Дипломдық жұмыс: Қара мал пастереллезін полимеразды - тізбекті реакциясымен балау

Аннотация

«Қара мал пастереллезін полимеразды — тізбекті реакциясымен балау» тақырыбына жазылған дипломдық жұмыс — беттен тұрады. Бұл дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері, зерттеу нәтижелері және оны талдау, тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, экономика бөлімі, бизнес жоспар, қоршаған ортаны қорғау, қорытынды және ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 6 кесте, — сурет және 4 қосымшалар қарастырылған.

Кіріспе бөлімінде пастереллез ауруының алдын алғанда, экономикаға сонымен қатар, халықты азықпен және шикізатпен қамтамасыз етуде ең маңызды фактор болып табылатындығы жайында айтылған.

Негізгі бөлімінде пастереллез ауруының қоздырғышы, пастереллез ауруын анықтау, пастереллез ауруының эпизоотологиясы, дерттенуі, өтуі мен симптомдары, патологоанатомиялық өзгерістері, пастереллез ауруын балау, пастереллез ауруының иммунитеті, дауалау және күресу шаралары, жануарлар пастереллезіне қарсы ic – шаралар, жануарлардың пастереллезге қарсы корғанысын арттыратын препараттарды сынау нәтижелері және қазіргі жылдарда пастереллез инфекциясымен күресудің әдістемелік негіздері жөнінде қамтылған.

Өзіндік зерттеу бөлімінде ҚР АШМ Ветеринарлық бақылау және қадағалау комитетінің Түлкібас аудандық ветеринарлық инспекциясының өзінде құжаттармен танысудан бастап, ары қарай Түлкібас аудандық ветеринарлық лабораториясында жүргізілген зерттеулер, атап айтқанда заманауи әдіс – полимеразды – тізбекті әдіс арқылы пастереллез ауруын диагностикалау туралы жазылған.

Мазмұны

Қысқартулар мен белгілер…………………………………………………………………………. 6

Анықтамалар………………………………………………………………………………………………7

Нормативтік сілтемелер………………………………………………………………………………9

Кіріспе………………………………………………………………………………………………………10

1Негізгі бөлім……………………………………………………………………………………………13

1.1 Ірі қара пастереллез ауруы…………………………………………………………………..13

1.1.1 Ірі қара пастереллезінің індеттік ерекшеліктері………………………………….14

1.1.2 Ірі қара пастереллезінің патогенезі…………………………………………………….16

1.1.3 Ірі қара пастереллезінің өтуі және клиникалық белгілері……………………16

1.1.4 Ірі қара пастереллезінің патологоанатомиялық өзгерістері…………………18

1.1.5 Ірі қара пастереллезін анықтау………………………………………………………….19

1.1.6 Ірі қара пастереллезін ажыратып балау…………………………………………….20

1.1.7 Ірі қара пастереллезінің емі……………………………………………………………… 20

1.1.8 Ірі қара пастереллезі иммунитеті……………………………………………………….20

1.1.9 Ірі қара пастереллезін дауалау және күресу шаралары……………………….21

1.1.10 Әдебиеттер шолуын талдау……………………………………………………………..23

2 Өзіндік зерттеу……………………………………………………………………………………….26

2.1 Қолданған материалдар мен зерттеу әдістері………………………………………..26

2.2 Зерттеулердің нәтижелері…………………………………………………………………….29

2.2.1 Түлкібас ауданында пастереллез ауруының таралуын зерттеу……………29

2.1.3 Полимеразды тізбектелген реакция әдісімен пастереллез ауруын анықтау (ПТР)…………………………………………………………………………………………..31

2.1.4 ИФА- иммунды — ферментті талдау……………………………………………………40

2.2 Өзіндік зерттеудің нәтижелері……………………………………………………………..44

3 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі……………………………………

4 Қоршаған ортаны қорғау бөлімі…………………………………………………………….

5 Экономика бойынша бөлімі…………………………………………………………………..

6 Бизнес – жоспарлау бөлімі……………………………………………………………………

Қорытынды мен ұсыныстар………………………………………………………………………49

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………………………………….

Қосымша А Жолдама………………………………………………………………………………

Қосымша Б Бактериологиялық зерттеу үшін түскен материалды тіркеу журналы……………………………………………………………………………………………………….

Қосымша В-№ 1-вет форма 2012 жылғы малдардың жұқпалы аурулар туралы есебі ………………………………………………………………………………………………… Қосымша Г Пастереллез ауруындағы патологоанатомиялық өзгерістер…..

Түйін………………………………………………………………………………………………………

Қысқартулар мен белгілер

Дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартулар мен белгілеулер келтірілген:

ДНК-дезоксирибонуклеин қышқылы;

ЕПА — ет пептонды агар;

ЕПС — ет пептонды сорпасы;

АШМ — ауыл шаруашылық министрлігі;

пг -пикограм;

ж.н. — жұп нуклеотид;

ж.н. — жүп негіздері;

ПЦР — полимерозды ципная реакция;

АР — аггютинация реакциясы;

ДПР — диффузиялық преципитация реакциясы;

ИДР — диффузиялық иммунды реакция;

Фг – фемтограмм

мин. – минут

сағ. – сағат

см – сантиметр

мм – миллиметр

нм – нанометр

км – киллометр

мкм – микрометр

мкл – микролитр

кг – киллограмм

г – грамм

мг – миллиграмм

л – литр

мл – миллилитр

Анықтамалар

Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалықтағы терминдік аталымдар қолданылды.

Аденин, А — тимин және урацил сияқты тұтасқан ДНҚ және РНҚ құрамына кіретін гетероциклдық негіздердің бірі(пуриндық).

Амплипикация — ДНҚ — ның өзіне тән бөлігінің өте көп мөлшердегі қосымша көрсеткішінің пайда болу процесі.

Белоктың алғашқы құрылымы — полипептиттік тізбектегі аминқышқылы қалдықтарының тізбекше орналасуының тәртібі.

Ген — хромосома мен геномды белгілі бір орын алатын тұқымқуалаушылық ақпарат бірлігі ретінде ағзадағы атқарылатын функцияларды бақылаушы.

Генетикалық инфармация — ата тегінен берілетін және тұқымқуалаушылық құрылысында генетикалық код түрінде енгізілген ағзаның бағдарлық қасиеті.

Генетикалық код —нуклеотидтің тізбектік информациялық макромалекуларлық белоктардың аминқышқылдардың тізбектердің код арқылы берілу заңдылығы.

Геномдық ДНК — кез келген ағзадан немесе кез келген жасуша түрінен жаппай бөлініп алынатын ДНҚ.

Генотип — ядроға сондай — ақ цитоплазмаға байланысты торшаның барлық тұқым қуалаушылық факторларының жиынтығы. Генотип организмнің түқым қуалаушылық негізі, ата тегі формасы дамуының нәтижесі болып саналады.

Гомологтық — құрлымы және шыққан тегінің ұқсастығы.

Гуанин, Г — цитозинге толықтай ұқсас пуриндік негіз.

Дезоксирибонуклейн қышқылы (ДНК) — жоғары полимерлі табиғи құрылым, барлық тірі организмдердің хромосомасында, көптеген вирустардың құрамында болатын генетикалық мағұлматтарды тасмалдаушы құрылым.

Делеция — ДНК тізбегін жою.

Денатурация (еріту) ДНК — жоғары темперетураның және де негіздік ортаның әсерінен орташалық комплементерлық жұптардың сутектік байланысы үзіліп, ДНК молекуласының екі тізбектік формуласынан бір тізбекті формуласын өтуі.

ДНК — Диогностика — генетикалық құрылымның өзгеруін молекулалық тәсілмен балау.

ДНК — Полимераза — және нуклетиттердің тізбегінен матрица түрінде бос жүрген З¹ — ОН — тобы бар ДНК (немесе РНК) -ден полинуклеотиттік тізбектерді түзуді синтездеуші фермент.

Матрица — молекулалық құрылым, оның негізінен жаңа молекулалар түзілетін зат.Мысалығы, ДНК тізбегі оның репликациылық матрициясы бола алады, немесе ДНК — ның екі тізбегінің бірі транскрипция кезінде матрица

қызметін атқарады;сол сияқты мРНК белоктардың полипептидтік тізбегін биосинтездеуге матрица бола алады.

Молекулярлық диогностика — Потогенді микроорганизмдерді, олардың өзіндік тэн заттарын немесе өзгерген нуклеотидтің тізбектерін молекулярлық биологиялық тәсілдермен анықтау.

Нуклейн қышқылдары — құрамында мономерлік бөліктерден тұратын нуклеотиттері бар бір — бірімен фосфодоэфирлік байланыспен ұстанатын биологиялық полимерлер.

Нуклеотид — нуклеозидтің фосфорлық эфирі. Фосфор қышқылының қалдығы табиғи нуклеотиттерде рибоза (немесе дезексиибоза) қалдығына 3 м немесе 5м көміртегі атомдарындағы гидроксин тобы арқылы қосылатын қалдық. Нуклеотидтердің екі түрі кездеседі.

Олигонуклеотйді — бірнеші (2 — 20дейін) нуклеотидтік қалдықтардан тұратын тізбек.

Опероны — бір — бірімен функционалды түрде байланысатын гендер тобы.

Ортологы — гендерден бөлінген бала жаңадан дивергиялық жолмен тағы екі түрге бөліну көшірмесі.

Отониг — жеке көп нуклеотидтік комплементарлы(ДНК — ДНК немесе ДНК -ДНК) тізбектен екі тізбектік молекулалардың пайда болу процесі.

Полимераздық тізбек реакциясы — амплиорикациялық жолмен ДНК -фрагменттерінің бірнеші милион нклеотидтік тізбектерінің көшірмесін тез арада алу тәсілі.

Полимереаздар — полинуклеотидтерді матрица ретінде қолдана алатын және талықтыратын полинуклеотидтік тізбек құра алатын фермент бар.

Праймер — зерттелетін геннің үштық аудандарына комплементерлық қысқа реттілік нуклеотидтер(жиі 20 -25Рекомбинация — геномдарды нуклеотидтік тізбегінің орналасуын реттейтін процес. Рекомбинация генетикалық зерттегіштердің негізінде болады да ағзаның сыртқы ортаға бейімделіп, түрлердің үзақ өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Рибосомдық РНК (рРНК) — рибосоманың құрамына кіретін РНК молекулалары. Жалпы жасушаның РНК — ның шамамен 80% — ын құрайды.

Тест — система — ПТР жэне ИФА тәсілдермен жүқпалы ауруларды балауға қолданатын препараттар жиынтығы.

Тимин — ДНК құрамында болатын, пиримидиндік негіздік.

Фенотип — сыртқы орта жэне генотиптің әсерінен онтогенез поцесі кезінде қалыптасатын организмнің молекулярлық — биологиялық және физикалық жиынтық мінездемесі.

Цитозин,с — ДНК және РНК қүрамында болатын пиримединдік негіздік.

Электрофероз — электр өрісінде элктрлік қуаттанған молекулалардың бөлшктенуі.

Геном — жер жүзінде тіршілік өтетін нәрселердің антогеетикалық дамуын жэне тұқым қуалау жэне функционалдық белгілерін айқындайтын тек қана жеке организмге тэн( немесе жеке жасуша ішінде) хромосом жиынтығы.

Нормативтік сілтемелер

Осы дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтеме жасалған.

МемСТ 2.104 — 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.

МемСТ 2.301 — 68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.

МемСТ 2.601 — 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.

МемСТ 2.304- 81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.

МемСТ 2.701- 84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға қойылатын жалпы талаптар.

МемСТ 2.321- 84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.

МемСТ 12.1.008-76 Еңбекті қорғаудың стандартты жүйесі. Биологиялық қауіпсіздігі

МемСТ 2888- 68 — Ветеринарлық термометр

МемСТ 16445-78 — Комплементті байланыстыру реакциясына қажетті қан сарысуы

МемСТ 1770-74 — Мөлшерлі лабораториялық шыны ыдыстар. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар

МемСТ 5556-81- Гигроскопиялық медициналық мақта. Техникалық жағдайлар

МемСТ 5962-67 — Этил спирті. Техникалық жағдайлар.

МемСТ 6709-72 — Дистилденген су. Техникалық жағдайлар

МемСТ С 9147-80 — Лабораториялық ыдыстар және қондырғылар. Шынылы, фарфорлы. Техникалық жағдайлар

МемСТ 20730-75 — Қоректік орта (ветеринарлық мақсаттар үшін). Техникалық жағдайлар

МемСТ 24861-91 — Бір реттік инъекциялы шприцтер

МемСТ 26678-85 — Тоңазытқыштар және мұздатқыштар. Жалпы техникалық жағдайлар

МемСТ 28085-89 — Биологиялық препараттар

МемСТ 26670 – 91- Өсіру әдістері

МемСТ 26668 – 95 – Сынама алу

МемСТ 7636 – 85 – Сынама алу әдістері. Сынаманы зерттеуге дайындау

МемСТ 7631–85– Сапаны бағалаудың органолептикалық көрсеткіштері

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі. Мал шаруашылығына қарқынды дамуына кейбір күрделі этиологиялық жэне мал өсірудің потологиялық процестеріне теріс әсерін тигізетін кейбір факторлы аурулар кері себебін тигізеді.

Ондай аурулардың қатарына ірі қара малдардың пастереллез ауруын жатқызады.Себебі қ.р — да пастереллез ауруы кең көлемде таралған инфекция қатарына жатады жэне де сан алуан экономикалық шығындарға ұрныратқаны белгілі болған.Сондықтанда бүл аурудың иондардың арқасында кеңінен таралуына жол бермеу үшін және е ауру салдарына түрлі экономикалық шығындарыды болдырмауда ауруды нақтылы әрі дәл балаудың факторлық маңызы өте зор болып саналады.

Қазіргі кезде пастереллез ауруын зертханалық жағдайда ғана балау және бірлендіру индентификациялау және культуралық тәсілдер қолданылады. Бірақта олардың бәрі бірдей диогностикалық бағалығы жағынан тиімді деп айтуға келмейді. Өйткені аталған тәсілдердің негізінен сезімталдығы, өзіндік тәндігі жеткіліксіз болса, ол кейбіреулері көп уақытты әрі мол шығынды талап етеді. Оған қоса бәл ауру жойқын жылдамдықпен өтетін инфкциялық ауру болғандықтан ауруды малдың тірі кездерінде балау жолдары әлі де толық анықталмаған.

Сондықтанда бүл ауруды уақтылы тез арада зертханалық балау үшін, өзіндік тән, әрі жоғары сезімталды экспрес тәсілдерді іздестіріп, тауып, әрі оларды жетілдіру мэселесіқазіргі замандағы ең бір өзекті тақырып болып келеді. Оған қоса бұл мәселе Қ.Р- сы өкіметінің стратегиялық бағытының инновациялық шешімдерді қарастырудағы мақсаттарымен толық сәйкес келетіндіктенде өте маңызды болып саналады.

Бұл проблеманы шешуге полимераздық реакциясы(ПТР) өте жетілдірілген балау тәсіл ретінде қолданылады. ПТР — дің көмегімен ДНК спецификалық өзіндік тэн тәсілдерін бөлігінің көшірмесін бірнеше рет үлкейте отырып жұқпалы аурулардың қоздырғыштарын биологиялық сынамалардан тез әрі сенімді табу үшін қолдануға қажетті жоғары сезімтал, стандарттандырылған тест — система шығару өндірістік жолға қойылған. Бірақта бұл тәсілдің әлі де болса, жеткілікті еместігінің эрі өте қымбаттылығының сандарынан тэжірибеде кеңінен қолданыс таба алмай отыр, оған қоса күні бүгінге дейін арнайы ірі қара малдың пастереллезіне арналған диогностикалық тест — система Ресей мен Қазақстан Республикасында әлі даярланбаған.

ПТР — ді қоюға арналған тест — системе ДНК — ны анплификациялау принципіне арналғандықтан, бұл тест — системе бұрыннан қолданатына белгілі( имммунологиялық, бактериологиялық, микроскопциялық) тәсілдердің көмегемен таба алмайтын адам мен жануарларға потогенді бактерия мен вирус ДНК — фрагменттерін анфқтауға мүмкіндік туғызады.

Жалпы ПТР — тэсілі басқа әдістерге қарағанда бірқатар басымдылықтармен ерекшеленеді. Ең бастысы ауру қоздырғышының ДНК — сын тікелей табады, жоғарғы сезімтал, өте бір өзіндік тән, реякцияны қою жағынан қарапайым ірі ыңғайлы және сонымен бірге анализ жасауға салыстырмалы аз ғана уақытты қажет етеді.

Соңғы уақытта алыс жақын шетелдерде ПТР — ді малдардың пастереллезін балау үшін қолдана бастады. [ 1,2,3,4,5].

Қазақстан Республикасында мүндай асыл тиімді, жедел жэне өте сенімді пастереллез ауруын балауға қолданылатын тэсілді ойластырып, ауып, тэжірибе жүзінде іске асыру өте маңызды мэселе мэселе болып саналады. Сондықтан елімізде пастереллез ауруының қоздырғыш ДНК — сын анықтай алатын отандық ПТР — системесын қалыптастырып, оны кең көлемде қолданысқа енгізу қажеттілігі туындап отыр. Өйткені бұған ұқсас ғылыми жүмыстар бүрындағы жылдары Қазақстанда жүргізілген емес.

Зерттеудің мақсаты мен тапсырмалары. Жұмыстың мақсаты ірі қара малдың пастереллез ауруын балау үшін компютерлік — маделденірілген және синтезделінген өзіндік — тән парамерде қолдана отырып, ПТР — дің зертханалық жаңа тәсілін табу.

Аталған мақсатты орындап шығу үшін төмендегідей негізгі тапсырмалар белгіленеді:

Түлкібас ауданындағы ірі қара мал арасында пастереллез ауруының таралуын зеттеу.
Раsteurelba mutocida қоздырғышының эпизоотиялық өсіндерінің биологиялық қасиетін зерттеп, праймерлік кескін дайындау үшін штамдарды іріктеп алу.
Раsteurelba mutocida ДНК — сын басып алудың оңтайлы- оптималды тэсілін іріктеп алу.
Бактериалдық ДНК — ның фрагменетациялау үшін рестрикциондық анализ өткізу жэне оның молекулярлық массасын анықтау.

5.Пастереллез ауруының қоздырғышының ДНК геномдық тәсілін амплификациялауға арналған оптималды өзіне тән праймерлерін құрастырып, бөліп алып, синтездеп шығару.

Ірі қара пастереллезіннің қоздырғыш ДНК — сын анықтау үшін ПТР-ның ең қолайлы түстарын іріктеп алу(реакция қоспасындағы негізгі қоспалардың мөлшері, темперетуралық және уақыт режимдері)
Ірі қара пастереллез қозырғышының ДНК-сын анықтау кезіндегі ПТР-дің өзіндік тәндігі мен сезімталдығын зерттеу.

Зертеудің ғылыми жаңалықтары. Алғаш рет Раsteurelba mutocida ДК-сының геномдық процесіе амплификациялаудағы қолданылатын гендік өзінек тән праймерлері қарастырылды.

Бүл праймерлер Раsteurelba mutocida ДНК-ның бөлігін 372 ж.ж шектетті. Мұндай праймерлерді қолдану барысы жалпы анализ уақытын қысқартатыны тағайындалды. Аталған өзіндік тән праймерлерді жасату үшін және ПТР-өнімін 372 ж.ж көлемінде жинақтау үшін небәрі 20-25 секунд жеткілікті екендігі көрсетілді. Уақыт темперетуралық ережелерінің ұзақтылығы 2 есе қысқартылады.

Раsteurelba mutocida ДНК-сын детекциялау үшін қолданылатын ПТР тест -системесының лабораториялық варианты ойластырылып сынақтан өткізілді.

Жүмыстың тәжірибелік маңызы. Раsteurelba mutocida ДНК-сын детекция үшін өте жоғары сезімтал әрі орындалу жағынан қарапайым ПТР тест -системесы ойластырылады. Нәтижесінде бұл тест — ситемасы пастереллез инфекциясының алғашқы басталған күндерін де де уақыт аралығында балауға мүмкіндік береді.

Атқарылған ғылыми жұмыстардың барысында қарастырылған нәтижелер:

-«ПТР-сын жануарлардың жұқпалы ауруларын балау үшін қолдану» әдістерін нұсқау,ҚР АШМ, ЕМК, «ВҒЗИ» ғылыми кеңесінің хаттама, 10 мамыр 2007 жылы бекітілген;

Биосынамаларда Раsteurelba mutocida ДНК-сын анықтау үшін полимеразды тізбек реякциясын (ПТР) жүргізу жіне оны қолдану әдістерін нұсқауы .Анимология ҒЗИ-ныңғылыми-техникалық кеңесінде 15.15,2009,24хаттамамен бекітілген.

-«Тәжірибеші ветеринария мамандарға білім беру және таратуға арналған тәжірибелік нұсқаулар» ,Каз Агроиновация АҚ-ның ғлыми-техникалық камисиясының 07.08.2009ж., шешімімен бекітілген.

Дссертация жұмысын орындау барысында алынған нәтижелер ірі қара малының пастереллез ауруын жеңілдентіріп қана қоймай және де оның диогностикалық тиімділігін арттырып, ауру шыққан шаруашылықтардың экономикалық шығынын төмендетеді.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы – ірі қара малының пастереллез ауруына заманауи диагностикалық әдіс – полимеразды – тізбекті талдау әдісімен диагноз қою.

Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты — Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданының мал шаруашылығындағы әртүрлі тұқымдас ірі қара топтарының арасындағы пастереллез ауруының індеттік факторларын, аурудың таралуын, энзоотияның өсіп-өшуін, диагностикасын, соның ішінде ауруды заманауи балау әдісі – полимеразды – тізбекті реакциясымен зерттеп, осыдан алынған мәліметтерге байланысты, ауруға қарсы тиімді күрес шараларын ғылыми және практикалық тұрғыдан дәйектеу болып табылады.

1Негізгі бөлім

1.1 Ірі қараның пастереллез ауруы

Пастереллез (Раsteurellosis) — жіті өткенде өлітиюдің белгілерімен, ал жітілеу және созылмалы кезінде негізінен өкпенің қабынуымен ерекшеленетін сүтқоректілер мен құстардың көптеген түрлері ұшырайтын жұқпалы ауру.

Тарихи деректер. Аурудың жұқпалы екендігін дәлелдеуге 1878 ж. Болишердің сиырдың пастереллезін сипаттауы негіз болды. Аурудың қоздырушысын тауықтан Е.М. Земмер (1878), Л.Пастер (1880), үй қоянынан Гафки (1881), сиырдан Китт (1885), буйволдан Греете (1887) бөліп алды. Аурудың атауы Пастердің қоздырушы микробты өсіріп, әлсіретіп, онымен тауықты иммундеуге бағытталған әйгілі тәжірибелеріне байланысты еді. Ғалымның құрметіне бұл микроб пастерелла, ал ол қоздыратын ауру пастереллез деп аталатын болды.

Пастереллез дүние жүзіне кең тараған. Әдетте оқтын-оқтын байқалып, созылмалы түрде өтеді. Бірақ ауруды өршітуге ықпал ететін факторлардың әсерінен індет түрінде кең жайылады.

