымын көрсететін монометр  жалғанған.  Оған сондй ақ   резеңке  алмұрттың  түтігі қосылған.                                                                                                                         

          Дәрігер  алмұрттың көмегімен манжетаға ауа толтырады,     фонендоскоп    раструбын  сырқаттың шынтағын  бүгілетін тұсқа қояды.  Осы тұста  артерия  теріге    жақын  орналасқан. Ондағы  қан бойынша  жүрек соғысы келеді. Манжетададағы  ауа қысымы жоғарғы  систолалық – қысымнан   асып  кеткенде  артерия саңылауы бітеледі де, ештеңе сезілмей  қалады, қан өтпейді, жүрек срғысы жоқ. Бұдан  соң  резеңке  алмұрттағы  кранды қайтадан ашады, ауа ақырындап сыртқа шыға бастайды.  Бұл мезетте   құлаққа алғаш естіледі:   тоқтаңыз!  Бұл   манжетадағы  қысым  систолалық  ең  жоғарғы қысыммен теңесті  және қанның жеке порциялары, шынтақ  бүгілетін жерге  ытқи бастайды.  Осы сәтте  тілі қай жерді көрсеткенін есте сақтау керек. Систолалық қан қысымы анықталады. Енді дистолалық қан қысымын білу қажет. Бұл қысым  кезінде  қан жүрек  талшықтарына  баяу толады,  сондықтан ол жүрек қанды сыртқа шығарған  аз ғана сәт арасында  болатын, систолалық қан қысымынан  төмен болады. [2,46]

             Оны  білу үшін дәрігер  жүрек дыбысы  бірінен соң бірі  естіле басталғаннан кейін,  манжетадағы  ауаны  сыртқа шығарады. Осы тұста манометр  тілінің  қай жерді көрсеткенін есте сақтап,  процедураны  сақтауға  болады. Қан қысымы өлшенді.  Осы арқылы табылған адамның  максималдық  немесе диастолалық  қан қысымы,  45- 80 мм Hg ал систолалық қан қысымы,   немесе максималдық , 100- 125 мм Hg  систолалық  қан қысымы : бүйір қысымы  және ақырғы   қысым  деп бөлінеді.  Бүйір  қысымы  қанның  тікелей  тамыр  қабырғасына  түсіретін қысымы , ал ақырғы  қысым  тамырдың   бір бөліміндегі  қан массасының  потенциалдық  және кинетикалық   энергиясының  жиынтығы: бүйір қысымнан 10 — 20  мм Hg — дай  жоғары болады.  Екеуінің айырмасы  соғу қысымы деп атайды. Қанның  қысымына  сай қанның  қозғалу  жылдамдығы да әр түрлі болады.

Қолқа  тамырында  бұл жылдамдық  қарыншаның  систоласы кезінде  секундына 1/2м  ал диастоласы  кезінде, ол  1/3м    капилляр тамырларда секундына  0,55 мм ғана,  яғни қолқа тамырынан  1000  есе кем.  [3,3]

Мәселен, шоқтың соңғы кезеңінде адреналин — бетта адренорецепторлар мен    әрекеттесуі мүмкін. Осыған      байланысты  қан қысымы өте төмендейді.  Симпатикалық  жүйкенің қан    тамырларына  әсері,  бір жағынан  медиаторлардың  түріне, олардың   мөлшеріне , концентрациясына  байланысты болса,  екінші жағынан    медиатормен  әрекеттесіп қозатын  адренорецепторлардың  симпатикалық  ганглийден кейінгі   жүйкелер    ұшынан,  ацетолхолин    бөлінеді.   Ацетолхолин   қан тамыры   қабырғаларындағы,   салалы   еттердің   тонусын   төмендетіп,   түтігін  кеңейтеді.   Ұзақ    уақыт   қаңқа  еттері   қызмет   еткенде ,  олардың қан   тамырларының    кеңеюі    осы    холинергиялық   талшықтардың    әсерінен  немесе бетта  адренорецепторлардың      қозуынан   болуы   мүмкін.  Қан    тамырды   кеңейтетін      жүйке    вазодилдатор    парасимпатикалық   жүйкелер арасында да кездеседі. Клод Бернар  уш  парасимпатикалық    жуйке: n.peIvicus ,   сыртқы жыныс ағзаларының  n.IinguaIis, тілдің, n.  Tуmpаni ,  —   сілекей   бездерінің       тамырларын    кеңейтетінін    байқалды.    Бұл   жүйкелердің    ұшынан   ацетилхолин    медиаторы    бөлініп   шығады.     Терінің   не  ауыз   қуысының    кілегейлі   қабығындағы   рецепторларды    тітіркендірсе,    сол   аумақтағы    қантамырлары    кеңейеді.

Бұл  денелік   афференттік,    жүйкенің    қатысуымен       аксон — рефлекс    арқылы    кеңейеді.           

Вейлисс   пен    Л. А.    Орбели   жұлынның   артқы  түбірінде  мен   афференттік    жүйкелермен  қатар,  эфференттік  жүйкелер,     яғни қан  тамырлармен      кеңейтетін    жүйкелер,  бар екенін    байқады.  Жұлыннан    шыққан    тері —  қан   тамырларын    кеңейтетін    жүйкелер     жеткізеді,   бұл   антидромдық    әдеттегі    қарсы    өткізу.  деген   пікірді  білдіреді.  Демек,  афференттік    сезімтал    жүйкенің  бойымен,    аксон  —  рефлекстер де    қан   тамырын  кеңейтуі   мүмкін.   Мысалы,    сезгіш   жүйкені     немесе    тері   рецепторларын    электр   тоғымен    тітіркендірсе      терінің    қан  тамыры   кеңейеді.

Ал теріні афференттік     жүйке       бұзылғаннан    кейін  тітіркендірсе,  ол жер қызармайды,   тұсынан  кесіп  тастаса  (  симпатэкомия )  құлақтың  қызарғанын   және    әр  тамырдың   кеңейгенін     ешбір   аспапсыз    жай  көзбен   де  көруге   болады.    Құлақтың     қантамырлары    кеңейіп,   қанға    толып   ысиды,   қызуы 1-2^о  көтеріледі. Кесілген    жүйкенің    шеткі    құлаққа   баратын    ұмын тітіркендірсе,   керісінше,    құлақ   тамырлары     тарылады да,   құлақ    сұрғылт   тартып,    қызуы  1-2^o   төмендейді.  Бұл  тәжірибиеде  симпатикалық    жүйкенің    қантамырларын       олардың    тонусын жоғарылататынын    көрсетеді.   Мұнымен   бірге   жүйке    орталықтарын    серпіністер     қантамырларын   үнемі   тітіркендіріп    тұратынын   дәлелдейді.    Бұл   серпіністер   қантамырларынының    тонусын  бір  деңгейде  ұстайды.     Егер серпіністер   қантамырларын   үнемі  тітіркендіріп     тонусы  жоғарылап    түтіктері  кеңейе  бастайды.    Бұл  мәліметтер   тәжірибиеде    құрсақ   ағзаларының      симпатикалық    жүйкелерін   тітіркендіру,    бұдан  пайда  болған  серпіністерді      жазып  алу  арқылы  алынады. Сонымен   құрсақ    ағзаларының    қантамырларының    тарылуы  мен  кеңеюі   симпатикалық    жүйкелер    серпінісінің    жиілігіне     тікелей  байланысты    екені   анықталды.     Мұнымен     қатар   қан  тамырларының    тарылуы   мен   кеңеюі    сол  жүйкелердің   ұшынан  бөлініп    шыққан  медиаторлардың    және олардың   қабылдайтын   тамыр  қабырғасындағы  ет     талшықтарының    реңепторларының   түріне  байланысты    болады.[3,2]

      Симпатикалық    ганглийден  кейінгі   жүйкенің   ұшынан  медиатор   народреналин,    неадреналин , ал ганглийге  дейінгі   ұшынан   ацетилхолин     шығатыны   жоғарыда   айтылған.

       Осыған  орай   симпатикалық   адренергиялық    жүйке  тамыры  тарылтса,    холинергиялық    симпатикалық    жүйкелер  оны  кеңейтеді.   Біріңғай   салалы  ет  мембранасында  екі   түрлі    адренорецепторлар   кездеседі:  альфа   рецепторы   қозса   керісінше,   қан тамыры   кеңеюі  мүмкін.

