МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………………………….
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ………………………………………………………………………………..
- Қапшағай суқоймасының физико-географиялық сипаттамасы…………….
- Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы…………………………………………….
- Тортаның систематикасы………………………………………………………………………
- Тортаның жалпы сипаттамасы………………………………………………………….
- Биологиясы……………………………………………………………………………………..
- Көбеюі, жасы мен өсуі…………………………………………………………………..
- Тортаның қоректенуі мен қоңдылығы…………………………………………….
1.8 Тортаның шаруашылық маңызы……………………………………………………….
2 МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕ………………………………………………………
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ТАЛҚЫЛАУЛАР……………………………………………….
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………….
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………….
ҚОСЫМША……………………………………………………………………………………………..
КІРІСПЕ
Қапшағай суқоймасының кәсіптік ихтиофаунасы жерсіндірілген түрлерден құралады. Балық қорының кәсіптік игерілуінің дұрыс жасалмауынан, суқойманың қолайсыз гидрологиялық жағдайы кейбір бағалы балықтардың түрлері үшін суқойманың биоценозы тұрақсыз жағдайға тап болуда. Көбіне балықтардың бағалы түрлерінің популяциясы олармен бәсекелес кәсіптік маңызы аз балықтарға қарағанда кәсіптік ауыртпашылықты көбірек кешуде.
Қапшағай суқоймасы Қазақстан ихтиологтарының бірден көзіне түсті, ең алдымен «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институты» мамандары мен Әл-Фараби атындағы КазҰУ-нің гидробиология және ихтиология кафедрасының оқытушыларының. Зерттеу жұмыстары көптеген бағыттар бойынша жүргізілді, ол өз кезегінде қайта құрылған суқойманың ихтиоценозының қалыптасу процестерін тануға үлкен үлес қосты. Суқойманың қалыптасуының алғашқы жылдарында ақ қоректік базаны жақсарту туралы ұсыныстар мен кәсіптік балықтардың сапалық құрамы (торта, сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) жасалды. Жиналған тәжірибелер арқасында көптеген балықтар популяциясының болашақтағы жағдайына болжам берілді.
Қапшағай суқоймасының ауыр металдармен ластануына байланысты ондағы тіршілік ететін балықтардың жағдайына әсері жаңа зерттеулерді қажет етіп отыр. Қапшағай су қоймасы еліміздегі балық қоры мол және кәсіптік маңызы бар көксерке, сазан, тыран, торта және т.б. балықтар ауланатын суқойма.
Жұмыстың мақсаты: Торта балығының биологиялық көрсеткіштерін зерттей отырып, қазіргі кездегі жағдайына баға беру.
Жұмыстың міндеттері:
- Торта балығы бойынша жасалған ғылыми зерттеу жұмыстарына шолу жасау;
- 2008 – 2009 жж. аралығындағы жиналған материалдардың биологиялық анализінің көрсеткіштерінің динамикасын көрсету;
- Көрсеткіштерді салыстыру нәтижесінде Қапшағай суқоймасындағы торта балығының қазіргі жағдайына баға беру.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қапшағай су қоймасының физико-географиялық сипаттамасы
Қапшағай бөгені Іле өзенінің бойында Алматы облысының жерінде Қапшағай су қоймасы электр станциясын салуға байланысты жасалған (сурет 1). Қапшағай бөгенінің суға толтырылуы 1970 жылы басталды, суқойма үшбұрышты формадан және білінер білінбес ағысты. Ауданы 1847 км2, ұзындығы 187 км, ені 23 км. Орташа тереңдігі 15 м. ең терең жері 46 м. Шарасының жоспарлы сыйымдылығы 28,14 км3, су жиналатын алаңы 113 мың км, жағасының ұзындығы 430 км. Бөгеннің солтүстік жағасы құмды, малта тасты, едәуір бөлігі биік және тік жарлы, оңтүстік жағасы аласа, жайпақ, құмды, создақты келеді (сурет 2). Бөгенде балықтың 25 түрі бар, ақмарқа, мөңке, тұқы, табан балықтары т.б. кездеседі. Олардың ішінде 16 түрі кәсіптік маңызы бар. Жылына 2 мың тоннадай балық ауланады. Бөгеннің суымен 450 мың га — дан астам жер суарылады. Онда күріш, тары, жүгері т.б. бақша дақылдары да егіледі, сонымен қатар шабындық және жайылымдар суарылады [1].
Терең емес жерлері 22%, терең жерлері 32% құрайды. Толық су ауысу екі екіжарым жылда бір болып тұрады. Су астындағы топырақ, яғни су толтырылмай тұрғандағы бөгеннің топырағы — көбінесе құмды, шалғынды, су топырақты, сазды және cop топырақты болған.
Суқойма ауданында су қойманың температуралық және газдық режиміне айтарлықтай әсер ететін батыс («Балқаш») және шығыс («Шелек») бағытта жел болып тұрады. Су түсі ашық жасылдан қою жасыл түске ауысып тұрады. Су түбі грунты құм араласқан қара және сұр түсті лайлы, майда тасты болады [2].
Суқойма құрамына — Іле өзенінің арнасымен алқабы, қосымша суқоймалар — өзеннің тармақтары және аквакультурасы 500-600 га болатын көлдер, жартылай шөл даланың учаскелері кіреді.
Суқойма — солтүстігінен Жоңғар Алатауы, онтүстігінен Күнгей Алатауы қысқан тектоникалық аймақта орналасқан. Ауданның климаты — қатаң континентальді. Жылдың орташа ауа температурасы + 5 — +7 0С, жылы күндер периоды 153 — 186 күнге созылады, жауын — шашынның жылдық орташа мөлшері 135 — 180 мм [3].
Суқойма негізгі суды Іле өзенінен алады, жылына орташа 146 м/сек. су кіреді. Сол жақ жағалаудан суқоймаға 8 кіші өзендер құяды — Қаскелен, Есік, Құршелек, Ақтоған т.б. Суқойманың жоғарғы бөлігін Іле суы 10-20 см дейін мөлдірлігін төмендетеді, ал төменгі платинаға жақын жерінің мөлдірлігі 500 -600 см дейін көтеріледі (Г Қосымшасы).
Суқойманың гидрохимиялық мінездемесіне келсек, суы — екінші типті, кальций тобының гидрокарбонатты класына жатады. Жалпы минерализациясы 251 — 541 мг/л. Судың активті реакциясы шамамен 7,6 — 8,7 аралықта ауытқиды. Перманганатты кышқылдануы 2,2 — 14,3 мг. Оттегі мөлшері — қолайлы, судағы абсолютты мөлшері 6,8 — 14,4 мг/л тең [4].
1 сурет. Қапшағай суқоймасының көрінісі
1.2 Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы
1970 жылы құрылған Қапшағай суқоймасы Қазақстан ихтиологтарының бірден көзіне түсті, ең алдымен «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институты» мамандары мен Әл-Фараби атындағы КазҰУ-нің гидробиология және ихтиология кафедрасының оқытушыларының. Зерттеу жұмыстары көптеген бағыттар бойынша жүргізілді, ол өз кезегінде қайта құрылған суқойманың ихтиоценозының қалыптасу процестерін тануға үлкен үлес қосты. Суқойманың қалыптасуының алғашқы жылдарында ақ қоректік базаны жақсарту туралы ұсыныстар мен кәсіптік балықтардың сапалық құрамы (торта, сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) жасалды. Жиналған тәжірибелер арқасында көптеген балықтар популяциясының болашақтағы жағдайына болжам берілді.
Кәсіптік балықтар популяциясының қалыптасуының бірінші деңгейінің заңдылықтары қаралды. Мұнымен бірге қалыптасып жатқан экосистемадағы процестердің күрделілігі әркез дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік бермеді [5].
Қазіргі таңда Қапшағай суқоймасында 25 – ке жуық балық түрлері кездеседі. Олардың түрлерінің атауы мен статусы 1 кестеде көрсетілген [6].