Қоздырушысы – Раsteurella multocida — оншалықты ірі емес, грамтеріс, қозғалмайтын, спора түзбейтін, жеке-жеке, кейде жұпталып, сирегірек қысқа тізбек түрінде орналасатын бактерия. Түрі мен мөлшері шыққан ортасыңа байланысты әртүрлі болады. Ауру малдың ұлпасындағы пастереллалар ұсақ, сопақша болады да, метилен көгі немесе Романовский — Гимза әдісімен биполярлы (екі шеті) боялады. Жана өсінділерде микробтың анық көрінетін қауашағы болады.

Пастереллалар — жартылай ауасы бағалы микробтар. Кәдімгі қоректік орталарда 37 °С кезінде жақсы өседі, жаңадан алынған өсіндерін өсіру үшін қан сарысуы қосылған немесе етті ферменттік гидролиздеу арқылы алынған қоректік орталар қолданылады. Бактериялар сорпада өскен қоректік орта түгелдей лайланып, ЕПА-да тәуелсіз түрлі шоғыр түзеді: тегіс (S), бұдыр (R) және кілегейлі (М). Ферменттілік қасиеті төмен, өзгеше қасиеті болып триптофан қосылған сорпада индол түзуі және нитратты нитритке дейін тотықсыздандыруы есептелінеді.

Ұзақ уақыт бойы пастереллаларды зоологиялық тұрғыдан жіктеу орын алып келді де, мал мен құстың әрқайсысына ауруды микробтың жеке түрі тудырады деп есептелінді. Тек 1939 ж. Розенбуш пен Мергант пастереллалардың ауру қоздырушы бір ғана түрі бар екендігін дәлелдеп, оны дербес түр Р.multocida ретінде қарастырды. Бұл тұқымдыстыққа жататын тағы бір дербес түр Р.Hаетоlуtіса сиырда, әсіресе қойда пастереллезге ұқсас ауру қоздырады.

Пастереллез пастерелла тобынан пайда болатын жұқпалы ауру. Аурудың қоздырғышы — жылжымайтын қысқа таяқша, оның ұзындығы 1—1,3 м, ені 0,3—0,5 м. Таяқша Романов — әдісімен және кәдімгі анилин бояуымен жақсы боялады, ал Грам әдісімен боялмайды.

Бұл бактерияның тамырларында цитоплазманың көп жиналуының және сол араның ерекше интенсивті бояуының нәтижесінде бактерияны биполяр деп атайды. Алайда, қоректік ортада өсіргенде, бұл бактерияның бойындағы биполярлі қасиеті жойылады. Сондықтан оны микроскоппен зерттегенде екі ұшы бір қалыпты таяқша болып көрінеді.

Бұл бактерия онша төзімді емес. 70-90° ыстықта 5-10 минут уақыт ішінде өледі. Ал қайнаған суда дереу өліп қалады. Әдетте қолданылатын дезинфекциялық ертінділер бұл бактерияны тез өлтіреді. Формалиннің 2-3%-тік ерітіндісі 3—5 минут уақытта, ал 5%-тік ерітіндісі бір минут уақыттың ішінде өлтіреді.

Пастереллалардың төзімділігі жоғары емес, сыртқы ортада тез өледі. Көнде, қанда, суда тіршілігін 2-3 апта сақтайды, ал өлекседе 4 айға дейін, мұздатылған құс етінде жыл бойы сақталады.

Тура түскен күн сәулесінен бұл микроб бірнеше минут ішінде, ал 70-90° С температурада 5-10 минутта өледі. Барлық үйреншікті дезинфектанттар қолданылып жүрген концентрациясында бірнеше минутта өлтіреді [2,3,4].

1.1.1 Ірі қара пастереллезінің індеттік ерекшеліктері

Пастереллез ауруына ірі қара мал, шошқа, қой, үй қояны, құстар және көптеген жабайы хайуанаттар шалдығады. Пастереллездің экзоотикалық түрі малдардың бір түлігінен шыға қалса, ол кейде барлық малға тарап кетеді.

Ауруды жұқтыратын — негізінен ауру малдар болады. Өйткені олар сыртқа өте күшті көптеген вирулентті бактериялар шығарады. Көзге сау көрінетін малдар мен үй құстарының жоғары тыныс жолдарында және ас қорытатын жолдарының кілегей қабықтарында бактерия тасығышы болуы да мүмкін. Организмде резистентіліктің (қарсылықтың) әлсіреу кезінде санитарлық жағдайлар сақталмағандықтан, суыққа шалдығудың, шаршап — қалжыраудың, заттардың алмасуы бұзылуының, аштыққа ұшыраудың, созылмалы аурудың және жемшөпте витаминдердің жетіспеуі салдарынан бактерия лимфамен қанға еніп, пастереллез ауруын тудыруы мүмкін [1,2,4,5].

Ауру мал мен сау малдың араласып жүруінен де ауру жұғады. Шошқа мен құстарға ауру алиментарлы жолмен жұғуы мүмкін.

Пастереллездің өлітиген түрінде жіті өтіп індет ретінде қаулауын ірі қара мен жабайы күйіс қайыратын жануарларда біздін өлкемізде Р. multocida В-типі, ал Африкада Р. multocida Е-типі қоздырса, құста – Р. multocida А-типі қоздырады. Пастереллездің оқтын-оқтын энзоотиялық пневмония ретінде жітілеу және созылмалы өтетін түрін бұзауда Р. multocida А-типі және Р. Hаетоlуtіса ал шошқада Р. multocida А және Д-типтері мен Р. Hаетоlуtіса қоздырады.

Ауру қоздырушысының бастауы пастереллаларды алып жүретін аурудан жазылған жануарлар. Алып жүру мерзімі жылдан астам болуы мүмкін. Пастереллезге тән қасиет -сау жануарлардың арасында да қоздырушыны алып жүрудің көп кездесуі. Сау шаруашылықтарда ауырмаған малдың пастереллаларды алып жүруі сырт жерден ауруды әкелмей-ақ пастереллездің өзінен — өзі қаулауына себеп болады. Әдетте мұндай жағдай жануарларға әртүрлі қолайсыз факторлардың әсер етуінен кейін байқалады.

Пастереллездің індеттік ерекшелігі оның бір жерге орын теуіп, энзоотия ретінде байқалып, тұрақты індет ошағының қалыптасуы.

Сиыр мен қой пастереллезбен кез келген жаста ауырады, әйткенмен де жас төлдің бейімділігі жоғары болып келеді. Ең жиі ауыратын жануар — буйвол, олардың сиырмен салыстырғанда өлім көрсеткіші 2 есе жоғары. Тропикалық елдерде пастереллез ірі қарада әдетте індет түрінде жауынды маусымда жаппай ауруға шалдығу және өлімге ұшырау (70-100 %) арқылы байқалады. Қоңыржай климатты аймақта пастереллез негізінен күз бен көктемде (ауруға шалдығу көрсеткіші 5-50 %) кездеседі. Ауырған мал қоздырушы микробты мұрыннан аққан сора, дем алғандағы ауа, сілекей, нәжіс арқылы бөліп шығарады. Қоздырушының берілу факторлары мен таралу жолдары алуан түрлі. Берілу факторларының ішіндегі ен елеулілері: микробпен ластанған қора-жай, ауа, жемшөп және құрал-саймандар. Құстардың арасында пастереллездің таралуына Dermanyssus gallinae және Аrgas persicus кенелері айтарлықтай қызмет атқарады. Олардың денесінде пастереллалар 60 күннен артық сақталады. Аурудан сау емес шаруашылыктарда тышқандар мен егеуқұйрықтар қоздырушының бастауы және тасымалдаушысы бола алады.

Індет жағдайын ескермей жануарларды жөн-жосықсыз орын ауыстыру, мөлшерден тыс тығыз орналастыру, ветеринариялық-санитариялық ережелерді дұрыс орындамау, зарарсыздандырылмаған қасапхана қалдықтарын пайдалану пастереллездің таралуына ықпал етеді.

Пастереллез кезінде ауруға шалдығу және өлім көрсеткіштері қоздырушы микробтың уыттылығы, табындағы малдардың иммундік жағдайы және күтімі, қосалқы инфекциялардың болуы және сауықтыру шараларының дұрыс, уақтылы жүргізуіне байланысты болады [1,2,5,6].

1.1.2 Ірі қара пастереллезінің патогенезі

Табиғи жағдайда пастереллалар жануар денесіне тыныс және ас қорыту жолдары арқылы, ал ерекше бір жағдайда ғана зақымданған тері арқылы енеді. Енген орнында микроб өсіп-өніп, сөлмен қанға өтеді де, септицемияның әсерінен көп жағдайда жануар 12-36 сағат өткенде өледі. Дерттің өрбіп денеге жайылуына пастереллалардың фагоцитозды тежеуі (аяқталмаған фагоцитоз), улы заттардың пайда болуы және оның нәтижесінде капиллярлардың жаппай зақымдануы жағдай жасайды. Бұлардың нәтижесінде тері асты және бұлшық еттер арасындағы шел ауқымды мөлшерде домбығуға шалдығып, геморрагиялық диатез пайда болады. Қоздырушы неғұрлым уытты болса, солғұрлым тез өлітиеді.

Ауруға төзімді жануарға уыттылығы төмен пастереллалар енгенде өлітимейді. Қоздырушы кейбір мүшелерде ғана, негізінен өкпеде, орын теуіп, ауру жітіден төмен созылмалы өтеді. Пневмония крупозды немесе серозды-қатарлы болады. Ауру өте жіті өткенде пневмония өрбіп үлгірмейді де, өкпеде тек домбығу мен гиперемия байқалады [1,2,6,7].

1.1.3 Ірі қара пастереллезінің өтуі және клиникалық белгілері

Жасырын кезеңнің ұзақтығы бірнеше сағаттан 2-3 аптаға дейін. Жануарлардың әр түрінде пастереллез аса жіті, жіті, жітіден төмен және созылмалы өтеді.

Сиыр мен буйволда пастереллездің аса жіті түрі кезінде дененің ыстығы кенеттен 41-42° С дейін көтеріліп, өлітиюдің белгілері байқалады. Қауырт өрбіген кезде жүрек қызметінің жетімсіздігінен, өкпенің домбығуы мен қан аралас іш өтуден жануар бірнеше сағат ішінде өліп кетеді. Тіпті бұл белгілер білініп үлгірмей-ақ малдың өліп кетуі мүмкін.

Аурудың түрлері: жіті, жітілеу және созылмалы болуы мүмкін. Жіті түріндегі аурудың жасырын кезеңі бір-екі күнге созылады. Ауру мал қатты қиналып, жүріс-тұрысы самарқау, кызуы 41—42 градусқа дейін көтеріледі. Кілегей қабықтарын қан кернеп, көлкілдеп тұрады. Тынысы демігіп жиі шығады, күріс — күріс жөткіреді. Басы мен мойнында және аяқтарында ісік пайда болады. Ауырған мал 20—24 сағат ішінде өледі.

Жітілеу сырқат кезінде өкпенің шандыр қабығы фиброзды қабынуға ұшырап, тынысы тарылып, ішінен қан өтіп, әлі құрып тәлтіректеп зорға басады. Мұндай халде, ауру —өлім-жітіммен аяқталады.

Созылмалы сырқат кезінде ауру мал үнемі қалшылдап, жемнен қалып, іші өтіп бұрлығады.

Жіті пастереллез кезінде құстардың тәбеті болмай, самарқау тартып, іші өтеді. Ауру құстар басын қанатының астына тығып немесе шалқасынан қайырып тастап отыра береді, тұмсығының тесігінен сілекей ағып тұрады. Айдарымен иегінің асты көгеріп тұрады. Дене қызуы 42° дейін көтеріліп, кейде одан да асып кетеді. Сырылдап дем алады. Ауру мерзімі 1—2 күнге созылады. Өлім-жітім көп болады. Жітілеу немесе созылмалы сырқат кездерінде іші өту ұзаққа созылып, жүдейді, ал жас тауықтардың буындары талауратып іріңдейді, танауы бітеді, ауызының ішіндегі кілегей қабықтарда қан ұйиды.

Пастереллез жіті өткенде мал күйзеліп, селқостанып, ыстығы 40° С-қа жетеді, не одан да жоғарылайды. Қаңсары құрғап, суынады. Күйіс қайыруы тоқталып, сүті қайтады. Аурудың бас кезінде ішек пен қарынның қозғалысы, тезек тастауы баяулайды. Кейіннен нәжісі сұйылып, фибрин мен қанды жалқақтар араласады. Кейде танауынан қан ағып, көзі қанталап, жіті конъюнктивит өрбиді, несепте қан болады. Жануарларда өлі тиюдің айқын белгілері мен жүрек қызметінің жетімсіздігі байқалып, 1-2 тәуліктің ішінде өліп кетеді.

Ауру ұзаққа созылғанда дененің жалпы қызуы көтерілуімен қатар орны шектелген өзгерістер де байқалады. Олардың клиникалық белгілері бойынша пастереллездің домбыққан, көкіректегі және ішектегі түрлерін ажыратады. Аурудың домбыққан түрінде төменгі жақтарының арасында, әукесінде, төсінде, бауыр тұсындағы тері асты шелдерінде тез арада өршитін, ыстық басып көргенде ауырсынатын, сықырламайтын домбығу болады. Тілі мен мойыны домбыққанда тынысы қырылдап, қиындайды, шұбатылып сілекей ағады, көзге көрінетін кілегейлі қабықтары көкшілденіп, канталап тұрады.

Кейбір жануарлардың делебесі қозады (бұзауда болатын пастереллездік менингоэнцефалит).

Пастереллездің көкіректегі түрі кезінде крупозды (фибринді) пневмония кездеседі, жануар күйзеліп, қимылдап қалады, таз қарынның атониясы, тыныстың жиілеп, қиындауы байқалады, ауырсынып құрғақ жөтеледі, танауынан көбік аралас сора ағады. Аурудың соңғы кезінде нәжісіне қан араласып іші өтеді де, көп жағдайда 5-8 күн арасында өліп қалады.

Ішектегі түрі кезінде негізгі симптомдары ішектердің зақымдануына байланысты болады да, пневмонияның белгілері онша біліне қоймайды. Аппетит сақталғанмен жануар тез арықтап, қаны азайып, күйзеліске ұшырайды.

Созылмалы өткенде жануардың тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің зақымдану белгілері ішектегі түрі мен салыстырғанда бәсендеу болады, бірақ іші өтуі салдарынан арықтап, кахексияға ұшырайды.

Қойдың пастереллезі жіті өткенде бұл ауруға тән өлітиюдің клиникалық белгілері сирек байқалады. Дененің ыстығы көтерілуі мен жалпы күйзеліске ұшырауымен қатар алдыңғы тұла бойының тері астындағы шелі домбығып фибринді пневмония өрбиді. Мал әдетте 2-5 күн ішінде өліп қалады. Жітіден төмен және созылмалы өткенде баяу фибринді пневмонияның белгілері, кератит, ринит, артрит байқалады, мал тез арықтайды. Р. Hаетоlуtіса қоздыратын пастереллез кезінде пневмония жиі байқалады да, мастит сирек кездеседі.

Шошқада пастереллез аса жіті және жіті өткенде дененің ыстығы 41° С-қа дейін және одан да жоғары көтеріліп, тынысы тарылып, фарингит, жүрек қызметінің кемістігі байқалады, кейде иек асты мен мойынның тері асты шелі домбығады. Жануар тыныс ала алмай 1-2 тәулік ішінде өледі. Ұзағырақ өткен фибринді пневмония болып, ентігіп, жөтеледі, ринит байқалады. Ауру 5-8 күнге созылып, өліммен тынады. Пастереллез созылмалы өткенде пневмонияның белгілері байқалып, жануар әлсіреп, күрт арықтайды, кейде буындары шорланып, терісінде қабыршақтанған экзема болады.

Құста пастереллездің аса жиі өтуі індеттің бастақы шағында кездеседі. Құс кенеттен жалпы етіп құлап, қанатын бірнеше рет қағады да, аурудың ешбір симптомынсыз өліп кетеді. Ауру көп жағдайда жіті өтеді де, құс селқостанып, қанатын салбыратып отырады. Қауырсындары үрпиіп, басын қанатының астына тыға береді, немесе арқасында қарай кегжитеді. Денесінің ыстығы 44° С немесе одан да жоғары болады, қозғалысы шектеліп, шөлдей береді. Тұмсығынан көпіршіген сілекей ағады. Соңын ала қатты, кейде қан аралас іші өтеді. Айдары мен сырғасы көкшіл тартады. Тынысы тарылып, демі сырыл аралас шығады. Құс құрыстанған немесе дел-сал күйінде өледі. Жітіден төмен және созылмалы өткенде құстың біртіндеп қаны азайып, арықтайды, буындары шорланып, бара — бара іріңдейді. Сырғасы зақымданған құстың күйі өзгермейді де, бұндай жағдай «сырға ауруы» деп аталады. Созылмалы пастереллез кейде тек қана ринит, синусит ретінде, көзі мен тұмсығында қоймалжың экссудат жиналуы арқылы байқалады.

Үй қоянында пастереллездің жіті түрі ыстығы көтеріліп, күйзеліп, қозғалуы шектеліп, жоғарғы тыныс жолдарының зақымдану белгілері (тұмауратып, түшкіруі) арқылы білінеді. Кейде іші өтеді. Жануар әлсіреп, 1-2 күн ішінде өледі. Ұзақ уақыт ауру жайлаған шаруашылықта созылмалы түрде ринит, конъюнктивит ретінде байқалып, кейде іші өтеді, фибринді — іріңді пневмония, тері асты шелінің абсцессасы байқалады.

Терісі бағалы аңдар (бұлғын, түлкі, күзен, құндыз) ауру жіті өткенде қатты күйзеліп, қозғалуы шектеліп, телтіректеп зорға жүреді. Ыстығы 42° С және одан жоғары көтеріледі. Негізінен әсіресе қара түлкіде геморрагиялық гастроэнтериттің белгілері байқалды. Күзеннің бас жағының тері асты шелі домбығып, артқы аяғы салданады. Ауру 12 сағаттан 2-3 тәулікке дейін созылады [1,2,6,7,8].

1.1.4 Ірі қара пастереллезінің патологоанатомиялық өзгерістері

Патологоанатомиялық өзгерістер аурудың ұзақтығы мен клиникалық түріне байланысты болады. Аса жіті және жіті өткенде өлген жануарлардың көптеген ағзаларында, кілегейлі және сірлі қабықтарында геморрагиялық диатезге тән жаппай қанталаған өзгерістер кездеседі.

Бауыр мен бүйректер өз қалпынан ауытқып, көк бауыр аздап домбығады. Сөл түйіндері ісініп, қара кошқыл түсті болады. Тері асты шелінде, әсіресе аурудың домбыққан түрінде, денесінің әр жерінде сарысулы-фибринді жалқақтар болады.

Өкпе домбығып, онда крупозды пневмонияның бастапқы кезеңіне сәйкес өзгерістер кездеседі. Ішектегі түрі кезінде қарын мен бүкіл ішекте фибринді — геморрагиялық қабыну байқалады.

Пастереллез жітіден төмен және созылмалы өткенде өлген малдың өлексесінің қатты арыған және қаны азайған белгілері болады. Көкірек және құрсақ қуыстарының сірі қабықтарында тығыз фибринді жалқақ жабысып жүруі мүмкін.

Бронхалардың маңындары сөл түйіндері ұлғайып, қанталап тұрады.

Өкпеде қызыл және сұр «бауырлану» кезеңдеріне сай өзгерістер болады, кейбір телімдері өліеттене бастайды, ал асқынған кезде іріңді-фибринді ошақтар кездеседі. Көк бауыр ұлғайып, бауыры мен бүйректерінде өте ұсақ өліеттенген телімдер кездеседі. Құста болатын патологоанатомиялық өзгерістер сүт қоректі жануарлардағыға тақылеттес келеді де, негізінен аурудың өту ерекшеліктеріне байланысты болады.

Өлексенің көрнекі кілегей қабықтары ісініп, қан құйылған нүктелер білінеді. Ішектің кілегей қабықтары геморрагиялы жағдайда қабынған. Ішектің ішіндегі заттар сұйылған.

Жүректің сырт қабығында нүктелі қанталаған іздер көп көрінеді. Өкпе қанға толып ісінген, әр жерлері қабынғаны байқалады. Бауырдың үстіңгі қабатында ұсак, сарғыш некротиялык ошақшалар білінеді [1,7,8].

1.1.5 Ірі қара пастереллезін анықтау

Пастереллез ауруын эпизоотологиялық көрсеткіштер мен клиникалық белгілер бойынша, патологоанатомиялық өзгерістер мен бактериологиялық зерттеулердің кортындысына сүйене отырып анықтайды. Ал, қажет болған жағдайда лабораторияда тұрған малдарға жұқтырып байқау жүргізеді [1,7,8].

Пастереллезді індеттанулық деректер, клиникалық белгілері, патанатомиялық өзгерістер негізінде, міндетті түрде бактериологиялық тексеру жүргізіп анықтайды. Зертханаға емделмеген малдың өлексесінен өлгенінен 3-5 сағаттан қалдырмай көк бауырдың, бауырдың, бүйректің кесінділерін, өзгеріске ұшыраған өкпенің телімін сөл түйіндерімен қоса және жілігін жібереді. ¥сақ жануардың өлексесін тұтастай жөнелтеді.

Жаздың күні патматериалды глицериннің 40 % ерітіндісімен консервілейді. Пастереллезге тексергенде пастерелланың ақ тышқан үшін зардапты таза өсінін алуға баса зейін қояды.

1.1.6 Ірі қара пастереллезін ажыратып балау

Сақа ірі қарада топалаң мен қарасаннан және пироплазмоздан, ал төлде — стафилококты және стрептококты инфекциялардан, сальмонеллезден, колибактериоздан, вирустық пневмоэнтериттерден (парагрип-3, вирустық диарея, жұқпалы ринотрахеит).

Қойда топалаңнан, пироплазмоздан, секіртпе мен жыбырлақтан ажырату керек. Шошқада пасетереллезді обадан, тілмеден, сальмонеллезден, ал тауықта Ньюкасл ауруынан, микоплазмоздан, жұқпалы ларинготрахеиттен, спирохетоздан ажырату қажет.

Аталған және басқа да аурулардан пастереллезді ажырату үшін кешенді зерттеу әдісін қолданады, оның ішінде зертханалық тексеру шешуші рөл атқарады.

1.1.7 Ірі қара пастереллезінің емі

Ауырған жануарды бөліп алып, жылы, құрғақ үйшікке орналастырып, жұмсақ төсеніш төсеп, құнарлы жемшөппен қоректендіреді. Микробтарға қарсы ем ретінде антибиотиктер мен сульфаниламидтерді қолданады.

Пастереллезге қарсы гипериммунді қан сарысуы ауру жедел еткен жағдайда, уақыт өткізбей, алғашқы белгілері біліне бастаған аурудың бастапқы кезеңінде пайдаланғанда ғана жақсы нәтиже береді. Оны бұлшық ет ішіне немесе көк тамырға дауалық дозасынан екі есе артық мөлшерде пайдаланады. Сарысуды антибиотиктер мен, сульфаниламид және симптоматиқалық дәрілерімен қосып қолданғанда жақсы нәтиже береді. Малдың күй-жағдайын ескеріп емнің курсын толық жүргізу керек. Пастереллезбен ауырған құсты емдемейді.

Пастереллезбен ауырған малдың миына мына мөлшерде гипериммундық сыворотка жібереді. Ірі қараға 200—250 мл, қойға — 50 мл, шошқаға 50—100 мл және сывороткаға қоса, бір мезгілде антибиотикалық (террамицин) және сульфаниламидті препараттар қолданылады [1,7,8,9,10].