    Нораддреналин   көбінесе   альфа   адренорецепторлармен   әрекеттеседі де,    қан тамырларын  тарылтады.   Адреналиннің   қантамырларына   әсері   қанда оның  аз  көптігіне   байланысты:

тым көп болса,  адреналин бетта  рецепторларымен   әрекеттесіп   қан тамырларын   тарылтудың орнына кеңейтетеді.

Қан топтары. Қан құю. Адамға алғаш рет қан құю жұмысын 1667 жылдың 15 маусымында – Жан Батист Дени жүргізген. Ол 20 рет қан алудан кейін әлсіреген ауру адамға қозы қанының бірнеше грамын құйған. Бөгде организмінің қаны қатты ауру туғызғанымен, ауру адам оған төзіп, айығып кеткен. Бірақ жануар қанын адамға құю жөніндегі бұдан былайғы әрекеттер адам өліміміен аяқталып отырған. Сондықтан мұндай емдеу әдістеріне заң тыйым салған. Ландштейнер мен Янскийдің 1900 жылғы зерттеулері адам қанының эритроциттерінде агглютиногендер (яғни желімделуші), ал плазмасында – агглютининдер (яғни желімдеуші) деп аталатын заттар болатынын анықтауға мүмкіндік берді. Адам қанынан агглютиногендердің латын алфабитінің алғашқы А және В әріптерімен белгіленген екі түрі және агглютининдердің  гректің α және β әріптерімен белгіленген екң түрі табылған. А агглютиногені α агглютининімен немесе В агглютиногені β агглютининімен жеткілікті концентрацияда кездессе болғаны, эритроциттер желімденетін болып шықты. Осының негізінде адамдарды қанының өзара сәйкес келуі жөнінен 4 топқа бөлген.

Экстракардиялық реттелу. Күнделікті тірлік тауқыметіне қарай жасушалар мен тіндерге қажет қан мөлшері әрдайым өзгеріп тұрады. Мәселен, қара жұмыс істеген кезде дене еттеріне (аяқ – қолға т.б) көп күш түседі, оларға қажет қан мөлшері де арта түседі, осыған орай жүрек соғысы жиілейді, еті қатты жиырылады, яғни жүрек қызметі күшейеді. Мұны орталық жүйке жүйесі мен қандағы әсері күшті химиялық заттар (гуморальдық) реттейді. Жүрек қызметінің орталықтың қатысуымен рефлекс және қан арқылы реттелуі – экстракардиялық, яғни жүректен тыс жолмен реттелу болып саналады.[8,69]

Ағзаның қызметі нәтижелі болуы үшін, қанайналымы қызмет қарқынына сәйкес болуы қажет. Осыған орай ағзалар арасында қан мөлшері үнемі қайтадан бөлініп отырады. Қан қысымы бірқалыпты сақталғанымен қанның ағу жылдамдығы өзгеріп отырады. Осының бәрі қантамырларының кеңейіп – тарылуына, яғни қабырғасындағы ет талшықтарының жиырылып қатаюына байланысты. Ал қан қысымының тұрақтылығының өзі де жүректің систола сайын шығаратын қан мөлшері мен қан ағысына көрсететін тамырлар кедергісінің қатынасына байланысты. Қысқасы қанайналымы тамырлардың тонусын өзгерту арқылы реттеледі. Тамыр тонусы жоғарыласа, оның түтігі тарылады, ал төмендесе, керісінше кеңейеді. Орташа және жіңішке артериолалар қабырғасында ет қабаттары қалың келеді. Прекапиллярларда бірыңғай салалы ет талшықтары түтікті айналдыра сақина тәрізді топталып жапқыштар құрады. Осы тамырлардың тонусы ағзалардың қанмен жабдықталуын реттеп отырады.

 

3.1. Жүрек пен қан тамырлар қызметінің гуморальдық реттелуі

Орталық жүйке жүйесі жүрекке өзінің бір бөлігі – вегетативтік жүйке жүйесі арқылы әсер етеді. Ол – қос нейронды жүйке екені белгілі. Олардың біреуі орталық жүйке жүйесінде, ал екіншісі мидан тыс шеткі тораптарда орналасқан. Алғашқы нейрон өсіндісі ұзын преганглийлік, ал екінші нейрон өсіндісі постгангийлік жүйе деп аталады. Соңғысы белгілі бір ағзаға, жүрекке барып тарамдалады. Бұлар жүрек етімен және оның арасындағы гангийлердің рефференттік нейрондарымен түйіспе құрады. Сөйтіп, парасимпатикалық және симпатикалық жүйке жүйесі жүрекке өз ықпалын жүрек ішіндегі нейрондар арқылы да жүргізеді. Жүрек қызметін реттейтін парасимпатикалық жүйке жүйесінің бірінші нейроны сопақша мида, ал екінші нейроны жүрек тініндегі, яғни интрамуральдық ганглийде орналасқан, демек соңғы аталған нейронның постганглийлік өсіндісі өте қысқа болады. Оң жақтағы кезеген жүйке жүректің синоатриальдық түйінінде, миокардта, коронарлық қан тамырларға тарамдалған, ал сол жақтағы кезеген жүйке жүрекше мен қарынша аралығындағы атриовентрикулярлық түйінге дейін жетеді. Жүректің симпатикалық жүйке жүйесінің бірінші нейрондары жұлынның бастапқы  1 — 5 кеуде сигменттерінің бүйір ашаларында орналасқан. Бұлардың преганглийлік жүйкесі жұлдыз тәрізді ганглийге жетеді, ал постганглийлік симпатикалық жүйке жүректегі метасимпатикалық нейрондар арқылы қарынша миоциттеріне әсер етеді. Кезеген жүйке ұшынан ацетилхолин медиаторы, ал симпатикалық постганглийлік жүйке ұшынан  норадреналин медиаторы бөлінеді. Кезеген жүйкенің жүрекке әсерін 1845 жылы ағайынды Э. Және Г. Веберлер ашты. Олар үй қоянының мойнында орналасқан кезеген жүйкені кесіп, оның ұшын электр тогымен тітіркендірген, осы кезде жүректің соғуы сиреп, жиырылуы күші әлсіреген. Бұл жүйкені ұзақ уақыт қатты тітіркендірсе, жүрек диастола кезінде тоқтап қалатыны байқалған. Сөйтіп кезеген жүйке жүрек қызметін тежейтін жүйке екені дәлелденді. Кезеген жүйкенің әсерінен жүректің автоматия қасиеті төмендейді, яғни жүрек соғуы сирейді. Осы сәтте әрекет потенциялының диастолалық деполяризациясы ұзарады. Осыны хронотроптық теріс әсер деп атайды. Сондай-ақ жүректің қозу қабілеті де төмендейді, яғни батмотроптық теріс әсер туады. Осыған орай жүрек еті қозу табалдырығынан жоғары күшке ғана жауап береді. Кезеген жүйкенің әсерінен жүректің жиырылу күші төмендейді, яғни жүрек әлсірейді. Бұны теріс инотропты әсер деп атайды. Кезеген жүйке жүрек етінің ширығу дәрежесін төмендетеді. Жүрек еті қатаймай солғын тартады. , ал диастола кезінде қатты босаңсиды. Осыған орай кардиограмма диастола кезінде төмен қарай ығысады. Мұны теріс тонотроптық әсер деп атайды. Жүрек кардиограммасы кезеген жүйкені тітіркендірген кезде жазып алынса, оның амплитудасы төмендейді, жүректің жиырылуы сирейді, яғни диастола кезеңі созыла түседі және жүрек еті қатты босаңсиды, сызықты жазған қалам төмен қарай ығысады. Кезеген жүйкені қаттырақ тітіркендірсе, жүрек диастола кезінде тоқтап та қалады. Тітіркендіру тоқтамаса біраздан кейін тоқтаған жүрек соға бастайды, ол тіпті бұрынғыдан жиірек соғуы мүмкін. Мұны жүректің кезеген жүйке әсерінен «сусып» құтылып кетуі дейді. Бұл құбылыс, Зубковтың топшылауымен, миокардтың ацетилхолинге деген сезімталдығының төмендеуіне, адреналинге деген сезімталдығының жоғарылауына байланысты. Соңғы кезде, жүректің қатты тітіркендіргіш әсерінен тоқтауын диастолалық деполяризацияның орнына жүрек жетекшілерінде гиперполяризацияның пайда болуымен түсіндіріледі. Симпатикалық жүйкенің жүрек етіне тигізетін әсері көбінесе кезеген жүйке әсеріне қарама – қарсы. Оның жүрекке әсері 1863 жылы анықталды. Бұл мәселені шешуге, Петербург университетінің профессоры ағайынды М.Цион мен И.Цион (1866) және Германиядағы А.Бецольд (1863) үлкен еңбек сіңірген. Симпатикалық жүйке жүрек етінің барлық физиологиялық қабілетін күшейтеді, яғни оң хронотроптық, батмотроптық, дромотроптық, инотроптық  және тонотроптық әсер етеді. Бұл жүйке тітіркендірілсе, кардиограмма амплитудасы жоғарылайды, жүрек соғуы жиілейді, тонусы күшейеді, демек диастола кезінде айтарлақтай босаңсымайды.Парасимпатикалық және симпатикалық жүйкелер әсері үнемі қарама-ұарсы бола бермейді. М.Удельнов кезеген жүйкені сирек әлсіз тітіркендірген кезде жүрек соғуы жиілейтінін байқайды. Қазіргі кезде кезеген жүйкенің әсері жүрек қуыстарының және тәждік тамырлардың қанға толу дәрежесіне байланысты екен анықталып отыр. Жүрек қанға онша толмаса, етінің механорецепторлары сәл қозатын болса, кезеген жүйке жүректің қызметін күшейтеді. Бұл құбылыс жүйкенің жүректегі интрамуральдық эфференттік адренергиялық нейрондар арқылы әсер етумен байланыстырылады. [4,61]