2 сурет. Қапшағай суқоймасының карта — сызбасы
1 кесте
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының түрлік құрамы
|
Р №
|
Қазақша атауы |
Орысша Атауы |
Латынша атауы |
Түрдің статусы |
|
1 |
Кәдімгі бекіре |
Шип |
Acipenser nudiventris (Lovetzky, 1982) |
Жерсіндірілген, кәсіптік, сирек, Қызыл кітапқа енгізілген |
|
2 |
Жалған теңге – балығы |
Речная абботина |
Abbottina rivularis (Basilewski, 1855) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
3 |
Тыран |
Лещ |
Аbramis brama (Linnaeus, 1758) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
4 |
Шұбар дөңмаңдай |
Пестрый толстолобик |
Aristichtis nobilis (Richardson, 1846) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
5 |
Кәдімгі ақмарқа |
Обыкновенный жерех |
Aspius aspius (Linnaeus, 1758 ) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
6 |
Арал қаязы |
Аральский усач |
Barbus brachycephalus brachycephalus (Kessler, 1872) |
Жерсіндірілген, кәсіптік, Қызыл Кітапқа енгізілген |
|
7 |
Бозша мөңке |
Карась азиатско-европейский |
Carassius auratus (Linnaeus, 1758) |
Кездейсоқ жерсінген, аса бағалы емес |
|
8 |
Ақ амур |
Белый амур
|
Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1758) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
9 |
Сазан |
Сазан |
Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
10 |
Кәдімгі қырлықұрсақ |
Востробрюшка обыкновенная |
Hemiculter leucisculus (Bacilewsky, 1846) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
11 |
Ақ дөңмаңдай
|
Белый толстолобик |
Hypophtalmychthys molitrix (Valenciennes, 1844) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
12 |
Балқаш гольяны |
Балхашский гольян |
Lagowskiella poljakowi (Kessler, 1879) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес, Қызыл кітапқа енгізілген |
|
13 |
Тарақ — балық |
Елец обыкновенный |
Leuciscus leuciscus (Linnaeus, 1758) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
14 |
Жетісу гольяны |
Семиреченский гольян |
Phoxinus percnurus brachyurus (Berg, 1912) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік маңызы жоқ, Қызыл кітапқа енгізілген |
|
15 |
Қытай шабағы |
Китайский чебачок |
Pseudorasbora parva (Temminck et Schlegel, 1846) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
16 |
Қытай кекіресі |
Китайский горчак |
Rhodeus sinensiss (Gunter, 1756) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
17 |
Торта |
Плотва |
Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758) |
Кездейсоқ жерсінген, аса бағалы емес |
|
18 |
Қара — балық |
Балхашская маринка |
Schizothorax argentatus (Kessler, 1874) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
19 |
Көкбас |
Илийская маринка |
Schizothorax argentatus pseudaksaiensis (Herzestein, 1888) |
Жерсіндірілген, кәсіптік |
|
20 |
Қытай шырма — балығы |
Китайский вьюн |
Misgurnus mohoity (Kessler, 1874) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
21 |
Кәдімгі жайын |
Обыкновенный сом |
Silurus glanis (Linnaeus, 1758) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік |
|
22 |
Медака |
Медака |
Oryzias latipes (Temminck et Schlegel, 1765) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
|
23 |
Балхаш алабұғасы |
Балхашский окунь |
Perca schrenki (Linnaeus, 1758) |
Жерсіндірілген, аса бағалы емес, Қызыл Кітапқа енгізілген |
|
24 |
Көксерке |
Обыкновенный судак |
Stizostedion lucioperca (Linnaeus, 1758) |
Жерсіндірілген, кәсіптік, сирек |
|
25 |
Қытай элеотрисі |
Китайский элеотрис |
Micropercops cinctus (Dabry de Thiersant, 1872) |
Кездейсоқ жерсінген, кәсіптік емес |
1.3 Тортаның систематикасы
Тип: Chordata — Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniata) — Омыртқалылар
Бөлім: Gnathostomata — Жақтылар
Класс үсті: Pisces — Балықтар
Класс: Ostеichthyes — Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii — Сәулеқанаттылар
Отряд: Cypriniformes — Тұқытәрізділер
Отряд тармағы: Cyprinoidei — Тұқытектестер
Тұқымдас: Cyprinidae — Тұқылар
Туыс: Rutilus — Торталар
Түр: Rutilus rutilus (L) — Торта [7]
1.4 Тортаның жалпы сипаттамасы
Торта – жартылай өткінші, негізінен Солтүстік Каспийдің тұщылау аудандарында 10 – 120/00 – ге дейінгі суларында тіршілік етеді (2 сурет). Көбею үшін өзендердің атырауларына көтеріледі. Кішігірім топтары Еділ өзенінің бойымен Енотаевка ауылына дейін (жеке дарақтары Волгоград қаласына дейін), ал Жайық өзенімен Чапаев елді мекеніне дейін жетеді. Негізінен Жайық өзенінің сағасынан жоғары қарай 100 – 150 км дейінгі аралықта балықтардың кіруі анық байқалады.
Жамбыл облысының өзендерінде (Талас өзенінің бассейні) жерсіндірілген, нәтижесінде 1958 жылы Билікөл көліне Жайық өзенінің сағасынан 284 дана жерсіндірілген, сонымен қатар 1965 жылы Билікөл көлінен Балқаш – Іле бассейіне әкелінген. Балқашқа әкелінген балықтардың саны туралы мәлімет белгісіз. Бір мәліметтер бойынша 120 дана балық жіберілген десе, ал басқа бір мәлімет бойынша 12 мың әртүрлі жастағы балықтар делінген, ал енді бір мәліметте — 140 мың дана.
Екі бассейнде де торта жақсы жерсінген. Бүкіл Балқаш көлі және Іле өзені мен Қапшағай су қоймасына дейін таралған. Талас бассейнінде, Билікөл көлінен басқа Талас өзені, Ақкөл көлі мен Ащыкөл көлінің тұщылау аудандарына дейін таралған.
Көптеген зерттеушілер солтүстік Каспийде таралған тортаның бірнеше формасын ажыратқан. Караваева Г.А., Дементьевой Т.Ф. және Моностырскийдің Г.Н. т.б. зерттеулері көрсеткендей солтүстік Каспийдегі торта морфологиялық айырмашылықтары бар топтар құрамайды. Балықтардың әртүрлі топтарға бөлініп таралуы тіршілік ортасының жағдайына байланысты [8,9].
Талас өзені мен Балқаш – Іле бассейніне жерсіндіргеннен кейін торта балығы бастапқы формасына қарағанда айтарлықтай морфологиялық өзгешеліктерге ұшырады. Жаңа тіршілік ортасына келгеннен кейін көптеген белгілерінің ауытқулары пайда болды. Сонымен, Балқаш көлі және Солтүстік Каспий тортасын салыстырғанда В.С. Башунов 17 аналық және 21 аталық балықтың 14 – нен айырмашылықтар тапқан [10]. Балқаш көлі мен Қапшағай суқоймасының тортасы Жайық өзеніндегі формасымен қоса аралық Билікөл көліндегі формасынан да біршама ауытқыған.
Айтылған морфологиялық өзгешіліктер торта балығын жерсіндіру кезінде жаңа тіршілік ортасына бейімделуімен, баяу қозғалу тіршілігімен, қоректену мінез – құлқының өзгеруіне байланысты. Солтүстік Каспий тортасына өзіндік жастық өсуі және жыныстық өзгергіштік тән. В.С.Башунов бойынша Батыс Балқаш тортасының жасы үлкейген сайын зерттелген қырық көрсеткіштердің жартысына жуығы өзгеріске ұшырайды, сонымен бірге басы мен тұмсығының ұзындығы, көзінің диаметрі қысқарған, ал көзінің артқы бөлігі, басының биіктігі және денесінің ең биік жері ұлғайған, желбезек жарғақтары және бүйір сызығындағы қабыршақ саны өскен, ол өз кезегінде Солтүстік Каспий тортасына да тән [11]. Айтылған жастық өзгергіштікті И.А.Пивнев Ақкөл тортасы (Талас бассейні) үшін де сипаттаған [12].
Балқаш тортасының жыныстық диморфизмі айтарлықтай емес, бірақ жасы ұлғайған сайын байқалады. Алғаш жынысты жетілген даралар тек екі белгімен ажыратылады: аталықтарында денесінің максимальді биіктігі төмен және арқа қанатының биіктігі жоғары. Одан үлкен балықтардың жыныстық айырмашылықтары көбірек: аталықтарында денесінің максимальді биіктігі, анальалды және пектовентральді арақашықтығы, дененің қалыңдығы төмен, ал көзінің диаметрі, арқа қанатының биіктігі, кеуде қанатының биіктігі салыстырмалы түрде жоғары.
Каспийде тортаның максимальді өлшемі 1930 жылдың бас кезінде ұзындығы 50 см және салмағы 1,5 кг жеткен. Одан кейінгі он жылдықта кейбір дарақтардың салмағы 800 гр дейін жеткен, бірақ өте сирек. Теңізде ұсталған тортаның негізінен орташа өлшемі анағұрлым төмен болған. Сонымен, 30 – шы жылдары Солтүстік Каспийдің Шығыс аудандарынан ауланған тортаның орташа ұзындығы (құйрық жүзбеқанатынсыз) 17 мен 19,4 см аралығында ауытқыған, ал 60–шы жылдары бұл көрсеткіш 16 — 19 см болды, яғни еш өзгеріссіз. Еділ мен Жайық өзенінің сағасынан ауланған балықтардың (құйрық жүзбеқанатынсыз) ұзындығы 22 см дейін және салмағы 200 гр дейін болған.
Ең үлкен дарақтар – 35 см және салмағы 1000 гр дейін соңғы жылдары Балқаш көлінен ауланған, бұл өлшемнен кішілеу балықтар Қапшағай суқоймасынан ауланған (2 кесте). Әдетте аналықтары аталықтарынан ірілеу. Өрістеу кезінде аналық балықтардың денесін эпителиальді бүршіктер жабады («неке сәні») [13].