1.1.8 Ірі қара пастереллезі иммунитеті

Пастереллезбен ауырып жазылған жануарлар да 6-12 айға иммунитет қалыптасады. Бұл аурудың алдын алу үшін бұрынғы Кеңестер Одағында бірнеше өлтірілген вакциналар қолданылып келді, сиыр, қой және шошқаның пастереллезіне қарсы преципитацияланған, формолвакцина (авторы Н.М. Никифорова). Сиыр мен буйволдың пастереллезіне қарсы Азербайжан ҒЗ институтының гидроокись алюминийлі қоймалжың вакцинасы (авторы М.К. Ганиев), торайдың паратиф, пастереллез және диплококты септицемиясына қарсы концентрацияланған поливалентті фармолвакцина, бөктірілген (эмульгированный) сиыр, буйвол және қойдың пастереллезіне қарсы вакцина (Н.М. Никифорова, А.В. Лукьянченко), бөктірілген шошқаның пастереллезіне қарсы вакцина (Н.М. Никифорова, А.В. Лукъянченко).

Вакциналарды аурудың алдын алу үшін немесе лажсыздан тұрақты сау емес жерлерде, ауру кенеттен тұтанып жедел өткен жагдайда немесе қауіп төнген аймақта қолданады. Преципитацияланған қоймалжың және концентрацияланған вакциналармен жануарларды екі рет егеді. Әлуетті иммунитет екінші рет еккен соң 7-10 күн өткенде қалыптасып, 6 айға дейін сақталады. Бөктірілген вакциналарды бір рет егеді, иммунитеттің мерзімі жылдан астам.

Құс шаруашылықтарында пастереллезді дауалау үшін француздық (Пастердің) вирулентсіз және Ресейлік вируленттілігі төмен Краснодарлық К және АВ штаммдарынан дайындалған құрғақ тірі вакциналарды, сонымен қатар өлтірілген, бөктірілген вакциналар қолданады. Тірі вакциналармен тауықты және су құстарын ауру шыққан және қауіп төнген шарушалықтарда егеді. Егер алдыңда барлық ауырған немесе дүдәмал құстарды мұқият бөліп алып, аластайды. Егілген құста иммунитет 5-ші күні қалыптасып, 4-6 айға дейін сақталады. Майлы вакцинаны негізінен қауіп төнген және тұрақты сау емес шаруашылықтарда және ауру тұтанған кезде қолданады. Вакцина еккеннен кейін барлық құстарға жеммен 3 — 4 күн бойы норсульфазол немесе сульфадимезин береді. Иммунитет 8-ші күнге қарай қалыптасып, тауық тұқымдастарында 6 айға дейін, суда жүзетін құстарда 7 айға дейін сақталады. Содан кейін вакцинаны сульфаниламид дәрмектерін қолданбай-ақ егуге болады.

Енжар иммундеу үшін сиыр, буйвол, қой және шошқаның пастереллезіне қарсы гипериммунді қан сарысуы бар. Оны дауалық мақсатта ересек жануарларға тасымалдау алдында, ал жас төлге мал кешендеріне әкелінген алғашқы күндерінде жібереді [11,12,13].

1.1.9 Ірі қара пастереллезін дауалау және күресу шаралары

Пастереллезді болдырмау үшін сау шаруашылықтарды ауру қоздырушысын ауырған мал және пастерелла алып жүрушілер, жемшөп, т.б. арқылы әкелуге жол бермеу керек. Әсіресе малды бағып күтудегі санитариялық-зоогигиеналық талаптардың орындалуына ерекше көңіл бөлінеді. Егер фермада бұрын пастереллез байқалған болса, жыл ішінде барлық малдарды оған қарсы егеді. Мұңдай шаруашылықтың мал басы егілген жануарлармен ғана толықтырылуға тиіс.

Пастереллез ауруы алғаш шыға қалған кезде барлық малдарды клиникалық байқаудан қадағалап өткізеді, дене қызуын термометрмен өлшейді. Ауру ма деп күдіктенген және ауруға шалдыққан малдарды бірден бөлектеп ұстайды да, пастереллезге қарсы қолданатын гипериммундық сывороткамен емдейді. Өлген малдың өлігін дереу көмеді немесе өртеп жібереді. Қора — жайды жаңа сөндірілген әктің 10%-тік ерітіндісімен немесе креолиннің 5%-тік ерітіндісімен дезинфекциялайды. Көң — қоқыс биотермикалық әдіспен залалсыздардырылады. Қажет болған жағдайда жайылым жерді ауыстырады. Малдың санитарлық жағдайларын жақсартады.

Аурудың немесе өлім-жітімнің ақырғы кезеңі өткен соң, 12—15 күннен кейін барлық малға қызуы бір қалыптағы күйінде пастереллезге қарсы арнайы жасалынған формолвакцинаны егеді. Алайда, шаруашылықтағы ірі қара, қой, немесе шошқалар басқадай бір, жұқпалы аурулар болса, мұндай жағдайда пастереллезге қарсы вакцинаны қолданбайды.

Вакцинаны егу тәртібі әрбір 12—15 күн арасында терінің астына екі мәрте мынадай мөлшерде: жас ерекшелігіне қарамастан ірі қараға бірінші рет — 5 мл, ересек қой мен шошқаға — 5 мл, қозылар мен торайларға 3 мл жібереді. Ал, екінші рет қайталауда да жас ерекшеліктеріне қарамастан ірі қараға — 10 мл, ересек қой мен шошқаға — 8 мл, қозылар мен торайларға — 5 мл жібереді.

Вакцина егілген малдардың иммунитеті 5—6 айға дейін сақталады.

Пастереллезбен ауырған және ауру деп күдіктелінген тауықтарды емдейді, ал одан соң оларды түгелдей қырып, тастайды да, қайтадан өсіреді. Пастереллез ауруы шыққан шаруашылықтардан мал өнімдерін шығару ісіне тиым салынады [14,16,17].

Жануарлар мен құстардың қай түрінде болмасын пастереллез байқала қалған жағдайда шаруашылыққа шектеу шараларын енгізеді. Шошқа, сиыр, қойды түгелдей клиникалық тексеруден өткізіп, аурулары мен дүдамалдарын оқшаулап, емдейді, ал қалғандарын егеді. Ауру мал бөлінін алынған әрбір сәттен кейін қораға дезинфекция жүргізіледі. Кейін мұндай ағымдары тежеу дезинфекция әр 10 күн сайын шектеу алынғанға дейін өткізіледі. Малдың өлекселері утилге жіберіледі немесе өртеледі. Шаруашылықтан шектеуді ең соңғы ауру байқалғаннан кейін барлық малды еккен соң 14 күн өткенде, қорытынды дезинфекция жасап барып алады.

Құстың пастереллезі байқалған жағдайда барлық аурулары мен дүдамалдары сойылады. Кейде тіпті ауру шыққан қорадағы барлық құсты сою тиімді шара болын есептеледі. Өлекселерді өртейді. Жұмыртқаны формальдегидтің буымен дезинфекциялайды. Ауру жүғу қаупі төнген құстарды оқшаулап, егеді. Ауру кең тараған кезде құстарды егер алдында шұғыл дауалау мақсатымен сау құстарға антибиотиктер мен сульфаниламидтер береді. Барлық пастереллезге шалдыққан құстарды сойғаннан соң, ферманың бүкіл территориясын тазалап, дезинфекция, дезинсекция және дератизация жасай, қорытынды дезинфекцияның нәтижесіне бактериологиялық тексеру жүргізіліп барып, шектеу алынады. Пастереллез шыққан қоян фермасында қатаң шектеу шаралары жүргізіледі. Ауырған қояндарды сойып, торлары мен қораны дезинфекциялайды. Барлық сау қояндарға бұлшық етіне бір рет террамицин (1 кг массасына 20 мг) немесе екі рет 8-10 сағат аралатып биомицин береді де, 7 күн өткен соң 45 күннен асқан қояндарға қоян пастереллезіне қарсы экстракт формолвакцинамен егеді. Шаруашылықтан шектеуді 14 күн өткен соң алады.

Аң өсіретін шаруашылықтарда пастереллез байқалған жағдайда азығының құнарлы болуын ерекше бақылауға алып, тек қана пісірілген азық береді. Емдік және дауалық мақсатпен антибиотиктер мен арнайы қан сарысуын тағайындайды. Күзен мен саз күзен ауруға шалдыққан жағдайда алдын ала немесе лажсыз жағдайда майлы вакциналар егіледі [1,8,17,18].

1.1.10 Әдебиеттер шолуын талдау

Қолданған әдебиеттердің мәліметтерін талдай келе, жануарлардың пастереллез індетін көптеген елдерде соның ішінде Қазақстан Республикасында да кеңінен таралғаны анықталып отыр. Қазақстан Республикасының тереториясында ветеринарлық есеп-қисабы бойынша ірі қара мал, жылқы, шошқа қүстардың арасында пастереллездің эпизотиялық тұтануы бар.

Жалпы пастереллез ауруымен негізінен ірі қара мал, жылқы, шошқа,иттер,мысықтар, ешкілер кемірушілер, жабайы жануарлар, үй және жабайы құстар ауырады. Бұл індет әдетте барлық жерлерде, бірақта көбінесе тропикалық және субтропикалық климатты елдерде жиі кездеседі.

Пастереллез ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда да, жеткілікті түрде тараған ауру. Ауру салдарынан өлімге ұшыраған малдар саны 10% -дан 100% -ға дейін ауытқиды. Пастереллезге диогнез қою кешенді түрде, эпизотологиялық, клиникалық, белгілерін ескере отырып және де патогоанатомиялық өзгерістермен бактеиологиялық зертеулердің көрсеткіштерін басшылыққа ала отырып жүргізіледі. Әрбір қолданылатын диогностикалық тәсілдер тек қана басқа әдістермен қоса қолданылғанда ғана өте бағалы болады. Әсіресе зертханалық зерттеулермен патологанатомиялық нәтижелердің көрсеткішін еске алу қажет.

Ауырған малдардың арасынан пастереллезге клиникалық белгілері жағынан ұқсас келген ауру малдарға пастереллез диогнозын қоюға рұқсат етілмейді. Сонымен бірге патанатомиялық өзгерістерге қарап диогноз қоя салуғада болмайды.

Бактерологиялық зерттеу жүргізу үшін зертханаға ауру малдардың кейбір ағзалары жіберіледі. Тек қана бактериологиялық зерттеулер кезінде бөлініп алынған ауру қоздырғышын ескеріп, басқа зертханалық көрсеткіштеріне назар аудармай диогнез қоюға болмайды.

Өйткені пастереллез кезінде ауырған жануар арасында, сонымен бірге ауырып жазылған, сондай — ақ сау клиникалық таза малдар арасында, тіптен кей кездері сау ауру малдарға жанаспаған малдардьің өздері бактерия сақтаушы болып келеді. Жалпы алғанда эпизотологиялық клиникалық және патологанатомиялық өзгерэстердің ортақ мәліметтеріне қарап пастереллезге алдын ала диогноз қоюға болады. Дегенімен де ең соңғы түпкілікті диогноз бактериологиялық және биологиялық зерттеулердің көрсеткіштеріне сүйене отырып қойылады.

Серологиялық көрсеткіштеріне аса көп мағана бере берілмейді, өйткені бұл ауру өте тезарада өтіп шығады. Сонда да болса аурудан сау емес және таза шаруашылықтерда пастереллездің жасырын түрімен және пастерелле бактерияларын сақтаушы мадарды толық қанды және уақтылы жылдам тауып алу үшін серологиялық реякцияларды қолдану өте қажет болады. Серологиялық зерттеу үшін негізінен агглютинация, комплементті байланыстыру, приципитация, адцорбция, гемагглютинация реакциялары кеңінен қолданылады.

Зерттеушілер агглютинация реакциясын (АР) пастерелле бактериясын тасмалдаушы құстарды айқындау үшін қолданған, бірақта арнайы стандарттық антигендердің жоқтығының себебінен бұл тәсіл бағасын ала алмады. Дегенменде S. Nomiaka M. Murata агглютинация реакциясының көмкгімен соматикалық антигендерді бірнеше топтарға ойдағыдай табысты арттырып берді.

Тіке емес гемагглютинация реакциялары (ТЕГАР) қазіргі кезде мал ағзасының имммунобиологиялық күй жағдайын анықтау үшін өте дәл, әрі пайдалы болып саналады. ТЕГАР әсіресе капсуласы бар пастереллсеротиптерін бірлендіру үшін жиі қолданылады.

Дегенменде соңғы кездері пастереллез індетін балау үшін ең жиі қолданатын реяция ол ИФТ балау болып табылады. Бүгінгі таңда Ресей мен Қазақстанда пастереллездің қоздырғышына қарсы антиденелерді анықтау үшін иммуноферменттік талдау реякциясын қолданады. Ол үшін арнайы фракцияның «Synhitios Europe» фирмасында шығарылатын антидене анықтауға арналған жиынтық қолданады. ТФТ әдісі жанама болғандықтан тек қана белок маркерлерін, яғни індет агенттерінің тіршілік әрекетінің өнімдерін ғана анықтайды, сондықтан бұл әдіс індеттің бары — жоғына орталанған жауап береді.

Иммуноферменттік талдау(ИФТ) реякциясымен салыстырғандаПТР әдісі аурудың қоздырғышын тікелей табуға мүмкіндік береді. ПТР — дің өте жоғары өзіндік тәндігі, оның зерттеуге алынған патологиялық биоматериалдардан бірден — бір тек қана сол қоздырғышқа тән ДНК фрагментті таба алуында болып есептелінеді. Ал өте биік сезімталдығы болса жекеленген аз ғана бактериялер мен вирустарды анықтауға мүмкіндік береді.сонымен бірге бұл әдістің ең бір айқын басымдылығынан оның Өте жылдам арада жауап бере алатындығын жэне аурудың жасрын, жіті түрлерін оңай анықтай алатындығы жатқызылады.

Көптеген шетел ғалымдардың зерттеулері де, бұл молекулярлық тәсілдің басқа күнделікті қолданыстағы тәсілдерге қарағанда, әсіресе Раsteurellа multocida бактериясын анықтау кезінде өте үлкен басылымдылық көрсете алатынын сипаттайды. Ал керек болған жағдайда геморрогиялыү септицемия ауруынан эпизоотологиясын тез анықтауға мониторлық бағдарлама жасауға қолдануға болады.

ПТР -дің негізінде генотиптік әдісі дәстүрлі фенотиптеу әдісіне қарағанда өзінің жан — жақтылығымен теңдеу дифферекциясиялық деңгейі мен штамдардың сандық ұқсастығына баға бері мүмкіндігімен және өте жоғары өсіп — өнумен айшықтанады.

Жалпы ветеринарлық практикасынеда бактериларды типке келтіру үшін белгілі біл тәсілді таңдап алу жұмысы эпизоотологиялық зерттеудің мақсатына штамдардың түрлеріне, санына, бөлініп алынған көзіне әрі қажетті ажырату деңгейінк байланысты шешілетін жағдай.

ПТР — тәсідері қаншалықты күшті әрі көп жағдайларда басым болғанымен, класикалық зерттеу тәсілдері әліде болса өзінің бағалығын пастереллезге балау жұмысында жоғалта қойған жоқ. Әсіресе бактерологиялық және серологиялық зертханаларда өте жиі қолданыс тапқан.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді қорыта келгенде бактериялық індеттерді балау үшін шетелдерде ПТР әдісі жэне оның түрлері медофикациялық нұсқалары практикаға енгізілуде. Алайда мұндай молекулярлық деңгейдегі аналитикалық тәжірибелерді тэжірибеге енгізіп оларды табысқа қолдану үшін ең бастысы үлкен қаражат керек. Мамандардың профициялық біліктілігін, білімділігін және өте маңызды орындаушылық тәртіп пен ұқыптылықты қажет етеді. Дегенменде, малдардан өндірілетін өнімдерді көбейту үшін, малдар әр түрлі жұқпалы аурулардан сау болуы қажет, ал екіншіден ондй жұқпалы аурулардан адамдарды, қоршаған сыртқы ортаны сақтандыру үшін мұндай заманауй экспрес — тәсілдерді зертханалық тәжірибелерге енгізу оларды нақты қолдануға тұратын құнды мәселе болып есептелінеді.

Осы аталған әдебиеттің мәліметтеріне сүйене отырып,біздер атқарылатын жұмыстардың ең негізгі бағыттарын айқындап алдық. Мәселен ең алдымен

пастереллез ауруының малдардың арасында таралуы, қоздырғыштың биологиялық қасиеттерін зерттеу, соның негзінде полимераздық тізбек риякциясын ойластырьщ, оны ірі қара малының пастереллез ауруын балауға қолданысқа енгізу әселелері болып саналынады.

2 Өзіндік зерттеулер

2.1.1 Қолданған материалдар мен зерттеу әдістері.

Дипломдық жұмысымның тақырыбына сәйкес, дипломалды іс-тәжірибемді ҚР АШМ Ветеринарлық бақылау және қадағалау комитетінің Түлкібас аудандық аумақтық инспекциясының өзінде құжаттармен танысудан бастап, әрі қарай Түлкібас аудандық ветеринарлық лабораториясында «Қара мал пастереллезін полимеразды – тізбекті реакциямен балау» тақырыбы бойынша өткіздім.

Жалпы Түлкібас ауданының жер көлемі 227504 мың км². Осы ауданда 62 ауыл аймағы бар, 3640 шаруашылық орналасқан.

Аудан бойынша ірі қара мал саны 39133, оның ішінде сиыр 30999, уақ мал 114656, жылқы 15515, шошқа 2159, құс 125267. Осы мәліметтерге сүйене отырып төмендегі 2.1 — кесте ұсынылды.

Кесте 2.1 — Түлкібас ауданы бойынша 2012 жылдың 1 қаңтарында болатын болжамды мал басының мәліметі:

№	Ауылдық аймақтар атауы	Қара мал	Оның ішінде сиыр	Ұсақ малдар	Жылқы	Шошқа	Құс
1	Машат	2926	2112	10201	763	0	15204
2	Арыс	2417	2003	8043	1598	0	6150
3	Балықты	5079	4988	16033	1994	403	17360
4	Жаскешу	2836	1941	10034	1128	30	11031
5	Мичурин	1272	838	3590	293	12	4422
6	Кемербастау	3104	2965	9335	2222	0	7643
7	Майлыкент	3566	3075	8841	820	865	11546
8	Ақбиік	2301	1987	7256	704	89	8579
9	Шақпақ	1779	1500	8048	602	0	2860
10	Рысқұлов	3436	3102	8945	1382	0	8430
11	Келтемашат	3557	3255	6798	1404	101	4761
12	Жабағылы	1780	1412	3615	656	0	5703
13	Түлкібас	1560	1298	4122	292	64	4179
14	Састөбе	1553	1369	6602	316	345	9218
15	Тастұмсық	1904	1603	5834	426	110	7666
	Аудан бойынша	39070	36752	117297	14600	2019	124752

Зерттеу тәсілдері.

Пастерелла өсіндерің өсіріп алу үшін штамдарды ЕПА жэне ЕПБ ,5% жылқы қан сары суы қосылған хоттингер қоректік орталарына егіп алдық.

Қоректік орталарға егілген штамдар термостатта 18 сағат инкубацияланады. Суспензиялар ішкі паренхиматоздық ағзалардан даярланады, шыны бетіне жүғындылар қаннан, тышқан ағзаларынан және өсірілген бір тәулік микроб өсінділерінен жасалынады. Даярланған шыны бетіндегі жұғындыларды грам, Леффлер көгілдірі және Романовский- бимза әдістерімен боялды. Пастерелле бактериясының биохимиялық қасиеттерін Гисса қоректік ортасында зерттетік. Нәтижесінде пастереллалар глюкоза, сахароза, сорбит және манибті қышқыл түзіліп газсыз,желатинді сұйықтатпайды, сонымен бірге иондардың түзілуіне әкеліп соқтырады. ДНК -ны Раsteurellа multocida бактериясынан бөліп алу үшін протейназа К ферментімен өңдеу жасалынады. Ол үшін бактерия қоздырғышының бір тэуліктік өсінділерінен 100 мкг/см қойытылған протейназа жэне 0,5% соңына дейін қойылған ДСН дэрмектері қосылады. Алынған қоспаны 1 сағат уақыт 56 ° С темперетурада ысытады, нәтижесінде бактериялар лезиске ұшырайдыда, ДНК бөлініп шығады. Осылай бөлініп шыққан ДНК — ны қоспадан айырып алу үшін тең көлемде фенол жэне фнол -хлороформ қосып тазалап шықтық. Әрбір айыру процесін шыны пробиркаларды жайлап төөңкерңп араластырып отыру арқылы өткізедік. Қоспадағы фенолдық және су фазаларын бөлме темперетурасында 5 минут уақыт » Ерреndorf » апаратында цинтрфугалау арқылы ажыратып алдық.

Алынған ДНК- дәрмегінің тазалығын спектрофатометрлік тәсілмен ,оптикалық тығыздығын 260 нм жэне 280 нм(Е₂бо / Е₂8о ) анықталды. ДНК дәрмектері таза болған жағдайда Е₂₆₀ / Е₂₈₀ қатынастары1,9 және одан жоғары көрсеткіштерге тең болады. Ал ДНК -ның құрамы фенолмен немесе белоктармен жасалған жағдайда Е₂6₀ / Е₂₈₀ қатынастары 1,6-1,7 тең болады. Раsteurellа multocida бактериясының ДНК — сын ағза ткандерінен бөліп алу үшін, ағза биоматериалдарын (өкпе, без) скалпелмен майдаланып кесіп құм салынған форфор табаққа салынады. Содан соң бір келкі болғанаша жаншып болған соң, физиологиялық ерітіндісін қосып 20% — дық лайқа даярланды. Бұдан әрі бактериядан ДНК — ны бөліп алу жұмысы осы жоғарыда көрсетілген методйкалық жүйе бойынша өткізіледі.

Қандарды зерттеу үшін алдын ала 3% -дық трилан-Б ерітіндісімен ұзақ сақтау үшін консервіленді. Қанды перхлораттық амалмен консервілеу үшін бірінші күні лезиске құйылады.: 200 мкл таза қанга 1 мл ТЕ буферін қосып 1 минут ішінде араластырып болған соң 1 минут 7500 мин/ айналымда цинтрафугаладық. Содан кейін супернатты төгіп тастадық, осылай супернаттың түсі сұрғылт болғанша 2-3 рет қайталанды; абайлап үстінгі жағын төгіп тастап, орнына 300 мкл лезистің буферімен 8 мкл К протейназасын қостықта 12-14 сағатқа + 63° С темперетурасы бар тармастатта ұстадық. Келесі күні ДНК -нібөліп алу процесін жалғастырып бэрібір шыны прбиркаларға 50 мкл натрий хлоратын қосып, 5 минут араластырдық; 300 мкл СІА қосып тағы да 5 минут шейкерде араластырылды; бұдан соң 1 минут 15 айналым/мин центрафугалап, бөлінген жоғары ортаны дозатор мен сарып алып,орнына 600 мкл 96° С этил спиртін ОостыОб пробирканы шайқ ап қарағанда, нәтижесінде ДНК тұнбасы бөлініп шығады. Тұнба үстіндегі спиртті құйып алып, орнына 70 С мұздатылған 600 мкл спирт қосып 15минут ұстап, соңынан спиртті төгіп тастап ДНК тұнбасы кептіруге жібереді. Кептірілген ДКН-сы бар пробиркаларға 60 мкл бидистиллденген су араластырады. Ақшыл лезис әдісн төмендегі үлгі бойынша іске асырдық.