1887 жылы И.П.Павлов жүректің кезеген және симпатикалық жүйкелерін аса зор шеберлікпен талдап, олардың әрқайсысын жеке тітіркендіре отырып, қызметі жағынан төрт түрлі жүйке бар екенін дәлеледеп берді. Бұлардың орталықтан тебетін жүрек жүйкелері деп, ал жүрекке тигізетін әсеріне қарай жиілетуші, күшейтуші, әлсіретуші, сиретуші жүйкелер деп атады. Соңғы екеуі әдетте кезеген жүйкенің талшығы, ал алдыңғы екеуі симпатикалық жүйенің құрамына кіреді. Жиілетуші жүйке жүрек соғуын тездетеді, бірақ оның жиырылу күшін өзгертпейді, ал күшейтуші жүйке жүректің жиырылуын күшейтеді, соғу жиілігін  өзгертпейді. Сиретуші, әлсіретуші жүйкелердің әсері де өз аттарына сәйкес. Күшейтуші жүйкені И.П. Павлов трофикалық жүйке деп атады, ол жүрек етінің зат алмасу қарқынын, қоректенуін, қуатты болуын қамтамассыз етеді. И.П. Павловтың бұл ой – пікірінен  кейін академик Л.А. Обрели  жүйке кезеген жүйке мен симпатикалық жүйке арасындағы афференттік (сезімтал) жүйкелер де бар.Эфференттік жүйкеде миелинді және миелинсіз талшықтар болады. Миелинді талшықтың ұшы екі түрлі А, В механорецепторлармен байланысқан. А – рецептор жүрек етінің жиырылып қатаюын, В – рецептор диастола кезінде босап созылуын қабылдайды. Бұл рецепторлар афференттік жүйкелер арқылы орталық жүйке жүйесіне көптеген ақпараттар жеткізіп, интра және экстракардиялық рефлекстердің бір – бірімен байланысты түрде Ұштары жалаңаш миелинсіз симпатикалық жүйкелер эндокардтың астында қалың тор құрады. Бұл афферентік жүйкелер миоцитердің бұзылуын және тамырлардың қатты таралуын қабылдап, ауырсыну сезімін тудыруға қатысады. Жүрек қызметінің рефлекстік реттелуі жүрек пен орталықтың арасындағы екі жақты афференттік және эфференттік байланысқа негізделген, мұның өте зор маңызы бар. Жүрек қызметін тежейтін орталықтың тонусы бар.  Тонус – ширығу, сергу деген сөз.Бірақ ол орталық жүйке жүйесі физиологиясында басқа мағынада қолданылады: тонус орталықтағы нейрондардың үздіксіз қозып тұруы. Тонусы жоғары деу – қозудың күшейгені, ал тонус төмендеу – қозудың әлсірегені. Кезеген жүйке (вагус) орталығы тонуста деген сөз – сол орталықтан жүрекке үздіксіз серпіністер келіп тұрады деген мағынада. Жануардың қос кезеген жүйкесін кессе, жүрекке бағытталған серпіністер тоқтайды да жүрек соғуы едәуір жиілейді: әдетте жануар жүрегі минутына 100 рет соқса, ал кезеген жүйкенің орталықпен байланысы бұзылса, 150 – 180 рет соғады, яғни жүрек соғуы 1,5 – 2 еседей жиілейді. Вагустың адам жүрегіне тигізетін әсерін тоқтату үшін алкалоид (атропин) қолданылады, онда жүрек жиі – жиі соға бастайды. Симпатикалық жүйкенің  жүрекке тигізетін әсерін тоқтату үшін екі жақтағы жұлдыз тәрізді ганглийлерді алып тастайды. Онда жүрек соғуы сирейді( минутына 100-ден 60-қа дейін).  Демек жүректің парасимпатикалық және симпатикалық орталықтары үздіксіз тонуста болады. Вагус пен симпатикалық жүйкелердің орталық тонусын өзара салыстырсақ осы екі жүйкенің де орталығы үздіксіз тонуста болатыны және вагустың тонусы әлдеқайда жоғары екені байқалады. Вагус орталығының тонусы күшейсе,  симпатикалық орталықтың тонусы төмендейді, керісінше, симпатикалық ортадықтың тонусы күшейсе вагус орталығының тонусы әлсірейді.[3, 8]

Вагус орталығы тонусының күшеюі қандағы химиялық заттардың нейрондарды тітіркендіру дәрежесіне және шеткі рецепторларданкеліп түскен серпіністерге байланысты. Қандағы химиялық заттардың әсерін француз ғалымы Гейманс анықтады. Ол тәжірибеде иттің басын денесінен бөліп алды, бірақ екі жақтағы кезеген жүйке кесілмей бұрынығысынша бүтін қалдырылды, яғни жануардың басы денесімен тек кезеген жүйке арқылы байланыстырылды. Жануардың басын қоректендіру және миды бұзылудан сақтау үшін оның ұйқы артериясы мен мойындырық венасы басқа иттің осы аттас тамырларымен жалғастырылды, яғни денеден бөліп алынған бастың қантамырларына донор қаны жіберілді. Донор қанына әр түрлі ерітінділер СаСІ₂, КСІ, ацетилхолин, адреналин т.б. құйылып, жүрек соғуы тексерілді. Қанға СаСІ₂ не адреналин ерітіндісін құйса, жануардың жүрек соғуы сирейді және әлсірейді. Бұл аталған заттардың кезеген жүйке орталығының тонусын жоғарылататынын, яғни қозуын күшейтетінін көрсетеді. КСІ не ацетилхолин ерітінділері қолданылса, жүрек соғуы жиілейді және күшейеді. КСІ мен ацетилхолиннің вагус орталығы тонусын төмендететінін көрсетеді, сол себепті симпатикалық жүйке орталығының тонусы жоғарылайды да жүректің соғуы жиілейді.

Химиялық заттармен бірге кезеген жүйке орталығының тонусын бастың ішкі қысымының жоғарылауы да күшейтеді. Мұны байқау үшін кесіп алынған бастың артериялық тамырына көбірек етіп физиологялық ерітінді құю керек. Сонда жүрек соғуы сирейді де әлсірейді. Бұдан бастың ішкі қысымының жоғарылауынан вагус жүйкесі орталығының тонусы жоғарылайтыны көрінеді. Мұндай жағдайларда жүрек соғуының сирейтінін басқа да клиникалық байқаулар дәлелдейді. Вагустың тонусы рефлекс арқылы да өзгереді. Мәселен бақаға жасаған Гольц рефлексінде, адамда Данини – Ашнер рефлексінде вагус орталығының тонусы жоғарылайды да жүрек соғуы сирейді.