2 кесте
Тортаның Қазақстан суқоймаларындағы максимальді өлшемдері
|
Суқойма |
Дене ұзындығы, см |
Дене салмағы, г |
Автор, жыл |
|
Солтүстік Каспий Балқаш Іле өз. Атырауы Қапшағай суқоймасы 1976 1978 Билікөл, 1962-1963 |
30,0 35,0 30,0
32,5 33,4 28,0 |
400 1000 630
890 800 450 |
Казанчеев, 1981 Анциферова, 1974 »
Дукравец, 1982 » Дукравец, 1964 |
3 сурет. Торта балығының көрінісі
1.5 Биологиясы
Торта бірнеше түршелерден тұрады, олардың біраз бөлігінің таралуы толығымен тұщы суға байланысты. Басқалары толығымен немесе жартылай өткінші болып келеді. Бірінші топқа әдеттегі торта – Rutilus rutilus typ., сібір тортасы — Rutilus rutilus lacustris, кавказ тортасы – R. rutilus schelkovnikovi және т.б. жатады [13].
Тортаның көлемі 25 см аспайды, тек кейде ұзындығы 30 см — лік даралары кездеседі. Олар әдетте көлдер мен ағысы баяу өзендерде, өсімдіктердің арасында тіршілік етеді. Уылдырық шашуы көктемде, мамыр айында, су температурасы 100 С болғанда шашады. Уылдырық әдетте алдыңғы жылғы су өсімдіктері мен өсімдік қалдықтарына салынады. Уылдырықтарының жабысқақтығы нашар. Тұқымдылығы 5 мыңнан 100 мың уылдырық арасында өзгеріп отырады. Инкубациялық кезең 4 – 5 күн. Шыққан дернәсілдер сарыуыз қапшығы таусылғанға дейін өсімдіктерге жабысып қозғалыссыз тіршілік етеді. Сарыуыз қапшығы таусылғаннан кейін шабақ алдымен зоопланктонмен, кейін екінші жылынан бастап және ересек күйінде су өсімдіктерімен, буынаяқтылардың личинкаларымен, моллюскалармен қоректенеді. Көбіне жаз мезгілінде белсенді қоректенеді. Қыста әдетте қоректенуін тоқтатады. Тұщы су тортасы жартылай өткінші түрлерге қарағанда нашар өседі [14].
1.6 Көбеюі, жасы мен өсуі
Тортаның жыныстық жетілуі барлық балықтарда бірдей емес, жастық құрамы бірдей балықтардың өзінде де жыныстық жетілуі әртүрлі, соның ішінде аталықтары жынысты жағынан аналықтарынан бір жыл бұрын жетіледі. Солтүстік Каспийдегі өрістейтін балықтардың жасы 2 — 5 жас аралығы, бірақ жартысына жуығы 3 жылда жыныстық жетіледі. Солтүстік Каспийдің Шығыс бөлігінде торта балығы батыс бөлігімен салыстырғанда жынысты жағынан кеш жетіледі ал, Жайық үйірінде 3 – 4 жылда жетіледі.
Басқа суқоймаларға жерсіндіргеннен кейін тортаның жыныстық жетілуі өзгермеген. Талас бассейнінің көлдерінде тортаның басым бөлігі 3 жылда, жиі – 2 жылда жыныстық жетіледі, ал жерсіндіргеннен кейін жеке аталықтар 1+ жасында жыныстық жетілген. Балқаш көлінде тортаның басым бөлігі 3 жылда, бірақ кей топтары (әсіресе аталықтары) – 2 жылда жынысты жетіледі, алғаш жыныстық жетілген аналық балықтардың ұзындығы 16 – 17 см, аталықтары 13 – 15 см болған. Балқаш көліне жерсіндіргеннен кейін торта балығының жыныстық жетілуі баяулады және алғаш жыныстық жетілген балықтардың жасы 6 жылға жетті.
Қапшағай суқоймасына алғаш жерсіндірген жылдары уылдырық шашуға 2 – 3 жаста, жеке дарақтары – 1+ және 4 жасында шыққан. 1982 – 1983 жылдары бұнда тортаның жыныстық жетілуі алдыңғы жылдщармен салыстырғанда бір жылға кейін шегінген, басым бөлігі 3 жаста жыныстық жетілген (45 – 56 %), (10 – 30 %) – 4 жаста, кейбір дарақтары 5 жаста жыныстық жетілген. Мүмкін бұл популяциядағы балықтар санының көбеюі және олардың өсу жылдамдығының баяулауынан болар. Торта полициклді уылдырық шашатын балық, көбеюге негізінен тіршілік барысында 5 – 6 рет қатысады. Негізінен басым бөлігі ұзындығы 12 – 20 см жеткенде жыныстық жағынан жетіледі. Торта популяциясындағы даралардың жыныстық арақатынасы көп жағдайда 1:1 тең.
Солтүстік Каспийде өндіруші балықтардың теңізден өзенге уылдырық шашуға өрістейтін екі түрі бар: күздік және көктемдік. Күзде (қыркүйек – қазан айларында) торталар жағаға жиналып қараша айында тереңдігі 1,5 м дейін суларда жиналады. Аналық және аталықтарының гонадаларының пісіп – жетілуі III сатысында болады. Жайық өзенінің сағасында аналықтардың жынысты жетілу коэффициенті 3,4 — 13,7%, орташасы 7,3 %, ал аталықтарында 0,9 – 403%, орташасы 2,5 % — ға тең. Өндіруші балықтар өзеннің сағасында немесе атырауында қыстап шығады, жоғары көтерілмейді.
Тортаның көктемдік түрінің өрістеуі әдетте наурыз айының соңы мен сәуір айының басында, су температурасы 2 – 40 С болғанда басталады. Жалпы өзенге кіруі бір жарым айға созылады. Жаппай кіруі сәуір айының екінші жартысы мен мамыр айының басында су температурасы 7 – 110 С болғанда жүреді. Жайық өзенінде торта өзен сағасынан 60 – 90 км дейін көтеріледі. Көктемдік кіру кезінде аналық гонадаларының пісіп – жетілу сатысы 5,5 – 21 %, орташасы 11,7 % тең, ал аталықтарының гонадаларының пісіп – жетілу коэффициенті 2 — 9,5 %, орташасы 4,8% тең [11].
Торта балығының шектік жасы 11 – 12 жас [13]. Бірақ, 9 – 10 жаста торта көбеюін тоқтатады, жыныс өнімдері дамымайды.
Қазіргі кезде табиғи ареалда торта балығының 9 жастан үлкені кездеспейді. Өрістеуші тобырларда әдетте 3 – 5 жастағы балықтар басым болады [14]. Билікөлге тортаны жерсіндіргеннен кейін 11 – 12 жыл өткен соң, 1969 – 1970 жж. 7 жастан жоғары жас кездеспеді. Балқашқа жерсіндірге 7 – 8 жыл болғанда, 1972 – 73 жж. торта балығының максимальді жасы 7 болды, ал ең көп 2 – 5 жастағы балықтар кездесті. Қапшағай суқоймасына жерсіндіргеннен кейінгі 15 жыл бойғы зерттеулер нәтижелері бойынша максимальді кездескен 9 жас болса, оның ішінде 3 – 5 жастағы даралары басым болды.
Тортаның жерсіндіргеннен кейінгі өсуі алғашқы жылдары қарқынды болды, кейін өсуі баяулады. Қапшағай суқоймасындағы тортаның өсу қарқыны 3 кестеде көрсетілген.
3 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының өсу қарқыны, см
|
Жыл |
l0+ |
l1 |
l2 |
l3 |
l4 |
l5 |
l6 |
l7 |
Саны,дана |
|
1973 |
4,7 |
8,5 |
14,2 |
18,2 |
21,7 |
— |
— |
— |
5 |
|
1975 |
4,8 |
9,1 |
14,1 |
17,1 |
21,0 |
24,9 |
— |
— |
43 |
|
1976 |
5,4 |
10,0 |
15,3 |
20,2 |
23,0 |
26,2 |
28,0 |
30,0 |
129 |
|
1977 |
4,5 |
8,8 |
13,3 |
18,2 |
22,4 |
26,4 |
28,5 |
30,3 |
58 |
|
1978 |
4,8 |
9,1 |
13,4 |
17,9 |
22,1 |
25,3 |
28,6 |
— |
177 |
|
1979 |
4,3 |
8,1 |
11,9 |
15,6 |
19,3 |
22,2 |
24,6 |
26,6 |
169 |
|
1981 |
4,9 |
9,1 |
13,7 |
18,4 |
22,6 |
25,6 |
28,8 |
31,0 |
48 |
|
1982 |
5,4 |
10,6 |
15,5 |
19,7 |
23,7 |
27,2 |
29,2 |
30,6 |
300 |
|
1983 |
4,1 |
7,9 |
11,6 |
15,0 |
19,4 |
23,9 |
26,4 |
28,7 |
79 |
|
1984 |
4,0 |
7,5 |
11,5 |
15,1 |
18,8 |
22,6 |
25,5 |
27,9 |
85 |
1.7 Тортаның қоректенуі мен қоңдылығы
Торта – қорек талғамайтын балық. Оның қорек рационына 40 – тан астам компонент кіреді, бірақ негізгі қорегі шаянтәрізділер, моллюскалар мен өсімдіктер.