1 мкл қан лейкоциттерін 0,5 мл пробиркіге құйып, үстіне 10мкл қышқыл АІІ лизис буферін қостық. Сынаманы +60 °С темперетурада 30-45 минут ұстадық. Лизатты суытып алып, кондесаты тұнбаға түсіру үшін бірінші секунд 15 мың /айналым центрафугаланды. Содан соң 10 мкл бейтараптандыратын ерітіндісін қосып, мұқият араластырып 1 минут бойы 15мыңминут / айналдырылды, тұнба түскенше центрафугаланды. Ал енді бактериалдық ДНК — ны бөліп алу үшін, бұл жолы да нұсқау бойынша » Sigma» фирмасының — DNА Оеnomic Еtraction Kit жиынтығы қолданылды.

Раsteurellа multocida бактериясының ДНК — дәрмегінің рестрикциондық талдауын өткізі үшін Ара і Сеuі,nolt рестрикциялық ферменттері қолданылды.

Бір пробиркаға 10 мкл бактерия ДНК — сын, 7 мкл Н₂ О, 2 мкл Юх уфер (әр бір рестриктазаға өзіне лайықты буфер қолданылады, ал ол буферларды «Sigmа» фирмасы рестриктаза жиынтығына қосып алады және 1 мкл рестриктаза құйып, барлығы мұқият араластырады ( 10 см³ /бірлік). Қоспа 2 сағат уақыт 37° С темперетурада ұсталып болған соң, 0,7% -дық агароздық гелдегі электроферозбен құрамындағы қоспалар бөлініп алыады. ДНҚ рестрикциондық фрагменттерінің электрофоретикалық талдауын НУ 25 Sсіе — ріаs электрофоретикалық апаратында жүргіздік. Электрофорезі түнде 5В/ см мен 4° С темперетурада өткіздік. Сонымен бірге электрофорезге ТАЕ буферіндегі агароза ерітіндісімен 1 мг/см тығыздықтағы боромды этидииқолданылды.

Бақылау ретінде Hind III (DNA Molucular Weght mfrcer II 0,12- 23,1 кbр) рестритазасымен өңделетін ДНК фагы пайдаланады. Алынған көрсеткіштерді трансгильллюминатар арқылы «Lab Works 40» компютерлік праграмасының көмегімен рестриктердің молекулярлық массасын әрі барлық рестрикция фрагментері құжаттандырылды. Таңдалып алынған праймерлердің түзілуін «Аррlied Biosystems» фирмасының «Ехреditе» 8990 нуклеотид синтезаторында, сол кұралған тіркелген протоколға сәйкес орындалды. Дайындалған олигонуклеотиттерді аммиактың тығыздалған ерітіндісін қосып колонкамен элюриледік жәнеде Сentri Contntrator апаратының вакумдық буландырғышында суға айландырды. ДНК — ның өзіндік тән бөліктерін жинақтауды градиент темперетурасы бар термоциклерде өткіздік Madtercycler gradient, Eppendorf .

Раsteurellа multocida бактериясының ДНК өнімінің амплификация электрофорезі «С -100» көлденең электрофорезге арналған апараттарда «Рharmaciа» фирмасы шығарған, электр қуатының 8 В/см өткізілді.Қол жеткізілген зертеу көрсеткіштерін есептеу үшін 2,0% аргездық гелдегі электрофорез қолданылды.

2.1.2 Түлкібас ауданында пастереллез ауруының таралуын зерттеу.

Втеринарлық мәліметтердің көрсеткіштеріне қарай Қазақстан Республикасының тереториясында пастереллез ауруы ірі қара малдарында энзоотиялық түрде кездеседі. 1994 жылы жэне 2005 жыл аралығында Түлкібас ауданы бойынша өлген 4357 бастың сынамалары патологанатомиялық және бактерологиялық әдістермен зерттеліп оның 802 сынамасынан пастереллез қоздырғыштары бөлінген ( 18,4%) Лабораториялық зерттеулер мен тәжірибелерді өткізу үшін тірі салмағы 16-18г болатын 155 ақ тышқандар пайдаланылды.

2.2 кесте- Түлкібас ауданы бойынша 2006 — 2009 жылдары өткізілген бактерологиялық зерттеулердің көрсеткіштері.

Жануардың түрі	2006		2007		2008		2009
Жануардың түрі
Патматериал ІҚМ	124	11	289	17	60	5	225	18
Биоматериал ІҚМ	266	0	103	2	319	3	621	6

Патматериал уақмал	122	3	18		236		18
Биоматериал уақмал	209	0	316		101		98
Патматериал ат	101	2	96		28
Биоматериал ат	159	0	170		235
Патматериал шошқа	195	46	169	54	30 * ■	7	375	12
Биоматериал шошқа	165	0	228	4	353
Патматериал құс	63	6	37	3	40	1	9
Биоматериал құс	2	0	2	2
Барлығы	1406	68	1428	82	1402	¹⁶	1334	36

Бұл кестеден байқалып тұрғандай Түлкібас ауданында пастереллез ауруына үй жануарларының және құстардың барлығы шалдығатыны байқалып түр.

Сондай — ақ бұл кестеден біршама биоматериалдар бактериологиялык зерттеуден өткізілгені соның нэтижесінде обылыс бойынша 4 жыл ішінде барлығы 1406 материал тексеріліп оның 192 сынамасынан пастереллез қоздырғыштеры бөлініп алынған( 12,8%).

Тексерілген малдардың арасында ірі қара малынан ең көп оң нәтижелер. Патологиялық материалдарды тексергенде пастереллезбен ауырған малдар, биоматериалды тексергенге қарағанда, жиі кездеседі.

2.1.3 Полимеразды тізбектелген реакция әдісімен пастереллез ауруын анықтау (ПТР)

Бұл реакцияны 1993 жылы Кюрри Мюллис ашқан. Бұл молекулярлық генетиканың соңғы 20 жылдағы басты жаңалығы, бұл жаңалығы үшін К.Мюллис Нобель сыйлығымен марапатталды. Таг — ДНК полимераза ферментінің ашылуына байланысты, ол фермент Thermis aguaticus бактериясының құрамында болады. Бұл ферменттің ерекшелігі — оның ыстыққа ерекше төзімділігінде, 95 градуста 40 минут және жоғары жұмыс температурасы 72 градус. Көбінесе ПЦР реакциясын былай деп айтады — бұл реакцияның көмегімен бір мая шөптің арасына жоғалған инені тауып алуға болады және сол инемен қайтадан шөп маясын тұрғызу.

Бұл жерде ине генетикалық материалдың бір кішкентай фрагменті, ал ПТР осы кішкентай фрагментті ғана тауып қоймай, ары қарай ДНК репликацияға немесе көбеюге қатысып, оның көшірмесін жасайды. ДНК көзі ретінде ұлпа биоптаты, бір тал шаш, кепкен бір тамшы қан немесе 40000 жыл мұзда жатқан мамонттың денесінен кесіндіні қолдануға болады. ДНК молекуласының бір фрагментінен 50 млрд. молекула бірліктерін алуға болады. Бұл ПТР әдісінің жоғары сезімталдығын қөрсетеді, кішкентай материалдағы генетикалық материалды зерттеп, биологиялық материалдағы қоздырғыштарды табу кепілдігін береді. Бұл жерде патологиялық материалдың балғын немесе балғын еместігіне қарамайды. Ал, бұрынғы қолданылып жүрген зертханалық әдістерде патологиялық материал балғын болу керек, яғни мал өлгеннен кейін 2-3 сағаттан кешікпей зерттелу керек.

Бұл әдістің маңызы ПТР – дың көмегімен пастереллез ауруын айқындау және бірнеше сағаттың ішінде ДНҚ фрагментінің миллиондаған таңдаулы көшірмесін алуға болады. ПТР әдісімен өзіндік ДНҚ фрагментінің амилификациялау үшін, белгілеп қоршалған нысана — фрагментінде, ДНҚ – нуклеотид тізбегінің екі қысқа алаңын қажетті түрде білу керек. Осы тізбектердің негізінде екі олигонуклеотидтерді (праймерлер) химиялық синтездейді, олар ПТР-дің әрбір циклында ДНҚ полимеризациясын қозғау үшін қажетті. Праймерлердің ұзындығы (нуклеотидтар 20-30) осындай болуы керек, өйткені олардың тізбектелуі статистикалық бірегей болған және реакциялық қоспаға қатысқан ДНҚ-ның өз алаңдарында кездеспеген. ПТР қайталанып

тұратын айналымдар (циклдер) сериясын айтады, осылардың әрқайсысы ДНҚ молекулалары табиғи қалпының бұзылу (денатурия) сатысынан басталады.

Бірінші сатысында реакциялық қоспаны 96⁰С дейін қыздырғанда бұрамалы тізбекті шағын сутекті қатынасы жыртылады.

Екінші сатысында реакциялық қоспаның температурасын алдын — ала анықталған маңызында төмендетеді, ол температура күйдірілген праймерге сәйкес келеді, қоршалған фрагмент — нысана нуклеотидтардың тізбектеліп орналасуы олардың комплементар байланысуына әкеледі.

Үшінші сатысы ДНҚ- полимеразаларының әсерінен нысана — фрагменті жағына праймерлардың элонгациясы болады. Реакцияның ұзақтығы әдетте 30-40 айналымды құрайды. Қанша дегенмен, ДНҚ молекулаларының саны әр айналымда екі есе артады, олардың қайта-қайталануы өзіндік ДНҚ фрагменттерінің (ампликондар) сандарының экспотенциалды үдеуіне (ампликация) келтіреді, содан кейін оны электрофорез немесе таңбаланған ДНҚ зондымен будандастыру әдістерімен айқындайды. ПТР үшін алғашқы материал ДНҚ болуы мүмкін, РНҚ-ның кері транскрипциямен алынған, құрамында РНҚ бар бактерияларды детекция үшін, вирусты геномендер мен бактериалды белсенділігінің деңгейін санмен бағалау.

Реактивтер мен ерітінділер:

қышқыл фенол, 40 см³ — 1 дана;

хлороформ: изоамил, 20 см³— 1 дана;

изопропанол, 50 см³ — 1 дана;

70%-тік этанол, 1 см³ — 1 дана;

праймер, 3 пмоль/мкл концентрациясында 100 мкл — 1 дана;

ионсыздандырылған су (ДЕРС), 4000 мкл — 2 дана;

ДНҚ-полимераза бір қалыпты температурада (Таg DNA — polymеrasa), 100 мкл ерітіндісі 5 бір./мкл концентрациясында ДНҚ-полимеразалары – 1дана;

нуклеотидтер қоспасы (dNTP). 10 мМ концентрациясында дезоксинуклеотид-үшфосфаттарының сутек ерітіндісі 900 мкл — 2 дана;

праймерлар қоспасы, концентрациясы 3 пмоль/мкл, арнайы құтырық вирусының геномасының фрагменттері үшін 500 мкл әрбір праймер — 1 дана;

кері қайтадан транскриптаза (М-Mulv), 50 мкл, ферменттің белсенділігінің үлес. бір./мкл — 1 дана;

5-еселенген реакциялық буфері, 2000 мкл — 2 дана;

этадия бромиді, 1%-ті, 0,5 см — 1 дана;

ыдырататын ерітінді — тиоцианат гуанидин 5,3 моль/л, 40 см — 1 дана;

оң нәтижелі бақылау — құтырық вирусының штамынан РНҚ сутек ерітіндісі, 100 мк 1 дана;

теріс нәтижелі бақылау — ионсыздандырылған су, 100 мкл — 1 дана;

ПТР үшін балауыз 2000 мкл — 1 дана;

минералды май, вазелинді май 4000 мкл — 1 дана;

70%-тік этанол, бірретке қолданылатын пластикалы ыдыста дайындалады.

ПТР жұмысының этаптары — жануарлардың өлексесіндегі немесе патологиялық материалдағы пастереллез қоздырғышының РНҚ — ны айқындау үшін тест жүйесі.

Тест-жүйесі төрт жиынтықтан тұрады:

Патматериалдан РНҚ бөліп алу үшін жиынтығы, оның құрамына:

ыдырататын ерітінді……………………….. ………………………………..40 мл;

қышқыл фенол……………………………….. ……………………………….40 мл;

хлороформ: изоамил……………………….. ……………………………….20 мл;

изопропанол………………………………….. ……………………………….50 мл.

Кері қайтару транскрипция әдісімен ДНҚ бөліп алу үшін жиынтығы, оның құрамында:

праймер…………………………………………. ………………………………100 мкл;

ДЕРС-су, ионсыздандырылған…………. ………………………………2000 мкл;

нуклеотидүшфосфаттар қоспасы………. ………………………………400 мкл;

5-еселенген реакциялық буфер………….. ……………………………..1000 мкл;

кері қайтару транскриптаза (М-Мulv)….50 мкл.

ІІІ. ДНҚ-ның алаң амплификациясы үшін жиынтығы (ПТР), оның құрамында:

5-еселенген реакциялық буфер

(көк түсті жабысқақ мөлдір ерітінді)………………………………………..1000 мкл;

ионсыздандырылған су …………………………………………………………..2000 мкл;

нуклеотидтер қоспасы……………………………………………………………..500мкл;

Таg-полимераза……………………………………………………………………….100 мкл;

праймерлер қоспасы…………………………………………………………………500 мкл;

ПТР үшін балауыз…………………………………………………………………..2000 мкл;

оң нәтижелі бақылау……………………………………………………………….100 мкл;

теріс нәтижелі бақылау……………………………………………………………100 мкл;

минералды май……………………………………………………………………….1000 мкл.

Электрофоретикалық талдау үшін ПТР өнімдерінің жиынтығы, олардың құрамында:

электрофорез үшін агароза……………………………………………………..10 г;

2000 см 1 — еселі буферді дайындау үшін реактивтер……………….1 дана;

этидия бромид, 1%-ті…………………………………………………………….0,5 мл.

Тест-жүйесі өлекседегі немесе патологиялық материалдағы пастереллез қоздырғышының РНҚ айқындау үшін арналған.

Патматериал: бір рет қолданатын бұрандалы қақпағы бар пробиркаға шамамен 5×5 мм өлшемінде материал кескінін аламыз.

Этап 1. РНҚ-ын бөліп алу.

Жабдықтар:

«Эппендорф» типтес пробиркалар үшін термостат 25-100°С;

«Эппендорф» типтес пробиркалар үшін центрифуга;

вортекс- «Миниген» немесе «Микроспин»;

көлемін ауыстыратын автоматикалық пипеткалардың бөлек жиынтығы;

бір реттік резеңке қолғаптары мен бөлек халаттары;

бір ретке қолданатын полипропиленді толығымен жабылатын пробиркалар 1,5 мл;

аэрозольді тосқауылымен көлемі ауыстырылатын пипеткалар үшін бір ретке қолданылатын тұмсықтар;

тоңазытқыш 4-20°С төменгі температурада.

Жұмыстың орындалу тәртібі:

1:1 қатынасында орган гомогенатын дайындау, 3000 айн/мин 5 минут бойы микроцентрифугада центрифугалаймыз. Пробиркаларға 100 мкл-дан супернатанта таңдап алу.
Бұрандалы қақпақпен 1,5 мл пробирканың ішіндегі 100 мкл көлеміндегі супернатантты әрбіреуіне 370 мкл ірітетін ерітіндіні тамшылатады және пипетка арқылы жақсылап тұнбаны еріткенше араластырамыз.

3) Пробиркалардың әрқайсысына 385 мкл қышқыл фенолды қосамыз, вортексте араластырамыз және центрифугада тұнбаға түсіреді.

4) Пробиркалардың әрқайсысына 100 мкл изоамил хлороформды қосамыз, вортексте 1 минут араластырамыз (ерітінді мөлдір емес ақ түсті, сүт тәрізді болуы керек) және +4°С температурадағы тоңазытқышқа 10 минутқа қоямыз.

5) Пробиркаларды микроцентрифугада максимальді жылдамдықта 10 минут ішінде центрифугалаймыз. Пробиркаларды сілкімей, абайлап центрифугадан алып шығады. Пробирканың ішіндегі екі фазаға бөлінеді: астыңғысы — фенольді, сары түсті, және үстінгісі — сулы, мөлдір.

6) Үстінгі (сулы) фазадан 450 мкл жаңа пробиркаға ауыстырады, 450 мкл құрамындағы изопропанолды, вортексте араластырамыз және +4°С температурада 1 сағатқа қалдырады.

7) Пробиркаларды 10 минут жоғары жылдамдықта центрифугалайды. РНҚ тұнбасын табу (егер пробиркаларды центрифугаға «құйрығымен» немесе қақпағында таңбасы бар пробиркаларды жоғары қойсақ, онда центрифугалағаннан кейін тұнбасы міндетті түрде пробирканың түбінде «құйрығында» немесе таңбаланған жағында болады).

8) Тұнбаға тигізбей, абайлап супернатантты көбірек алады. Тұнбаны кақпағы ашық пробиркаға салып термостатта 5 минут кептіреді. Содан кейін пробирка қақпағын жабады. Кері қайтару транскрипция реакциясын қою үшін, пробирканың түбінде тұнба түрінде, РНҚ үлгісі дайын және қолданғанша мұздатқышта сақтайды.

Бөліп алынған РНҚ-мен кері қайтару транскрипциясын жүргізу (РНҚ негізінде (ДНҚ-ға) комплементарлы ДНҚ-мен алынған).

Жабдықтар:

амплификатор (термоциклер);

ПТР боксі немесе жеке стөл, УК-лампасымен жарық түсіретін;

көлемін ауыстыратын автоматикалық пипеткалардың бөлек жиынтығы;

0,5 мл микропробиркаларға штативтер;

ІІТР үшін бірретке қолданатын полипропиленді 0,5 мл микропробиркалар;

микропипеткаларға бірретке қолданатын тұмсықтар;

реактивтер мен бөліп алынған ДНҚ сақтау үшін -20°С-қа мұздатқыш;

сынама салқындатқыш немесе мұз моншасы;

микропробиркаларға жоғары 70-80°С термостат;

бірреттік резеңке қолғаптары мен бөлек халаттары.

Жұмыс жүргізу тәртібі:

1) кері қайтару транскриптазаның реактивтерінен басқа реактивтерді жібітеді, араластырады және сынама салқындатқышқа немесе мұз моншасына салады;

2) 50 мкл ДЕПК-өңделген суға РНҚ тұнбасын ерітеді. РНҚ еріту үшін қоспа дайындау, бұл үшін есеп бойынша бір сынамаға 11 мкл ДЕРС-суын және 1 мкл күйдіргіш праймерді араластырады. Осы 12 мкл қоспада РНҚ тұнбасын ерітеді, әр-қайсысын пипетка арқылы бөлек тұмсықтармен кем дегенде 5-реттен араластырады. Пробиркаларды +75°С температурада 3 минут қыздырып соларада мұзда суытады;

3) бақылау мен бірге сынаманың жалпы санына реакциялық қоспа дайындайды:

— 4N мкл нуклеотидтрифосфат;

— 4N мкл реакцияның 5 реттік буфері;

— 1,5КмклОЕРС-су;

— 0,5 М мкл қайталмалы транскриптаза;

4) 0,5 мкл пробиркаларға 10 мкл-ден тамшылату және 11 мкл РНК ертіндісін қосу. Температурасы 37°С амплификаторға қДНҚ алу үшін 30 минутқа қою. Алынған ДНҚ ПТР-де ДНҚ амплификациясына дайындалған сынама ретінде қолданылады.

Этап 2. ПТР-ді қою.

Жабдықтар:

амплификатор (термоциклер);

ПТР боксі немесе жеке стөл, УК-лампасымен жарық түсіретін;

көлемін ауыстыратын автоматикалық пипеткалардың бөлек жиынтығы;

0,5 мл микропробиркалаға штативтер;

ПТР үшін бірретке қолданатын полипропиленді 0,5 мл микропробиркалар;

микропипеткаларға бірретке қолданатын тұмсықтар;

реактивтер мен бөліп алынған ДНҚ сақтау үшін -20°С-қа мұздатқыш;

сынама салқындатқыш немесе мұз моншасы;

микропробиркаларға жоғары 70-80°С термостат;

бірреттік резеңке қолғаптары мен бөлек халаттары.

Жұмыс жүргізу тәртібі:

1) Таg-полимеразадан басқа жиынтықтағы реактивтердің барлығын жібітеді, аудару арқылы араластырады және сынама салқындатқышқа немесе мұз моншасына салады. Балауызы бар пробирканы 80°С температурада толығымен ерігенше ысытады.

2) N сынама үшін «төменгі» реакциялық қоспаны, бақылау мен бірге дайындайды, бұл үшін бөлек пробиркада араластырады:

— n 5N мкл ионсыздалған сумен;

— n 5N мкд нуклеотидүшфосфаттар қоспасы;

— n 5N мкл праймерлер.

3) Осыны 15 мкл-дан ПТР үшін микропробиркаларға тамшылатады, үстінен 15 мкл ерітілген балауызбен қабаттайды, пробиркаларды қақпақпен жауып әр-қайсысына инфекцияның атын жазады (осындай түрде пробиркалар қолданғанға дейін мұздатқышта бірнеше айлап сақталады, сондықтан бір дегенде 100 данасын дайындап қоюға болады.).

4) N сынама үшін «үстіңгі» реакциялық қоспаны, бақылау мен бірге дайындайды, бұл үшін бөлек пробиркада араластырады: n (10 Н+2) мкл 5-еселенген реакциялық буферін, n (15 Н+3) мкл ионсызданған сумен, n 0,5 Н мкл Таg-полимеразаны (5 бір/мкл).

5) Осыны араластырады, центрифуга арқылы тұнбаға түсіреді және пробиркаларға қатқан балауыздың беткейіне 25 мкл-дан тамшылатады.

6) Оған 10 мкл-дан сынамадан бөлініп алынған немесе бақылау ДНҚ тамызады, оның үстіне абайлап пробиркаларға тигізбей минералды майдан екі тамшыдан тамызады (30 мкл маңында).

7) Амплификатордағы бағдарламаны қосу:

1) 95°С-1мин

2) 95°С-1мин

68°С — 1 мин — 45 цикл
72°С — 1 мин
10°С-24сағат

Амплификатор температурасы 95°С жеткенде, амплификатор ұяшықтарына пробиркаларды қойып, прибордың қақпағын жауып, реакцияның соңын күту (2,5 сағат маңында). Реакция аяқталған соң, пробиркаларды бөлек пакетке жинап, ПТР тағамын талдау бөлмесіне жіберу.

Этап 3. Амплификация тағамдарының электрофоретикалық талдауы.

Ескерушілік!

Амплифицирленген ДНҚ-мен жұмыс бөлек бөлмеде жүргізілуі тиіс, лаборант немесе лаборатория жұмыскерімен бірге.

Жабдықтар:

көлденең қойылатын электрофорезға агарозды гелдің камерасы;

тоқ көзі(100, 150 В);

гелдерді көру үшін ультракүлгін трансиллюминатор;

гелдерді суретке түсіруге арналған фотоаппарат;

амплификация тағамдарын сақтау үшін, температурасы 4°С тоңазытқыш;

бөлек халат және бір рет қолданылатын резеңке қолғабы;

көлемі 1000 см³ және сиымдылығы 2000 см³ өлшеуіш цилиндр;

агарозды балқыту үшін термотұрақты шыныдан жасалған коникалық колба;

агарозды балқыту үшін электроплита немесе микротолқынды пеш;

көлемін ауыстыратын автоматикалық пипеткалардың бөлек жиынтығы;

ІІТР тағамдарына электрофоретикалық талдау жүргізуге арналған жиынтық.