Қан тамыры эндотелийінде орналасқан ангиорецепторлардан, әсіресе үлкен тамырлардағы рефлексогендік зоналардан және дене бетіндегі экстрорецепторлардан орталыққа баратын серпіністер вагус жүйкесінің орталық тонусын өзгерте алады. Адамда кезеген жүйкемен симпатикалық жүйкенің орталық тонусы бірдей емес, көбіне вагустың тонусы жоғары болады. Осы екі орталықтың тонустары арасында біркелкі қарым – қатынас барлығы байқалады. Вагус орталығының тонусы төмендей бастаса, симпатикалық жүйке орталығының тонусы көтеріледі және жүрек қызметі керісінше өзгереді. Вагус орталығының тонусынаорталық жүйке жүйесінің жеке бөлімдері әсер етеді. Бұлардың ішінде әсіресе ми қыртысының, гипоталамустың, лимбиялық жүйенің қалай әсер ететіні тәжірибе жүзінде дәлелденді. Ми қыртысының вагус тонусын өзгертетінін шартты рефлекстерден байқауға болады. Ми қыртысының жүрекке тигізетін әсері гипноз кезінде де байқалады. Адамдағы реніш – қуаныш сезімдері (эмоция) жүрек лүпілін күшейтетіні әркімге аян. Эмоция тууына бүкіл лимбиялық жүйе әсіресе гипоталамус және мидың жаңа қыртыстары қатысады. Демек, жүректің рефлекстік реттелуі – мидың көптеген бөлімдерінің бірлескен қызметі. Тамырлардың тонусына вегетативтік жүйке әсер етеді. Тамыр жүйкелері тамыр түтігін тарылтатынын – вазоконстриктор және кеңейтетін – вазодилаторлар болып екіге бөлінеді.

1842 жылы Киев университетінің физиологі А.Вальтер вазоконстриктордың симпатикалық жүйке екендігін бірінші болып топшылады. Ол көлбақаның шонданай жүйкесін кесіп, тәжірибе жүзінде сирақтың ісініп, аумағы үлкейгенін, жүйкенің шеткі ұшын тітіркендірген кездек ісігі тарылып сирақтың көлемі кішірейетінін байқайды. Сирақтың көлемінің өзгеруі қантамырларының кеңейіп – тарылуына байланысты екені барлығына белгілі.851 жылы француз ғалымы Клод Бернар өте көрнекті тәжірибе жасап, симпатикалық жүйкенің (вазоконстриктор) қан тамырларын тарылтатынын дәледеді.

         Жүрек  қан    тамырларының  қызметіне  қанның  құрамындағы   химиялық  заттардың  концентрациясы  айырмашылығы  әсер етеді. Мысалы, қандағы  адреналин жүректің жұмысын  күшейтеді,  және   жүрек соғуын жиілетеді, қан тамырларын  тарылтады. Ал ацетохолин  керісінше, қан  тамырларын  кеңейтіп,  жүректің соғуын баяулатып,  қызметін  төмендетеді. Жүректің қызметіне тұздарда әсер етеді, калий иондарының көбеюі  жүректің  жұмысын басады, ал кальций  жүрек, қызметін күшейтеді.

         Химиялық    заттардың   өндірілуі   мен қандағы   мөлшерін  орталық жүйке жүйесі,  реттейді, сондықтан  жүрек  қан тамырларына  әсер ететін  нервтік және  гуморольдық, реттеу жолдары  бір    бірімен тығыз    байланысты қызмет атқарады. Күллі қан айналыс     жолдарының  жұмысы организмді    оттеімен  және қоректік заттармен  қамтамасыз ету; клеткалардағы зат алмасуынан  пайда болған  зиянд ы  заттарды  соның ішінде  көмір қышқыл газы да бар, клеткалардағы     зат алмасуынан  пайда болған заттарды, соның  ішінде  көмір    қышқыл газыда бар сыртқа шығару: денедегі   заттарды  концетрациясын  қалыпты мөлшерде   сақтау: қанның  қысымын     тұрақты   мөлшерде реттеу. Мұның бәрі  организмнің ішкі ортасының  тұрақтылығын қамтамасыз етеді.[9, 20]

Жүректің ет талшықтарын жүрек камераларынан өтетін қан қоректендіре алмайды, себебі: қанның құрамындағы қоректік зат пен оттегі жүректің қабырғасы қалың болғадықтан диффузия жолымен өте алмайды. Жүректің ішкі ет талшықтарына артерия қанын қолқаның басталар жерінен тармақталған жүрек артерия тамырын жеткізеді. Ал жүрек ет талшықтарынан жиналған вена қаны, жүректің вена қан тамырлары арқылы оң жақ жүрекшеге келіп құйылады.

Жүректің жиырылуы. Жүректің қызметі ұрықтың даму кезеңінің ең алғашқы сатысынан басталып, организмнің барлық тіршілік процесінде үздіксіз белгілібір ықғақпен жиырылып отырады. Организмнің барлық тканьдері үздіксіз оттегін қажет еткендіктен, оны жеткізіп тұратын қан үнемі ағуы керек. Ал қан тамырларында қанның ағуы жүректің жиырылуына байланысты болғандықтан, жүрек бірнеше минут тоқтаса да, ми клеткаларына оттегі жетіспейді де, адам есінен танады, жүрек тоқтаса, адам өледі.

Адамның жүрегі қалыпты жағдайда 1 минутта 5 литрге жуық қанды, ал бір соққанда 75 мл қанды қабылдап және сонша қанды шығарады. Сонда әрбір минут сайын жүректен организмдегі қанның барлық мөлшері өтіп отыратын сияқты. Ал шынында барлық қан мөлшері бір минутта жүректен ағып өтпейді: қысқа жолмен ағатын қан бірден көбірек, ал ұзын жолен ағатын қан жүрекке қайта келіп үлгермейді.

Адам жүрегі 70 жыл ішінде 2600 млн-ға жуық жиырылып, 155 млн литрдей (150 мың т) қанды жүрек қабылдап және сонша қанды шығарып тұрады. Сонда жүректің қызметі орта есеппен салмағы 10 тонна жүкті, 16 км биіктікке көтеруге кеткен күшпен тең. Бұл – салмағы 300 грамға жуық органның қызметі. Адамның дене қызметі күшейген сайын жүректің 1 минуттағы соғу саны мен 1 минуттағы қабылдап және шығаратын қанның көлемі де артады. Жүректі шыықтырғанда мысалы, спортшыларда жүректің соғу саны азайып, жүрек ет талшықтарының жиырылуы күшейеді де әр соққанда қабылдап және шығаратын қанның көлемі көбейеді, соның нәтижесінде жүректің минуттық көлемі артады. Жүрекке келетін нервтерді кесіп тастаса да, жүрек соға береді. Бұдан біз жүректің қызметі мидан импульс келмей қалса да, тоқталмай соға беретінін көреміз. Бөлініп алынған жүректі денегідей физиологиялық сұйықтыққа салса, жиырыла береді. Мұндай сырттан тітіркендірген берілмей өзінен-өзі жиырылуды жүрек еттерінің автоматикалық қасиеті деп атайды. Мұндай автоматикалық қасиет жүрек еттерінен бөліп алынған жеке жүрек ет талшықтарында да бар екені анықталған. Бұл қасиет жүрек ет талшықтарындағы атиптік ет тканьдеріндегі гликогенге бай Пуркенье талшықтары, нерв клеткалары мен олардың өсінділері және үлкен ми сыңарларының қыртысынан келетін екі нерв системасының талшықтары қосылып, барлығы жүректің қозу импульсін өткізетін система құрайды.  Бұл система жүректе ғана болады да орталықтан тебетін нервтермен келген нерв импульстерін қабылдап, жүректің қызметін әр түрлі жағдайларға байланысты өзгертіп реттеп отырады. Бұларда нерв тканьнің және ет тканьнің қасиеттері бар. Мұндай системаның жобасы төменгі стаыдағы омыртқалыларда да болады. Мысалы: балықтар мен бақаның жүрегінде веноздық синус деген жеке бөлімі бар. Веноздық синусқа қан вена тамырларынан құйылады да кейіннен ол қан оң жүрекшеге ығыстырылып шығарылады. Ал жоғарғы сатыдағы дамыған омыртқалыларда веноздық синус жойылып, оның орнында толық жатқан атиптік ет тканьдерінле нерв түйіндері қалып, өткізгіш системасының басы – синус түйіні пайда олған.  Бұл түйін жоғарғы вена қуысының оң жақ жүрекшеге жалғасатын жерінде орналасқан. Осы түйін екіге тарамдалып, бірі төменгі вена қуысына қарай, екіншісі оң жақ жүрекшенің қабырғасының бойынмен орналасады. Екінші атиптік ет тканьдері мен нерв клеткаларының топтасқан жерін атриовентрикулярлық түйін деп атайды. Бұл түйін екі жүрекшелерідің арасында орналасады. Осы түйіннен төмен қарай тармақталған қарыншаларды бөліп тұрған пердеге келіп тіркелетін қалың ет шоғыры орналасады, мұны Гис шоғыры деп атайды. Гис шоғыры оң және сол тармаққа бөлініп, қарыншаларды алып жатады. Әр қарыншадағы Гис шоғырының аяғы тарамданып жіңішке жеке талшықтарға бөлініп, олардың аяғы қарыншалардың қабырғасын құрайтын қалың ет қабаттары мен емізік еттеріндегі атиптік ет талшықтарымен жалғасды. Гис шоғыры қоу импульсін жүрекшелерден қарыншаларға өткізеді. Әрбір белгі бір уақыт арасы өткен соң веноздық синус түйіннен жүрекшелердің еті арқылы жиырылу толқыны тарайды. Ол толқын атриовентрикулярлық түйін арқылы Гис шоғырының бойымен қарыншаларға өтеді. Жүрекшелер мен қарыншалардың арасын байланыстыратын ет талшықтары жоқ. Олардың үйлесімді жиырылуы өткізгіш жолдары арқылы реттеледі. Импульс веноздық синуста пайда болып өткізгіш жолдар арқылы қарыншаларға дейін бір бағытта өткізіледі. Сонда импульс жоғарыдан төмен қарай өтеді, ал кері бағытта импульс жүрмейді, мұны жүректің градиент заңы деп атайды. [13, 56]