Ашық теңіздерде ересек тортаның негізгі қорегі қосжақтаулы моллюскалар (қоректегі орташа массасы шамамен 35%), ауа буынаяқтылары (24,5%), және бүйірімен жүзушілер (23,2%); теңіз жағалауларында – балдырлар (барлық қоректің 59%) және моллюскалар.
Теңізде ересек балықтардың жастық топтарының қоректенуінде айтарлықтай айырмашылық жоқ. Тортаның қоректенуінің өзгеруі вегетационды кезеңде байқалады. Уылдырық шашу кезінде қоректенбейді. Уылдырық шашып болғаннан кейін қарқынды қоректене бастайды. Қоректену қарқындылығының шілде айында төмен болуы су температурасының жоғарлауына, ал қыркүйекте миграцияның басталуына байланысты. Торта қыста да қоректенуін тоқтатпайды, ол кезде рационында өсімдіктер көп болады. Ал, көбіне қарқынды қоректенуі уылдырық шашу алдында наурыз айында басталады.
Қапшағай суқоймасындағы 12 – 28 см торта балығының қорегінен 1976 – 77 жж. 42 компонент табылды. Олар: 14 зоопланктон, мизидалар, нематодтар, олигохеттер, бүйірімен жүзушілер, моллюскалар, насекомдар, макрофиттер, балдырлар, детрит және т.б. Әсіресе, тортаның қорегінің алуантүрлілігі жазда байқалады. Оның қорегінде жыл бойы мизидалар, бүйірімен жүзушілер, хирономидтер, макрофиттер және балдырлар басым болды [15].
Табиғи ареалда тортаның майлылығы 2,5 – 5% аралығында ауытқып отырады [16]. Қоңдылығы да әдетте жақсы. Қапшағай суқоймасындағы тортаның қоңдылығы 4 кестеде көрсетілген.
4 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының қоңдылығы
|
Жыл |
Фультон бойынша |
Кларк бойынша |
Саны, дана |
||
|
min-max |
M |
min-max |
M |
||
|
1975 |
1,43-2,90 |
2,00 |
1,11-2,17 |
1,54 |
44 |
|
1976 |
1,62-2,58 |
2,01 |
1,43-2,28 |
1,82 |
129 |
|
1977 |
1,34-2,77 |
1,95 |
1,03-2,23 |
1,67 |
70 |
|
1978 |
0,75-2,91 |
1,91 |
0,67-2,52 |
1,65 |
199 |
|
1979 |
1,35-2,72 |
1,86 |
1,20-2,54 |
1,66 |
183 |
|
1981 |
1,76-2,53 |
2,09 |
1,53-2,22 |
1,82 |
49 |
|
1982 |
0,67-2,79 |
1,88 |
0,58-2,72 |
1,71 |
266 |
|
1983 |
1,18-2,08 |
1,88 |
0,96-2,40 |
1,64 |
79 |
|
1984 |
1,57-2,78 |
2,00 |
1,39-2,29 |
1,8 |
84 |
1.8 Тортаның шаруашылық маңызы
Арал теңізіндегі кәсіптік балық аулау басталған кезде торта балығы алғашқы уақытта кәсіптік балықтардың қатарынан негізгі орынды алды. 30 – шы жылдардың өзінде ақ оның аулануы және сәйкесінше кәсіптегі маңызы да арта түсті. 1933 жылдан бастап ол аулануы бойынша тыран мен сазаннан кейін үшінші орынды иеленді. Теңіздегі тортаның максимальды аулануы 1937 жылы 7,5 мың тоннаға жетті. Аралдағы жалпы кәсіптегі салыстырмалы массасы 1965 жылы 19,5% жеткен.
Шардара суқоймасында торта көп таралған балықтар қатарында, бірақ оның қоры кәсіпте онша қолданыс таппайды. 1968 – 1974 жж. оны жылына тек қана 21,5 – 51 т ауласа, 1975 – 1978 жж. одан да аз ауланған [17].
Қазіргі таңда Қапшағай суқоймасында 25 балық түрі кездеседі. Олардың ішінде кәсіптік түрлеріне жататындар: тыран — Abramis brama (Linnaeus, 1758), шұбар дөңмаңдай — Aristichtis nobilis (Richardson. 1846), ақмарқа — Aspius aspius (Linnaeus, 1758), мөңке — Carassius auratus (Linnaeus, 1758), ақ амур — Ctenopharingodon idella (Valenciennes, 1844), сазан — Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758), ақ дөңмаңдай — Hypophtalmychthys molitrix (Valenciennes, 1844), тарақ — балық — Leuciscus leuciscus (Linnaeus, 1758), торта – Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758), жайын – Silurus glanis (Linnaeus, 1758), көксерке – Stizostedion lucioperca (Linnaeus, 1758). Кәсіптік емес балықтарға жататындар: жалған теңге – балығы Abbottina rivularis (Basilewski, 1855), кәдімгі қырлықұрсақ — Hemiculter leucisculus, Балқаш шырма балығы – Lagowskiella poljakowi (Kessler, 1879), жетісу шырма балығы – Phoxinus brachyurus (Berg, 1912), қытай кекіресі — Rhodeus sinensis, Қытай шырма балығы — Rhodeus sinensis, медака — Oryzias latipes (Temminck et Schlegel), Қытай бұзаубас балығы — Rhinogobius similis (Gill, 1859). Қызыл кітапқа енгізілген түрлері: Кәдімгі бекіре — Acipenser Nudiventris (Lovetzky, 1982), Арал қаязы — Barbus brachycephalus brachycephalus (Kessler, 1872), Балқаш гольяны — Lagowskiella poljakowi (Kessler, 1879), Жетісу гольяны — Phoxinus percnurus brachyurus (Berg, 1912), Балхаш алабұғасы — Perca schrenki [6].
2 МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕ
Бітіру жұмысының материалы ретінде 2008-2009 жылдары сәуір және мамыр айларында Алматы облысындағы Қапшағай су қоймасынан ауланған торта балығы алынды. Торта балығы № 20, 24, 30, 35 ау көздерімен 2008 ж. — 153 дана, 2009 ж. — 93 дана мөлшерінде ауланды (В Қосымшасы). Материалдар ЖШС «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институты», ихтиология мониторингі зертханасы мамандарымен жиналып, өндірістік практика барысында сол жерде өңделді.
Зерттеу жұмысына Қапшағай суқоймасынан ауланған торта Rutilus rutilus балықтарына (4 сурет) биологиялық анализ өңдеулері жүргізілді [18]. Сонымен қатар, Фультон және Кларк бойынша қондылығы анықталды [19].
Балықтардың жасы арнайы әдістемелер бойынша қабыршақтары арқылы анықталды [20]. Қабыршақтарды көру жарық түсіп тұратын, 8х2 үлкендігімен МБС-1 және МБС-10 микроскоптарымен анықталған. Статистикалық есептер әдістемелерде келтірілген формулалар бойынша «Excel» бағдарламасында жасалды [21,22].
4 сурет. Торта Rutilus rutilus балығы
Балықтардың биологиясын талдауға жалпыға бірдей ихтиологиялық әдістер пайдаланылды [18,19]. Биоанализ әдісі өзіне келесі реттік жазуларды кіргізеді:
- Алынған орны. Суқойманы көрсету (өзен, тоған, көл, теңіз немесе теңіз бөлігі), балық ауланған жерді.
- Алынған уақыты күні, айы, жылы, жинаушының және өлшеушінің аты – жөні, фамилиясы. Балықтың тұрғылықты жердегі аты. Ғылыми атын (латыншасын), қарап отырған объктінің балықтар системасында анық анықталған жағдайда ғана беру керек.
- L–балықтардың жалпы ұзындығы немесе абсолютті ұзындығы. Тұмсығынан бастап құйрық қанатының ең ұзын жеріне дейінгі өлшем;
- 1 – дене ұзындығы, тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының негізіне дейін, яғни қанатынсыз ұзындығы;
- Балық салмағы (г немесе кг). Балық салмағы алдымен ішкі құрылысын алмай, бүкіл балықты өлшейді (Q – жалпы салмағы), сонымен қатар ішкі құрылысынсыз салмағы ( q – ішкі мүшелерінсіз ).