Жұмыс тәртібі:

1) құрғақ реактивтер қоспасын 2000 см³ дистилляцияланған суда ерітеді. Оған 200 мкл 1% этидия бромидін қосады және барлығын араластырады. Жасалған ерітіндіні қараңғы жерде, бөлме температурасында сақтайды (этидия бромиді жарықта күйіп кетеді сол себептен). Егер зертханада шамалы мөлшерде талдаулар (анализ) жүргізілсе, онда буферді этидия бромидінің аздаған өлшеммен араластырады.

2) 1,8 г агарозды өлшеп, термотұрақты шыныдан жасалған колбаға салып, үстіне 100 мл дайын бір реттік буферді құяды да, электроплиткада агароза толық ерігенше ысытады. Бұдан кейін агарозаны тағы да 5 минут қайнатып, колбаны айналдыра отырып суытады.

3) Гель толығымен қатқан кезде, ұяшықтарды бұзып алмай, одан абайлап тырмауышты суырып алады. Дайын гелімен ойықты камераға салады, ұяшықтар теріс электродқа жақын орналасуы керек. ДНҚ сәйкестігіне, оң нәтижеге жылжиды. Камераға 1-еселі, буфермен гельдің үстінен 4-5 мм қалыңдықта құяды.

4) Амплификация тағамдарымен пробиркаларды қатарынан қойып, май қалындығынан 10-15 мкл сынаманы алып, гел ұяшықтарына енгізу (сынамаларды енгізгенде бір ғана тұмсық қолданылса, онда оны әр сынаманы енгізгеннен кейін буфермен шайып отыру қажет).

5) Камераны полярлықты сақтап, тоқ көзіне жалғау. Контакт бұзылуы болмаса, тоқ өткен кезде электродтардан көпіршіктер көтерілуі тиіс. Оптимальды кернеу 100-150 В.

6) Бояғыш (ксиленцианол) ұяшықтан жобамен 1 см өтсе, тоқ көзін өшіріп, гельді трансиллюминаторға ауыстырып, содан кейін ультрокүлгін жарығымен ДНҚ-ның жолақтарының орналасуын қарайды. (бет пен көз арнайы маскамен немесе шынылы пластинкамен қорғаныста болуы керек). Электрофореграмманы «Микрат 300» сезімтал пленкасында фотоға түсіреді немесе суретке салады.

Нәтижені талдау.

Оң нәтижелі бақылаудың сәйкестік жолында 750 қос нуклеотидтерінде пастереллез қоздырғышының геном фрагментіне сәйкес, арнайы қызғылт түсті жарқырап тұрған жолақ болуы керек. Оң үлгілерде үлкен немесе кіші жарқырап тұрған жолағы оң нәтижелі бақылаудың жолағымен қатаң түрде бір қатарда болуы керек.

Теріс нәтижелі бақылау, теріс нәтижелі үлгілер сияқты ешқандай жолақ болмауы керек, гельдің төменгі жағында мөлшерінен төмен 100 қос нуклеотидтер орналасқан, праймер — димерлердің анық емес жуан жолақтарынан басқа.

Материалмен жұмыс істеген уақытта, ПТР-дың құрамындағы көп мөлшердегі торшалардың, арнайы емес ДНҚ геномның көп мөлшері қатысады (50 мкл ампликациялық қоспада : 5 мкг дейін), осы кезде ұяшықтың жанында шоғырланған немесе ұяшықтан бастап жолдың түбіне дейін бірқалыпты орналасқан, гель жолында шмер тәрізді пайда болады. Бұндай шмердің фонында оң нәтижелі үлгісінде арнайы жолақ көрінеді, ал теріс нәтижелі үлгісінде жолақ болмайды.

ПТР мен жұмыс ережесін сақтамағандықтан тест-жүйелерімен келесі нәтижелер байқалуы мүмкін:

1) Егер теріс нәтижелі бақылауда арнайы жолақ шыққан жағдайда, онда жұмыс барысында реактивтерде контаминация болған. ДНҚ бөліп алу этапына кем дегенде үш теріс нәтижелі бақылау қою қажет және осындай мөлшерде контаминацияның көзін табу үшін ПТР этапын қояды. Егер нәтиже бір-екі рет болсын қайталанса, реактивтерді ауыстыру қажет.

2) Егер де оң нәтижелі бақылауда бірнеше рет қойғаннан кейін арнайы жолақ табылмаса, ал оның орнына теріс және оң нәтижелі бақылауда ашық шмерлер болса, онда бұл амплификация өнімдері реактивтердің тотальды контаминация болуын көрсетеді. Праймерларды «ішіндегі» ауыстырып, осы реактивтермен амплификацияны жүргізу арқылы, берілген болжамды анықтауға болады. Берілген жағдайда «ішіндегі» праймерлармен амплификацияланатын жолақ, оң нәтижелі және теріс нәтижелі бақылауда көріне бастайды.

сурет. Полимеразды тізбектелген реакция әдісімен пастереллез ауруын анықтау (ПТР)

2 – сурет. Полимеразды тізбектелген реакция әдісімен пастереллез ауруын анықтау (ПТР)

2.1.4 ИФТ- иммунды — ферментті талдау

Бүгінгі күнге дейін ауылшаруашылық малдарының жұқпалы ауруларын ветеринарлық зертханаларда микроскопиялық, бактериологиялық, биологиялық және серологиялық әдістермен зерттелген. Бұл әдістердің барлығы көп уақыт алады, көп еңбекті талап етеді және зертханада жұмыс істейтін ветеринарлық қызметкерлердің ауруды жұқтыру қауіптілігін арттырады.

Мысалы, дәстүрлі әдістермен пастереллез ауруына ақтық диагноз қою үшін 10 күн, бруцеллез ауруына ақтық диагноз қою үшін 2 ай, туберкулез ауруына 90 күн, құтыру ауруына 30 күн уақыт кетеді, ал қалған жұқпалы ауруларға 8-14 күнде ақтық диагноз қойылады.

Заманауи әдістердің бірі –ИФА- иммунды- ферментті талдау.

ИФА әр түрлі жұқпалы ауруларда антиденелердің көлемін анықтау үшін қолданылады. Сонымен қатар, ИФА гормондарды анықтауда және әртүрлі онкологиялық аурулардаың маркерлерін, вирустық аурулардың маркерлерін анықтауда қолданылады. ИФА әдісімен ауруды 2-3 сағатта анықтауға болады. Мұнда антидененің көлемін, инфекциялық процесстің сатысы мен белсенділігін, ауырып жазылған малды анықтау және вакцина егудің тиімділігін анықтауға болады. Әр иммуноглобулин кластарының антидене санын анықтайды, тіпті аурудың жіті немесе созылмалы кезеңін де анықтауға мүмкіндік береді.

ИФА әдісінің бірнеше артықшылықтары бар:

1.Диагнозды 4-5 сағат ішінде қоюға болады;

2.Жоғары сезімталдылығында;

3.Зерттелетін патологиялық материалдың минимальды көлемін ғана пайдалану мүмкіндігі;

4.ИФА-ны жүргізетін барлық ингредиенттерді сақтау 1жылға дейін және жоғары;

5.Реакцияны жүргізудің қарапайымдылығы;

6.Реакцияның барлық этапына автоматтандыру жүргізілу мүмкіндігі;

Диагностикумдардың салыстырмалы төмен бағасы;

8.Құралмен және көзбен есептеу мүмкіндігі;

Тәсілдің маңызы – ИФТ жанама тәсілінің варианты пастереллез антигенінің әсерімен антиденені айқындау үшін негізделген, полистирол планшетасының беткейіндегі тауық қан сарысуындағы антиденелермен сіңірілген, әрі қарай белсенділігі хромогенді субстратпен көрінетін, пероксидазды ақжелкен ферментімен таңбаланған, анти түрлі антиденелердің көмегімен өзіндік комплексті шығарады.

Қолданылатын орны. Бұл тәсіл иммундық фонды және ветеринариялық бағыттағы оқу орындарындағы малдардың иммунитетінің шиеленісуін анықтау үшін қолдануға болады.

Құрал-жабдықтар мен реактивтер:

+4°С тоңазытқыш;
37°С термостат;
рН-метр;
аналитикалық таразы;
спектрофонометр;
96-ұяшықты полистирол планшеттері;
хлорлы натрий, х.т.;
екі еселенген натрий фосфорқышқылы, 12-водн., х.т.;
натрий көмірқышқылы, х.т.;
натрий көмір қышқылының қышқылы, х.т.;
дистилляцияланған су, тұз қышқылы, х.т.;
күкірт қышқылы, х.т.;
лимон қышқылы, х.т.;
ортофенилендиамин, су тотығы, твин-20, х.т.;
трисоксиметил аминометан, х.т.;
жылқының кәдімгі сарысуы, антитүрлі антидене пероксидазасымен конъюгат,
тауықтың гипериммунды сарысуы, тауықтың кәдімгі сарысуы.

Реакция қою үшін қажетті ертінділермен материалдар:

0,1 М карбонаттық-бикарбонатты буфері, рН 9,5-9,6, антигенді көбейту үшін;
натрий көмірқышқылы — 3,18 г, натрий көмірқышқылының қышқылы — 5,88 г, суды 1000 мл мөлшерге дейін +4°С жоғары температурада сақталады;
0,05 М трис-НСL + 0,2 М NaCl рН 7,4-7,6.

Біріншіден екі ертінді дайындайды: 1) натрий хлор 293 г, суды 2000 мл дейін (2,5 М); 2) трис(оксиметил)аминометан 121,0 г, су 1000 мл дейін (1 М), концентирленген тұз қышқылымен рН 7,4-7,6 жеткізеді. Содан кейін 1-ші ерітіндіден 40 мл және 2-ші ерітінді 25 мл және суды 500 мл дейін алып араластырады, +4° С температурада сақтайды.

Сынамалы сарысуларды, антидене препаратты (оң және теріс бақылау) анти түрлі антидене конъюгатымен пероксидазаны 0,5 М трис-НСІ +0,2 М С1 0,01% твин-20, рН 7,4-7,6 ерітіндісінде қажеттті концентрацияда көбейтеді.

Қатан фазалы сорбенте бос орындарды толықтыру үшін 0,05 М трис-НСІ + 0,2 М NaС1, 0,01% твин-20, 10% жылқының сарысуы ерітінділері қолданылады.

Сорбенті байланыссыз компоненттерден жууды 0,05 М трис-НСL мен 0,2 М Na Cl, 0,01 % твин – 20, 10 % жылқы сарысуын қолданады.

Ақжелкек пероксидаза субстратты ретінде 0,04 % ортофенилендиамин ерітіндісін фосфатты-цитрат буферінде рН 4,9 және 0,4 % H₂O₂ қолданады. Ерітіндіні қолданар алдында дайындайды.

Фосфатты – цитрат буферін 24,3 мл А ерітіндісін және 25,7 мл Б ерітіндісін рН 4,9 барын араластыра дайындайды. А ерітіндісі 0,1 М лимон қышқылы (19,2 г қышқылды 6000 мл суға) +4⁰С сақталады. Б ерітіндісі 0,2 М Na₂HPO₄, 14 H₂O (71,6 г тұзды 1000 мл суға) бөлме температурасында сақтайды.

Реакцияны қою тәсілі

Планшеталарды сенсибилизациялау. Планшет ұяшықтарына 0,1 М карбонаттық бикарбонат буферінде рН 4,9 1-5 мкг/мл концентрациясына дейін көбейтілген құтырық ауруының вирус антигенін 100 мкл құямыз. +4⁰С температурада 18 сағат инкубациялаймыз. Байланыспаған антигендерді алып тастағаннан кейін ұяшықтарға 10 % жылқы сарысуынынң ерітіндісін 100 мкл құямыз. 1 сағат бойы бөлме температурасында инкубациялайды. Осыдан кейін 23 т. көрсетілген ерітіндісімен ұяшықтарды 3-4 рет жуады.

Сынаманы сарысумен антитүрлі конъюгатты енгізу.

Бірінші көлденең қатарға 1:100 қатынаста көбейтілген сынамалы және бақылаулық сарысуды 200 мкл құямыз. Сарысуды көбейту үшін 2 есе 1:100-1:12800 дейін 23 көрсетілген ерітіндісін дайындайды. Теріс нәтижелі бақылау ретінде кәдімгі қалдық сарысуын, ал оң нәтижелі бақылау үшін 1:1600 қатынансынан төмен емес белгілі антидене титрі бар сарысуды қолданады. 37С⁰ температурада 1,5-2 сағат ішінде инкубациядан кейін және планшет ұяшықтарын жууға арналған буфермен 3-4 рет жуады, әрбір ұяшыққа 23 к. көрсетілген пероксидаза буферіндегі түрлі антидене жұмыстық көбейген конъюгатын 100 мкл мөлшерде құямыз, содан кейін 37⁰С температурада 1 сағат инкубациялайды. Ұяшықтарды үш қайтара жуады.

Нәтижені талдау.

Субстратты енгізу және реакцияны тіркеу.

Субстраттық индикатор қоспасын дайындаймыз және әрбір ұяшыққа 100 мкл субстрат ерітіндісін құямыз. 10-15 минут бөлме температурасында инкубациялайды. Әрбір ұяшыққа 50 мкл 10% күкірт қышқылының ерітіндісін қосып реакцияны тоқтатады. Реакцияны тіркеуді жалпы көзқараспен боялу үдемелігіне байланысты немесе спектрофотографиялық 492 нм бойынша. Соңғы жағдайда сарысу титрін, оның максимальды көбеюін санайды, ұяшықтардағы теріс нәтижелі бақылау сарысуымен оптикалық тығыздығы оның оптикалық тығыздығының көлемі 2 есе басым болады. Титрі 1:400 қатынаста не одан жоғары болса, сынама қан сарысуы оң нәтижелі болып саналады.

Кесте 2.3 — Жұқпалы аурулардың әр сатысындағы антиденелердің мөлшері (ИФТ бойынша)

Ауру сатысы	Ig-M	Ig-A	Ig-Q
Ауру жұққаннан кейін 2апта	—	+	—
Ауру жұққаннан кейін 2,5-3апта	+	+	—
Ауру жұққаннан кейін 3-4 апта	+	+	+
Созылмалы аурудың асқынуы	—	+	+
Созылмалы фаза	—	+/-	+
Емделген инфекция	—	—	+
Аурудан сауығу кезі	—	Емдегеннен кейін 3-4 рет титр төмендеуі	Емдегеннен кейін 1-1,5 айдан кейін 4-8 рет титр төмендеуі
Теріс нәтиже	—	—	—

ИФА-ны жүргізу үшін 96 ұялы полистиролды планшет қолданылады, олардың ұяшықтарының қабырғасында әр аурудың антигендері алдын ала адсорбирленген. Зерттелетін материал немесе қан сарысуы планшеттегі ұяшыққа тамызылады, мұнда антигенге гомогенді антидене жабысады. Ал жабыспаған антиденелерді жуып, алынып тастайды. Сонан соң, ұяшыққа ферментпен белгіленген иммуноглобулинге қарсы антидене құяды. Егер зерттелетін материалда немесе қан сарысуында антидене бар болса, онда олар антигендердің ролін орындап, белгіленген антиденелерге әсер етеді. Жуғаннан кейін хромогенді заттарды қосу арқылы ұяшықтардың боялуымен реакцияны оқуға мүмкіндік береді. Боудың интенсивтілігі ферменттің мөлшеріне пропорционалды, яғни антидененің санына тең.

2.2 Өзіндік зерттеудің нәтижелері

Қорыта айтқанда, Түлкібас аудандық малдәрігерлік зертханасындағы зерттеулер адамдар мен жануарлар үшін ортақ аса қауіпті жұқпалы аурулардың, сондай- ақ барлық мал түлігі үшін қауіпті аурулардың бірі болып табылатын пастереллез ауруына дұрыс диагноз қою үшін, зертхананың бактериологиялық бөлімі маңызды роль атқаратынын көрсетті.

Өзіндік зерттеуді жүргізгенде басты мақсат — ауруды дұрыс балау, сонымен қатар анамнезді дұрыс жинап, зертханалық зерттеулерді дұрыс жүргізе білу, қажетті анықтама құжаттарды, жолдамаларды дұрыс толтырып, соңғы заманауи зертханалық әдістерді игеріп, олардың қаншалықты тиімділігін анықтау және Оңтүстік Қазақстан облысында пастереллез ауруына қарсы қолдаданылатын сауықтыру және алдын алу шараларын игеру болып табылады.

Зертхананың ветеринарлық қызметкерлерімен бірге пастереллез ауруына диагнозды микроскопиялық, бактериологиялық, биологиялық және полимеразды – тізбекті реакция көмегімен қойдық.

Сонымен қатар, пастереллезді зерттеудің заманауи – ПТР, ИФР әдістерін зерттеп игердім.

ПТР реакциясын былай деп айтады — бұл реакцияның көмегімен бір мая шөптің арасына жоғалған инені тауып алуға болады және сол инемен қайтадан шөп маясын тұрғызу.

Бұл әдістің маңызы ПТР – дың көмегімен пастереллез ауруын айқындау және бірнеше сағаттың ішінде ДНҚ фрагментінің миллиондаған таңдаулы көшірмесін алуға болады. ПТР әдісімен өзіндік ДНҚ фрагментінің амилификациялау үшін, белгілеп қоршалған нысана — фрагментінде, ДНҚ – нуклеотид тізбегінің екі қысқа алаңын қажетті түрде білу керек. Осы тізбектердің негізінде екі олигонуклеотидтерді (праймерлер) химиялық синтездейді, олар ПТР-дің әрбір циклында ДНҚ полимеризациясын қозғау үшін қажетті. ҚР АШМ Түлкібас аудандық зертханасында және ветеринарлық инспекциясында жүргізілген өзіндік зерттеу жұмыстарым кең ауқымды болды. Пастереллез ауруын жою және алдын алу шаралары үшін қажетті жолдама құжаттарын, анықтамаларды дұрыс толтыруды үйрендім. Түлкібас ауданында лицензиат мал дәрігерімен бірге ауылшаруашылығы малдарының жұқпалы ауруларына қарсы вакцинация жасауды үйрендім.

Кесте 2.4 — Пастереллез ауруын лабораториялық зерттеу әдістерінің нәтижелері 2012ж.

№ р/н	Мал түрі мен саны	Зерттеу әдістері мен нәтижелері
		Микроскопиялық	Бактериологиялық	Биологиялық сынама	ИФА	ПТР
		Оң нәтиже	Оң нәтиже	Оң нәтиже	Оң нәтиже	Оң нәтиже
1	Ірі қара мал — 25	—	1	1	4	4
2	Қой-ешкі — 14	—	—	1	2	2
3	Жылқы – 4	—	—	—	—	—
4	Шошқа — 5	—	—	—	—	—
5	Барлығы — 48	—	1	2	6	6

Кесте 2.5 — Пастереллез ауруын лабораториялық зерттеу әдістерінің тиімділігі

№ р/н		Зерттеу әдістері
№ р/н		Микроскопиялық	Бактериологиялық	Биологиялық сынама	ИФА	ПТР
1	Зерттеу ұзактығы	1күн	10 күн	10 күн	3-4сағат	3-4сағат
2	Нәтижелері	+ теріс нәтиже	++ теріс нәтиже	++++ оң нәтиже	++++ оң нәтиже	++++ оң нәтиже

Кесте 2.6 — Пастереллезге түскен ауылшаруашылығы малдарының патологиялық материалын ПТР әдісі бойынша сараптау (2012 жыл)

№қ/с	Түскен күні	Экспер-тиза нөмірі	Шаруашылық тың аты, мекен-жайы	Түскен материал дың аты	Зерттеу түрі	Сын-ама саны	Неге зерттеу
9 1	02.02.2012	21	Машат ауылы, Жанкельдин к.21	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
2	02.02.2012	52	Еңбекші ауылы,Садовая к.32	тауық	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
33	03.02.2012	53	Қызылбастау ауылы, Рысқұлов к.11	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
44	04.03.2012	64	Мичурин ауылы, Абай к.18	тауық	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
55	04.03.2012	77	Жаскешу ауылы, Коммунар к.14	қой	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
66	05.03.2012	78	Мичурин ауылы,Тасты к.26	тауық	ИФТ,ПТР	2	Пастереллез
77	05.04.2012	81	Кемербастау ауылы, Ақбұлақ к.12	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
88	06.04.2012	85	Майлыкент ауылы, Матай к.35	ешкі	ИФТ,ПТР	2	Пастереллез
99	06.04.2012	87	Дауан ауылы, Балықшы к.22	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
110	07.04.2012	88	Ақбиік ауылы, Исабаев к.24	қоян	ИФТ,ПТР	4	Пастереллез
111	08.05.2012	96	Құлан ауылы, Бақшалы к.15	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
112	08.05.2012	97	Шақпақ баба ауылы, Төлеби к.28	Ірі қара малы	ИФТ, ПТР	1	Пастереллез
113	10.05.2012	98	Рысқұлов ауылы, Аманкелді к.21	тауық	ИФТ, ПТР	2	Пастереллез
114	10.05.2012	100	Мичурин ауылы, Заречная к.8	тауық	ИФТ,ПТР	2	Пастереллез
115	09.06.2012	111	Шұқырбұлақ ауылы, Бабаев к.33	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	2	Пастереллез
116	10.06.2012	112	Келтемашат ауылы, Қойбағаров к.3	ешкі	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
117	15.07.2012	121	Қызылту ауылы, Рысқұлов к.17	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
118	10.08.2012	129	Жабағылы ауылы, Заканал к.13	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
119	11.09.2012	135	Қызылту ауылы, Мирное к.22	жылқы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
220	12.09.2012	136	Түлкібас ауылы, Әуезов к.15	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
221	14.09.2012	138	Мичурин ауылы, Шахан к.24	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
222	16.09.2012	141	Састөбе ауылы, Аль – Фараби к. 9	тауық	ИФТ,ПТР	2	Пастереллез
224	17.10.2012	162	Қызылту ауылы, Жеңіс к.26	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
225	25.10.2012	168	Тастұмсық ауылы, Интернационал к.7	қоян	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез
226	25.10.2012	169	Амангелді ауылы, Айманов к.18	Ірі қара малы	ИФТ,ПТР	1	Пастереллез

Кесте 2.7 — Республикалық бюджеттің есебінен жүргізілген пастереллезге алдын алу шаралары

№ р/н	Аурудың аты және жануардың түрі	2012 жылы жоспар бойынша егілетін жануарлар саны	Жылдың басында егілген жануар саны
1	Пастереллез
1.1	Мүйізді ірі қара мал	1500	500
1.2	Уақ малдар	7000	5000
1.3	Жылқылар	2000	2000
1.4	Түйелер	1000	1000
1.5	Жабайы жануарлар	—	—

Тіршілік қауіпсіздігі және Еңбекті қорғау бөлімі

Ірі қараның пастереллез ауруы(Раsteurellosis)- жіті өткенде өлітиюдің белгілерімен, ал жітілеу және созылмалы кезінде негізінен өкпенің қабынуымен ерекшеленетін сүтқоректілер мен құстардың көптеген түрлері ұшырайтын жұқпалы ауру.Пастереллездің індеттік ерекшелігі — оның бір жерге орын теуіп, энзоотия ретінде байқалып, тұрақты індет ошағының қалыптасуы.