Веноздық синус жүректің соғу жылдамдығын реттейтіндігін сол түйінді жылыту немесе салқындату арқылы дәлелдеуге болады. Жылытса жүректің соғуының жиілегенін, салқындатса баяулайтындығын байқауға болады. Егер әртүрлі ауруларға байланысты веноздық синус бұзылса, оның қызметін атриовентрикулярлық түйін  атқарады.

Жүректің әрбір соғуы жүрек еттерінің жиырылуынан және босансуынан тұрады. Қалыптағы соғу жиілігі 1 синутта 75 рет. Жүректің еттерінің бір рет жиырылуы мен босаңсуы жүректің толық айналымы болып табылады. Жүректің толық бір айналым жиырылуына 0,8-0,9 секунд уақыт кетеді. Қарыншалар мен жүрекшелер бір уақытта жиырыла алмайды. Алдымен жүрекшелер жиырылады, оған 0,1 секунд уақыт ктеді, содан кейін қарыншалар жиырылады, оған 0,3 секундтай уақыт кетеді. Ал қалған 0,4-0,5 секундта жүректің барлық камералары босаңсып тыныс алады. Алғашқ жиырылу толқыны пайда болатын веноздық синус оң жақ жүрекшеде орналасқандықтан оң құлақша сол құлақшадан бұрынырақ жиырыла бастайды.

Жүректің жиырылу ырғағы. Жүрек ырғақпен жұмыс істейді, оның еттерінің жиырылуы босаңсуымен кезектеіп отырады. Жүрек еттерінің жиырылуын – систола, босаңсуын – диастола – деп тайды. Жүректің толық бір айналым сатысын жүрекше жиырылуына бастап кезекті жүйелігімен баяндаймыз.

1. Жүрекшелердің жиырыла бастауы – жүрекшелердің жиырылуы кезінде жиырылу толқыны веноздық синус түйінінен басталып жүрекшелердің қабырғасымен таралып, қанды қарыншаларға қарай ығытырады. Қарынша қанға толады, өткені онда қысым жүрекшедегіден төмен, әрі екі-үш жақтаулы қақпақтар ашық. Атриовентрикулярлық түйіннен импульс жәй жүріп, әрі қарай Гис шоғырына кетеді.
2. Қарыншалардың жиырыла бастауы. Гис шоғыры мен өткізілген импульс қарыншалардың ет қабатына жетіп, олар жиырыла бастайды, қысым тез артады. Екі – үш жақтаулы қақпақтар жабылып, жүректе ең бірінші дыбыс пайда болады.
3. Қарыншаларда қысымның артуы. Қарыншаларда пайда болған қысым артерия тамырындағы қысыммен теңескенше өте жылдам арта бастайды. Айшық қақпақтар жабық болғандықтан қа қарыншаларда болады.
4. Айшық қақпақтардың ашылуы. Қарыншалардың ішкі қысым артерия тамырларының қысымынан арта бастағанда, айшық қақпақтар ашылады да, қан қысымы жоғары жерден қысымы төмен өкпе артериясы мен қолқаға қарай ығысып шығады. Қарыншалардың жиырылуы аяқтала бастағанда, қанның ығыстырылуы шапшаңдығы төмендейді. Қарыншалардың босаңсу кезеңі басталады.
5. Қарыншалардың босаңсу кезеңінің басталуы. Қарыншалар босаңсыған сайын, қысымы да артерия тамырдарындағы қысымнан төмендей бастайды. Сол кезде айшық қақпақтар жабылып, жүректе екінші дыбыс пайда болады.
6. Қысымның кему кезеңі. Айшық қақпақтар жабылғн соң да қарыншалардың қабырғасы одан әрі босаңси бастайды, қысым да кеми береді. Бұл кезде қарыншалар жиырыла басталғанда, жабылған екі-үш жақтаулы қақпақтар да сол қалпын өзгертпейды, себебі: қысым жүрекшелерге қарағанда, қарыншалардан әлі де болса жоғары болады. Осы кезде вена тамырларынан қанның біраз мөлшері қысымы төмендеген жүрекшеге ауысып аға бастайды.
7. Екі-үш жақтаулы қақпақөтардың ашылуы. Қарыншалардың қабырғасының толық босаңсуы ондағы қысымды, жүрекшелердегі қысымнан төмен түсіреді. Соның нәтижесінде екі-үш жақтаулы қақпақтар ашылып, қан жүрекшелерден тез қарыншаларға қарай аға бастайды. Бұл уақытта жүрек жиырылмайды. Қарыншалар жартылай қанға толғанда ғана жүрекшенің жиырылуы басталады.

Жүректің дыбыстары мен шуы. Соғып тұрған жүректің өзіне тән дыбысы (тоны) болады. Ол дыбысты стетоскоп арқылы не жүрек орналасқан жақты құлақпен тыңдау арқылы естуге болады. Дені сау адамның жүрегі соққан сайын екі түрлі дыбыс шығарады. Оның біреуі төмен, онша қатты емес, бірақ ұзаққа созылады. Бұл дыбыс екі-үш жақтаулы қақпақтардың жабылуынан, әрі қарыншалардың қабырға еттері жиырылғанда пайда болады.барлық еттер жиырылғанда дыбыс шығарады. Екінші дыбыс жоғары, ашық болады даәрі тез сөніп қалады. Бұл дыбыс айшық қақпақтардың  жабылуынанпайда болып, әрі қарыншалардың жиырылуының біткендігін көрсетеді. Осы екі дабасты зерттеу арқылы дәрігерлер жүрек қақпақтарының қызметі байқайды. Мысалы, айшық қақпақтар бұзылса, екінші дыбыстың орнына жұмсақ сырылдаған шу пайда болады. Мұда ревматизм, т.б. ауруларға байланысты айшық қақпақтар бұзылады да, тығыз қатты жабылмай, арасында тесік қалады. сол тесіктен артерия тамырларынан, қолқадан қан босаңсыған қыраншаларға қайта құйылады. Екі – үш жақтаулы қақпақтардың бұзылуына байланысты бірінші пайда болатын жүректің дыбысы өзгереді. [10, 27]

Экстрасистола. Жүрек еттерінде рефрактерлік кезең аяқталғанда, синус түйінінде пайда болған қозудың әсерінен жүрек еттерінің кезектен тыс жиырылуын – экстрасистола деп атайды.

Бұл уақытта пайда болған пауза ұзақтығы көбеймейді. Ал қарынша қозғанда пайда болған қозудың экстрасистоладан кейін пауза уақыты ұзарады. Оны компенсаторлық пауза деп атайды.

Экстрасистоланы артрио-вентрикулярлық түйін кезектен тыс қозған жағдайда байқауға болады.

Фибрилляция деп жүрекшелер  мен қарыншалардың өте жиі, бір минутта 400-600 ретке дейін әр түрлі ретсіз жиырылуын айтады.