- Жынысын анықтау – барлық балықтарды зерттеуде міндетті түрде. Аталықтары ♂ белгіленсе, аналықтары ♀ белгіленеді. Егер балық жас және қараулы көзбен жынысын анықтай алмаса, онда сәйкес кестеге juv деп жазылады (қысқартылған juvenalis), жас деген мағынаны білдіреді.
- Гонадалардың жетілу кезеңдері мен пісіп жетілудің жеке бағаналарын салыстыру.
Балықтардың әртүрлі түрлерінің жыныстық өнімдердің жетілу деңгейлері әртүрлі анықталады.
Тұқы аналығының жынысты өнімдерінің жетілу кезеңдері:
І кезеңі (ювенильді) — аналық безі дара және созылған ұзын емес мөлдір дене, оның ішінде жай ғана көзбен ішіндегі жеке уылдырықты ажыратуға келмейді. Олар жасылдау келген ашық — сары түсті, шыны тәрізді мөлдір. Бетінде көп емес қатты тармақталмайтын қан тамырлары өтеді.
II кезең — аналық без шыны тәрізді мөлдір. Уылдырықтары өте ұсақ, бірақ көзбен ажыратуға келеді, кейде оларды ажырату үшін лупа қолданылады. Жасылдау ашық — сары түсті. Бұл кезең — жынысты жетілмеген, даралардың өмірінің екінші жазында басталып, келесі жылдың ортасына дейін созылады.
III кезең — аналық без мөлдірлігін жоғалтады. Жеке дөңгелек уылдырықтар анық көрінеді, олар аналық без ұлпасымен тығыз байланысқан. Түсі ашық -сары.
IV кезең — аналық без кұрсақ қуысының үлкен бөлігін алып жатыр. Уылдырықтар дұрыс емес көп қырлы пішінді (аналық без қабықшасы бұзылғанда олар дөңгелек пішінді болып өзгереді) аналық без ұлпасымен тығыз байланысып жатады. Түсі сары.
V кезең — уылдырығы сусымалы және бір жолда тасталынады.
VI кезең — аналық без қабырғаларының түсіп қалуына байланысты қысылып қалған. Сипап сезгенде өте жұмсақ болып сезіледі. Түсі қызыл — сұр түсті. Аналық без қатты қысылған және қалыңдаған.
Тұқы аталығының жынысты өнімдерінің жетілу кезеңдері:
I кезең (ювенильді) — жыныс безі өте жіңішке және қысқа ашық — қызыл түсті екі сызық түрінде.
II кезең — аталық без екі өте жіңішке домаланған кесінді түрінде берілген, түсі мөлдір емес ашық — қызыл. Аталық бездің салмағы өте аз және балық салмағының 0,2 % құрайды.
III кезең — аталықтары тығыз ашық қызыл — сұр түсті, көлемі үлкейген және дене қуысының жартысын алып жатады. Бұл уақытта аталық без жетілген күйіндегі ұзындығына жетеді және тығыз, бірталай жуан кесінділерден тұрады, түсі ашық — сары, кейде әуелі ақ деуге болады. Ұрық безі әлі қалыптаспаған.
IV (пісіп жетілу) кезеңі — аталық бездері өте ірі пісіп жетілген күйіндегі мөлшеріне жетеді және ұрық безі — ақ түсті. Дене қуысының барлығын тұтас алып жатыр.
V кезең — аталық без толық жетіліп болады, максимальді мөлшеріне жетеді, тегіс, тығыз, беті эластикалық, ұрық безі — ақ түсті. Балықтың құрсағынан басса, көп мөлшерде сүт бөлінеді. Ұрық бездерінен сүт бөлінгеннен кейін, көлемі 1/4 тең болады. Көлемі кішірейгеннен кейін жетілген кезеңінде олар салбырап, солып қалады, түсі ашық қызыл түсті, ал құйрық жағында әуелі қызыл түсті. Басқан кезде сүт бөлінеді.
VI (пісіп жетілу) кезеңі — аталықтары ұрықтан мүлдем бос және екі жіңішке солған кесіндіге айналады, олар қатты қысқарады және пішіні бойынша II кезеңге ұқсап қалады, түсі қоңырқай.
- Ересек дарасының жыныстық өнімі балды жүйемен бағаланады. Мысалы, аналық, IV кезең, яғни аналықтың жыныстық өнімінің жетілуі балмен бағаланып тұр. Гонадалардың салмағы көрсетіледі (г). Жасы, жасының шамасын балықтың жасы туралы мәліметтерді өңдегеннен кейін көшіруге тура келеді.
Қоңдылық коэффициентін екі әдіспен анықтауға болады. Бірінші әдісі: Фультон бойынша, балықтардың жалпы дене массасы арқылы, ал екінші әдісі: Кларк бойынша балықтардың ішкі мүшелерінсіз дене массасы арқылы, анықтау. Қоңдылықты білудің маңызы – бұл балықтардың қыс мерзіміне дайындығын және олардың қорекпен жеткілікті қамтамасыздығын білуге болады, неғұрлым осы көрсеткіш жоғары болса, балық қыстау кезінде соғырлым шығынға аз ұшырайды. Әдетте тұқы балықтарының қоңдылық коэффициенті 1,5 – 2,5 аралығында болу керек [23].
F = Cl = ,
Мұндағы:
l – құйрық қанатына дейінгі ұзындығы (мм);
Q – денесінің салмағы (г);
q – ішкі мүшелерін алғандағы салмағы (г);
F –Фультон бойынша балықтың қоңдылығы жалпы дене массасы ( Q, г );
Cl – Кларк бойынша балықтардың қоңдылығы ішкі мүшелерінсіз дене массасы (q, г).
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ТАЛҚЫЛАУЛАР
Қапшағай суқоймасындағы торта балығы көп кездесетін түрлердің біріне жатады. 2009 ж. ұзындық — салмағының нәтижелері келесі көрсеткіштерді береді: ұзындығы бойынша бөлінген өлшемдік класстардың ішінде (5 кесте) аналықтары мен аталықтары 80 — 107 мм өлшемдік кластан басқа бүкіл өлшемдік класстарда кездеседі. Жалпы екі жыныстың да дараларында ұзындық көрсеткіші бойынша аздаған ауытқулар байқалады (5 сурет), 216 — 242 мм ұзындықта аналықтары 46,2%, ал аталықтары 162 — 188 мм ұзындықта 34,0% басқа өлшемдік класстармен салыстырғанда жиірек кездеседі. Ал, жыныстық жасқа жетілмеген жас даралары алғашқы 80 — 161 мм аралығындағы кластарда ғана кездесті.
5 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының дене
ұзындығының кестесі (2009 ж.)
|
Өлшемдік класс, мм |
Саны, дана |
% |
Барлығы |
||||
|
♀♀ |
♂♂ |
juv |
♀♀ |
♂♂ |
juv |
||
|
80-107 |
— |
— |
3 |
— |
— |
42,9 |
— |
|
108-134 |
3 |
5 |
2 |
7,7 |
10,6 |
28,6 |
8 |
|
135-161 |
1 |
7 |
2 |
2,6 |
14,9 |
28,6 |
8 |
|
162-188 |
4 |
16 |
— |
10,3 |
34,0 |
— |
20 |
|
189-215 |
7 |
11 |
— |
17,9 |
23,4 |
— |
18 |
|
216-242 |
18 |
7 |
— |
46,2 |
14,9 |
— |
25 |
|
243-268 |
6 |
1 |
— |
15,4 |
2,1 |
— |
7 |
|
N |
39 |
47 |
7 |
100 |
100 |
100 |
93 |
Сурет 5. Қапшағай суқоймасындағы тортаның дене ұзындығы
Салмақтық класстарға бөлген кезде даралар өлшемдік класстардың барлығында кездесті, тек жыныстық жасқа жетілмеген жас даралары 13 — 65 г (85,7%) және 118 — 169 г (14,3%) кластарда ғана кездеседі. Екі жыныстың дараларында да аздап ауытқулар байқалады (6 кесте). Соның ішінде аналықтары 222 — 273 г (38,5%), ал аталықтары 66 — 117 г (34,0%) салмақта көп кездеседі (6 сурет), яғни ұзындық — салмақтық көрсеткіштерінде жыныстық диморфизмі анық байқалады.
6 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының салмағының кестесі (2009 ж.)
|
Салмақтық класс, г |
Саны, дана |
% |
Барлығы |
||||
|
♀♀ |
♂♂ |
juv |
♀♀ |
♂♂ |
juv |
||
|
13-65 |
3 |
11 |
6 |
7,7 |
23,4 |
85,7 |
14 |
|
66-117 |
5 |
16 |
— |
12,8 |
34,0 |
— |
21 |
|
118-169 |
5 |
7 |
1 |
12,8 |
14,9 |
14,3 |
12 |
|
170-221 |
6 |
8 |
— |
15,4 |
17,0 |
— |
14 |
|
222-273 |
15 |
3 |
— |
38,5 |
6,4 |
— |
18 |
|
274-325 |
1 |
1 |
— |
2,6 |
2,1 |
— |
2 |
|
326-379 |
4 |
1 |
— |
10,3 |
2,1 |
— |
5 |
|
N |
39 |
47 |
7 |
100 |
100 |
100 |
93 |
6 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының салмағы
Балық шаруашылығында балықтардың жасын және өсуін білу өте үлкен мағынаны білдіреді. Бөлек даралардың жасын білу және даралар бірлестігінің жастық құрамын анықтау – бұл өсу темпін, топтар динамикасын, жастық өзгергіштігін және т.б. зерттеулер үшін қажет.