Дипломдық жұмысы Оңтүстік Қазақстан облысы,Түлкібас ауданының мал шаруашылығындағы әртүрлі тұқымдас ірі қара топтарының арасындағы пастереллез ауруының індеттік факторларын, аурудың таралуын, энзоотияның өсіп-өнуін, диагностикасын, соның ішінде ауруды заманауи балау әдісі – полимеразды – тізбекті реакциясымен зерттеп, осыдан алынған мәліметтерге байланысты, ауруға қарсы тиімді күрес шараларын ғылыми және практикалық тұрғыдан дәйектеумақсатымен орындалды.

Агроөнеркәсіптік шаруашылығынажататын тіршілік әрекеттердің барлық жақтары ғылыми зерттулерін жүргізумен бірге жалпы «Тіршілік қауіпсіздігі»тұрғыдан қарастырылуы қажет.

Кәзіргі заманда «Тіршілік қауіпсіздігі» атты адамның өміршеңдік саласын бір қатар тармақтары құрайды деп есептеледі. Олар табиғи және техногенды төтенше жағдайлармен байланысты іс-шаралар, еңбек жағдайын дұрыс ұйымдастыру, оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қарулы соқтығыста болатын қауіптілер, әсіресе қарсылас жаппай қырып жоятын қару пайдалануға байланысты жасалатын әрекеттер(Азаматтық қорғаныс саласы). Бұл аталғандардың әрқайсысы көп және ірі бөлімдерден тұрады, мысалы, құқықтық аспектілері, қауіптіліктерді мониторинг жасап алдын алу, еңбектің қауіпсіздік техникасы (яғни қауіпсіздік ережелері).Өрт қауіпсіздігі және өндірістік санитария тағыда бөлек орын алады.

Агроөнеркәсіптік шаруашылығында Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру.

Агроөнеркәсіптік шаруашылығына келсек, мұнда мал және өсімдіктердің кең тарайтын ауруларына- эпизоотиялар мен эпифитотияларға жол бермеу мәселесі алға шығады, сондай-ақ астық пен орман өрттері орасан зор нұқсан келтіру мүмкін.

Агроөнеркәсіптік шаруашылығыныңобъектілерінде малды және өсімдіктерді қорғау, жау соққысына душар болған қалаларға көмек көрсету топтары құрылады. Ауыл-шаруашылық объектілер қаладан өнеркәсіп мекемелер көшіріліп, зарарданған аймақтардан келген адамдарға көмек және емдеу көрсетуді қамтамасыз ету -Азаматтық қорғаныс тұрғыдан қарағанда негізгі міндеттері.

Соғыс уақытында ауыл-шаруашылық жағдайына келсекАзаматтық қорғаныстың келесі міндеттері мен іс-шаралары талап етіледі:

— азық-түлікті, су көздерін радиоактивті, уландырғыш және бактериялық заттардан қорғау тәсілдері;

-жем-шөпті қорғау(сүрлем дайындалатын мұнаралар, мал шаруашылығы қожалықтары территориясындағы сақталатын азық, шөп, сабан үймелерін залалсыздандыру, адамдардың жеке басты қорғау құралдарын қолдану, мал ішетін суы, лабораториялық және ветеринарлық зерттелер);

-зиян әсерге түскен малды дәрігерлік жолымен өңдеу(залалдың түрі мен дәрежесін анықтау, кешенді түрінде тазалау, бактериялық заттармен залалданғанда малдәрігерлік өңдеу,оқшаулау шаралары, мал өңдеу барысында адамдар тыныс алу мүшелерін және теріні қорғайтын құралдарды пайдалану, сәуле ауруы туралы түсінік, бактериялық зақым ошағы туралы түсінік, мал шаруашылығы қожалықтарын радиацияға қарсы икемдеу іс-шаралары, аса құнды мал тұқымдарын қорғау, профилактикалық егу жұмыстары, малды қорғау бекетінің міндеттері);

— азық-түлік пен суды дезактивациялау(дозиметрлік бақылау жүргізу, дезактивациялау әдістері, арнайы дезактивациялау алаңын жабдықтау);

-халықты көшіру мен қоныстандырудың негізгі қағидалары (көшіру органдары, олардың құрылымдары мен міндеттері, көшіру қабылдау комиссиялары (КҚК), көшіру-қабылдау пункттері (КҚП), қоныстандыру мен көшіруді қамсыздандыру, көшірілген халықты орналастыру үшін қорғаныс ғимараттарын дайындау, коғамдық тәртіпті сақтау күштері, жеке қорғаныс кұралдары, медициналық қамсыздандыруды);

— дезактивациялау, дегазациялау, дезинфекциялау (дератизация, дезинсекция);

— арнайы тазалау жумыстарын өткізу.

Бейбітшілік кезде шаруашылық жүргізуші нысандарды табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғау (алдын алу, құткару және басқа шұғыл жұмыстарды ұйымдасгыру мен жүргізу негіздері), орман өрттерін, дала өрттерін сөндіру, жер сілкіну кезінде жүргізілетін құтқару және басқа да шұғыл жұмыстар(кәзіргі заманда жер сілкіну ауыл жерге де едәуір нұқсан келтіре алалады), аулда жиі болатын су тасқыны кезінде жүргізілетін құтқару және басқа шұғыл жұмыстар, сел және қар көшкіні кезінде жүргізілетін құтқару жұмыстары, қар басып калушылық пен мұз басудағы табиғи апаттардан қорғану.

Еңбек қорғау аспектілері.

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15-мамырда қабылданған №251 Еңбек кодексін талдай келе, соның ішінде нормаларды кеңейту мен саралау бөлігінде еңбек қатынастарын реттейтін, еңбек заңын реформалау бағытында маңызды қадам жасалды деп айтуға болады.

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 1-маусымда күшіне енгізілген Еңбек кодексі жұмыс беруші мен жұмыскердің арасындағы қарым-қатынастарды нормативтік реттеуді түбірімен өзгертті. Олардың қарым-қатынасындағы іргетас ендігі жерде екі жақтың да еңбек нәтижелеріне мүдделілігі болып табылады, жұмыскер жұмыс берушінің жоғары еңбек көрсеткіштеріне жетуіне мүдделі, өйткені оның еңбек ақысы, әлеуметтік кепілдіктері мен өтемақылар осыған тікелей байланысты. Міне, осылай жұмыс беруші мен жұмыскер арасында еңбек шарты жасалған жағдайда, жұмыс беруші жоғары өндірістік көрсеткіштерге, жұмыскер еңбек өнімділігіне ұмтылады.

Сонымен, Еңбек кодексі жұмысшылардың жағдайларын барынша жақсарту-ын, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.

Өндірісте еңбекшілерге қолайлы еңбек жагдайын жасауда әр түрлі санитарлық нормаларды сақтаудың мәні зор. Ең алдымен, құрылыстарды жобалау мен тұргызу сатысында оларга белгіленген санитарлық нормалар-дың сақталуы ескерілуі тиіс. Санитарлық нормаларға сәйкес, ауыл шаруашы-лыгы өндірісіндегі құрылыстар тегіс жерге және су ағып кететіндей азғана еңкіш орналастырылады. Жер астының суы үй астындағы бөлмеден төмен болуы тиіс және ауыз су, жол, электр жарығы келтірілуіне ыңғайлы жерге салынуы тиіс. Сондай-ақ, өндірістік құрылыстың санитарлық сақтану аймағы оның қандай өнім шығаратынына және жұмыс түріне байланысты анықта-лады. Мысалы: елді мекеннен улы химикаттар мен минералды тыңайтқыш-тардың қоймасы 200 метр, мал фермалары 300 м, шошқа фермасы 500 м, қүс фабрикасы 500 м, мал емдейтін орын 200 м, мал азығын дайындайтын цех 100 м, гараждар мен шеберханалар 100 м, астық пен көкөніс қоймалары 50 м қашықтықта орналасуы тиіс.

Лабораториялардың (зертхана) арасы да оларды желдетіп, табиғи жарықтандыру мақсатында белгілі бір қашықтықта орналастырылады. Ауланың 15-20 пайызы көгалдандырылуы тиіс.Лабораториялардың ауданы онда жұмыс жасайтын адамдардың санына байланысты болады. Мысалы: бір адамға 4,5 м² жер болуы тиіс. Одан басқа шешінетін бөлме, жуынатын бөлме, дәретхана, әйелдер үшін санитарлық бөлме, т.с.с. болуы қажет. Жұмысшы-лардың денсаулығы олардың жұмыс орнының дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Сондықтан жұмыс орындары жұмысшыға ыңғайлы, жүк көтер-гіш крандармен жабдықталған болуы тиіс. Жұмыс орны желдеткішпен, жарықпен қамтамасыз етілуі қажет. Бөлменің іші мен онда орналасқан жаб-дықтардың түсі ашық, әдемі бояулармен өрленгені дұрыс.

Мал жаятын аулалар мал қораларынан тыс жерде болғаны дұрыс. Әрбір ірі қараға норма бойынша 7-15 м², ал бүзауға 5 м² жер бөлінуі тиіс. Мал қораларының кешенінде, өндірістік (мал түратын, оған күтім жасайтын) аймақ, әкімшілік-шаруашылық аймағы, азықтық аймақ және малдың қиын (тезек) сақтайтын аймақтар болады. Өлген малды көметін жер қорадан 500 м қашықтықта орналастырылады.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру мақсатында улы химикаттар, минералды тыңайтқыштар, қышқылдар мен сілтілер, түрлі еріткіштер, жуғыш сұйықтар және жанар-жағармайлар көптеп пайдаланы-лады. Мұның өзі ағзаның өмір сүруіне кері әсерін тигізеді. Оның әсері сол улы заттардың мөлшеріне тікелей байланысты.

Улы химикаттар мен уландырғыш заттар адамның ағзасына тыныс алу жолдары арқылы, дененің жарақаттанған жерлері арқылы, сондай-ақ ішкі ас қорыту жолдары арқылы барады және ол ағзаны қатты уландыруы мүмкін. Улы химикаттармен жасалатын жұмыстар зиянды болғандықтан, оған 18 жасқа дейінғі жасөспірімдер, жүкті әйелдер, емізулі баласы бар әйелдер, дәрігерлік комиссияның рұқсаты жоқтар, науқас және мас адамдар жұмысқа жіберілмейді. Тұқымды дәрілеуге және түрлі қоспалар дайындауға жасы 55-тен асқан ерлер мен 50-ден асқан әйелдер жіберілмейді. Улы заттармен жұмыс жасауға жіберілген адамдар еңбек қорғаудың нүсқауын алуы тиіс. Сондай-ақ, мына төмендегідей талаптар орындалуы тиіс: демалыс орны белгіленіп, онда қол жуғыш, сүлгі, сабын және дәрі-дәрмек болуы; арнайы киімдер мен қорғану құралдары берілуі (көзәйнек, респиратор, противогаз, т.с.с.); жұмыстың үзақтығы 6 сағаттан аспауы, ал күшті әсер ететін улы заттармен жұмыс істейтіндерге 4 сағаттан аспауы; жұмыс кезінде әрбір сағат сайын 10 минут үзіліс жасау.

Улы заттар арнайы дайындалған қоймаларда сақталады және ол тек қана мекеме басшысының рұқсатымен жауапты адамға ғана босатылуы тиіс.

Өндірісті жарыңтандыру екі түрлі жолмен, яғни табиғи және жасанды жарықтармен анықталады. Табиги жарықтылық дегеніміз — кұн сәулесінің немесе аспан күмбезінің түсіретін жарығы. Ол жарық жұмыс орнына жоғары-дан, қапталдан немесе аралас түсірілуі мүмкін. Әдетте, жоғарыдан және аралас түсірілген жарық бөлмені біркелкі жарықтандырады. Табиғи жарық жеткіліксіз болған жағдайда және тұн мезгілінде жасанды жарықтар пайда-ланылады. Бұл жағдайда қызу лампалары немесе люминесңентті лампалар қолданылады. Жасанды жарықты пайдалану мақсатына қарай жұмысшы, апаттық, эвакуаңиялық және сақшы жарық деп бөледі. Сондай-ақ, жасанды жарықтылық орналастырылуына қарай жалпы жарық, жергілікті жарық және аралас орнатылған жарық болуы мүмкін. Жалпы жарық бөлмені түгелдей біркелкі жарықтандырады, жергілікті жарық тек қана жұмыс орнын жарық-тандырады, ал аралас орнатылған жарық жоғары дәлдіктегі жұмыстарды атқаратын жұмыс орындарын жарықтандырады.

Бір шырағданның жарықтылығын төмендегі формуламен аныңтауға болады:

Ф = (И_н*S*Z*К_з)/(N*г)

И_н — жарықтың нормасы, лк; S — бөлменің ауданы, м²; Z = 1,15- орташа жарықтылықтың ең төмен жарықтылыққа қатынасын анықтайтын коэф-фициент; К_з — қор коэффициенті; N — шырағданың, светильниктің саны; г — жарықты пайдалану коэффициенті.

Ауыл шаруашылығында түрлі насекомдармен қарсы күресу мақсатында, азық-түлікті қайнатып залалсыздандыру мақсатында және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізғенде радиоактивті заттар пайдаланылуы мүмкін. Олар зиянды сөулелер шығарады. Қоршаған ортаның сәулелендіру сыртқы сәуле көзінің әсерінен немесе ағзаның іші арқылы жене аралас жағдайда әсер етуі мүмкін. Әрине, өндірісте мүмкіндігінше сәуле көздері жабық жағдайда пайдаланылады. Оган қоса, радиоактивті заттармен жұмыс жасағанда төмен-дегідей талаптар орындалуы тиіс: радиоактивті сәуле көздері қор-шалып қойылады; сәулені жерге немесе адам жоқ жаққа бағыттау қажет; сәуле көзін адамнан қашық жерге орналастыру қажет; сәуле жанында адамдардың көп жүрмеуін қадағалау қажет; сәуледен қорғандыратын экрандарды пайдаланған дұрыс.

Мал шаруашылығының өнеркесіптік негізге көшуі инфрақызыл және ультракүлгін сәулелер шығаратын жарық көздерін пайдалануға мүмкіндік береді. Инфрақызыл сәулелер затты қыздыру үшін, ал ультракүлгін сәулелер жануарлар мен құстарды сәулелермен емдеу үшін пайдаланылады. Сондай-ақ, оның екеуі де сүтті пастерлеуге, сапасын арттыруга пайдаланылады. Инфрақызыл және ультракүлгін сәулелер шығаратын электр қондырғыларын пайдаланғанда төмендегідей талаптар орындалуы тиіс: ең алдымен электр қауіпсіздігі сақталуы қажет; сәулелендіретін қондырғылар орнатылған жерде қауіпсіздік техникасы жазылған нүсқау ілініп қойылады; Бұл сөулелер көзге зиянды болғандықтан, оған жақын жерден қарауға болмайды (тіпті көзәйнек-пен де); кәдімгі люминесцентті шамдарда сынап болатындықтан, олардың жарамсыздарын сындырып, шүқырға көму қажет. Теледидар, радио, термикалық-электрлік өңдеу жасайтын қондырғылар да инфрақызыл және ультракүлгін сәулелер шығарады. Оның электрмагнитті өрісі адам ағзасына зиянды әсер етеді. Олардан қорғану үшін түрлі экрандар пайдалану, арнайы киімдер мен көзәйнектер пайдалану қажет.

Адамның ағзасына электр тогының әсері әр түрлі болуы мүмкін. Атап айтқанда, токтың әсерінен адам денесіндегі үлпалардың жыртылуы, дененің күюі, қанның үюы, жүйке жүйесінің жұмысының бүзылуы, сол арқылы жүректің, өкпенің және кейбір бұлшық еттердің жұмыстары тоқтауы мүмкін.

Электр тогының адамға әсерін, негізінен, екі түрге бөледі: электр жарақаты (дененің кейбір жерлері); электр соққысы (жүрек пен өкпенің жұмысының бірдей тоқтауы).

Жылғы зерттеудің қорытындысы бойынша, жиілігі 50 герц, күші 0,1 ампер ток 3 секунд ішінде адамның жүрегін тоқтатады. Адам 0,02 ампер токта есінен айырылып, өзін-өзі игере алмайды. 0,01 ампер ток қауіпсіз деп есептеледі, өйткені бұл кезде адам токтан қолын өзі ажыратып әкете алады. Токтың адамға әсері оның жанасу уақытына да байланысты. Тіпті токтың адам денесімен жүру бағыты да шешуші рөл атқарады. Өйткені, жүрек арқылы өткен ток өте қауіпті болады, сондай-ақ жүйке жүйесіне токтың әсер етуі де өлімге душар етеді. Мысалы, жүйке жүйесіне әсер еткен 0,08 ампер токтың өзі адам өлтірген. Электр тогының малға әсері де адамға жасайтын әсерімен бірдей.

Енді электр тогынан қорғану жолдары қандай? Электр қондырғыла-рында жұмыс істеуге тек қана куәлігі бар, аттестациядан өткен адамдарға рұқсат етіледі және олар инструктаждан өтуі тиіс; Токпен жұмыс жасайтын адамдардың денесі, киімі, құралдары құрғақ болуы тиіс; Токпен жұмыс істегенде қорғану құралдарын пайдалану қажет. Олар: изоляцияланған тұтқалар мен құралдар, ток өткізбейтін резеңке қолғаптар мен кебістер, уақытша қоршаулар, электр тогын жерге түйықтағыштар, нөлдік сымға тұйықтау, көзәйнектер, монтердің белдіктері, т.с.с. Электр қондырғылары орнатылған жерлерге түрлі плакаттар мен жазулар ілінуі қажет. («өмірге қауіпті!», «кіруге болмайды!», «кернеумен жұмыс істеп түр!», т.с.с.);

Жұмыс барысында электрлік қондырғылардың ток жүретін жерлерінің сыртқы оқшаулағыш қаптамалары зақымдануы мүмкін. Соның әсерінен электрқозғалтқыштың қорабы, станоктар мен стендтердің қораптары, т.б. тораптардың қораптары электр тогына тұйықталып электрлік кернеуде болады. Егер ол қораптарға адам жанасса, онда оны ток ұрады, тіпті өлтіріп жіберуі мүмкін. Сондықтан электр қондырғыларының металдан жасалған ток жүрмейтін бөлшектері жерге тұйықталуы тиіс. Сонда ғана оған жанасқан адамға әсер ететін электр тогының күші қауіпсіз деңгейге дейін төмендейді. Нөлдік сымға тұйықталған желілерде зақымдалған фазаның сымы нөлге тұйықталған қорапқа жанасқан кезде сол фазада қысқа тұйықталу үдерісі болады да, тез балқитын сақтандырғышты күйдіріп немесе ажыратқыш автоматқа әсер етуі арқылы апат болуы мүмкін учаскені тізбектен ажыратады. Бұл үдеріс тез атқарылуы үшін қысқа тұйықталу тогының күші жоғары болуы тиіс.

Ауыл шаруашылығындағы еңбек жағдайы өнеркәсіп пен құрылыстағыдан гөрі көп өзгеше.

Мәселен, егін және мал шаруашылығымен айналысатын кәсіпорындардың аумағы үлкен. Демек, жұмысшылар мен машиналардың алыс жерлерге баруына тура келеді. Сондай-ақ, бір адам әр түрлі жұмыстарды атқаруы мүмкін. Олар ашық ауа астында, ауа райының және жолдың түрлі жағдайларында жұмыс істейді. Әр түрлі жұмыстарды атқару үшін түрлі-түрлі машиналар мен механизмдер пайдаланылады, машиналар мен тракторлар көбіне жолсыз, далалық жерлерде жұмыс істесе, кейде механизаторлардың жеке-жеке учаскелерде жұмыс істеуіне тура келеді.

Жыл маусымының өзгеруіне байланысты жұмыстың бүкіл технологиялық үдерістері де өзгеріп түрады. Сондықтан адамдар бір жұмыстан екінші жұмысқа ауыстырылып отырады. Қысқасы, ауыл шаруашылығында еңбек жагдайының елеулі ерекшеліктері бар.

Осындай жағдайларда, басшылар мен мамандардың еңбек қорғау шараларын сәл әлсіретуінің өзі адамдардың жарақат алуы мен науқастануына әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондықтан жұмысшыларды әр түрлі жұмысқа пайдаланғанда еңбек қорғау заңдылықтарының ережелері қатаң сақталуы тиіс. Айталық, автомобильдердің, тракторлар мен комбайндардың жүргізушілерінің көздері жақсы көретін, қүлақтары жақсы еститін, жүйке жүйелері сау адамдар болуы шарт. Олардың жұмыс істеуге кедергі жасайтындай дене кемшіліктері болмауы тиіс. Сол себепті, жұмысқа қабылданарда олар міндетті түрде дәрігерлік байқаудан өткізіледі.

Ауыл шаруашылыгының әр түрлі жұмыстарына адамдарды пайдалануда олардың жасы, жынысы, денсаулығы, кәсіби шеберлігі, мамандығы, жұмыс өтілі, дәл сол кездегі ахуалы ескеріледі. Мәселен, жұмысқа науқастанып тұрған шаршаған немесе мас адамдарды пайдалануға болмайды. Жұмыстың техникасы мен технологиясын және қауіпсіздік техникасы ережелерін білмейтін адамдарды жүмсауға тыйым салынады. Ауыр жұмыстар мен еңбек жағдайы денсаулыққа зиянды жұмыстарға әйелдер мен жасөспірімдерді пайдалануға болмайды. Сондай-ақ, улы химикаттармен жұмыс істеуге, электр жабдықтарында, жылу жүйелерінде жұмыс жасауға, техниканы жүргізуге тек қана арнайы дайындығы бар, сол мамандықтың куәлігін алған адамдар ғана қабылданады. Тіпті, сүрлем, пішендеме салуға І-ІІ класты трактор жүргізушілері пайдаланылуы тиіс.

Жұмысқа қабылданатын адамдар қауіпсіздік техникасының нүсқауын алуы шарт.

Мал қоралары қауіпсіздік техникасы мен өндірістік санитария талаптарына сай болуы тиіс. Асау малдардың тұрған жерінде «Сақ болыңыз!», «Сиыр тұлайды», «Ат тістейді», т.б. жазулар ілініп қойылуы тиіс. Жұмысқа кірісер алдында малдың байлауының дұрыстығын, жарықты және белгі беретін аспаптардың жұмысын тексеріп алу қажет. Сүзеген сиырлардың мүйізін кесіп, тебегендерінің артқы аяқтарын түсау қажет. Асау жылқыларды күтуге тек қана тәжірибелі жылқышы жіберіледі. Мініс аттарын үйретуге, шомылдыруға маман адамдар жіберіледі және олар қауіпсіздік нүсқауынан өтуі тиіс. Атқа мінер алдында оның ері жақсы тартылып, ауыздық салынуы тиіс. Аса қауіпті малдар — бүқалар, айғырлар және шошқаның еркегі. Олармен жұмыс жасауға жасы 18-ден асқан адамдар жіберіледі. Бүқаларды екі темір шынжырмен байлайды, ал жетелегенде мұрындық сақинасымен байлап жетелейді, айдайтын адам екі метрлік таяқпен айдайды. Бүқа мен сиырды бір уақытта айдап шығаруға болмайды. Бүқаларды биіктігі 1,5 метрлік қоршауда ұстау керек. Жылқыны қашырғанда айғырды екі жылқышы ұзындығы 5 метрлік құралмен алып шығуы керек.