Жүрек фибрилляциясы – қан айналыс процесін шұғыл өзгертіп, организмді өлімге әкеліп соғады. Фибрилляцияны тоқтату үішн жүрекке немесе денеге өте күшті электрконденсаторлық заряд беру керек. Электр тогінің қатты әсері қарыншаның барлық ет талшықтарында бір уақытта қозу пайда етіп, жүрек еттерінің үйлесімді қызметін қайтадан қалпына келтіреді.

Жүректің негізгі физиологиялық қызметі қанды, қан тамырларына айдап шығарып тұру. Сонда жүрек қарыншаларынан қан тамырларына шығарылатын қан көлемі, жүрек қызметінің маңызды көрсеткіші болып есесптеледі.

Әрбір системада оң және сол жақ қарыншалардан шығарылатын қан көлемін – систола немесе цикл көлемі, ал бір минуттағысын минуттық көлем деп атайды.

Тыныштықта адамда систола (цикл) көлемі 60-70 мл. Минуттық көлем, жүректің бір минуттағы қызметінің көрсеткіші. Тыныштықта адам жүрегінің минуттық көлемі 3,5-5 л. Дене қызметін істеп тұрған кезде минуттық көлемі 25-30 л, ал кей жағдайларда 40 литрге дейін көбейеді.

Жүректің минуттық көлемі (спортсмендерде) көбіне ситол (цикл) көлемінен ал жәй адамдарда (шынықпаған) цикл санынан толады. Сонда минуттық көлем систола (цикл) көлемі мен 1 минуттағы жүректің соғу (цикл) санының көбейтіндісінен тұрады. Минуттық көлемнің систола (цикл) көлемінен көбірек толуы жүректің жұмысының пайдалы әсер коэффициенттерін арттырады. [9, 45-46]

Жүректегі электрлік қасиет және оның өзгеруі. Жұмыс жасап тұрған актив тканьдерде, мысалы еттер жиырылғанда, не бездер сөл бөлгенде немесе нервтер импульс өткізгенде болсын әр уақытта қозу пайда болады да, сол жер теріс электрмен зарядталынады. Ал айналасындпғы жұмыс жасамай тұрған тканьдер тежеліп тұрады да, оң электр зарядын береді. Сонда жұмыс жасаған актив ткань теріс (-) электр полюсі, ал жұмыс жасамай тыныштықта тұрған ткань оң (+) электр полюсі болып есептеледі. Пайда болатын әлсіз жұмыс тогын өте сезімтал аспаптар арқылы есептеуге болады. Жүрек еттері жиырылған сайын пайда болартын жұмыс тогын дененің сыртынан электрокардиограф деген құрал арқылы қисық сызық түрінде жазып алуға болады. Егер жүректің қызметі өзгерсе жұмыс тогын тіркегендегі қисық сызықты қалыпты жағдайдағы қисық сызықпен салыстыру арқылы жүректің қай бөлімінің жұмысының өзгергендігін білуге болады.

Қозған және бөгеліп тұрған тканнің арасын жалғап, пайда болған биотокты тіркеп алуға болады. Жүректің қозып тұрған бөлімі – теріс бөгелісі – оң электр зарядымен зарядталады. Ал қарынша жиырылса, теріс электр зарядымен зарядталады да, тыныштықта тұрған жүрекшемен салыстырғанда қозып, жиырылғанда қарынша теріс электр зарядымен зарядталады. Қозған және қозбай бөгеліп тұрған жердің арасындағы электр потенциалы айырымынан пайда болған электр тогы дененің барлық жеріне таралады.

Жүрек жұмыс жасағанда пайда болған биотокті тіркеп алуды электрокардиограмма деп атайды. Жүрек әр жиырылған (цмкл) сайын электрокардиограммада 5 тіс пайда болады. PQPST – тісі жүрекшелер қозғанда пайда болған электропотенциялық айырымын көрсетеді. QRS – тістері қарыншаларда қысым жоғарылап, ондағы қозудың өзгере бастағанын, тісі аяқталғанын көрсетеді.

P – Q тістерінің ара қашықтығы, өткігіш жолдар арқылы қозу толқынының жүрекшеден қарыншаға өткізілуіне кеткен уақытты көрсетеді. Р – Т тістерінің ара қашықтығы механикалық систоланың уақытымен сәйкес келеді.

Жүрек қызметінің нерв арқылы реттелуі. Жүректің физиологиялық бір қалыпты қызмет етуі организмнің сол уақыттағы сыртқы және ішкі ортасына өте тығыз байланысты. Организмнің тіршілігіне қарай жүрек қызметі үнемі бейімделіп, нерв врқылы рефлекторлық жолмен рететліп отырады. Жүректің қызметін орталықтан тебетін симпатикалық және кезеген нервтер реттейді. Жүрекке жақындағанда симпатикалық нерв талшықтары кезеген нерв талшықтарымен қосылып бір нерв құрайды. Сондықтан жүректің көпшілік жеріндегі нерв торларының құрамында екі нерв талшығы болады.

Жүректің симпатикалық нервтері. Жүректің симпатикалық нервтерін тітіркендірсе, жүректің қызметі жылдамдайды. Бұл құбылысты 1866 жылы ағайынды Циондар ашты. Олар симпатикалық нерв талшығын – жүректің қызметін жылдамдататын нерв деп атады. Ал 1886 жылы И.П.Павлов итке тәжірибе жасау арқылы симпатикалық нерв талшығы жүректің қызметін күшейтетіндігін де дәлелдеді. Жүректің қызметін күшейтетін симпатикалық нерв талшықтарын тітіркендіру арқылы жүрек еттерінің жиырылу биіктігін арттырумен (тездетумен) қатар, тоқтап қалған жүректі қайта жұмыс жасатуға болады. Бұл нерв талшығы жүрек еттеріндегізат алмасу процесін жоғарылату арқылы жүреткің ет талшықтарын жақсы қоректендіреді де барлық тіршілік  процесін, яғни қозуын, жиырылуын және импульс өткізу жылдамдығын арттырады. И.П.Павлов бұл нервке трофикалық нерв деп ат берді (трофикалық – қоректендіруші – деген сөз).

Жүректің жұмысын жылдамдататын симпатикалық нерв талшығын тітіркендіргенде жүрекшелер мен қарыншалардың жұмысындағы арақатынас бұзылады. Мысалы, қарыншалар бір жиырылғанда, жүрекшелер екі рет жиырылып үлгереді (ырғағы 1 : 2 болады).

Ал жүректің жұмысын күшейтетін симпатикалық нерв талшығын тітіркендірсе, осы бұзылған арақатынасты өзінің қалпына келтіреді (ырғақты 1 : 1 теңейді).

Симпатикалық нерв талшықтарын кесіп тастаса, жүректің соғу ырғағы баяулайды жүрек тоқтап қалады. [11, 23]

Жүрекке кезеген нервтердің әсері. Кезеген нервтерді тітіркендірсе, жүректің жиырылуы баяулап, тоқтап қалады. Жүректің қозуы әрі сол қозу импулсін өткізуі баяулайды, жүрек еттерінің жиырылу биіктігі төмендейді, босаңсу уақыты артады.

Кезеген нервтің ядросы сопақша мида орналасады да, үнемі тонусы жоғары болады. Кезеген нервтің ядроларының аздап болса да, үздіксіз қозу күйінде болуы, қандағы адреналин гормоны мен калий ионына байланысты. Себебі, бұл заттар симтапикалық нерв системасын да қоздырады. Ал симпатикалық нерв системасының қозуы кезеген нервтің бөгелуін оңайлатады.

Барлық вегетатив нервтері сияқты жүректің қызметін реттейтін нервтер де 2 нейроннан тұрады. Бірінші нейрон өсікінділері, ядросы сопақша мида жататын кезеген нерв. Кезеген нерв жүректің рецепторына жетіп аяқталады. Осы жерде екінші нейрон орналасады да, өсінділері веноздық синус түйініне, жүрекшенің еттеріне, артриовентрикулярлық түйінге барып аяқталады. Жүрек қарыншалары кезеген нерв арқылы нервтенбейді.

Жүрекке импульс жеткізетін симпатикалық нервтің бірінші нейроны жоғары бес көкірек жұлын сегментінің алдыңғы мүйіз тәрізді бөлігінің бүйір бөлімінде орналасады.