2009 жылғы ауланған материалдар бойынша торта балығының жастық құрамын 3 — 7 жылдық даралар құрады (7 кесте). Жастық құрамында көп кездескен 4 жастық (55,9%) балықтар (7 cурет) құрады.
7 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының жасының көрсеткіштері (2009 ж.)
|
Жасы, жыл |
Саны, дана |
% |
|
3 |
4 |
4,3 |
|
4 |
52 |
55,9 |
|
5 |
26 |
28,0 |
|
6 |
7 |
7,5 |
|
7 |
4 |
4,3 |
|
N |
93 |
100 |
7 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының жастық құрамы
Қапшағай суқоймасында торта балығының дене ұзындықтарының максимальды өлшемдерінің орташа көрсеткіштері 1976 — 1978 жж. 325 — 334 мм, ал дене салмағының көрсеткіштері 800 — 890 г тең болған [24]. Жалпы жасалған зерттеулердің көбісінде әдетте аналықтарының көрсеткіштері аталықтарынан ірілеу екенін көрсетеді.
Сонымен қатар, Қапшағай суқоймасындағы торта балығының ұзындық –салмақтық, жастық, жыныстық арақатынасының көрсеткіштері, қоңдылық коэффициентінің көрсеткіштерін бағалай отырып, оның жылдар аралығындағы мониторингісін ары қарай 2008 жылды 2009 жылмен салыстырып, динамикасын бағалаймыз.
2008 — 2009 жж. Қапшағай су қоймасындағы торта балығының жалпы биоанализ көрсеткіштері 8,9 кестеде көрсетілген.
8 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 ж.
биоанализ көрсеткіштері
|
Көрсеткіштері |
min |
max |
M |
n |
σ |
m |
CV |
|
Ұзындығы, мм |
90 |
261 |
182,35 |
153 |
25,63 |
2,07 |
14,06 |
|
Толық салмағы, г |
13 |
333 |
114,77 |
153 |
52,47 |
4,24 |
45,71 |
|
Кіші салмағы, г |
11 |
312 |
104,26 |
153 |
47,09 |
3,81 |
45,17 |
|
Жынысы |
1 |
2 |
1,52 |
153 |
0,54 |
0,04 |
35,40 |
|
Жынысты жетілу стадиясы |
2 |
6 |
4,96 |
118 |
1,29 |
0,12 |
26,03 |
|
Жасы |
3 |
7 |
4,57 |
153 |
1,02 |
0,08 |
22,36 |
9 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2009 ж.
биоанализ көрсеткіштері
|
Көрсеткіштері |
min |
max |
M |
n |
σ |
m |
CV |
|
Ұзындығы, мм |
80 |
268 |
190,45 |
93 |
43,45 |
4,51 |
22,81 |
|
Толық салмағы, г |
14 |
379 |
150,59 |
93 |
88,46 |
9,17 |
58,74 |
|
Кіші салмағы, г |
12 |
320 |
130,85 |
89 |
74,79 |
7,93 |
57,16 |
|
Жынысы |
1 |
2 |
1,53 |
86 |
0,50 |
0,05 |
32,69 |
|
Жынысты жетілу стадиясы |
2 |
5 |
3,24 |
82 |
0,91 |
0,10 |
28,06 |
|
Жасы |
3 |
7 |
4,52 |
93 |
0,87 |
0,09 |
19,21 |
Ескерту:
min — минимум көрсеткіштері
max — максимум көрсеткіштері
M — орташа ауытқуы
σ – стандартты ауытқу
m — орта қателігі
CV — вариациялық коэффициенті
1 — ♀
2 — ♂
2008 — 2009 жж. торта балығының ұзындықтарының динамикалық көрсеткіштері бойынша 2008 ж. 162 — 188 мм өлшемдік класта 60 дана (39,2%) торта балығы көп кездессе, 2009 ж. 216 — 242 мм өлшемдік класта 25 дана (26,9%) жиі кездеседі (10 кесте, сурет 8). Жалпы торта балығы 162 — 242 мм аралығында көп кездесетіндігін байқаймыз.
10 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж. ұзындығының динамикалық көрсеткіштері
|
Өлшемдік класс, мм |
2008 |
2009 |
||
|
Саны, дана |
% |
Саны, дана |
% |
|
|
80-107 |
1 |
0,7 |
3 |
3,2 |
|
108-134 |
1 |
0,7 |
10 |
10,8 |
|
135-161 |
31 |
20,3 |
10 |
10,8 |
|
162-188 |
60 |
39,2 |
20 |
21,5 |
|
189-215 |
45 |
29,4 |
18 |
19,4 |
|
216-242 |
11 |
7,2 |
25 |
26,9 |
|
243-268 |
4 |
2,6 |
7 |
7,5 |
|
N |
153 |
100 |
93 |
100 |
8 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж. ұзындығының динамикалық көрсеткіштері
2008 — 2009 жж. торта балығының салмағының динамикалық көрсеткіштері бойынша 2008 ж. 66-117 г салмақтық класта 73 дана (47,7 %) торта балығы көп кездессе, 2009 ж осы салмақтық класта 21 дана (22,6 %) жиі кездеседі (11 кесте, сурет 9). Жалпы торта балығы 66 – 273 г аралығында көп кездесетіндігін байқаймыз.
11 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж. салмағының динамикалық көрсеткіштері
|
Салмақтық класс, г |
2008 |
2009 |
||
|
Саны, дана |
% |
Саны, дана |
% |
|
|
13-65 |
20 |
13,1 |
20 |
21,5 |
|
66-117 |
73 |
47,7 |
21 |
22,6 |
|
118-169 |
40 |
26,1 |
13 |
14,0 |
|
170-221 |
14 |
9,2 |
14 |
15,1 |
|
222-273 |
2 |
1,3 |
18 |
19,4 |
|
274-325 |
3 |
2,0 |
2 |
2,2 |
|
326-379 |
1 |
0,7 |
5 |
5,4 |
|
N |
153 |
100 |
93 |
100 |
9 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж.
салмағының динамикалық көрсеткіштері
2008 — 2009 жж. ауланған материалда торта балығы 3 — 7 жас аралығында кездесті (12 кесте). Жалпы жылдар аралығында үлкен ауытқулар байқалмайды және негізінен жиірек кездесетін жастық құрамы 4 — 5 жасты құрап отыр (сурет 10).
12 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж. жасының динамикалық көрсеткіштері
|
Жасы |
2008 |
2009 |
||
|
Саны, дана |
% |
Саны, дана |
% |
|
|
3 |
21 |
13,7 |
4 |
4,3 |
|
4 |
59 |
38,6 |
52 |
55,9 |
|
5 |
49 |
32,0 |
26 |
28,0 |
|
6 |
17 |
11,1 |
7 |
7,5 |
|
7 |
7 |
4,6 |
4 |
4,3 |
|
N |
153 |
100 |
93 |
100 |
10 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж.
жасының динамикалық көрсеткіштері
Торта балығының 2008 ж. зерттеуге алынған 153 дананың ішінен 76 — аналық (49,7%), 77 – аталық (50,3%) кездесті (13 кесте). Зерттеуге жиналған барлық балықтар жыныстық жағынан жетілген және нәтижесінде популяциядағы жыныс қатынасы 1:1 екендігін көрсетеді (11 сурет).
13 кесте
Торта балығының 2008 ж. жыныстық арақатынасының кестесі
|
Жынысы |
Саны, дана |
% |
♂/♀ |
|
♀♀ |
76 |
49,7 |
1,0 |
|
♂♂ |
77 |
50,3 |
|
|
N |
153 |
100,0 |
11 сурет. Торта балығының 2008 ж. жыныстық арақатынасының кестесі
Торта балығының 2009 ж. зерттеуге алынған 93 дананың ішінен 39 — аналық (42,4%), 47 – аталық (49,5%) және ювенильді – 7 (7,5%) даралары кездесті (14 кесте). Зерттеуге жиналған барлық балықтар жыныстық жағынан жетілген және нәтижесінде популяциядағы жыныс қатынасы 1:1,2 екендігін көрсетеді (11 сурет).