Қысыммен жұмыс жасайтын ыдыстарды қауіпсіз пайдаланылуы.

Ауыл шаруашылығында сығылған ауа, оттегі, ацетилен, көмірқышқыл газы сияқты заттарды баллондарда сақтайды. Сондай-ақ, сығылған ауаны компрессорлы қондырғылар арқылы да алады. Ал олар жарылуға икем болады. Оларды манометрмен, сақтандырғыш клапанымен жабдықтайды. Егер компрессордың өнімділігі минутына 15 м³-ден жоғары болса, оны бөлек бөлмеге қояды, қайыс пен шынжырлармен қоршайды, қорабын жерге тұйықтайды. Компрессорлы қондырғының жұмысшы температурасы 140-160 °С-тан аспауы керек. Газ сақтайтын баллондардың жарылу себептері: баллонның қатты қызуынан; баллонның қатты затқа соқтығуынан; баллонның қабырғасын тот басуынан; газды тез шығарғанда пайда болатын статикалық зарядтың ұшқынынан; баллонның шұрасын ашу үшін кескішпен немесе балғамен ұрудан пайда болған үшқынның әсерінен; шұраға май тамуынан (оттегі баллонында). Баллондарды күннің сәулесінен брезентпен қорғайды. Оны жылу көзінен 1 м, ал ашық оттан 5 м қашықта ұстау керек. Балоннан газ шыға бастаса дереу сыртқа шығару қажет.

Газды және зертханалық жабдықтарды қауіпсіз пайдаланылуы.

Қазір газ отын ретінде көп пайдаланылады. Ал оны дұрыс пайдаланбаса жалын шарпып, қопарылыс жасауы, ал газ өздігінше ағытылса адамды улауы мүмкін. Сондықтан газ қондырғыларының жарамды болуы басты талап. Әдетте, үйде төмендегі қысымдағы (4,9 кПа -0,05 кг/см²) газ жолдары пайдаланылады. Бөлмеде газдың исі шықса үйге кірмеу керек, от жағуға, электр жарығын қосуға болмайды. Тез газды сөндіріп, бөлмені желдету керек. Газды жағарда әуелі сіріңке жағып, сосын газды ашу керек. Егер от шілтердің ішіне кетіп түрса, оны тез сөндіріп, салқындағаннан кейін қайтадан жағу керек. Егер одан да болмаса, маман шақырту қажет. Адам газбен уланғанда дәрігер шақырып, адамды таза ауаға шығару керек және оның ұйықтауына жол бермей қозғалтып тұру қажет. Қажетті жағдайда мүсәтір спиртін иіскетіп, жасанды дем алдыру керек. Ол кезде оның денесін салқындатпай ысқылау, қыздыру қажет.

Өрт қауіпсіздігінің сипаттамасы.

Ауыл шаруашылығындаағаш отын, шөп, егін, орман, түрлі жанар-жағармай сияқты жанғыш заттар көптеп пайдаланылады. Сондықтан ауылшаруашылық өндірісі өртке қауіпті болып есептеледі.

Өрттің шығу себептері қандай?

-тыйым салынған жерде от жағып, шылым шегуден; -электр желілері мен қондырғыларының ақауларынан; -электр жүйелерінің нормадан артық күш түсіп, сымдардың, қондырғылардың қатты қызуынан; -тез жанатын сұйықтарды дұрыс сақтау мен пайдаланудың ережелерін бұзудан;

— жылу жүйелерін, пештерді дұрыс пайдаланбаудан; -тракторларды, комбайндарды өртке қауіпті жерлерде пайдаланудан; -адамдардың жауапсыздығынан, үмытшақтығынан, жеңіл мінезділігінен;найзағайдан, кейде өздігінен жануы мүмкін.

Құрылыстың салынған материалына байланысты оның отқа төзімділігі де әр түрлі болады. Құрылыстарды отқа төзімділігіне қарай бес топқа бөледі: I және II тобы — отқа жанбайтын материалдардан жасалған құрылыстар. III тобы — отқа жанбайтын материалдан жасалады,бірақ плиталардың, қабырғалардың, төбенің арасын қосқан жері қиын жанатын материалдардан жасалады. IV тобы — қабырғалары қиын жанатын материалдардан, ал арасын қосқан жерлері жанғыш материалдардан жасалады. V тобы — толығынан отқа жанатын материалдардан жасалған үйлер.

Өндірісте құрылыстарды оның ішінде және сыртында атқарылатын жұмыстардың өртке қауіптілігіне қарай таңдайды.

Құрылыс салғандағы өрт қауіпсіздігінің басты талабы үйлер мен ғимараттардың салынатын материалдарының отқа төзімділігіне қарай арақашықтығын сақтау болып табылады. Санитарлық нормалар мен ережелерге сәйкес өндірістік ғимараттардың, мал қораларының, қүс өсіретін объектілердің өртке қарсы арақашықтықтары: отқа төзімділігі III дәрежедегі үйлер үшін — 12 м; III және IV дәрежедегі үйлер үшін -15 м; IV және V дәрежедегі үйлер үшін 18 м болуы тиіс. Шөп, сабан жиналған ашық қоймадан отқа төзімділігі III дәрежедегі үйлердің қашықтығы 39 м, IV және V дәрежедегі үйлерден қашықтығы 48 м орналастырылады. Сұйық жанармай сақтайтын ыдыстардан отқа төзімділігі III дәрежелі құрылыстар кем дегенде 12-20 м, IV және V дәрежедегі құрылыстар 15-25 м, ауруханалар, мектептер, мәдениет үйлері 25-50 м қашықтыққа орналастырылуы тиіс.

5000 адамга дейін тұрғындары бар елді мекенде сыйымдылығы 50 м³ суат (водоём), 10000 адамға дейін болса сыйымдылығы 100 м³ суат жасалып қойылуы тиіс.

Өрттің алдын алу шараларын ұйымдастыру және техникалық шаралар деп екіге бөлуге болады. Ұйымдастыру шараларына: тұрғындардың арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу; көрнекі үгітпен насихаттау; ерікті өрт сөндірушілерін жасақтау; ашық от жағуға, темекі шегуге, жарамсыз пештерді пайдалануға, т.с.с. тыйым салу жұмыстары жатады. Барлық жұмыс істейтіндер өртке қарсы күрес жөнінде инструктаж алуы, ал дәнекерлеушілер, пісірушілер, электриктер, қоймашылар арнайы курстарда оқудан өткізілуі тиіс. Техникалық шараларға:құрылыстарды өртке төзімді материалдардан салу; құрылыстардың талапқа сай арақашықтығын сақтау; қыстақтарды суға жақын жерге орналастыру; — барлық құрылыстарда өрт кезінде шығып кететіндей арнайы есіктер болуы тиіс және олар сыртқа қарай ашылатын болуы қажет; пештер, қыздырғыштар, құбыр желілері талапқа сай болуы тиіс; — су жүретін жолдар қатып қалғанда оларды ыстық сумен, болмаса ыстық құммен еріту қажет; қоймалар, жанармай сақтайтын жерлер, егістіктер айналдыра соқамен жыртылып қойылуы тиіс; тракторлар ұшқын сөндіргіштермен жабдықталуы тиіс; электр жүйелерінде жерге тұйықтау, нөлдік сымға қосу істері жасалуы тиіс; шөпті, астықты кептіргенде желдеткіш айдайтын ауаның температурасы 110-120 °С-тан аспауы қажет; от сөндіргіш, күрек, қүм салған жәшік, киіз болуы тиіс; жайтартқыштар жасалуы қажет.

Өрт сәндіру үшін түрлі техникалық құралдарды пайдаланады. Олар ұнемі жарамды күйде болуы тиіс. Олар: өрт сөндіру жабдыңтары (су құятын бактар, өрт шелектері, құм салатын жәшіктер, өрт крандарының жәшіктері, орт сөндіргіш аспаптардың тақтасы, өрт қауіпсіздігінің белгілері); — өрт сөндіру қондыргылары (өрт гидранттары, гидрант-колонкалары, өрт крандары, соргылар, көбік араластыргыштар;); — өрттен құтқару құралдары (сатылар, арқандар); — өрт сигнализациясы (автоматты немесе қолмен қосылатын қондыргылары — дыбысты, жарықты, аралас); — от сөндіргіштер — олардың ауа мен көбіктің қоспасын, химиялық көбікпен, сұйықпен, ұнтақпен, қышқылмен сөндіретіні болады. — өрт сөндіретін қондырғылар — бөлменің ішіндегі отты сөндіру үшін пайдаланылады. Олар аэрозолды, сұйықты, сулы, газды, булы, көбікті, ұнтақты болады; — өрт машиналары (өрт сөндіруші автомобильдер, мотопомпалар).

Ауыл шаруашылығы өндірісінде төмендегідей от сөндіргіштер көп пайдаланылады: — қолмен іске қосатын көбікті от сөндіргіштер: ОП-5, ОХП-ІО; — көмір қышқылды от сөндіргіштер: ОУ-2, ОУ-5, ОУ-8; ОП-5 от сөндіргіштің қаңқасына 400 грамм натрий бикарбонатының 9 литрлік ерітіндісіне 50 грамм мия сығындысын (солодковый экстракт) қосып толтырады. Ал стаканға 120 грамм күкірт қышқылы мен 115 грамм күкірт қышқылды темір тотығын көлемі 250 см³ ыстық (85-95 °С) суға ерітіп құяды. Стаканға құяр алдында ерітіндіні 30-35 °С салқындатады. Бұл от сөндіргіш 1 минут жұмыс істейді. Сол уақытта 50 литр көбікті 6-8 м қашықтыққа шаша алады. Әрбір 3 жылда от сөндіргіштің жағдайын тексеріп тұру қажет. ОУ-2 от сөндіргіштің сауытының сыйымдылығы 2,5 және 8 литр болады. Оны көмір қышқылды газбен толтырады. Бұл от сөндіргіштердің шұрасына су тигізуге және оның өзін ыстық жерде сақтауға болмайды.

Жеке берілген есептеу тапсырма

Малдардың және мал шаруашылығы өнімдерінің

шығынын есептеу.

Қарсылас жау ядролық қаруды соғыс кезінде пайдалану мүмкін. Эдетте ядролық жарылыс ірі қалада болады деп күтілуде, бірақ радиобелсенді бұлты жел бағытымен ауылды жерге жылжып өзінің радиобелсенді заттарын қауіпті мөлшерде шашу ықтимал. Бұлт «ізінде»қалған мал радиацияға ұшырап шығындайды.

Есептеуді жүргізу үшін қажетті бастапқы мәліметтер мыналар: ауыл шаруашылығы жануарларының тұрған орнындағы ықтималдық радиациялық жағдайы; олардың радиоактивтік сәулеленуден қорғану дәрежесі және радиоактивтік заттармен зақымдануы; жануарлардың басы, жыныстық топтары; сәулеленуге дейінгі жануарлар өнімділігінің көрсеткіші.

Берілгені:

Бас саны 600сиыр(Н₀₁) және 80 бұзау(Н₀₂) болатын сүт беретін табындарды алдын-ала болжау шарты бойынша1- ші шілдеде болғанядролық жарылыстан соң алғашқы 4-тәулік ішінде эталондық радиация деңгейі 120 Р/сағ-пен сипатталатын Б-2 радиоактивтік зақымданған аймақта қалып қойды. Жануарлардың радиоактивтік сәулеленуі жарылыстан соң бір сағаттан кейін басталды. Сиырлар бастырма қораларда, ал бұзаулар ағаш үйлерде К_аз=2орналасқан. Радиоактивтік жауын-шашын түскен күні тәуліктік сауым (М₁) сиыр басына 15кг, сиырдың тірі салмағы (М₁) 500кг, бұзау (М₂) 50кг. Тапсырманы орындауға арналған бастапқы мәліметтер №14 кестедеберілген.

Шешімі:

Зақымдалған аумақта малдардың болған уақытындағы алған сәулелену мөлшерін №15 кесте арқылы анықтаймыз. Сиырлардың сәулелену мөлшері 360 Р құрайды, ал бұзаулар екі есе кем — 180 Р. №16 және №17 кесте бойынша малдардың ықтимал (К) өлімін анықтаймыз. Сиырлар арасында олар 12% дейін жетеді немесе 72 бас (Н_п1), жас төлдер арасында (Н_п2) 100% немесе 80 бас.

Күнтізбелік жылдың соңына дейінгі сүт өнімдерінің мүмкін боларлық шығындары (П_у) сиырдың бір бөлігінің өлімінен болатын шығындарын есептейміз.

П_у=Н_п1•Т•М₁ (1)

мұндағы: М₁ – бір жылға бір сиырдан жоспарлы орташа тәуліктік сауын, кг; Т-өлімдік сәулелену мөлшерін алған мезеттен күнтізбелік жылдың соңына дейінгі уақыт (Т=214 күн).

Бұл жағдайда сиыр өлімінен сүт өнімдерінің шығыны:

(72•214)•10=154080 кг құрайды.

Сиырлардың қалған бөлігі орташа ауырлықтағы сәулелік аурумен зақымдалған кезіндегі шығынды келесі формуламен анықтаймыз

(2)

Біздің мысалдағы:

Сауымдық сиырлар табыны сүт өнімдерінің жалпы шығыны

154.08+285.12= 439.2

Сонымен қатар сәулеленудің өлімдік мөлшерін алған сиырлар мен бұзауларды сою мүмкін болмаған жағдайда ет өнімдері де жоғалады. Олмына формула бойыншаайқындалады.

П_м=Н_п1М₁+Н_п2М₂+(Н_п2Т₁)М₃ (3)

Мұндағы: М₃–бұзаулардыңорташатәуліктіксалмаққосуы(М₃=0,7) кг-мен.

Бұлмысалбойыншапададағыетөнімдерініңшығыны 59,184 т.

Мұндаймәліметтердіалғансоңбайқауқиынемес, жануарларды, қарсыластыңшабуылыкезеңінде мал шаруашылығындағығимараттарды мал шығыныболмасүшін. Оныңшығынынтөмендетуүшін сала тұрақтылығынарттыруқажет.

Етөнімдерішығынынболдырмауүшін, зақымданғанмалды тез союдыұйымдастарғанжөн.

Ауылшаруашылығымалдарыныңжәнеолардыңөнімдерініңбарлыққалғантүрініңшығындарыносығанұқсасжолменесептейді.

Қоршаған ортаны қорғау

Кіріспе

Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін – қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және оны іске асыруды қамтамасыз етті.

Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғатты пайдаланудың көбінесе шикізат жүйесі қалыптасты. Сондықтан, әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруы әзір бола қойған жоқ, әрі ол бұрынғысынша биосфераның тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған ортаның сапасын, оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің тозуымен сипатталады.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде.

Қоршаған ортаны қорғаудың ең басты мақсаты — биосфера шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам, қоғам, табиғат арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу. Өткен кезеңдердің барлық тәжірибесі көрсетіп отырғандай, табиғатқа ұқыптылықпен қарамау, бүгінгі пайда үшін атқарған істеріміздің күні ертең орны толмас зиянға ұшырататынын алдын ала болжап барып әрекет етуіміздің қажет екенін естен шығармаған жөн.

Бүгінгі таңда қоршаған ортаны қорғау туралы айтып та, жазып та, теледидар арқылы да көрсетуде. Дегенмен, бұл мәселе ғылыми түсінік аясынан шығып кетіп және әрбір мемлекеттің және әрбір тұлғаның ойлауын және сол туралы қобалжуын тудыратын проблема болып отыр. Біздің өзімізден басқа ешкім табиғатты, қоршаған ортаны, әлемді құтқарып қала алмайды. Көпшілік жағдай біздің өзімізге, біздің экологиялық түсінігімізге және қоршаған ортаның сапасын сақтау құндылығына байланысты.

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы № 216 Жарлығымен, Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы қабылданды.

Елдің орнықты дамуы дегеніміз қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын және келер ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне қатер төндірмейтін даму болып саналады.

Қазақстан Республикасы үшін орнықты дамуға көшу аса қажеттілік болып табылады.

Табиғи ресурстарды пайдалану есебінен экономиканың өсуі тек белгілі бір кезеңде ғана болуы мүмкін. Қазіргі жағдайда өсім мен даму неғұрлым озық тетіктерді талап етеді.

Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуде ерекше роль атқарады. Еуропа мен Азия арасында саяси, мәдени және экономикалық көпір бола отырып, Қазақстан құрылықта ландшафтар мен экологиялық жүйелердің дамуында осы тектес байланыстырушы қызмет атқарады. Қазақстан аумағының көлемі, климат жағдайларының әртүрлілігі, өңірдің су теңгерімінің ерекшеліктері Еуразияның күллі аумағындағы экологиялық жағдайды оның Қазақстандағы тұрақтылығына айтарлықтай тәуәлді етеді.

Қазақстандағы саяси ахуал бүкіл әлемге тұрақтылықтың, келісімнің, еліміздің барлық азаматтарының мүддесінде демократия мен қоғамдық институттарды дамытудың бірегей үлгісін танытып отыр. Қазақстанның орнықты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды роль атқара алады және атқаруға тиіс.

Саланың экологиялық проблемалары және қоршаған ортаға әсері туралы қысқаша сипаттама

Ел басының алға қойған мақсаты — әлемдегі алдыңғы қатардағы 50 мемлекеттердің қатарына қосылуда, мал шаруашылығын жедел өркендетіп, одан алынатын сапалы өнімдерді көбейту осы күннің өзекті мәселесі. Осыған орай, мемлекетіміздің мал шаруашылығын, оның ішінде мал, құс және басқа жануарлардан өнім алуды дамыта отырып, елімізге қажетті азық-түлік, өндіріске керекті шикізаттар алу, жануарларды тиімді пайдалану – бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі.

Нарықтық экономикаға көшуге байланысты халқымыз ежелден малмен айналысқандықтан, осы саланы одан әрі өркендету үшін, мал басын шоғырландыру, қора-жай күтімдерін, оның зоогигиеналық-санитарлық жағдайларын, сапалы азықтандыру және жануарлардың этиологиялық ерекшеліктерін де ескерген жөн.

Қазақстанда төрт түлік мал ішінде ірі қара малының орны бөлек және өзіндік ерекшелігі де жетерлік. Атап айтсақ, сиыр өте өсімтал, оның дәмді етін, тілді үйірер сүтін, терісін адамзат өзінің тіршілік қажеттеріне жарататыны белгілі. Одан басқа мал шаруашылықтары мен қожалықтары үшін, сиырды бағу және күту жұмыстары онша көп қиындық келтірмейді. Етке семіртілетін әрбір ірі қара малынын 1кг өсім алуға 7-8 өлшем азық мөлшері кетеді, мұның да дені негізінен алғанда, табиғи өсетін жайылымдардағы шөпті пайдаланудан болады. Оның үстіне, басқа мал жайыла алмайтын алқаптарда, сиыр өзіне азық тауып, жақсы салмақ қосып, мол өнім береді және арнайы жайылым талғамайды. Ірі қараның етіне келсек, олар организмде өте қажетті амин қышқылдарға бай қоректік азық ретінде қолданыс тапқан.

Міне, осыған орай Елбасының жолдауы мен алға қойған мақсатында, мал шаруашылығы мен қожалықтарын жедел өркендетуге және одан алынатын өнімдерді көбейтуге мән берілетіндігі баса көрсетілген. Бірақ, ірі қара басын және одан алынатын өнімді көбейтіп, сапасын жақсарту ісіне, малдың кейбір инфекциялық аурулары кеселін тигізуде. Атап айтсақ, ірі қара пастереллез ауруы шаруашылықтарда көптеп кездесіп, экономикалық шығынға ұшыратуда.

Пастереллезге үй және жабайы сүтқоректілер мен құстардың барлық түрлері бейім. Онымен адам да ауырады. Тауық пен үй қоянында ауру індет ретінде байқалады. Басқа жануарларда індет түрінде таралғанымен де, мұндай жаппай ауру онша жиі байқалмайды. Ет қоректі жануарлар біршама төзімді келеді. Ауру қоздырушысының бастауы пастереллаларды алып жүретін аурудан жазылған жануарлар. Алып жүру мерзімі жылдан астам болуы мүмкін. Пастереллезге тән қасиет — сау жануарлардың арасында да қоздырушыны алып жүрудің көп кездесуі. Сау шаруашылықтарда ауырмаған малдың пастереллаларды алып жүруі сырт жерден ауруды әкелмей-ақ пастереллездің өзінен-өзі қаулауына себеп болады. Әдетте мұндай жағдай жануарларға әртүрлі қолайсыз факторлардың әсер етуінен кейін байқалады.

Пастереллездің індеттік ерекшелігі — оның бір жерге орын теуіп, энзоотия ретінде байқалып, тұрақты індет ошағының қалыптасуы.

Пастереллез ауруын эпизоотологиялық көрсеткіштер мен клиникалық белгілер бойынша, патологоанатомиялық өзгерістер мен бактериологиялық зерттеулердің корытындысына сүйене отырып анықтайды.

Қоздырушысы – Раsteurella multocida — оншалықты ірі емес, грамтеріс, қозғалмайтын, спора түзбейтін, жеке-жеке, кейде жұпталып, сирегірек қысқа тізбек түрінде орналасатын бактерия. Түрі мен мөлшері шыққан ортасыңа байланысты әртүрлі болады. Ауру малдың ұлпасындағы пастереллалар ұсақ, сопақша болады да, метилен көгі немесе Романовский — Гимза әдісімен биполярлы боялады. Жаңа өсінділерде микробтың анық көрінетін қауашағы болады.

Ауруды жұқтыратын — негізінен ауру малдар болады. Өйткені олар сыртқа өте күшті көптеген вирулентті бактериялар шығарады. Көзге сау көрінетін малдар мен үй құстарының жоғары тыныс жолдарында және ас қорытатын жолдарының кілегей қабықтарында бактерия тасығышы болуы да мүмкін. Организмде қарсылықтың әлсіреу кезінде санитарлық жағдайлар сақталмағандықтан, суыққа шалдығудың, шаршап-қалжыраудың, заттардың алмасуы бұзылуының, аштыққа ұшыраудың, созылмалы аурудың және жемшөпте витаминдердің жетіспеуі салдарынан бактерия лимфамен қанға еніп, пастереллез ауруын тудыруы мүмкін. Ауру мал мен сау малдың араласып жүруінен де ауру жұғады.

Есептік бөлім

Бұл бөлімде топыраққа тасталынатын қатты заттардың экологиялық шығынын есептеп шығарамыз. Ол келесі формуламен анықталады:

У_n= q _* y_{n *} M_n

мұндағы:

q – жер ресурстарының құндылығын көрсететін коэффициент ( 3);

y_n– топыраққа тасталынатын 1т ластаушы заттардан түсетін шығын

(01.01.2013ж. бастап y_n = 1713 теңге);

M_n– бір жылда топыраққа тасталынатын қалдықтардың массасы, тонна

Сонымен, У_n= 3 _*1713 _* 0,5 = 2569,5 теңге/жыл

Қорытынды

Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданының мал шаруашылығындағы әртүрлі тұқымдас ірі қара топтарының арасындағы пастереллез ауруының індеттік факторлары, аурудың таралуы, энзоотияның өсіп-өшуі, диагностикасы, соның ішінде ауруды заманауи балау әдісі – полимеразды – тізбекті реакциясымен зерттеліп, осыдан алынған мәліметтерге байланысты, ауруға қарсы тиімді күрес шаралары ғылыми және практикалық тұрғыдан қарастырылды.