Бұл нейрондардың өсіндісі мойын және көкірек симпатикалық түйіндеріне келіп аяқталады. Бұл түйіндерде, екінші нейрон орналасады, оның аксондары жүрек өт талшықтарына барып аяқталады. Жүректің симпатикалық нервтерінің көбісі (ganyl stelletum) жұлдыз тәрізді түйіннен шығады. [14, 46]    

 

3.2. Қанның ағу жылдамдығы

       Тамырлар  жүйесінің  барлық  дерлік  бөлімдерінде  қан наминарлық сипатта  қозғалады  яғни ағады  тамыр  осіне параллель түрде қабат-қабат  болып ағады. Тамыр қабырғасына  жанасқан қабат іс жүзінде қозғалмайды деуге болады. Оның  беткейімен сырғып екінші қабат, ал мұның  беткейімен үшінші қабат, т.т.с болып қан азая қозғалады. Қанның түйіршіктері (пішінді элементтер)  орталық  ағысты құрайды. Плазма тамыр  қабырғасына таяу қозғалады. Олай болса, тамыр диаметрі неғұрлым кіші болса,  соғұрлым қанның ортаылық  қабаттары тамыр қабырғасына жақындай  түседі де, осыдан оның ағу жылдамдығы азаяды. Өйткені  тұтқырлығы жоғары  қабат пен тамыр  қабырғасы арасындағы  өзара әрекеттесу (үйкеліс) қседі. Жалпы алғанда  ұсақ тамырларда үлгілерге  қарағанда  қанның жылжуы  баяу болатындығы да белгілі  дәрежеде  осы құбылысқа  байланысты. Бірақ иына жағдайға да, назар аудару керек. Қанның  тұтқырлығы  тұрақты шама  емес.  Диаметріит 1- мм ден  кем капилляр арқылы қан өткенде  оның  тұтқырлығы азаяды, капилляр диаметрі  ббұданда кіші  болса, ондағы қан тұтқырлығы да кеми түседі.  Мұны термодинамикалық паролокс  деп есептейді. Мәселен мынада:  қанның  орталық ағысын  құрайтын эритроциттер  майда қабырғалар арасына  жанасып, ағатын тұтқырлығы  төмен плазма и беткейі арқылы  жеңіл сырғып қозғала алады.Сөйтіп қан қозғалуына  керек жағдай жақсарады. Қан қысымы  айырмашылықтары азаяды.  Осы арқылы майда артерияда  байқалатын қан тұтқырлығының  жоғарыда және қан ағысының  баяулауы  клеткал ар компенсацияланады. [8, 22]

 

3.3. Эксприменттік  бөлім

Қанның құрамының және қан қысымының пульс жиілігі, жас ерекшеліктеріне байланысты өзгерістерін зерттеу

      Қанның құрамы шамамен тұрақты  болғанымен,  баланың  еңбегіне мөлшерден тыс талап қойылңанда бұл тұрақтылық өзгереді. Мектеп  жасындағы  баланың  жұмысы көбінесе оқу мен еңбегі. Оқу мен еңбегі ретінде,  қан жүйесіне  де әсер етеді. Оқушы  баланың  оқу бағдарламасы  жасына  сәйкес болмағандықтан, 12  жасқа дейінгі балаларда  лейкоцитоз  яғни лейкоциттердің көбеюі  орын алады.   Баланың  қанында , әсіресе  нейтрофилдер  мен  лимфоциттер көбейеді. Бастауыш сынып  оқушылырында (7- 10 жас )оқудың әсерінен  эритроциттердің  тұну жылдамдығы ЭТЖ  аздап  өзгереді, бірақ ол мұнығ сабаққа  дейінгі  қалпына  байланысты болады.  Айталық сабаққа  дейін  ЭТЖ  жоғары  болса, сабақтың соңына таман ол баяулайды. Қанның  тұтқырлығы  да ЭТЖ  іспетті  сабақтың  алдындағы  деңгейіне  байланысты.  Сабаққа дейін  ЭТЖ  орта шамамен 3,7   болса  сабақтың соңында  5, 0  ал сабақ  соңында  болған  оқушыларда     4 ,4  сабақтың   соңына дейін  3, 4 төмендегені  туралы мәліметтер бар.  Жалпы алғанда  қанның құрамына   оқудың  әсері  олардың қалыпты  жағдайындағы  мөлшеріне  тікелей байланысты: Дене еңбегі  организмнің  физиологиялық  жүйелерінің  қызметін,   әсіресе  қанның   құрамын  өзгертеді. Дене  еңбегінен кейін  балалар мен жастарда  ересек адамдардағыдай  миогендік  лейкоцитоз  байқалады:   Бала жүгіргенде,   қозғалысты ойын сияқты  жеңіл  желпі дене еңбегінде  лимфоциттері   аздап көбейеді,   ал велосипед тебу,  сол сияқты  қара  күшті  қажет ететін  еңбекте нейтрофилдер  көбейеді.16- 18   жастағы   бойжеткендер мен  жігіттер де жүгіру , суда жүзу сияқты  спорт түрлерімен  шұғылданғанда  лейкоциттердің бюарлың түрлері көбейеді.  Бірақ сондада лимфоциттердің көбеюі басым  болады.  Жалпы алғанда  миогендік  лейкоцитоз бұлшық еттердің  жұмысының ұзақтығына  байланысты болады,  ал жасқа байланысты ерекшеліктер байқалмайды. Мұндай қысқа мерзімді  дене еңбектерінің эритроциттердің санына әсері онша күшті емес. Жүгіру, суда жүзу сияқты  спорт ойындары  кезінде олардың  саны орта есеппен  жарты миллиондай  ғана артады. Ал 1, 5 – 2   сағат  велосипед  айдағанда  эритроциттер  айтарлықтай көбейіп, тек бір тәуліктен кейін ғана қалпына келеді. Бұлшық еттердің  қызметі тромбоциттерге күшті  әсер етеді.  Миогендік  тромбоцитоз еңбектің ұзақтығына  байланысты.  Ұзақ уақыт  спорт ойындарымен  шұғылданғанда қанның құрамында  жас қан пластинкалары  көп болады. 16- 18   жастағы  бойжеткендер мен жігіттерде  ғана  жас  ерекшеліктері байқалады.  Жас   жігіт   велосипедпен  50   шақырымды  жүріп өткенде  миогенді тромбицитоз кезінде  қанында жас тромбоциттер  көп болады,  ал ондай қимыл  жасаған 23- 27 жастағы  ересек адамдарда  миогендік тромбоцитоз қан  пластинкалары  болмайды . Осы сияқты 16- 18    жастағы  бойжеткендер  мен  жігіттерде  ЭТЖ  қанның тұтқырлығы, қанның ұюы  сияқты  қанның физикалық химиялық  көрсеткіштерінде де байқалады.  Жалпы  оқушылар, студенттер  ересек адамдар  арасында  үш түрлі организмнің  күйі кең өріс алған.  Бірінші дені сау күйі, екінші аралық күйі,  үшінші  ауруға шалдыққан күйі.  Жақсы  шыныққан,  спортпен  шұғылданған адамның денсаулығы, қарапайым, ал шынықпаған   адамның  денсаулығына қарағанда өзгеше болып келеді.  Денсаулығы мықты  күйі мен денсаулығы бұзылған күйінің      арасында,  үшінші күйінің болатындығын алғаш рет римдік дәрігер Гален атап көрсетті.  Осы үшінші  күйге  көбінесе  темекі шегетіндер  мен ішімдікке әуес   әрине алкоголь емес, ағзаның ауру күйі  спортпен  жүйелі      түрде  айналыспайтын  адамдарды     жатқызатындығын   айтты.   Бұл  аралық  күйді   ағзаның   донозологиялық   күйі дейді.   Қарапайым мағынада  не ауру емес,  не сау емес күйі,   қазіргі таңда  жастар арасында көбейіп кетті  Бұл    үшінші күйде  яғни     донозологиялық  қалыпта  ағзада байқалған  донозологиялық  көрсеткіштердің   өзгеруі   нормадан тыс қалады. Донозологиялық  күйде     ағза     функционалдық   жағдайының  сыртқы ортаның     түрлі әсерлеріне,  бейімделу  меэханизмінің   шиеленісіп    салыстырмалы тыныштық күйде әсер етеді. [15, 65]     

Балалар мен жасөспірімдердің тамыр соғысы ересектерге қарағанда төмен. Ол 1 – кестеде көрсетілген.

Балалар бойынша тамыр соғысын анықтау үшін бұларда қуаты мәнінен әрқилы екі дене еңбегіне 4 минут бойы атқару керек. Екі жұмыс арасындағы тынығу уақыты да 3 минут құрайды.

Жұмыс қуатын анықтау үшін степ-тесті әдісін қолданса болады. (баспалдақтарға көтерілу) ондағы отырғыштар биіктігі 0,30-0,35 м.

Жасын, жынысын және денесінің массасын біле отырып, отырғыштың биіктігін, 1 мин. циклдер санын да біле келіп сынаққа түсуші атқарған жұмыс қуатын мына формуламен анықтайды И = Р*п*П*К.

Мұнда И – жұмыс қуаты (кг/м/мин), Р – сынаққа түсушінің денесінің массасы (кг), п – отырғыш биіктігі (м), П – циклдер саны, К – көтерілу және түсу коэффициенті.

К коэффициенті жынысына және жасына тәуелді. Ересек адамдар үшін ол 1,5 тең. Бұл дегенің көтерілудегі атқаратын жұмысының коэффициенті 1, ал түсудегісі 0,5 деген сөз.

Жүректің жиырылу жиілігінің (І) және жұмыс қуатын (И) есептеп шығару жұмыста берілген ұсыныс бойынша жүргізіледі.

Айталық, сынаққа түсуші ер баланың жасы 12-де, массасы 35 кг бірінші салмақта (И) 12, ал екінші салмақта (И₂) – 18 көтерілу және жұмысын (циклін) орындады делік. Онда:

И₁ = 35,0.3512.12 = 176,4 кгм.мин

И₂ = 35.0,35.18.12. = 264,6 кгм-мин

f₁ лүпілі И₁ кезінде 115 соққы. мин тең және f₂ лүпілі И₂ кезінде 140 соққы – мин. тең болады.

Балалар үшін PWC₁₇₀ есебін жүргізу ересектерге арналған формула бойынша жүргізіледі:

PWC₁₇₀ = N₁ + [(N₂ – N₁) ];

Біздің тәжірибемізде:

PWC₁₇₀ = 176,4 + 264,6 – 176,4 (*)  = 3704,4 кг.м.мин.

Егер сынаққа түсушінің массасы 35 кг болса, онда:

PWC₁₇₀  кг =  = 10,6 (кгм)кг.

Жұмысқа қажетті нәрселер: биіктігі 0,35 м, отырғыш секундомер, фонендоскоп.

Жұмысты орындау әдістері:

Тәжірибені өткізу үшін орын дайындадық. Отырғышты қабырғадан 0,5 м қашықтықта орналастырдық. Сынаққа түсушінің массасын ол қандай киіммен жұмысқа кірісетін болса, сол киімінде анықтаңдар.

«Баспалдақ» деген команда бойынша секундомерді іске қосыңдар. Алғашқы минутта дауыстап санаңдар: 1,2,3,4, 1,2,3,4, және т.с. жалғастырып естіртіп отырдық. Кейінгі минуттарда сынаққа түсуші жұмыс ырғағында түсіп, көтеру және түсу операцияларын операцияларын өзінше жалғастыра береді. тәжірибеші тек көтерілу және түсудің кеудені тік ұстаудың орындалуына бақылау жасаудың керектігін бақылайды. сынаққа түсушіге тәжірибе барысында баспалдаққа көтерер аяғын екі мәрте ауыстыруын тапсыру ұсыныңдар. Соңғы – төртінші минутында цикл санын дәл есептеу және түсу аяқталысымен дереу 10 секунд ішінде жүрек жиырылысының жиілігін санап шығу керек. Формула бойынша 1 жұмыс қуатын (И₁) есептеп шығардық, ал жүрек соғысының санын ( f ) 6-ға көбейту арқылы 1 минут көрсеткішке келтірдік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қан жүйесі ұғымын Г.Ф.Ланг (1939) ұсынған. Жүйеге қан, қан жасайтын және оны бұзатын органдар, сондай-ақ реттеуші аппарат кіреді. Қан сұйық бөлім плазмадан және формалы элементтер – эритроциттерден, лейкоцидтерден және тромбоциттерден тұрады. Ересек адамның қанының формалы элементтері оның 40-48 %-ін, ал плазма 52-60 %-інн құрайды. Бұл қатынас гематокриттік сан (грекше haima – қан, kritos – көрсеткіш) деп аталады. Қанның негізгі қызметтері: тасымалдау, тыныс алу, нәрлендіру қызметі, қорғаныс қызметі, рефлекстік реттеу қызметі т.б. Қанның құрамы плазмадан және қан түйіршіктерінен тұрады. Қан түйірші деп қан құрамында кездесетін торшаларды айтады. Олар, эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер.

Қанның 4 тобы болады. Қан беретін адамды донор деп, қан қабылдайтын адамды рецепиент деп атайды. Қан айналымының екі шеңбері болады. Үлкен және кіші шеңбері. Қан айналудың үлкен шеңбері бойынша қан жүректің сол жақтағы қарыншасынан қолқа арқылы шығып, дененің өкпеден басқа барлық органдарына таралып, одан соң төменгі және жоарғы қуыс веналар арқылы оң жүрекшеге құяды. Оң жүрекшеден оң қарыншаға түседі, одан әрі қан кіші қан айналу шеңберіне өтеді. Бұл бойынша қан оң қарыншадан өкпе артериясы арқылы шығып өкпеге барады. Өкпе капиллярларынан өтіп қан төрт өкпе веналары арқылы сол жүрекшеге құяды. Одан әрі сол қарыншаға түсіп, қайта қан айналудың үлкен шеңберіне өтеді. Қан айналудың орталық органы – жүрек. Жүректің салмағы 350 гр. Сол кеуде қуысында орналасады. Жүректің қабырғасы үш қабаттан тұрады. Ішкі қабаты эндокард, ортаңғысы — миокард, ал сыртқысы — эпикард деп аталады. Жүрек төрт бөлімнен тұрады. Екі жүрекшеден және екі қарыншадан.

Адамға алғаш рет қан құю жұмысын 1667 жылдың 15 маусымында – Жан Батист Дени жүргізген. Ол 20 рет қан алудан кейін әлсіреген ауру адамға қозы қанының бірнеше грамын құйған. Бөгде организмінің қаны қатты ауру туғызғанымен, ауру адам оған төзіп, айығып кеткен. Бірақ жануар қанын адамға құю жөніндегі бұдан былайғы әрекеттер адам өліміміен аяқталып отырған. Сондықтан мұндай емдеу әдістеріне заң тыйым салған. Ландштейнер мен Янскийдің 1900 жылғы зерттеулері адам қанының эритроциттерінде агглютиногендер (яғни желімделуші), ал плазмасында – агглютининдер (яғни желімдеуші) деп аталатын заттар болатынын анықтауға мүмкіндік берді. Адам қанынан агглютиногендердің латын алфабитінің алғашқы А және В әріптерімен белгіленген екі түрі және агглютининдердің  гректің α және β әріптерімен белгіленген екң түрі табылған. А агглютиногені α агглютининімен немесе В агглютиногені β агглютининімен жеткілікті концентрацияда кездессе болғаны, эритроциттер желімденетін болып шықты. Осының негізінде адамдарды қанының өзара сәйкес келуі жөнінен 4 топқа бөлген.

Экстракардиялық реттелу. Күнделікті тірлік тауқыметіне қарай жасушалар мен тіндерге қажет қан мөлшері әрдайым өзгеріп тұрады. Мәселен, қара жұмыс істеген кезде дене еттеріне (аяқ – қолға т.б) көп күш түседі, оларға қажет қан мөлшері де арта түседі, осыған орай жүрек соғысы жиілейді, еті қатты жиырылады, яғни жүрек қызметі күшейеді. Мұны орталық жүйке жүйесі мен қандағы әсері күшті химиялық заттар (гуморальдық) реттейді. Жүрек қызметінің орталықтың қатысуымен рефлекс және қан арқылы реттелуі – экстракардиялық, яғни жүректен тыс жолмен реттелу болып саналады.

Қорыта айтқанда қан – адам мен жануарлар организмінің басты бөлігі болып табылады. Қан өз қызметтерін тамыр жүйесінде үздіксіз айналып жүріп отырғанда ғана атқара алады. Адам мен жануарлардың қалыпты жағдайда өмір сүруі үшін осы қан, қан айналымы және жүректің қызметі басым.