14 кесте
Торта балығының 2009 ж. жыныстық арақатынасының кестесі
|
Жынысы |
Саны, дана |
% |
♂/♀ |
|
♀♀ |
39 |
41,9 |
1,2 |
|
♂♂ |
47 |
50,5 |
|
|
Juv |
7 |
7,6 |
|
|
N |
93 |
100,0 |
12 сурет. Торта балығының 2009 ж. жыныстық арақатынасының кестесі
15 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 ж. жыныстық
пісіп жетілу кезеңінің кестесі
|
Гонадалардың пісіп жетілу кезеңдері |
♀♀ |
♂♂ |
||
|
саны |
% |
саны |
% |
|
|
II |
13 |
17,1 |
2 |
2,6 |
|
III |
1 |
1,3 |
1 |
1,3 |
|
IV |
1 |
1,3 |
3 |
3,9 |
|
V |
15 |
19,7 |
34 |
44,2 |
|
VI |
14 |
18,4 |
37 |
48,1 |
|
VI→II |
32 |
42,1 |
— |
0,0 |
|
n |
76 |
100 |
77 |
100 |
Қапшағай су қоймасында 1974 – 1983 жылдары уылдырық шашуға 2 – 3 жаста, жеке дарақтары – 1+ және 4 жасында шыққан. Кейінгі жылдары тортаның жыныстық жетілуі бір жылға кейін шегінген, басым бөлігі 3 жаста жыныстық жетілген (45 – 56 %), (10 – 30 %) – 4 жаста, кейбір дарақтары 5 жаста жыныстық жетілген [13].
2008 жылғы дарақтар сәуір – мамыр айларында толығымен жынысты жетілу кезеңдерінде V, VII, VI→II, II басым болды. Осы көрсеткіштеріне қарай олардың уылдырық шашуға дайын және уылдырық шашып болып, II – кезеңге өткендігін байқаймыз. Жалпы 2008 ж. гидрологиялық режим, соның ішінде температураның жоғары болуына қарай сәуірдің бірінші, екінші декадасында торта уылдырығын шашып бастаған.
Қапшағай су қоймасындағы торта балығының 2008-2009 жылдар аралығындағы биоанализ көрсеткіштері, яғни ұзындық–салмақтық, жастық құрылымы, жыныстық арақатынасының ерекшеліктері орташа айырманың нақты бағасының (Мdiff) деңгейінде анықталды (А Қосымшасы).
13 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 ж. жыныстық пісіп жетілу кезеңі
2009 жылғы дәл осы мезгілде (сәуір – мамыр айларында) жиналған торта балығының дарақтары уылдырықтарын толығымен шашып үлгермеген (16 кесте, сурет 14). Яғни, жиірек II, III, IV пісіп жетілу кезеңдерінде кездесіп отыр (22,5 – 45,7%). 2009 жылы температуралық көрсеткіштердің төмен болуына байланысты, уылдырық шашуы кеш басталған.
16 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2009 ж. жыныстық пісіп жетілу кезеңінің кестесі
|
Гонадалардың пісіп жетілу кезеңдері |
♀♀ |
♂♂ |
||
|
саны |
% |
саны |
% |
|
|
II |
9 |
22,5 |
12 |
26,1 |
|
III |
16 |
40 |
9 |
19,6 |
|
IV |
10 |
25 |
21 |
45,7 |
|
V |
2 |
5 |
4 |
8,7 |
|
VI-II |
3 |
7,5 |
— |
0,0 |
|
n |
40 |
100 |
46 |
100 |
14 сурет. Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2009 ж. жыныстық пісіп жетілу кезеңі
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 – 2009 жж. аралығындағы даралардың пісіп жетілу кезеңдері Ә, Б, қосымшаларында көрсетілген.
17 кесте
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 2008 — 2009 жж. қоңдылық коэффициенті
|
Жыл |
Фультон бойынша |
Кларк бойынша |
n |
||
|
min± max |
М |
min± max |
М |
||
|
2008 |
0,10±0,24
|
0,17 |
0,10±0,28 |
0,16 |
153 |
|
2009
|
0,12±0,35 |
0,19 |
0,11±0,34 |
0,17
|
93 |
Жалпы Қапшағай суқоймасындағы торта балығының 1984 ж. Фультон бойынша қоңдылық коэффициентінің орташасы — 1,57, Кларк бойынша қоңдылық коэффициентінің орташасы — 1,39 тең болған [13]. Бірақ, біздің материалдар сәуір – мамыр айларында жиналуына байланысты торта балығының қоңдылық коэффициенті төмен болды. Себебі, балықтар қыстап шығу барысында қоңдылығының көп мөлшерін жұмсайды (17 кесте).
ҚОРЫТЫНДЫ
Қапшағай суқоймасының кәсіптік ихтиофаунасы жерсіндірілген түрлерден құралады. Балық қорының кәсіптік игерілуінің дұрыс жасалмауынан, суқойманың қолайсыз гидрологиялық жағдайы кейбір бағалы балықтардың түрлері үшін суқойманың биоценозы тұрақсыз жағдайға тап болуда. Көбіне балықтардың бағалы түрлерінің популяциясы олармен бәсекелес кәсіптік маңызы аз балықтарға қарағанда кәсіптік ауыртпашылықты көбірек кешуде. Осыған орай, Қапшағай суқоймасының ихтиоценозы қиын жағдайға тап болуда.
Зерттеу барысында Қапшағай суқоймасындағы кәсіптік балықтардың қатарына кіретін торта балығына биологиялық анализ жасалып, торта балығының ұзындық–салмақтық, жастық, жыныстық арақатынасының көрсеткіштері, қоңдылық коэффициентінің көрсеткіштерін бағалануы нәтижесінде 2008-2009 жылдар аралығында салыстырылып, торта балығының популяциясының динамикасы бағаланды.
Ауланған материалдар бойынша, 2008 ж. зеттелген торта балығының ұзындық көрсеткіштерінің орташасы — 182,3 мм тең, 2009 ж. зерттелген балықтардың ұзындығының орташасы — 190,4 мм тең, ал салмақтық көрсеткіштері 2008 ж. — 114,7 г, 2009 ж. — 150,5 г тең екені анықталды. Ұзындық салмақтық көрсеткіштерінде үлкен ауытқулар байқалмайды. Жастық құрамының көрсеткіштері бойынша даралардың барлығы жынысты жетілген және орташа 4 — 5 жас аралығында кездесті.
Жыныстық арақатынасының көрсеткіштері де екі жылда да тұрақты, жалпы 1:1 қатынасы. Бірақ аталықтар мен аналықтардың ұзындық – салмақтық көрсеткіштерін өлшемдік кластарға бөліп қарастырылған кезде, жыныстық диморфизмі анық байқалады, яғни аналықтары аталықтарынан ірілеу екені тағы дәлелденіп отыр.
Сонымен қатар, 2008-2009 жылдар аралығындағы сәуір–мамыр айларында жиналған материалдардың зерттеулер нәтижесінде уылдырық шашу уақытының ерекшеліктері бар екендігін гонадалардың пісіп жетілу кезеңдерінен байқалады. Өйткені, 2008 жылғы дарақтардың аналықтары VI – II (42,1%) пісіп жетілу кезеңдерінде, аталықтары VI (48,1%) пісіп жетілу кезеңінде болды. Ал 2009 жылғы дәл осы мезгілде жиналған торта балығының дарақтары уылдырықтарын толығымен шашып үлгермегені яғни, жиірек аналықтары IIІ (40%), аталықтары IV (45,7%) пісіп жетілу кезеңінде кездесіп отыр.
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының популяциясының биологиялық белгілерінің өзгерісін және сандық көрсеткіштерін анықтау үшін ары қарай зерттеу жұмыстары жалғастырылуы тиіс.
Қорыта келгенде, Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы кәсіптік түрлерден тұрады. Солардың қатарына кіретін, зерттелген торта балығының қазіргі кездегі жағдайы қалыпты екендігін байқалады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Омаров Т.Р. Қазақстан өзендері мен көлдері. Алматы, – Б.14 – 21.
- Омаров Т.Р. Қазақстан көлдері. Алматы, – Б. 21 – 35.
- Дукравец Г.М., Баимбетов А.А., Систематика и биология плотвы Капчагайского водохранилища. Сб. «Биологическая наука» Вып. 9, Изд. МВССО КазССР, Алма – Ата 1975. – С. 17 – 25.
- Дукравец Г.М., Баимбетов А.А., Митрофанов В.П., Малочисленные промысловые рыбы Капчагайского водохранилища. Сб. «Биологические науки», Вып. 9, Изд. МВССО КазССР, Алма – Ата 1975. – С. 27 – 30.
- Рыбохозяйственные исследования в Республике Казахстан: история и современное состояние. Алматы: Бастау 2005. – С. 38 – 40.
- Комплексная оценка эколого – эпидемиологического состояния биоресурсов основных рыбохозяйственных водоемов Казахстан для формирования государственного кадастра. ОТЧЕТ. О НИР: РАЗДЕЛ Капчагайское водохранилище и река Или. 2009. – С. 28 — 29.
- Бәйімбетов Ә.А., Темірхан С.Р. Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының орысша – қазақша анықтауышы. Алматы , 1999. – Б. 53 – 56.
- Караваев Г.А. Миграция воблы (R. Rutilus caspicus) в Северном Каспии //Вобла Северного Каспия. М.; Л.: Пищепромиздат, 1939. Т. — С. 33-80.
- Монастырский Г.Н. Нерестовый ход в реки, размножение и скат воблы // Вобла Северного Каспия. Ч.2: (Тр.ВНИМОРХ). М.; Л.: Пищепромиздат, 1940. Т. 11. С. 25 – 48.
- Башунов В.С. Биология и рыбохозяйственное значение воблы, акклиматизированный в озере Балхаш: Дис… канд. биол. наук. Л., 1974. — C 18-24.
- Башунов В.С. Возраст и рост воблы, акклиматизированный в оз. Балхаш //Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма – ата : Кайнар, 1974. Вып. 8. — С. 101 – 104.
- Пивнев И.А. Акклиматизиционная изменчивость у северокаспийской воблы // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма-ата: Кайнар, 1972. Вып. 7. — С. 8-14.
- Рыбы Казахстана. 2 том. Алма-ата: Наука, — С. 32 – 51.
- Никольский П.В. Частная ихтиология. Изд. «Высшая школа», — М.: 1971. – С. 212 – 24.
- Даутбаева К.А. Питание плотвы Капчагайского водохранилища //Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. Алма-ата: КазГУ, 1982. — С. 107-111.
- Казанчеев Е.Н. Рыбы Каспийского моря. М., 1963. Изд 2-е. -180 c.
- Брюзгин В.Л. Методы изучения роста рыб по чешуе, костям и отолитам. Киев: – С 186 — 187.
- Кириллов А.Ф. Практические пособия по оброботке материала для изучение рыб; Учебная пособия. Изд – во Якутского университета. 200 – С. 6 – 44.
- Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб преимущественно пресноводных. — М.: – 376 c.
- Чугунова Н.И. Руководство по методике определения возраста и роста рыб, М.: – 164 c.
- Лакин Г.Ф.,1973 Биометрия, «Высшая школа». — М.: 1962. – С. 78 – 96.
- Животовский Л.А Популяционная биометрия. — М.: Наука. 1991. – 116 с.
- Плохинский Н.А. Биометрия. – М.: Изд-во МГУ, 1970. – 213 с.
- Дукравец Г.М. Динамика численности и биология плотвы и судака Капчагайского водохранилища // Изучение зоопродуцентов в водоемах бас.р. Или. Алма-Ата: КазГУ, 1982, — С. 68-69.
ҚОСЫМША А
Қапшағай су қоймасындағы торта балығының 2008-2009 жылдар аралығындағы биоанализ көрсеткіштерінің орташа айырманың нақты бағасының (Мdiff) деңгейі
|
Белгілерінің көрсеткіштері |
2008 |
Мdiff |
2009 |
||||||||||||
|
min |
max |
M |
n |
σ |
m |
CV |
min |
max |
M |
n |
σ |
m |
CV |
||
|
Ұзындығы, мм |
90 |
261 |
182,35 |
153 |
25,63 |
2,07 |
14,06 |
-1,63 |
80 |
268 |
190,45 |
93 |
43,45 |
4,51 |
22,81 |
|
Толық салмағы, г |
13 |
333 |
114,77 |
153 |
52,47 |
4,24 |
45,71 |
-3,54 |
14 |
379 |
150,59 |
93 |
88,46 |
9,17 |
58,74 |
|
Кіші салмағы, г |
11 |
312 |
104,26 |
153 |
47,09 |
3,81 |
45,17 |
-3,02 |
12 |
320 |
130,85 |
89 |
74,79 |
7,93 |
57,16 |
|
Жынысы |
1 |
2 |
1,52 |
153 |
0,54 |
0,04 |
35,40 |
-0,17 |
1 |
2 |
1,53 |
86 |
0,50 |
0,05 |
32,69 |
|
Жынысты жетілу стадиясы |
2 |
6 |
4,96 |
118 |
1,29 |
0,12 |
26,03 |
11,01 |
2 |
5 |
3,24 |
82 |
0,91 |
0,10 |
28,06 |
|
Жасы |
3 |
7 |
4,57 |
153 |
1,02 |
0,08 |
22,36 |
0,45 |
3 |
7 |
4,52 |
93 |
0,87 |
0,09 |
19,21 |
Ескерту:
min — минимум көрсеткіштері
max — максимум көрсеткіштері
M — орташа ауытқуы
σ – стандартты ауытқу
m — орта қателігі
CV — вариациялық коэффициенті
Мdiff – орташа айырманың нақты бағасы;
1 — ♀
2 — ♂
ҚОСЫМША Ә
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының дараларының жастық құрамының жыныстық
пісіп — жетілу кезеңдерінің көрсеткіштері (2008 ж.)
|
Жасы |
Аналықтарының жыныстық пісіп — жетілу кезеңдері, саны 76 дана |
|||||||||||
|
II |
III |
IV |
V |
VI |
VI→II |
|||||||
|
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
|
|
2 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
3 |
— |
— |
1 |
100 |
— |
— |
2 |
12,5 |
1 |
7,14 |
5 |
16,12 |
|
4 |
6 |
46,15 |
— |
— |
— |
— |
4 |
25 |
8 |
57,14 |
12 |
38,70 |
|
5 |
5 |
38,46 |
— |
— |
1 |
100 |
5 |
31,25 |
1 |
7,14 |
12 |
38,70 |
|
6 |
1 |
7,69 |
— |
— |
— |
— |
4 |
25 |
2 |
14,28 |
2 |
6,45 |
|
7 |
1 |
7,69 |
— |
— |
— |
— |
1 |
6,25 |
2 |
14,28 |
— |
— |
|
Саны |
13 |
100 |
1 |
100 |
1 |
100 |
16 |
100 |
14 |
100 |
31 |
100 |
|
Жасы |
Аталықтарының жыныстық пісіп — жетілу кезеңдері, саны 77 дана |
|||||||||||
|
II |
III |
IV |
V |
VI |
VI→II |
|||||||
|
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
|
|
2 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
3 |
1 |
50 |
— |
— |
— |
— |
5 |
14,28 |
7 |
20,58 |
— |
— |
|
4 |
— |
— |
— |
— |
2 |
40 |
14 |
40 |
13 |
38,23 |
— |
— |
|
5 |
1 |
50 |
1 |
100 |
— |
— |
9 |
25,71 |
10 |
29,41 |
— |
— |
|
6 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
4 |
11,42 |
4 |
11,76 |
— |
— |
|
7 |
— |
— |
— |
— |
3 |
60 |
3 |
8,57 |
— |
— |
— |
— |
|
Саны |
2 |
100 |
1 |
100 |
5 |
100 |
35 |
100 |
34 |
100 |
— |
— |
ҚОСЫМША Б
Қапшағай суқоймасындағы торта балығының дараларының жастық құрамының жыныстық
пісіп — жетілу кезеңдерінің көрсеткіштері (2009 ж.)
|
Жасы |
Аналықтарының жыныстық пісіп — жетілу кезеңдері, саны 54 дана |
|||||||||||
|
II |
III |
IV |
V |
VI |
VI→II |
|||||||
|
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
|
|
2 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
3 |
3 |
27,27 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
1 |
7,14 |
— |
— |
|
4 |
8 |
72,72 |
10 |
62,5 |
6 |
75 |
— |
— |
8 |
57,14 |
3 |
75 |
|
5 |
— |
5 |
31,25 |
2 |
25 |
— |
— |
1 |
7,14 |
1 |
25 |
|
|
6 |
— |
— |
1 |
6,25 |
— |
— |
— |
— |
2 |
14,28 |
— |
— |
|
7 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
1 |
100 |
2 |
14,28 |
— |
— |
|
Саны |
11 |
100 |
16 |
100 |
8 |
100 |
1 |
100 |
14 |
100 |
4 |
100 |
|
Жасы |
Аталықтарының жыныстық пісіп — жетілу кезеңдері, саны 32 дана |
|||||||||||
|
II |
III |
IV |
V |
VI |
VI→II |
|||||||
|
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
n |
% |
|
|
2 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
3 |
2 |
16,66 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
4 |
9 |
75 |
— |
— |
6 |
66,66 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
|
5 |
— |
— |
4 |
57,14 |
2 |
22,22 |
2 |
50 |
— |
— |
— |
— |
|
6 |
1 |
8,33 |
2 |
28,57 |
1 |
11,11 |
1 |
25 |
— |
— |
— |
— |
|
7 |
— |
— |
1 |
14,28 |
— |
— |
1 |
25 |
— |
— |
— |
— |
|
Саны |
12 |
100 |
7 |
100 |
9 |
100 |
4 |
100 |
— |
— |
— |
— |
ҚОСЫМША В
Торта балығының (Rutilus rutilus) көрінісі
ҚОСЫМША Г
Қапшағай суқоймасының көрінісі