Қорыта айтқанда, дипломдық жұмысымды орындау барысында ірі қара малдың пастереллез ауруын дәстүрлі әдістермен қатар, полимеразды – тізбекті реакциямен балау, басқа әдістерге қарағанда тиімді екені дәлелденді.

Сонымен қатар, зертханалық дауалаудың маңызы өте зор екенін жан- жақты зерттеулер жүргізе отырып көз жеткіздім. Атап айтқанда, қазіргі заманауи дауалау әдістердің, диагнозды дер кезінде қойып, аурудың алдын алуда және күресуде ерекше орны бар. Пастереллез ауруын дауалауда бұрынғы «Ветеринария туралы» заңнамасымен бекітілген нұсқаулық бойынша, патологиялық материалдан, яғни өлекседен пастереллез ауруына ақтық диагнозды микроскопиялау, бактериологиялық себін жасалынып, зертханалық ақ тышқандарға биологиялық сынаманы 10 күн күткеннен соң ғана, қоюға болатын еді, яғни малдың сау немесе ауру екені туралы сараптама жазылып берілетін. Соңғы ғылым жетістіктеріне байланысты заманауи әдістерді қолданғанда 4-5 сағатта ақтық қорытынды беруге болады.

5 Экономикалық бөлім

Экономикалық бөлімнің мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысы мал шаруашылығындағы пастереллез індетінің таралуын зерттеп, осы індетті дифференциалды балау тәсілдерінің экономикалық тиімділігін негіздеу болып табылады. Бұл үшін төмендегі есептеулер жүргізілді:

Пастереллез індетінің таралуынан келетін экономикалық зиянды анықтау;
Ветеринарлық іс-шараларға жұмсалатын шығындардың есебі
Ветеринарлық іс-шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау

5.1 Пастереллез індетінің таралуынан келетін экономикалық зиянды анықтау.

Жалпы Түлкібас ауданының жер көлемі 227504 мың км². Осы ауданда 62 ауыл аймағы бар, 3640 шаруашылық орналасқан.

Түлкібас ауданы бойынша 2012 жылдың 1 қаңтарында болатын болжамды мал басының мәліметі:

№	Ауылдық аймақтар атауы	Ірі қара	Оның ішінде сиыры	Уақ мал	Жылқы	Шошқа	Құс
1	Машат	2926	2112	10201	763	0	15204
2	Арыс	2417	2003	8043	1598	0	6150
3	Балықты	5079	4988	16033	1994	403	17360
4	Жаскешу	2836	1941	10034	1128	30	11031
5	Мичурин	1272	838	3590	293	12	4422
6	Кемербастау	3104	2965	9335	2222	0	7643
7	Майлыкент	3566	3075	8841	820	865	11546
8	Ақбиік	2301	1987	7256	704	89	8579
9	Шақпақ	1779	1500	8048	602	0	2860
10	Рысқұлов	3436	3102	8945	1382	0	8430
11	Келтемашат	3557	3255	6798	1404	101	4761
12	Жабағылы	1780	1412	3615	656	0	5703
13	Түлкібас	1560	1298	4122	292	64	4179
14	Састөбе	1553	1369	6602	316	345	9218
15	Тастұмсық	1904	1603	5834	426	110	7666
	Аудан бойынша	39070	36752	117297	14600	2019	124752

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша зерттеу жүргізілді, жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жалпы ірі қара мал санының 0,08 %-ы пастереллезге шалдығуы мүмкін деген тұжырым жасалды. Осыдан келетін экономикалық зиянды есептейміз.

1) Сойылуға(етке өткізілуге) тиісті ауырған мал саны М– 699 бас

2) Ауру салдарынан сүт өнімі бойынша өнімділіктің төмендеу коэффициентін (Кп) анықтаймыз. 1 сиыр тәулігіне орташа есеппен 12 литр сүт береді, ауру кезінде өнімділіктің төмендеуі 15-30 пайыз, орташа 22%.

Кп = 12×22/100 = 2,64

Малдың ауруға шалдығу салдарынан сүт өнімі бойынша өнімділіктің төмендеуінен келетін зиянды (У) мына формула бойынша анықтайды:

У1 = Кп × М3 × Цз,

Мұндағы: Мз – ауырған малдың саны, басы;

Кп – ауру малдың өнімділіктің төмендеу коэффициенті;

Цз –өнімді сатудың орташа бағасы, 55 теңге.

Ауру салдарынан өнімділіктің төмендеуінен болатын шығынның есебі:

У1 = 2,64 ×699 × 55 = 101495 тенге

Сүт өнімділігінің төмендеуінен тәулігіне 101495тенге шығын болса, жылына шаруашылықтың шығыны: 101495× 305 = 30955975тенге

3) Ірі қара малдың ауруға шалдығу салдарынан массасын жоғалтуы

Сау сиырдың орташа тірі массасы 480 кг деп алатын болсақ, малдың ауруға шалдығу салдарынан малдың өнімділіктің төмендеуі 20%, онда ауруға шалдыққан сиырдың массасы

480 – (480*20/100) = 480 – 96 = 384 кг

Малдың ауруға шалдығу салдарынан өнімділіктің төмендеуінен келетін зиянды (У) мына формула бойынша анықтайды:

У2 = М3 × (Вз-Вб) × Цз,

Мұндағы: Мз – ауырған малдың саны, басы;

Вз мен Вб – бір басқа шаққанда, сау және ауру малдардан алынатын өнімнің орташа тірі салмағы, кг;

Цз – сау малдардан алынатын 1 кг тірі салмағының өсімін сатудың орташа бағасы, 570 теңге, онда

У2 = 699× (480 – 384 ) × 570 = 38249280 теңге

ОҚО шаруашылықтары бойынша сүт және ет өнімділігінің төмендеуінен болатын жалпы шығыны:

Уж = У1 + У2

Уж =30955975+ 38249280=69205255 тенге

Бір бас ауру малға шаққанда үлестік зиян: Ку = 69205255 : 699= 99006

5.2 Ветеринарлық іс-шараларға жұмсалатын шығындардың есебі

Ветеринарлық іс-шаралардың міндеті пастереллез індетінің таралуын зерттеп, осы індетті дифференциалды балау тәсілдерін қолдану. Ұсынылып отырған бруцеллез ауруына қосымша жедел балау әдістемесін зерттеуде, ең алдымен реакцияның өзіндік тән яғни сенімді екендігін анықтау жұмыстары жүргізілді. Ол үшін Толеби және Сайрам аудандарына қарасты «Майтөбе», «Қарасу» елді мекендерінің сиыр сүттері, Шымкент қаласындағы «Айнабазар» сауда орталығындағы сүттердің 37 сынамалары тексерістен өткізілді. Осы аталған іс-шараларды өткізуге жұмсалатын шығындар ветеринарлық іс-шаралардың өзіндік құнын құрайды. Олар келесі элементтерді қамтиды:

Химиялық-токсикологиялық зертхананың жұмысшыларына еңбек ақысын төлеуге жұмсалатын шығындарға ветеринарлық жұмысшылардың, ветеринарлық мекемедегі басқа да жұмысшылар мен қызметкерлердің, және ветеринарлық іс-шараларды жүргізуге жұмылдыратын қосалқы жұмысшылардың негізгі жалақысын бекітілген қызметтік төлемақы мен тарифтік мөлшерлеме бойынша есептейді. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақымен қамтамасыз ету қорына жұмсалатын аударымдарды еңбек ақы қорынан бекітілген норматив бойынша (11%) есептейді (1 кесте).

1 кесте

Жұмысшылар саны мен еңбекақы қорының есебі

№	Персонал атауы	Штаттық кесте бірлігі, адам	Айлық еңбекақы, теңге	Жылдық еңбекақы, теңге	Әлеумет тік аудар ымдар, теңге	Жылдық еңбекақы қоры, теңге
1	Ветеринар- дәрігер	10	58500	7020000	772200	7792200
3	Лаборант	20	35000	8400000	924000	9324000
	Жиыны	30				17116200

Материалдық шығындарға пайдаланған биопрепараттардың, дәрі-дәрмектердің, залалсыздандыру құралдарының, орама материалдарының, ветеринарлық-санитарлық жөндеуге, уақытша сою алаңшаларының, пастерлеу бөлмелерінің, өткізу орындарының, шлагбаумдардың, дезбарьерлердің құрылысына жұмсалған құрал-саймандардың, жабдықтардың, жанармайдың, электрқуатының, жанармай-майлау материалдарының құны; ветеринарлық жүктерді тасымалдау бойынша шеткі ұйымдардың көлік қызметтері, ыдыстар мен буып-түйю материалдарының құны кіреді.

2 кесте

Зерттеу шығындарының есебі

№	Материал түрі	Қажеттілігі, дана	Құны,теңге		Жеткізу шығындары		Сметалық құны,тг
№	Материал түрі	Қажеттілігі, дана	1данасы	жалпы	%	сомасы	Сметалық құны,тг
1	кристаллвиолет ерітіндісі1 мил	20	750	15000
2	«ТБ» бактериофагы	20	120	2400
3	пенициллин	20	185	3700
4	Тионин,2мл	20	160	3200
5	Фуксин,2мл	20	180	3600
	Жиыны			27900	25	6975	37875

Жоспарлы зерттеу жылына 2 рет өткізілуі тиіс, яғни бұл іс-шараны өткізудің жалпы шығыны: 37875× 2 = 69750 теңге

Зерттеулердің нәтижесінде сауын сиырдың сүтінен бруцеллез қоздырғышы бөлініп алынды.

Ветеринарлық қызметтегі негізгі қорлардың амортизациясы мен жөндеу. Негізгі қорларға химиялық-токсикологиялық зертхананың ғимараттары (ветеринарлық бекеттер, емдеу орындары, амбулаториялар, дәріхана қоймалары және т.б., және арнайы ветеринарлық машиналар, қондырғылар мен жабдықтар) кіреді.

3кесте

Негізгі құралдардың амортизациясының есебі

№	Негізгі құралдар	Құны, теңге	Амотризациялық төлем
№	Негізгі құралдар	Құны, теңге	%	сомасы
1	Хим.токсикологиялық зертхананың ғимараты	2950000	8	236000
2	Зертханалық қондырғылар	228800	5	11440
	Жиыны			247440

Амортизациялық төлемдерді ветеринарлық тағайындалған негізгі құралдардың бастапқы құнына бекітілген нормалар бойынша анықтайды; ғимараттардың, имараттардың, машиналар мен жабдықтардың жөндеуге нақты шығындар бойынша ескереді.
Ветеринарлық іс-шараларға жұмсалатын шығындардың жалпы сомасын шығындардың барлық түрлеріне қосу арқылы анықтайды.

Ветеринарлық іс-шараларға жұмсалатын шығындардың жалпы сомасы: 17116200 + 69750 + 247440 = 17433390 теңге

Ветеринарлық іс-шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау

Ветеринарлық іс-шаралардың экономикалық тиімділігін анықтағанда малдардың мүмкін болған аурулары мен өлімдерінің коэффициенттерін және малдардың жеке ауруларында негізгі өнім шығынының меншікті мәнін алдын ала бекітеді.

Коэффициенттер мен меншікті мәндерді қолайсыз шаруашылықтарда оларды таңдамалы зерттеу негізінде және вариациялық статистиканың талаптарына сәйкес арнайы репрезентативтік байқаулар (эксперименттер) мәліметтері бойынша анықтайды.
Ауруларды ауырған малдың санын қолайсыз қора малдарының басына бөлу арқылы, ал өлімді өлген малдың санын ауырған малдың санына бөлу арқылы анықтайды. Мүмкін болған аурулардың (Кзв) және өлім (Клв) коэффициенттерін, қандай да бір себептерге байланысты алдын алу іс-шаралары жүргізілмеген немесе кешіктірілген және сапасыз орындалған қора малдарының (шаруашылықтарының) қолайлы топтары бойынша анықтайды, оның салдарынан эпизоотия, энзоотия ең көп таралып, қарқынды түрде ағымда болған. Осы коэффициенттерді мал ауруларын алдын алу және жою бойынша ветеринарлық іс-шаралар жүргізу қажеттілігін экономикалық негіздегенде және алды алынған экономикалық зиянды анықтағанда қолданады.

Жалпы мал санының ауруға шалдығуы — 0,08 % ,

( 0,087), алдын алу іс-шаралары жүргізілмеген жағдайда 7% (0,07), іс-шаралар жүргізілген шаруашылықта 1,8% (0,018).

Ветеринарлық іс-шаралар нәтижесінде аурудың төмендеу коэффициенті Кс = 0,07 – 0,018 = 0,052. Мал өлімінің коэффициенті 0,105.

Малдарды аурудан сақтау нәтижесінде алды алынған зиян:

Пу1 = Ку*(Мв*Кс),

Мұндағы Пу1 – алды алынған зиян;

Мв – алдын алу шаралары жүргізілген мал басы;

Пу1 = 99006* (100*0,052) = 514831 тенге

Бір ауырған малған шаққанда негізгі өнім шығынының меншікті мәні (Кп) малдардың қандай да бір ауруларында негізгі өнімнің орташа шығынын (тірі массаның өсімін, кг) сипаттайды. Бұл мәнді бір ауырған малға шаққанда экономикалық зиянның барлық түрлерінің құнын қандай да бір мал түрінің 1 кг массасының орташа бағасына бөлу арқылы анықтайды.

Ауру малды емдеуде алды алынған зиян:

Пу2 = Ку * (Мл*Кл*Мп),

Мұнда Мп – өлген және мәжбүрлі сойылған мал басы,

Мл – емдеу шаралары жүргізілген мал басы

Пу2 =99006* (800* 0,105 — 0) = 8316504теңге

Пу жалпы = 514831 + 8316504= 8831335теңге

Ветеринарлық іс-шаралардың өтелу коэффициенті мына формуламен анықталады:

Окв = Эв / Пу

Мұндағы: Эв — ветеринарлық іс-шараларға жұмсалатын барлық шығындар

Окв = 17433390 : 8831335 = 1,97

Төтелу = Пу/ Эв = 0,5 жыл

Алдын алу, сауықтыру және емдік іс-шараларды жүргізудің экономикалық жағынан тиімділігін негіздеу үшін орындалған есептеу нәтижелерін 4 кестеге жинақтаймыз

4 кесте

Ветеринарлық іс-шаралардың экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштері

	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Мәні
1	Ветеринарлық іс-шараларға шығындар	теңге	17433390
2	Алды алынған зиян	теңге	8831335
3	Аурудың төмендеу коэффициенті		0,052
4	Күрделі салымдардың өтелу мерзімі	жыл	0,5

Орындалған есептеу нәтижелері бойынша дипломдық жұмыста ұсынылған пастереллез індетін дифференциалды балау тәсілдерін қолдану экономикалық жағынан тиімді деп қорытындылауға болады.

ҚР АШМ Ветеринарлық бақылау және қадағалау комитетінің Түлкібас аудандық аумақтық инспекциясы

Кесте 1

№	Көрсеткіш атаулары	Өлшем бірлігі	2010	2011	2012
1	Жалпы мал саны		264835	289003	296730
2	Ірі қара мал		31596	35945	39133
3	Уақ мал		98997	121102	114656
4	Жылқы		13606	16455	15515
5	Шошқа		4700	3114	2159
6	Құс		115936	112387	125267

Кесте 2

№	Ауырған мал саны	Өлшем бірлігі	2010	2011	2012
1	Жалпы мал саны		46732	43207	44321
2	Ірі қара мал		11003	9945	6824
3	Уақ мал		20597	15202	9656
4	Жылқы		5206	4559	7515
5	Шошқа		990	1114	9059
6	Құс		8936	12387	11267

Кесте 3

№	Өлген мал саны	Өлшем бірлігі	2011				2012
№	Өлген мал саны	Өлшем бірлігі	>1	<1	3	<5	>1	<1	3	<5
1	Жалпы мал саны		102030	70914	59404	88436	93082	63068	47078	76396
2	Ірі қара мал		3354	2298	1198	3102	2987	2100	1102	2706
3	Уақ мал		5982	1551	1113	9985	5520	1398	992	7624
4	Жылқы		4627	2300	9998	7825	3461	1952	7698	4899
5	Шошқа		3200	2765	1894	1500	2988	1995	1294	1200
6	Құс		84867	62000	45201	66024	78126	55623	35992	45289

Кесте 4

№	Диагностикадан өткен мал саны	Өлшем бірлігі	2010	2011	2012
1	Жалпы мал саны		242746	274712	281349
2	Ірі қара мал		28753	31589	33591
3	Уақ мал		89668	116923	111998
4	Жылқы		11498	13589	13789
5	Шошқа		3300	2599	1120
6	Құс		109527	110012	120851

Қорытынды мен ұсыныстар

Сонымен қатар, зертханалық дауалаудың маңызы өте зор екенін жан- жақты зерттеулер жүргізе отырып көз жеткіздім. Атап айтқанда, қазіргі заманауи дауалау әдістердің, диагнозды дер кезінде қойып, аурудың алдын алуда және күресуде ерекше орны бар. Пастереллез ауруын дауалауда бұрынғы «Ветеринария туралы» заңнамасымен бекітілген инструкция (нұсқаулық) бойынша, патологиялық материалдан яғни өлекседен пастереллез ауруына ақтық диагнозды микроскопиялау, бактериологиялық себін жасалынып, зертханалық ақ тышқандарға биологиялық сынаманы 10 күн күткеннен соң ғана, қоюға болатын еді, яғни малдың сау немесе ауру екені туралы сараптама жазылып берілетін. Соңғы ғылым жетістіктеріне байланысты заманауи әдістерді қолданғанда 4-5 сағатта ақтық қорытынды беруге болады.

ПТР тәсілінің маңызы – көбінесе ПТР реакциясын былай деп айтады — бұл реакцияның көмегімен бір мая шөптің арасына жоғалған инені тауып алуға болады және сол инемен қайтадан шөп маясын тұрғызу.

Бұл әдістің маңызы ПТР – дың көмегімен пастереллез ауруын айқындау және бірнеше сағаттың ішінде ДНҚ фрагментінің миллиондаған таңдаулы көшірмесін алуға болады. ПТР әдісімен өзіндік ДНҚ фрагментінің амилификациялау үшін, белгілеп қоршалған нысана — фрагментінде, ДНҚ – нуклеотид тізбегінің екі қысқа алаңын қажетті түрде білу керек. Осы тізбектердің негізінде екі олигонуклеотидтерді (праймерлер) химиялық синтездейді, олар ПТР-дің әрбір циклында ДНҚ полимеризациясын қозғау үшін қажетті. Праймерлердің ұзындығы (нуклеотидтар 20-30 болады) осындай болуы керек, өйткені олардың тізбектелуі статистикалық бірегей болған және реакциялық қоспаға қатысқан ДНҚ-ның өз алаңдарында кездеспеген.

ПТР әдісінің артықшылықтары :

— Диагнозды 4-5 сағат ішінде қоюға болады;

— Жоғары сезімталдылығында;

-Зерттелетін патологиялық материалдың минимальды көлемін ғана пайдалану мүмкіндігі;

— ПТР-ны жүргізетін барлық ингредиенттерді сақтау 1жылға дейін және жоғары;

— Реакцияны жүргізудің қарапайымдылығы;

— Реакцияның барлық этапына автоматтандыру жүргізілу мүмкіндігі;

— Балғын емес өлекседен алынған патологиялық материалмен жұмыс істеу мүмкіндігі;

— Диагностикумдардың салыстырмалы төмен бағасы;

— Құралмен және көзбен есептеу мүмкіндігі;

Қосымша А

№____жолдама

(зертхананың аты, материалды жіберген орынның мекен-жайы)

Материалдың егесі және оның толық мекен-жайы_________________________

Мұнда ______________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________жіберіледі

(материалдың аты, саны жағдайы және басқа мәліметтер)

Материалды алған күні _______________________________________________

Жануардың (құстың) ауырған күні _____________________________________

Өлген (сойған) күні __________________________________________________

Клиникалық көріністің қысқаша сипаттаммасы және анамнез мәліметтері ________________________________________________________________________________________________________________________________________

Патанатомиялық союдың мәліметтері (қысқаша сипаттама) _________________

Зерттеудің мақсаты ___________________________________________________

(қандай ауруды ажырату керек)

Материалды зертханаға жеткізген күн ___________________________________

Материалды жеткізуші _____________________________________________

(Аты-жөні, қолы)

Материалды қабылдаған _____________________________________________

(Аты-жөні, қолы)

Қосымша Б

Бактериологиялық зерттеу үшін түскен материалды тіркеу журналы

№ п/п	Түскен күні	Экспер-тизаның нөмірі	Шаруашылықтың аты, мекен-жайы	Түскен материалдың аты	Материалды алған күн	Сына-малар-дың саны	Неге зерттеу
9	20.04. 2012ж	21-62	Аксукент ауылы, Быковский көшесі №55	Қан сарысуы	20.04. 2012ж	41 бас	бруцеллез

Қосымша В

№ 1-вет форма

2012 жылғы малдардың жұқпалы аурулар туралы есебі

Жануардың түрі және аурудың аты	Аурудың коды	Анық-талған аймақ	Ауырған мал басы	Өлген мал басы	Аурудан сау емес аймақ	Қалған ауру мал басы

Қосымша Г Пастереллез ауруындағы патологоанатомиялық өзгерістер

Түйін

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда пастереллез ауруының тез арада алдын алу үшін, заманауи зерттеу әдістерін қолданып, ауруға қарсы шараларды ветеринарлық заңнама бойынша, пастереллез ауруына арналған нұсқаулықтарға сәйкес жүргізу керек.

Заключение

В заключение важно и необходимо отметить, чтобы вовремя предотвратить в хозяйстве вспышки пастереллеза, необходимо исследовать диагностировать современными методами диагностики, а противоэпизоотические мероприятия проводить по ветеринарному законодательству, согласно инструкции по борьбе с пастереллезом.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Жаданов Н., Құдайбергенов Н. Еңбек қорғау: Оқу құралы. 2-басылым. — Астана: Фолиант, 2010. — 200 бет.
Маханов Б.Б., Сатаев М.И., Сатаева Л.М. Оқу құралы.-Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2005. — 243 бет.
А.К. Аипов А,К. Тіршілік қауіпсіздігі: Оку құралы. — Астана. — ҚазЭҚХСУ: БПО,2009. — 290 бет.
Қазақстан Республикасының «Азаматтық қорғаныс туралы» Заңы. 1997 ж. 7 мамыр.
Қазақстан Республикасының «Авариялық-құтқару қызметтері және құтқарушылардың мәртебесі туралы» Заңы. 1997 ж. 27 наурыз.
Қазақстан Республикасының «Табиғи және техногеңдік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» Заңы. 1996 ж. 5 шілде.
Маханов Б.Б. ,Наукенова А.С. Дипломдық жұмыстардың және дипломдық жобалардың «Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау»

бөлімін орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар. Ауылшаруашылық факультеті студенттері үшін. – Шымкент: М.Әуезов ат. ОҚМУ, 2013 – 26 бет.

В России наблюдается спрос на преподавателей казахского…

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

Дипломдық жұмыс: Қара мал пастереллезін полимеразды — тізбекті реакциясымен балау

Казахстан станет официальным партнером БРИКС

Сколько будет стоить ОСМС в 2025 году?

Сегодня день рождения казахского героя Бауржана Момышулы

По двум маршрутам из Астаны запустили новогодний поезд

Строительство социального жилья завершилось в Туркестанской области

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты