Дипломдық жұмыс. Қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениет (Х — ХІІІ ғғ.)

Қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениет (Х — ХІІІ ғғ.)

 

Сын-пікір

 

Қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениеттің қазақ халқының мәдени тарихында алар өзіндік орны бар. Оның себебі, бұл дәуірде әлем таныған, түркі жұртының даңқын асырған небір ғұлама ғалымдар өмір сүрді. Олардың еңбегі әлі күнге өзінің ғылыми маңызын жоймай, қайта құнды жәдігерліктерге айналды. Міне сондықтан қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениет тарихын зерттеуге арналған А.С.Сәдібековтің «Қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениет (Х-ХІІІ ғғ.)» деп аталатын бітіру жұмысы өзекті де маңызды мәселеге арналған деп атауға болады.

Бітіру жұмысының бірінші тарауы «Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғы шарттар» деп аталады. Бұл тарауда осы кезеңдегі мәдениеттің дамуына  қандай  алғышарттар болды деген мәселеге жауап берген. Атап айтқанда, қалалық мәдениеттің өрлеуі, ислам дінінің мемлекеттік деңгейге қойылуы, қолөнер мен сауданың дамуы, бір сөзбен айтқанда, әлеуметтік-экономикалық даму рухани өмірдің алға басуына әкелген деген тұжырымға келеді. Бұл  орынды және қазіргі тарих ғылымының талаптарына сай жасалған тұжырым деуге болады.

            «Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні» деп аталатын екінші тарау төмендегідей бөлімдерден тұрады:

 2.1. М.Қашқари және оның «Диуани лұғат ат-түрік» кітабының тарихи-деректік маңызы

2.2. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның тәлім-тәрбиелік, дидактикалық тағылымы

2.3. Әл-Фараби және оның ғылыми мұралары

2.4. А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу-білім мәселесі

Бұл тарауда А.С. Сәдібеков қарахан дәуіріндегі ғұлама ғалымдардың еңбетеріне ғылыми талдау жасаған.

Ал Қарахандар дәуіріндегі ислам дінінің таралуы және сопылық әдебиет,[ Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани еңбектеріне талдау  үшінші тарауда қарастырылған. Қожа Ахмет Иассауи және оның «Диуани Хикмет» еңбегі, Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата» кітабының мәнісі,  деректік маңызы жайы қозғалған.

  Жалпы алғанда, А.С.Сәдібековтің бітіру жұмысы өзінің алға қойған мақсатынан шыға алған және міндеттерді орындаған деп есептеуге болады. Дегенмен бітіру жұмысының кейбір кемшіліктерін де айта кеткен жөн. Мысалы, төмендегі мәселелерге көбірек көңіл бөлу керек еді:

1. Қарахан мемлекетінің билеушілері ғалымдараға қандай қамқорлықтар жасады, ғалымдардың еңбегі қалай бағаланды;
2. Түркі- мұсылмандық синтез мәселесінің мәнін тереңірек аша түсу қажет еді;
3. Қазіргі күнде қарахандар дәуіріндегі рухани мәдениет саласына қалай көңіл бөлініп жатыр, әсіресе, «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша.

Бұл  айтылған ескертпелер жалпы жұмыстың мазмұнына әсер етпейді. Бітіруші болашақта ескереді деген ойдамыз.

      Қорыта келгенде айтарымыз, А.С.Сәдібековтің бітіру жұмысы аяқталған, өзіндік айтар ойы, бағыт-бағдары бар, қорытындыланған еңбек. Жоғарғы оқу орындарының талабына сай орындалған. Сондықтан «өте жақсы» деп бағалауды ұсынамын.

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. ҚАРАХАН ДӘУІРІНДЕГІ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТКЕН

АЛҒЫШАРТТАР

 

1. ҚАРАХАНДАР ДӘУІРІНДЕГІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ

ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ МЕН МӘНІ

2.1. М.Қашқари және оның «Диуани лұғат ат-түрік» кітабының тарихи-

деректік маңызы

2.2. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның тәлім-тәрбиелік,

дидактикалық тағылымы

2.3. Әл-Фараби және оның ғылыми мұралары

2.4. А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу-білім мәселесі

 

III. ҚАРАХАНДАР ДӘУІРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ СОПЫЛЫҚ ӘДЕБИЕТ АХМЕТ ИАССАУИ, СҮЛЕЙМЕН БАҚЫРҒАНИ

3.1.  Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері

3.2.  Қожа Ахмет Иассауи және оның «Диуани Хикмет» Еңбегі

3.3. Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата» кітабының мәнісі

 

ҚОРТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі: Қарахан мемлекетінің құрылуы Орталық Азия және Қазақстан халықтары үшін ортағасырлық тарихында өте күрделі де, қызықты кезеңдерінің бірі. Дәл осы кезде, Қарахан мемлекеті дәуірінде, материалдық және рухани мәдениет жаңғырып, түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөл атқарады.

Қарахандар дәуірі  Қазақстан және Орталық Азия түркі халықтарының тарихында ерекше орын алады. Қазақстанның оңтүстігінде Жетісу жерінде және Шығыс Түркістанда X ғасырда Қарахан мемлекетінің билігі орнады. Дәл осы кезде түркі халықтары мәдениеті қайта жаңғырып, ғылыми ойдың дамуына, қала мәдениетінің өсіп өркендеуіне, қолөнердің ерекше жетіліп гүлденуіне, ислам дінінің таралуына байланысты ғылыми көзқарасты қалыптастырып, басты назар аудара аламыз. Бір сөзбен айтқанда Жетісу аймағы түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөлді атқарған болатын.

         Бүгінгі таңда мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері еліміз өзінің тарихын қайта қарастырып, зерттеуге жол берілді. Осыны пайдалана отырып, көптеген ғалымдар Қазақстанның ортағасырлық тарихына, оның ішінде біржақты, толық емес мәселелерді, белгілі бір дәуірлерде, жеке тұлғаларды зерттеуге көп назар аударуда.

         Қарахан дәуірі кезінде материалдық және рухани мәдениет дамып гүлдену деңгейіне жеткен болатын. Осы кезде жазу мәдениетінің жоғарғы сатыға көтеріле бастауын біз Әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки еңбектерінен көре аламыз. Осы аталған ғұламалардың еңбектері әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Осыған дәлел ретінде біз соңғы кезде осы мәселеге байланысты шығып жатқан зерттеулерді, мерзімді басылымдарда жарияланып кем жатқан материалдарды айта аламыз.

         Сонымен, Қарахан мемлекеті кезінде ғылыми ойдың дамуы, қалалардың бой көтеруі, сәулет өнерінің кең өркен жаюы, ислам дінінің таралуы және Жібек жолының гүлденіп тұруы Қазақстанның ортағасырлық тарихында өшпес ізін қалдырды.

         Бүгінгі таңда Қарахан мемлекетінің мәдениетінің дамуына үлес қосқан түркілердің тарихын, сол кезде өмір сүрген әйгілі ғұламалардың еңбектерін біртұтас аспектіде қарастыру өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Археологиялық және жазба мәдениетінің ескерткіштерінің соңғы мәліметтеріне сүйеніп сол кездегі Қарахан мемлекетінің мәдениетін ғана емес сонымен бірге түркі халықтарының тарихын да толыққанды мәліметтерімен молайтып әділ баға беру қажет.

         Деректілік негіздері: Қарахан дәуіріндегі мәдениеті туралы деректерді төрт топқа бөлуге болады:

• араб-парсы деректері;
• фольлорлық шығармалар мен аңыз әңгімелер;
• археологиялық мәліметтер;
• Қарахан мемлекетінде өмір сүрген және ғылыми ойдың дамуына үлес қосқан авторлардың еңбектері жатады;

Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастаны 1069-70 ж.ж.

Қарахандық билеушілердің біріне сыйға  тарту ретінде жазылған болатын. Бұл дастан Қарахан дәуіріндегі мәдениетті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайды қарастыруға мүмкіндік береді. Жүсіп Баласағұнның дастаны қазіргі таңда неміс, түрік, орыс, өзбек тілдеріне аударылған.

         Қарахан мемлекетінде әйгілі болған энциклопедист ғалым, лингвист Махмұт Қашқаридың «Дуни Лұғат ат Түрік» еңбегі аса құнды дерек болып табылады. Бұл еңбектің көшірмесі  XX ғасырдың баскезінде табылды. Автордың өз қолжазбасы табылмаса да бір көшірме нұсқасы Стамбулда сақталған. Бұл еңбекте ол түркі тілдеріне тұңғыш рет ғылыми грамматикасын жасап шыққан болатын. Сонымен қатар, еңбекте түркілердің өмірі туралы, материалдық мәдениетінің бұйымдары, адамдардың лауазымдарының аттары, географиялық терминология туралы, түрлі тарихы және мифологиялық қаһармандардың есімдері және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бір дерек болып табылады. Қазіргі таңда еңбек қазақ тіліне толығымен аударылып, үш том болып басылып жарық көрді. [1]

         Ахмет Иүгінекидің еңбегі «Ақиқат сыйы» [Арабша «Хибатул хақайық»] түркі тілінде жазылған. Түпнұсқасы біздің заманымызға бізге жетпей үш түрлі көшірмесі бар. Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттелген. Ахмет Иассауидің «Диуани хикмет» кітабы XII ғ. түркі тайпасының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба дерек болып табылады. Бұл еңбек тек қана қазақ халқына ғана емес, сонымен қатар бүкіл түркі халықтарына да ортақ мұра.

         Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарахан мемлекетінің тарихына, соның ішінде материалдық және рухани мәдениетін зерттеуге біраз ғалымдар көп көңіл бөлген болатын.

         Қарахандар тарихын зерттеп бастаған В.В.Бартольд болып табылады [2]. Ол өзінің еңбектерінде қарахандықтардың тек қана саяси жағына ғана емес, сонымен қатар мәдениет, ғылым салаларына да көңіл бөлген. Осы дәуірге байланысты ғылыми зерттеулерін В.М.Массон [3], Т.Н.Сенигова [4], А.М.Беленицкий, О.Г.Большаков, И.Б.Бентович [5], Е.А.Давидович, Е.И.Агеева, Т.В.Савельева, Н.М.Зиняков, Д.А.Воякин [6] т.б. жүргізген болатын. Бұл ғалымдар көбінесе мәдениеттің материалдық жағынан қарастырған болатын. Осы аталған ғалымдардан басқа Қарахан дәуіріндегі материалдық мәдениетіне, оның ішінде, әсіресе, қала мәдениетіне көп көңіл бөлген К.М.Байпақовтың  орны ерекше. Мысалы, ол өзінің «Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан» еңбегінде тек қана материалдық мәдениетті қарастырып қана қоймай, сонымен қатар ислам дінінің таралуына да назар аударады.

         Ислам дінінің таралуына байланысты мәліметтерді біз Н.Д.Нұртазинаның «Ислам в истории средневекового Казахстана» [7] атты монографиясынан ала аламыз. Бұл еңбегінде автор Қарахан мемлекетіндегі ислам дінінің өкілдеріне – суфист-ғалымдарға егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.

         Махмұд-Қашқаридың «Диуани Лұғат ат-түрік» еңбегі 1915-1917 жж. Стамбулда Ахмет Рифат баспасынан, ал 1931-1941 ж. Анкарада бес томдық кітап болып басылып шығарылды. Ал, С.Муталибов өзбек тіліне аударып 1960-1963 жылдары Ташкентте үш кітап етіп басып шығарды. Бұдан соң «Диуани Лұғат ат-түрік» сөздігінен ұйғыр тіліне аударылған нұсқасы Қытайда басылып шықты.

         Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бұл шығарманы неміс тіліне аударып, 1928 ж. Лейпциг қаласында басып шығарды. Броккельман бұл еңбекті аудару кезінде шығармадағы  жеке сөйлемдердің бәрін алфавит тәртібіне келтірген. Неміс ғалымы Фриц Хаммел осы сөздікте ұшырасатын мақал-мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітапша етіп бастырылды.

         Махмұт Қашқари сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі ақын Фариза Оңғарсынова қазақ тіліне аударады [8]

         «Диуани лұғат ат-түрік» сөздігіне қамтылған материалды академик А.Н.Кононов бес салаға бөліп қараған:

1. Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсететін сөздер қоры [лексикасы];
2. Түркі тайпаларының мекен қоныстары жайындағы мәліметтер;
3. Түркі тілдерін топтастыру;
4. Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
5. Түркілердің тарихы, жағрафиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры жайындағы мәліметтер [9].

Түркілердің ділмар шешендері мен зерек қабілет шеберлерінің

бірі болған ұлы бабамыз аталмыш кітабына арнайы тәртіппен 6800 түркі сөзін топтастырып [110 жер, су атына, 40 ел мен тайпаға] араб тілінде анықтама түсінік берген. Кітапқа інжу-маржан екі төрт жолдық 242 шумақ бәйіттер мен 262 мақал-мәтелді мысал ретінде пайдаланған. Бір ғажабы, «Диуанаға» енген 875 сөз бен 60 мақал-мәтел қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында қолданылып келеді.

         Жүсіп Хас Хажиб Баласағұнның «Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге сақталып жеткен үш нұсқасы бар:

• біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба қазір Венераның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. [10] Ал, дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шахарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әріпімен көшірген адам есімі – Хасан Қара Сейіл.
• екіншісі, Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әріптерімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б.Морис тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов Петербург Ғылым академиясының Азия Музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіріп алады. Қазір бұл қолжазба Санкт-Петербургтағы Шығыстану институтында сақтаулы.
• үшіншісі, Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.З.Валидов Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әрпімен көшірілген, ең толық нұсқасы Өзбекстандағы Ғылым академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.

Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша

ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды қазіргі өзбек әрпі негізінде трансрипция жасап, оны ғылыми сипаттамасымен бірге жеке кітап етіп басып шығарды. [11]

         «Құтты білік» дастаны жөнінде тұңғыш баспасөз бетінде хабар беріп, оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы «Азия журналында» бастырып шығарған ғалым француз Жауберт Амадес болды.

         Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Термакн Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған түсінік беретін сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы «Құтты білік» деп жеке кітап етіп шығарды [12].

         Орыс тілінде оқитын қауымға еңбекті таныстырған В.В.Бартольд болды. Ол кісі 1890 жылы Санкт-Петербургта «Құтты біліктің» 1439 жылғы Герат шаһарында ұйғыр әрпімен жазылған нұсқасын факсимиле етіп бастырған болатын.[13]

         «Құтты білікті» кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау саласында келесі істер тындырған адам В.В.Радлов болды. В.В.Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу ісімен жиырма жыл бойы [1890-1910] айналысты.

         Кітаптың алғашқы томы 1891 жылы, екніші томы 1910 жылы Санкт-Петербургта басылып шыққан. Бұл басылым жартылай араб алфавиті, жартылай латын транскрипциясымен терілген. Екі жазба де ескі ұйғыр-қарахандар алфавитінің ерекшеліктерін дұрыс бере алмағандықтан, емлесі оқуға қиын, көп сөздердің жазылуы қате. Осы себептен В.В.Радлов нұсқасының оқылуы көптеген қиыншылықтар туғызды.

         «Құтты білік» дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы тұрғысында зерттеуге С.Муталлибов сияқты ғалымдар көп үлес қосты.

         Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев «Құтты білік» дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері, [Дәстүр, поэтика және аударма мәселері] деген тақырыпқа ғылыми еңбек жазды [14]. Сондай-ақ ол ақын ретінде «Құтты білік» дастанының түпнұсқаға мейлінше жақын поэтикалық аудармасын жасап шықты. «Құтты білік» жөнінде көптеген еңбектер жазылды. Оның тілі туралы талай ірі түркітанушылардың пікір сайыстары болып өтті. Түркітанушылардың бірі А.Н.Кононовтың Жүсіп Баласағұн дастанының тілін жоғары сипатына қарай, түркі қағандық, әулеттік белгілеріне орай қарханид – түрікше, қараханид – ұйғырша, қай ру-тайпаға жататынына қарай сараласақ қарлықша, мәдени-тарихи белгілері бойынша қарлықша-ұйғырша деуге де болар еді – деген Ә.Н.Нәджиптің пікірін қолдайды да В.В.Бартольдтың «қарахандықтар өздерін ұйғыр деп аталмағандығы және де Жүсіп Баласағұн үшін ол жазған тіл, ұйғыр тілі болғандығы күмәнсіз деген сөзін ескерген жөн» деп айтқан қорытындылары ойға қонымды [15]

         Жүсіп Баласағұнның Шығыс Қарахан қағанатының билеушісі Табғаш Боғара-қара-хакан Абу Али әл-Хасан ибн Сүлейменге сыйға берген атақты «Құтты білік» дастаны түркілердің алғашқы әдеби ескерткіші болып табылды. [16]

         Алғашқыда В.В.Радлов бұл еңбек ұйғыр тілінде жазылды деп санады. Бірақ кейін бұл пікірден бас тартуға мәжбүр болды. Біріншіден, бұл еңбек ұйғыр шрифтімен жазылса да хакас, якут және т.б. тілдерінің фонетикалық ерекшелігін байқауға болады. Екіншіден, Жүсіп Баласағұн ұйғырлардың мәдениетінің жоғары дамығандығы туралы айта келе сонымен қатар кітапты ана тілінде жазғанын айтып кетеді. Автор өз шығармасының кіріспесінде дастан қай тілде жазылғаны туралы айта келе былай дейді:

            Арабша, тәжікше кітаптар көп,  ал, бұл – біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.

 

«Біздің тіліміз» деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім болып отыр [17].

С.Е.Маловтың пікірі бойынша «Құтты білік» дастанының ұйғырлардың жазба ескерткіші болып табылады [18].

1970 жылы  «Құтты білік» поэмасының 900 жылдығына арналған Бүкілодақтық конференцияда Э.Р.Тенишев өзінің бұл мәселені тереңдете қарастырып, шығарманың шігіл-ұйғыр тілінде екенін атап көрсетті. Сонымен ол   «Құтты біліктің» аралас, ортағасырлық түріктердің әдеби кітап ретінде жазылғанын мойындады [19].

Басқа да авторлар қарлықтар тайпаларында, шігілдерінде немесе Жетісу ескерткішінің  тілі ретінде шыққанын жазды. Ал еңбекті түрік тілдеріне шығыс тобына жатқызып қана қоймай, оның тілі түркімен мен әзірбайжаннан гөрі қазақ, қырғыз және өзбектікіне жақын екенін атап өтушілер де бар. [20]

Поэманың негізгі мақсаты сол кездегі қарлықтар тайпасының конфедерациясы негізінде қалыптасқан Қарахан мемлекетіндегі басқару ісі, әлеуметтік таптар мен топтардың арақатынасын дұрыс ұйымдастырып, бағыт-бағдар беру, яғни мемлекеттік реформа жүйесін жүзеге асыру болып табылды. Әсіресе, автордың төртінше қанағат-нысап мәселесін қозғағанда оның таптар арасындағы әлеуметтік қарама-қайшылықты реформа жолымен шешіп, бейбіт жолмен бітістіру саясаты айқын көрінеді.

Ахмет Иүгінеки дастаны өзі көне түркі тілінде жазылса да ақын шығармасының атын «Хибатул-хайқайық» деп әдейі арабша қойған сияқты. Бірқатар қолжазба бұл шығарманың аты «Хибатул-хайқайық», ал кейбіреулерінде «Атебатул-хақайық» «Шындық қақпасы» деп жазған. [21]

«Ақиқат сыйының» түпнұсқасы біздің заманымызға дейін жетпей жоғалып кеткен. Оның XIV-XV ғасырларда жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі үзінділері бар.

1. Ең ескі түрі – 1444 ж. Самарқанда Арслан Қожа Тарахан Әмірдің қалауымен жазу өнерінің шебері [каллиграф] Зәйнгүл Әбідін бин Сұлтан Бақыт Журжани Құсайын көшіріп жазған нұсқа. 508 жол өлең. Ол көне ұйғыр жазбасымен жазылған, арагідік араб жазуымен берілген жолдар да бар: тақырыптар, аяттар, хадистер, бәйіттер. Қазір Стамбулдағы Ая-София кітапханасында сақтаулы тұр.
2. 1480 ж. Шайықзада Әбдіразақ бақсы Стамбулда көшіріп жазған нұсқа ұйғыр және [жолма-жол] араб жазуымен жазылған. 506 өлең. Жол-жолдың арасына парсыша, тәжікше жазылған түсініктемелер бар. Стамбулда Ая-София кітапханасында сақтаулы. Бұл нұсқаны Н.Әсім мен Қ.Махмудов жариялаған.
3. Аталмыш бұл нұсқа XIV ғасырдың аяғында, не XV ғасырдың басында араб жазуымен көшірілген. 49628 жол өлең. Стамбулда Топ-Қапы сарайында сақтаулы.

Ендігі бір көшірме – «Ұзын көпірдегі Сейіт Әлі» деген кісінің кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына табыс етілген нұсқа, кейін ол жоғалып кеткен. Анкарадағы Мағриф кітапханасынан табылған 4 беттік нұсқа [ұйғыр жазуымен жазылған]. Берлиндегі Ғылым академиясында сақтаулы тұрған 1 бет үзінді [ұйғыр жазуымен жазылған] [22].

     Қолжазбаның ең алғаш Ая-София кітапханасынан тауып алған ғалым – Нәжіп Әсім. Онда 11 бапқа жіктелген 508 жол өлең бар. Дастанның әр қилы нұсқалары әр жерде-ақ көптен бері зерттелген. Мысалы, Түркияда, Ресейде, Польшада, Францияда т.б. түпнұсқаның үш нұсқасын салыстырып, жалпы текст [сводный критический текст] жасауда Р.Р.Араттың еңбегі ерекше. Ол 1951 жылы осы дастанның толық тексін әзірлеп, оны латын әріптерімен кітап етіп шығарды [23].

     Әйтсе де Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттеп, шығарманың ғылымға негізделген тесттің, сөздігін, транскрипциясын әзірлеп, оны басқа тілдерге аудару жөнінде қыруар жұмыстар тындырған кеңес ғалымдары болды. Әсіресе, белгілі кеңес тюркологтары Е.Э.Бертельс, С.Е.Малов, Қ.Махмудов тағы басқалар да бұл салада жемісті еңбек етті [24].

     «Ақиқат сыйы» дастанын зерттеу ісіне В.В.Радлов, Т.Ковалевский, Ж.Дени сияқты шығыстанушы ғалымдар да белсене атсалысты. Өзбек ғалымы К.Махмудов бұл дастан жөнінде аса құнды монографиялық еңбегін жариялады.

     Ахмет Иассауидің «Диуани Хикмет» кітабы бастан аяқ ақыл-өсиет, үлгі-өнеге айтуға құрылған. Ахмет Иассауидің мұрасын танып, білу оны қоғам игілігіне пайдалану қажеттігі 1990 жылы қазан айының 23-27 жұлдызында Түркістан қаласында ЮНЕСКО-ның бағдарламасы бойынша «Иассауи әлемі» деген атпен өткізілген халықаралық ғылыми конгресте айтылған болатын [25]. «Диуани Хикмет» кітабын қазақ тіліне аудару, түсіру мәселесі соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Осыған орай, 1990 ж. «Орталық Қазақстан» газетінде С.Битеовтың аудармасы жарық көргенін айта аламыз. Ал Х.З.Иманжановтың «Қырық Хикмет»  атты кітапшасы 1991 жылы басылып шықты. Сол жылы Ж.Әбдірәшевтің құрастыруымен ақынның бір хикметі шағатай, түрік, қазақ тілдерінде жарық көрді. [26]

     Сонымен қатар Қарахан дәуіріндегі мәдениетті зерттегенде О.Қараевтың еңбегін айтып кеткен орынды [27]. Бұл еңбекте О.Қараев мәдениетке байланысты мәселелерде Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласағұнның сонымен қатар басқа да шығыс авторларының еңбектеріне, археологиялық зерттеулердің мәліметтеріне сүйеніп сол кездегі мәдениетке байланысты мағлұмат береді.

     Бітіру жұмысының мақсаты: X-XIII ғ.ғ. аралығында Қарахан дәуірі кезіндегі мәдениетінде болған жаңалықтарды, жетістіктерді ашып көрсету және сол кезде өмір сүрген ғалым-ойшылардың мәдениетке үлес қосқан еңбектерін танып білу, ислам дінінің тигізген әсерін көрсету.

     Бітіру жұмысының міндеттері: Отандық тарихтың іргелі мәселелерінің бірі ретінде Қарахан дәуірінің мәдениетіне қарастыра келе, жұмысты үш тарауға бөліп, мәселенің зерттелуін теориялық жағынан зерттеу:

• Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғы шарттарды айқындау;
• Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы мен мәнін ашып көрсету;
• Қарахандар дәуірінде ислаи дінінің таралуы және сопылық әдебиеттің мазмұнын ашу;

Бітіру жұмысының мазмұны кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

1. ҚАРАХАН ДӘУІРІНДЕГІ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТКЕН АЛҒЫШАРТТАР

 

         Жетісу жері мен Шығыс Түркістанда IX ғасырда шігіл және яғма тайпаларының бірлестігінен Қарахан мемлекетінің билігі орнады.

         Кезінде орыс ғалымы В.Григорьев хандарында «қара» атағы болуына байланысты «Қараханидтер мемлекеті» деп тарихи еңбектерінде бұл атауды берік орнықтырады [28].

         Қараханидтердің пайда болуы жөніндегі жеті гипотеза бар екені мәлім [29]. Академик В.В.Бартольд Қарахандықтардың тегін анықтауда үш тайпалардың шеңберімен шектеледі. Енді бізге белгілі болғаны бұл шігіл және яғма, сонымен қатар тайпаларының бір, тұхсилар және Орхон түркілердің қалған тайпалары Қарлұқ тайпалар одағының құрамына кіреді. Қалай болса да олардың тарихы IX ғасырдан бері үзілмей бірге болып келеді [30].

         Кейінгі арнайы тарихи зерттеулерде Қарахандардың қарлықтар мемлекетіне кірген тайпалардан шыққаны туралы тұжырымы айтылады.

         Әсіресе, қарлықтар конфедерациясына кірген яғма, тұхси және шігіл тайпалары Қарахан мемлекетін құруда ерекше көзге түседі [31].

         Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Борға-хан еді [32]. Феодалдық құрылымы біршама дамыған Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің  жері кеңейіп, Жетісу, Шығыс Түркістан, Шу, Талас, Сырдария алқаптарымен қоса Мауереннахрдың едәуір бөлігін де қамтиды.

          IX ғасырдың ортасына қарай Қарахандар әулеті екі бөлікке – Батыс және Шығыс болып бөлінген. Батыс Қарахан мемлекетінің территориясы Мауереннахр және Ферғананың батыс бөлігін қамтыды. Ал, Шығыс Қарахан мемлекетінің территориясы – Жетісу өңірі, Қашқар, Хотан аймағы және Ферғананың бір бөлігін қамтыды. Шығыс Қарахан мемлекеті ықпалды билікке ие болып, қағаны Арслан Қара-хақан титулына ие болды. Астана Шу өзенінің бойындағы Баласағұн қаласының маңындағы Құзорда болды. Орталығы – Қашқар қаласында орналасты. Батыс Қарахан мемлекетінің «кіші» қағаны Борға Қара-хақан титулына иемденіп, ордасы Тараз қаласында, кейіннен Самарқанд қаласында орналасты [33].

         Қарлық қағанаты мен Саманидтердің Орталық Азиядағы иеліктерінің Қарахан мемлекетінің қол астына бірігіп кіруі экономикалық дамуына және осы региондық урбанизациясына қолайлы жағдай туғызды. Археологиялық зерттеулер мен жазба  деректердің мәліметтері бойынша жергілікті тұрғындар қолөнермен, сауда кәсібімен, аң аулаушылықпен, мал және жер шаруашылығымен айналысты. [34]

X-XII ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының мәдени өмірінде айтарлықтай жаңалықтар болды. Зергерлік, сәулет өнері және қала мәдениеті едәуір өркендеді.

X-XII ғасырларда орталық Азияда құрылыс ісі ерекше дамыды деп айтуға болады. Бұған әр түрлі ескерткіштердің қалған орындары дәлел бола алады. Бұл кезеңде құрылыс техникасы жетіле түсіп сәулет өнері мен қолданбалы өнерде үлкен алға басушылық байқалды. Ауқатты адамдардың үйлерін және бірқатар қоғамдық ғимараттарды салуда күйдірілген кірпіштер пайдаланылды [35].

Профессор И.И.Умняковтың белгілеуі бойынша бұл кезең қарқынды құрылысында қаладағы сарайлар, мешіттер, кесенелер мен медреселер, керуен сарай жолдары және көперлермен көрінген [36].

Біздің дәуірімізге  жеткен Бұнара мұнарасы қарахандық сәулет өнері ескерткіштерінің арасындағы ең ертедегісі болып табылады. Бұл мұнараны X ғасырдың екінші жартысында тұрғызған болатын. Үзгендте үш кесене мен бір мұнарадан тұратын архитектуралық комплекс жақсы сақталынды. Солтүстік кесене 1152 жылы салынған. Онда Ферғананың билеушісі Тұғырыл Қара – хан Хусейн ибн Хасан жерленген. Ортаңғы кесене XI ғасырдың басында салынады, ал оңтүстіктегі кесене 1187 жылы салынған. Батыс Қарахан қағанатындағы ірі құрылыстарға Бұхарадағы Намазго мешітін, Шамсад сарайын, Камен мұнарасын жатқызуға болады [37]. Әл – Магдаси Оңтүстік Қазақстан мешіттерді қалаларға міндетті құрылыстардың бірі ретінде айтады [38].

Қарахан мемлекеті дәуіріндегі сәулетшілік өнердің озық үлгілері деп Айша бибі күмбезін, Бабджа Хатун кесенесін, Аяққамыр және Алша хан күмбездерін де айта аламыз.

Қала тұрмысы да өрлей тұрған кез Қарахан мемлекетінің құрған билігі кезіне сай келеді деп айта аламыз. Бұл дәуірдегі қалалардың тарихи қоныстардың Шу өзенінің маңындағы ең ірі қалалардың  бірі болып Қарахан қағанатының астаналарының бірі Баласағұн қаласы болып табылады.

Баласағұн қаласының орналасуы әлі де болса пікір – талас тудырып келе жатыр. Баласағұн туралы алғашқы мәліметтерді әл-Муккадаси шығармасынан таба аламыз. Берілген хабарламалар бойынша бұл қала ең ірі [ауданы мен халқы жағынан] қалалардың бірі болған. Бұл қалаға Махмұд Қашқари үш атау берген болатын: Баласағұн, Құз – Ұлыс және Құзорда.

Қарахандар билігі кезінде Құлан, Мерке, Нускет, Баласағұн, Харан қалалары сауда және шеберлердің орталықтарына айналған болатын [39].

Шығыс Қарахан қағанатының ірі қалаларының бірі болып Тараз қаласы есептелінеді [40]. Бұл қала туралы алғашқы мәліметтер IV ғасырды деректерінде айтылып өтеді [41]. Археологиялық мәліметтерге қарағанда, Шығыс Қарахан иелігінде орналасқан бұл қала Мауереннахр қалаларына ұқсас салынған болатын. Цитадель, шаһристан және рабад соғдылықтардың келгенге дейін салынған екен.

Солтүстік Қарахандағы қала типіндегі қоныстарының ішінде Баба – Ата қалашығы қолайлысы ең ірісі болып табылады. Қалалық цитаделі шаһристан мен рабадпен қоршаған. Бұл жерде археологиялық зерттеулер нәтижесінде IX-XII ғасырлардағы тұрғын үйлерді жылжыту жүйесі де табылады [42]

Отырықшы мәдениеттің маңызды орталығы Арыс өзені бойындағы Фараб оазисі болып табылады [43]. Оның негізгі қаласы – Отырар болды.

 

Қаланың даму кезеңі археологиялық мәліметтер бойынша IX-XII ғасырларда болған. Қала цитадель, шаһристан мен рабаттан құрылып, жалпы аумағы 200 гектар болып табылатын қабырғалармен қоршалған. Отырар көшпелі және отырықшы тайпаларын байланыстырып тұрған экономикалық орталық қана емес, сонымен қатар ол аса ірі сауда, қолөнер әрі ғылым мен мәдениет ошағына айналған болатын. Мұнда көптеген білім ордалары, медреселер, аса құнды кітаптарға бай кітапхана, т.б. болды [44].

         Негізінен Орталық Азия қалаларының көбісі төрт бөліктен құралған цитадель шаһристан, ішкі және сыртқы рабад, ор қоршауы.

         Қарахан мемлекетіндегі ең ірі қалалары болып Самарқанд және Бұқара қалалары да саналады. Батыс Қарахан мемлекетінің астанасы Самарқанд қаласының IX-XII ғ.ғ. интенсивті дамуы нәтижесінде қаланың оңтүстік рабады сыртқы шаһристанға айналып, бірнеше қатар қабырғалармен қоршалады. О.Г.Большаков  Мерв, Самарқанд және Бұқара қалаларының даму деңгейін нақтылы зерттеп, негізінен территориялық дамуы жағынан максимумға  жетті деп жазады [45].

         Жетісудың солтүстік – шығыс жағында IX-XII ғасырдың басында қала мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасады. Егер IX-X ғ.ғ. территорияда 10 ірі қала орны болса, ал XI-XII ғасырдың басында бұл ірі қалалардың саны 70-ке дейін жетті. Деректердің мәліметтері бойынша Іле алқабының солтүстік жағасында Талхиз және Лабон қалалары орналасты, ал IX-XII ғасырдың бас кезінде мұнда ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне қарағанда Екі-Оғыз, Қаялық, «Несториан қоныстары», «Облыс орталығы» Іле-балық қалалары орын теуіп гүлденді.

         Атақты ғалым К.М.Байпаков қалаларды территориясы жағынан үш топқа бөледі [46]. Осыған сәйкес бірінші топқа Оңтүстік Қазақстанда орналасқан, жер көлемі 30 гектардан асатын қалалар кіреді. Бұл қалалар – Сайрам, Отырар-төбе, Шор-төбе, Құйрық төбе, Сунақ-ата, Шу-төбе, Сауран, Янгиктент, Жан-Қала, Құмкент. Қазіргі кезде бұл қалалардың атауында аз болса да айырмашылықтар бар – Сайрам қаласы – Сайрам-Испиджаб, Шор – төбе – Усбаникет, Отырар – төбе – Отырар, Құйрық – төбе – Кедер, Шу – төбе – Шавғар [Шауғар], Жан-қала – Янгикент, Суна- ата – Сығанақ, Сүткент – Сүткент. Жазба деректердің хабапламалары бойынша Сауран мен Сүткенттен басқа бұл қалалар аймақтардың орталықтары болып табылады, ал Испиджаб қаласы – Оңтүстік Қазақстанның басты қаласы болып есептелінді; Янгикент оғыздардың астанасы, Женд пен Сығанақ XII-XIII ғасырдың басында Қыпшақ иеліктердің астаналары болған.

         Осылайша, бірінші топтағы қалалар аймақтардың орталықтары, жеке иеліктер немесе ең ірі қалалар болып табылады.

         Екінші топқа 15-тен 30 гектарға дейін территорияны алатын қалалар жатады. Көбінесе бұл қалалар Испиджаб риестріне енген қалалармен салыстырылады.

         Бұл қалалардың орындарын көлемі жағынан орташа қалалар есебінде интерпритациялауға болады.

         Үшінші топқа енген қалалар сан жағынан өте көп болып табылады. Бұл қалалардың бір бөлігі жазба деректердің мәліметтерімен салыстырылады: Шарапхан – Газгерд, Булак – Ковал – Манкент. Тамды – Берукет, Қазаталық – Будхет. Бұл топтағы қала ескерткіштері кішігірім қалалардың, қалашықтардың ордасы болып табылады.

         Орташа есеп көрсеткіштері бойынша Испиджапта – 40.000 адамға дейін, Отырарда 26.000 адамға, орта қалаларда 3000 – ға дейін, ал кішігірім қалаларда 1500 тұрғынға дейін санға жетті.

         Оңтүстік – Батыс Жетісудағы белгілі деректердегі қалалардың саны 20 – ға дейін жетті. Қалалар санының көбеюі Талас алқабының есебінен өсті. Қала орындарының орналасу территориясына қарағанда қалалардың үш топтан құралады.

         Бірінші топқа – Тараз [Жамбыл], Қызыл Өзен, Шиш-төбе; екіншіге – Таластағы Ақтөбе, Чалдовар, Мерке, Аспара, Сокулук, Беловеодск қамалы; үшіншіге – Орловсктағы Ақтөбе, Жуантөбе, Төрткөлтөбе, Тоймакент, Қаракемпір, Қонырбайтөбе, Шөлтөбе, Садыр-Қорған, Фрунзенск, Шекерск, Луговой, Өрнек, Қайыңды, Александровск, Степнинскідегі Ақтөбе, Ключевск, Полтавск.

         Бірінші топтағы қала орындарының орталық үйінділердің ауданы 30 гектардан жоғары болып саналады; бұл астаналық орталықтар және ірі қалалар – Баласағұн [Бұрана], Суяб [Ақбешім], Навакет [Қызыл Өзен], Тараз [Тараз], Нузкет [Шиштөбе].

         Екінші 15 – тен 29 гектарға дейінгі – орташа қалалар Суябта – 15.500, Навакетте – 17.000, Баласағұнда – 6.000 тұрғын болды.

         Солтүстік – Шығыс Жетісудағы қалалар төрткүл түріне жатады. Бұл қалалардың планировкасы төртбұрыш, трапеция немесе орналасу жеріне байланысты дөңгеленген түрінде жалпы құрылыс үстінде биіктетіліп салынған.

         Осы төрткүлдерді салыстыру барысында оларды ауданы жағынан үш топқа бөлуге болады.

         Біріншіге, Антоновское, Дүнгене, Шілік; екіншіге – Талғар, Сүмбе, Ақмола; үшіншіге – Алматы қалашықтары, Лавар, Қапал. Баяулы, Ақтам, Арсан және т.б.

         Бірінші топқа ауданы жағынан 30 гектардан асатын қалалар енеді. Бұл қала ескерткіштері көпқабатты, мәдени қабаттардың арасы 2 – 3 м. дейін және одан да көп болуы мүмкін. Қазба жұмыстары жүргізілген сәтте образдық керамика, әйнек, тиындар, шеберханалар, сауда орындары табылды.

         Кейбір қалалар анық қалалармен салыстырылады: Талғар – Талхиз, Антоновка – Қаялық, Дүнгене – Екі-Өгіз. Ең ірі қалалардың бірі Антоновское болды.

         Екінші топқа – Талғар, Сүмбе, Шілік, Сағабиен. Ауданы 10 гектардан, 30 гектарға дейін жетті.

         Үшінші топқа ауданы 10 гектардан төмен қалалар енеді. Жақсылық қала орны зерттелген. Үймен қатар ішкі аула да салынатын болған.

         Бұл Іле аймағындағы қала орындарын қалашықтар мен ауылдық қоныстары алып жатты деп есептеуге болады.

         Осы қалалардың кейбірі керуен – сатайлар да болды деп жорамал жасауға да болады. Екі немесе үш бекінісі бар, бір-біріне жақын орналасқан қалалар айрықша көзге түседі – Сарыжас, Биже, Айна – Бұлақ. Бұлар жол бойында орналасқан қалалар. Есеп бойынша Қаялықта – 13.000 адам, Талғарда – 4.000 адам, Шілік пен Дүнгенеде – 5.000 адам тұрды.

         Қарахандықтар дәуірі кезінде қалаларды салу жүйесі өзгертілді.

X ғасырдың бірінші жартысында өрттен кейін сарайлар комплексі жойылып көлемді қайта жобалау жұмыстар жүргізілгені Құйрық – Төбені қазғанда аңғарылады.

Құйрық – төбенің шығыс жағындағы екі кварталы [IX-X ғ. бірінші жартысы] қазба жұмыстарының ауданына жартылай түссе, ал бір кварталы толығымен қазылып зерттелінді. Бұл квартал бұрынғы цитадельдің бүкіл жерін алды. Оның өлшемдері 35×30 м. Кварталдағы барлық үйлердің саны 12, өрттің нәтижесінде үйінділерге айналған немесе қазіргі кездегі құрылыстар нәтижесінде жойылып кеткен [47]

Құйрық – төбенің оңтүстік жағындағы X-XI ғасырларда салынған екі квартал жартылай қазылды. Әр  кварталда 8-10 үйден салынған.

Қазба жұмыстары нәтижесінде әр кварталда қолөнершілердің тұрып өмір сүргені, тек бір жағдайда ғана құмырашылар кварталы жағдайында айта аламыз. [48]

Кварталдың әлеуметтік сратификациясы жайындағы мәселе өте қызықты болып келеді. Бірқатар қалаларда топографиялық және деректік хабарламалар бойынша кварталдық аристократиялық тегі жағынан бөлінгенін байқауға болады.

Жетісудағы Оңтүстік-батысында цитадельді салу жүйесінде өзгерістер байқалады. Қызыл Өзен цитаделінде VII-IX ғ. бірінші жартысында салынған сарай комплексінің орнында, қатардағы тұрғын үйлер салына бастапты.

Степнинскоедағы орналасқан Ақтөбе қалашығында өте бай қала усадьбасы мен монша орналасты. Тараздың цитаделінде де монша [X-XI ғ.ғ.] қазылып зерттелінді.

 Қарахан дәуіріндегі қала мәдениеті Ұлы Жібек Жолы бойындағы Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу жерінде дамығанын айқындап көруге болады.

  IX-X ғғ. Араб авторларының еңбектерінде, әсіресе, ибн-Хордатбектің еңбегінде Жібек Жолы Бағдаттан басталып, Мерв, Бұхара және Замин қалалары арқылы өтті. Заминде бұл жол екі бағытқа бөлінетін – Оңтүстік [Ферғандық] және Солтүстік [Шаштүріктік] [49].

Оңтүстік бағыт көбінесе таулы аймақтан өтетін болғандықтан бұл жолдың маңыздылығы төмен болды. Ал, солтүстік бағыттың жолы жазықты жерлерден, қалалар бойымен өткеннен кейін жылдың кез-келген мезгілінде жанданып тұрған сауда жолы болатын.

  IX-X ғғ. Орталық Азиядан Еділ бойындағы аудандарға негізгі керуен жолы Бұхарадан басталып, Арал теңізіне дейін Амудария бойымен өтіп, Еділ бойындағы жерлерден өтті. Осы жолмен 912-922 жылдары ійгілі араб саяхатшысы ибн-Фадлан да жүріп өткен болатын. Бірақ көпестер үшін солтүстік бағыттағы Жібек жолымен Ұйғырлар мен Қарлұқтар мемлекетінен Сыр бойымен өтіп, кейін Поволжьеге дала арқылы өту қолайлы болатын. Бұл жолмен кейін еуропалық саяхатшы Джовани Карпини де өткен болатын.

Солтүстік жолдың бірінші тармағы қазіргі Қырғызстан мемлекетінің территориясынан өтіп, Тараз қаласынан басталып, Қарабура асуынан және шатқал даласынан Ферғанаға дейін созылған.

Екінші тармағы Тараздан басталып, Талас бойындағы жерлерден Сусамыр және Қашқар арқылы жоғарғы Барысханға өтетін.

Үшінші тармағы [Іле тармағы] Харран маңынан басталатын. Шынында келсек, бұл тармақ туралы араб жазбаларында мәліметтер жоқ, бірақ бұл жолда орналасқан қалалардың үйінділері IX-X ғғ. Және кейінгі ғасырларда да Іле тармағының болғанын дәлелдейді.

Төртінші тармақ қазіргі қырғыз жеріндегі Джул қаласынан басталып, Сусамыр, Кетментөбе таулары арқылы өтіп, Ферғана мен Шу даласын байланыстыратын.

Солтүстік бағыттың соңғы бесінші бағыты Навакет қаласында басталып, Суяб арқылы Көкойрақ асуынан өтіп Ыстықкөлдің жағасына дейін созылған болатын. [50]

Сонымен, Ұлы Жібек жолы X-XIIғғ. Орталық Азия халықтарының экономикалық гүлденуіне және мәдениеттің дамуына өте маңызды әсерін тигізген болатын.

Қалалардың өсіп-өркендеуімен қатар археологиялық мәліметтерге қарағанда Қарахан мемлекетінде қолөнер жан-жақты дамығаны аңғарылады. Қыш құмыра жасау кәсіпшілігі, мөлдір шыны және түрлі – түсті шынылардан, сүйек пен мүйізден сан түрлі тұрмыстық бұйымдар жасап шығару ісі өркен жайды. Әсіресе, бұл кезде зергерлік өнер жақсы дамыған еді.

Әл-Макдисидің хабарлауы бойынша мақта тоқу өндірісі де болған көрінеді. Испиджаптан құлдармен бірге «ақ амталар» сатып алынатын болған.

Қазба жұмыстары нәтижесінде көптеп табылған тоқыма ұршықтар, мақта үгінділері дәлел бола алады. [51]

  Әл-Макдисидің  хабарына археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде көптеп табылған керамика, қыштан бұйымдар жасау өндірісі дамығандығын көрсетеді. Шеберханалар екі бөліктен тұратын болған: тұрғын үй және өндірістік [Құйрық төбедегі қышшылар кварталы]

Өндірістік бөлігінде екі бөлме болды. Соның біреуіне аумағы 24 м алатын саз балшықты және де басқа керек компоненттерді сақтау үшін үш отсек құрылған болатын. Өндірістік бөлігінің оңтүстік жағы бос тұратын, жерде қоқысқа арналған шұңқырлар қазылған. Қыш пен жабық жерде орналасатын болған, аумағы 22.5 м жететін.

Тұрғын үй бөлігі үш бөлмеден тұрды және коридор арқылы қосылып кететін болған. Осындай тәріздес бөлмелер ежелгі Тараз қаласында да табылған. [52]

Әйнектен жасалған бұйымдар да көптеп табылды. Әйнек ыдыстардың көбісі үрлеу арқылы жасалынса, қалған аз бөлігі формаға құю тәсілі арқылы жасалынған. Әйнектен жасалынған ыдыстардың сыртына түрлі ою-өрнектер салынатын болған.

Әйнектен бұйымдар жасау ісі ортағасырлық қалаларда жоғарғы дәрежеге жетіп, халықтық түрлі топтарын өзінің бұйымдарымен қамтамасыз етті. Сонымен бірге Тараз қаласында терезе әйнектерінің сынықтары да табылған. Әйнек сынықтары жасыл, қызғылт және ақ түстес болған. [53]

Темір ұста цехы да өте жақсы дамыған. Археологиялық қазба жұмыстарының мәліметтері бойынша ұсталық өте кең таралған екен. Ұстаханалардың қалдықтары ортағасырлық қалалардың барлығында да табылған. Темірден соғысқа қажет бұйымдар – семсерлер, қылыштар, жебелердің ұштары, сауыттар, бас киісдер және т.б. жасалынды. Тұрмыстық өмір үшін қайшылар, шегелер, шынжырлар, ілмектер, құлағы бар қазандар жасалынған.

Табылған бұйымдардың көбісі жезден жасалынды. Жез Қаратау, Іле және Талас алатаудың кеңдерінен алынып отырды.

Жезден ұсталар ыдыстарды, шырақтарды, әшекей бұйымдарды да жасай білді. Олар асыл металлдармен жұмыс істеуді де білген.

Қалалардың, қолөнердің, сауда қатынастарының әлеуметтік-экономикалық, сонысен қатар өмірдің басқа да жақтарының интенсивті дамуы Қарахандар билігі кезіндегі XI-XII ғасырларда Орталық Азия және Оңтүстік Қазақстан үшін феодалдық қатынастардың толығымен орнап аяқталуына толық дәлел бола алады.

Жоғарғы қаланың билігі деспоттық болып билеуші үйінің шеңберінде мұрагерлік жолымен беріліп отыратын болған. Ол жалғыз өзі немес туысқандардың, кеңесшілердің көзқарасына сүйеніп, соғыс пен бейбітшілік, көрші мемлекеттермен қарым-қатынас мәселелерін шешетін болған. Қолбасшыларды және аудандар мен қала басшыларын тағайындауға немесе орнынан алуға құқылы болатын, жеке адамдарды мараптаттап, ақы төлейтін және т.с.с. Бір сөзбен айтқанда, оларға белгілі бір феодалдық құқықтарды беретін болған. Бүкіл жерлердің иесі жоғарғы қаған болып саналатын. Оның отбасы мүшелерін және бүкі аристократия берген жайылымдар мен көші-қон жерлердің уделді иелері болып табылатын. Жоғарғы қаған рөлі мен авторитетті мемлекетке билік етуде бірқалыпты болған жоқ. X ғасырлардың екінші жартысында Мауереннахрда Харун Боғра-ханның кезіне дейін қарахандықтардың бүкіл билігі бір адамның қолында  болды. Жаңа мемлекетті нығайтып, территорияны ұлғайту үшін орталықтанған басқаруды талап етті. Сондықтан да жоғарғы қаған жаулап алынған иеліктерге, қалаларға билік жүргізуге өзінің туысқандарын, сарайға жақын болған адамдарды тағайындайтын. Олар қаған атынан билік жүргізіп отыратын болған. [54]

Уақыт өте келе Қарахандар мемлекеті екі қағанатқа – Батыс және Шығыс болып бөлінгені бізге тарихтан белгілі. Тұтас мемлекеттің екі бөлікке бөлінуіне қарамастан формальды болса да Қарахан әулетінің бүкіл иеліктерінің жоғарғы басшысы болып бір-ақ адам есептелінеді. Екі қағанаттың – Шығыс және Батыстың заңды түрде бөлінуі тек XI ғасырдың екніші жартысында ғана ресімделген болатын.

Қарахан қағанатындағы мемлекеттік немесе саяси құрылысы жөніндегі мәліметтер жоқтың қасы болып отыр. Бірақ жеке фактілерге шығыс авторларының шығармаларында, әсіресе, Махмұт Қашқари және Жүсіп Баласағұнның шығармаларындағы мәліметтер жалпы мемлекеттік жүйесін көруге мүмкіндік береді.

Қарахандықтардың орталық аппараты екі категорияға бөлінетін: дергач [сарай] және диван [канцелярия].

Жоғарғы және уделді басқаратын басшылардың сарайларында бас хаджибтер – ұлық хаджибтер қызмет еткен. Олар Жүсіп Баласағұн мен Махмұт Қашқаридың мәліметтері бойынша қаған мен оның мемлекеттері арасында дәнекер қызметін атқарған болатын. Кезінде Махмұт Қашқари да, Жүсіп Баласағұн да осы атаққа ие болды. Сарайда ең құрметті орынды хатишы [писарь] – битигчи және хатшы ылымнга алған болатын.

Жоғарғы қағанның жеке гвардиясы болды [55]. Қаған сарайының қарауылы жасақ деп аталатын. Қаған сарайының мемлекетіндегі он канцелярия – дивандар: уәзір – ходжа-ші бузурга; қазынашы – мусауфа, сыртқы істер жөніндегі қызметші – ал-расаил, немесе инша; гвардия басшылары – сухуб-шурат; почта мен жергілікті билеушілердің қызметін қадағалаушы – сахиб-барид; қазынаның өсімін және шығынын, сонымен қатар мушрифа, мемлекеттік иеліктерді қадағалаушы – аз-зийа; сауда ісі мен қолөнер өндірісінен шыққан заттардың сапасын бақылаушы – мухтасиба; сот ісін жүргізушілер – қазия; діни мекемелердің мүлкін басқарушы – вакф. Қызметтердің барлығы да өзінің бұрынғы атымен батыс Қарахан қағанатында қолданылды.

Қарахандықтардың иеліктері елге, уәләяттарға [облыстыр, провинциялар] бөлінді. Бұл жерлерге бектерле – тархандар басшылық жүргізіп отыратын болды.

Дінбасылары [имамдар, сеийдтер, шейхтар, садырлар] Қарахан мемлекетінде аса құрметке ие болған. Олар түркі әскерлерімен бірге Жоғарғы қағанға ұнамаған адамдарға қарсы күрес жүргізетін болған [56] Негізінен Қарахан мемлекетінің исламды ресми тіл ретінде қабылдауы мемлекет болып қалыптасуында және бірігуіне үлкен рөль атқарған болатын Жазба мәліметтерге Қарахан мемлекетінің қалаларынан шыққан мәдениет пен ғылым өкілдерінің есімдері айтылып өтеді. Бұл фактілер арқылы біз Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің даму деңгейін байқай аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ.  ҚАРАХАНДАР ДӘУІРІНДЕГІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ МЕН МӘНІ

 

2.1 М.Қашқари және оның «Диуани лұғат ат-түрік» кітабының тарнихи-деректік маңызы

 

Қарахан дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі тұлғалар өмір сүрген болатын. Нақты айтатын болсақ X-XIII ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халықтары үшін ана тілі мен әдебиетінің өркендеп өсуіндегі жаңа саты болды. Түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті.

Қарахан мемлекетінен шыққан энциклопедист ғалым Махмұд Қашқари XI ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен, түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасын жасаған ғалым.

Махмұд ибн-ұл Хусайын ибн Мұхамаділ Қашқари орта  ғасырдағы мәдени орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласында дүниеге келген. Оның қай жылы туылып, қашан қайтыс болғаны туралы мәліметтер анық емес. Әйтсе де, жанама деректерге қарап оны XI ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың соңында дүние салған деп есептейді.

Махмұд Қашқари атақты «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегінде өзінің шыққан тегі жөнінде қысқаша ғана мәлімет береді.

Ол Қарахан әулетінен шыққан, әкесі Барысханда  [Ыстықкөлдің солтүстік шығысында болған қала] билеушісі Хусайын ибн Мұхаммед болған. Әкесі әскери қызмет бабымен біржола көшіп келгендіктен ғұлама бүкіл саналы ғұмырын түркі халықтарының екінші ордасы Қашқар қаласында өткізген. Сонымен қатар, Бұқара, Самарқанд, Нишапур, Мерв және Бағдад қалаларында оқып, білім алған.

Шығыс Қарахан мемлекетінің қағаны Мұхаммед ибн-Жүсіптің әйелдерінің бірі өзінің Ибраһим атты ұлын «ұлы» қаған ету мақсатымен таққа үміткер бола алатын адамдардың бәріне у беріп өлтіретін. Осыдан кейін ғана бос қалған таққа әлгі әйел өзінің ұлы Ибраһимді отырғызады. [57]

Махмұд Қашқари ордада болған осы жолғы қанды оқиғадан орайын тауып қашып құтылған тәрізді. Ол қашып жүріп түркі тайпаларының арасында болған, олардың жергілікті тілдерін меңгеріп,  тікелей зерттей бастайды. Соның нәтижесінде кейін [1072-1077 ж.ж.] ол Бағдатта өзінің өшпес еңбегі «Диуани лұғат ат-түрік» [«Түрік тілдері сөздігін»] құрастырып шығады. Бұл еңбегінде Қашқари өзінің ұстазы Хусейн ибн-Халифа Қашқардан екенін де айтып өтеді. Махмұд Қашқари «Диуани лұғат ат-түрік»  сөздігін Бағдат халифі Мұхтасимнің қызметінде жүріп түркі қауымдары туралы әпсана әңгіме, хадис таратушылардың бірі болып, ұстазының еңбегіне еліктеп жазған болатын. [58]

«Махмудтың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты түркі тілінің мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екенін дәлелдеу болған»,- дейді А.Н.Кононов.

Махмұд Қашқаридың ғылымда атын қалдырған «Диуани лұғат ат-түрік»  еңбегі негізінен тіл ғылымдарының негізгі салалары туралы теориялық тұрғыдан өте құнды зерттеулер жинағы болып табылады.

Қазақ тілінің тарихы, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор, бұл еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзгеше лайықты орын табады.

Тағы да айта кететін жай, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу жеткіліксіз. «Диуани лұғат ат-түрік» сөздік қана емес, ол сонымен бірге XI ғасырдағы Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен сол халықтардың әдеби үлгілерінен көптеген мәлімет берерлік маңызды дерек.

Махмұд Қашқаридың зейін қойып ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі – түркі тектес түрлі ру, тайпалардың тіл ерекшеліктері, әдет-ғұрпы, салт-санасы, ауыз-әдебиет үлгілері, өткендегі тарихы, т.б. болғанын көре аламыз. Осындай ғылыми мақсатпен ол Қашқардан бастап бір жағы Жетісу, Мауереннахр, Хорезм, ал екінші жағынан Римге дейінгі ұланғайыр жерді мекен еткен көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың тұрмыс-салты, тілі, ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті, т.б. бойынша қыруар мол материал жинайды.

Бұл жөнінде  Махмұд Қашқари өзі де жазып кеткен болатын: «Мен түркілер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар кезіп [аралап] шықтым, лұғаттарын [сөздерін] жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйрендім, анықтап шықтым. Менің бұл істердегі тіл білгенім үшін емес, қайта бұл тілдерді әрбір кішігірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, әйтпесе, мен тіл де олардың ең білгір адамдарынан шыққан, соғыс істерінде мықты найзагерлерінен едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түркімендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып жатталып қалды. Солардың бәрін мұқият бір негізде жүйеге салдым» [59]

Осы үзіндіден көріп отырғанымыздай тарихқа аса маңызды тайпалардың аттары айтылып өтіледі. Негізінен еңбекте 29 тайпаның аты аталады. Махмұд Қашқаридың картасы бойынша Руменан бастап, шығысқа қарай ең алдымен беченег, одан соң кыфчаг, огуз, йемек, башғырт, басмыл, най, йабаку, татар, хыркыздар орналасқан, ары қарай чигель, тухси, йама, уграк, чару, чамыл, уйгур, тангут, тафчачтар орналасқан болып шығады.

Махмұд Қашқари мұрасының құндылығы туралы белгілі тюрколог ғалым А.Н.Кононов мән-мағынасы жайында айта келіп, былай деп жазды: «Мұнда XI ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы…, этнонимдері, ру, тайпалары туралы, туыстық және жекжаттық терминдер туралы, қызмет адамдарының лауазымдары мен аттары, тағам, сусындардың аттары туралы, үй жануарлары, жабайы жануарлар мен құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәнді дақылдар туралы, астраномиялық терминдер, халықтың күнтізбе, айлардың және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура, қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология туралы, металдар мен минералдар туралы, әскери спорт және әкімшілік терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері туралы, діни және этникалық терминология туралы, балалардың ойындары мен ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда бірден-бір деректеме болып табылады»,-дейді [60].

Махмұд Қашқаридың тарих ғылымындағы өте зор үлесі, әсіресе, оның түркі халықтарындағы ауызша тарихи оқиғаларды айту дәстүрінің бастапқы кезеңін танып-біліп, ежелгі жыр-аңыздарды тарихи дерек нәтижесіне көтеру.

Соның бірі ертедегі Афрасиаб патшалығы туралы аңыз бен оған қатысты оқиғаларға тарихи шындық тұрғысынан дәлелдер бере алуынан болды. Сонымен қатар, оның сөздеріне аталатын таңғұттарға, ұйғырларға, йабалықтарға қарсы соғыс туралы жырлары және «Алып Ер Тұңғаны жоқтау» тарихи шындыққа негізделген. Жалпы Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегі йуелгі орта ғасырлардағы түркі ру, тайпалары мен ұлыстарды тарихының энциклопедиясы болып табылады. Сондай-ақ сол кездегі ру, тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген. [61]

Махмұдтың ойынша түркілер тәңірдің сүйікті құлы, оларды тәңірі жебеп, басқалардан артық қадірлейді. Ол былай деп жазды: «Мен, тәңірдің өзі түркілер жеріне қоныстандырған, гүлденген мемлекеттің тіршілігінен тауқыметін тартып, өмірін өрнектелген жұртын көрдім. Тәңір елдерді түркі елі деп атап, ғажайып сән-салтанатқа қожа қылды. Кезеңіміздегі қағандардың солардан таңдап, басшылық еркін солардың қолына тұтқызды. Күресте олар көмектескендерге бек құрмет көрсетті…»- «Ұлы тәңір былай депті: «Менің бір тайпа қосып жасағым бар. Оларды мен түркілер деп атадым. Күн шығыстан мекен бердім. Өзімнің қосын жасағым болғасын оларды мен керек жерлерге аттандырып, басқа бұзық елдерді тыныштандыруға жұмсаймын…»

«Түркі халқы – деп жазды Махмұд, өзгеше қасиетті ел. Ол шырайлы, сымбатты, өңдері ұнамды, ашық мінез, үлкендерді қадірлейтін әдепті, кішіпейіл, уәденшіл, жарқын жүзді жомарт жандар».

Сөздікте кездесетін кейбір өлең үзінділерінде қазақтың жер, су аттары нақ қазіргі күйінде аталады. Мысалы:

 

Етил суву түрүр – Еділдің суы ағады

Қайа түркі қақа турур – Қай шындарға ұрады?

Балук тәлим бақа тұрур – Балығы толы көніп тұрар

Көлүн такы күшерүр – Көлдер толып күшейер [62]

 

Бұлардан басқа үзінділерін де көптеп келтіруге болады. Іле, Ертіс, Мыңылақ, т.б. атаулар қазақ жер, суларының аты екенін ешкімді таңдандырмайды. Жоғарыда келтірілген өлең жолдары кездейсоқ нәрсе емес. Диуанда түркілердің өлең үлгілері біршама бар.

Қорыта айтқанда Махмұд Қашқаридың теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ асыл қазына мейлінше бай мұра болып табылад

 

 

 

2.2. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және   оның тәлім-тәрбиелік,  дидактикалық тағылымы

 

Ежелгі түркі халықтары мәдениеттің отаны Іле мен Шу өзені аңғарындағы үлкен өлкеде,  XI ғасырдың екінші ширегінен ақырғы ширегіне дейінгі уақытта атын әлемге жайған пәлсапшы ақын,  қоғамдық қайраткер Жүсіп Баласағұн [1021-1075 ж.ж.] өмір сүрді. Оның атын әлемге әйгілі еткен еңбек «Құтты білік» деп аталады. [63]

Жүсіп Баласағұн өз замандастарына және өзінен көп жылдар кейін өмір сүрген ұрпақтарға орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтқанда, табиғаттану [астрономия] тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. тоып жатқан ғылыми салаларын жете меңгерген ғұлама ғалым ретінде жақсы мәлім болған.

Жүсіп Баласағұнның ақындығы туралы нақты тарихи мәліметтер ғылымға әлі онша мәлім емес. Ол өзі туралы кейбір бәйіттерінде айтып өткен [64] А.Н.Кононов дастанды мұқият зерттей отырып, оның өмірбаянына қатысты деректерді жинақтап өткендей, Жүсіп Баласағұн әулеті биік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы – Баласағұн шаһарында туылған. Бұл қала сол кездегі Қарахан мемлекетінің әкімшілік және сауда-саттық орталығы болған. Жүсіптің әкесі де өнер иесі, күйші, музыкант болған. Ол да Өарахан мемлекетінің Әбу-әлі Хасан] қызмет еткен аталарының бірі Хұсайын дегенге арнап «Дәрди Хұсайын» [Құсайынның дерті] деген күй шығарған белгілі қобызшы болыпты. Жүсіп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен. Жасынан зерделігімен көзге түсіп сарай қожаларының көңілін аударған. Шығыс Түркістан, Қашқар, Баласағұн, Жетісу өлкелерін билеп тұрған Боғрахан [1102 ж. өлген] Жүсіптен зор үміт күтті. Жүсіп кезіндегі атақты деген атақты деген білім ордаларында болып, көп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолынан іздеп, алас ұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Ол жасынан оқып, түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай тілдерін жақсы білген. Сол кезде әдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан, тағы басқа ғылымдарынан мағлұмат алған. [65]

Жүсіп ислам дінін қабылдай тұрса да өзінің дастанын араб емес ескі ұйғыр, бәлки түркі тілдес қарахандар тілінде жазған. Оған «Құтты біліктің» діни сюжеті емес, түркі тайпаларының салт-санасы мен әдет-ғұрпын жырлаған ғибрат түріндегі сюжеті де куә.

Ақын Жетісу тайпаларының ескі салтын, түрлі нанымдарын басым жырлайды. Сол себепті Жүсіп өзінің кітабына «Құтты білік» деп ат қойған. Асылы, ақын хан-хақандардың салтанатынан дәріптеп, олардың мемлекетін нығайту мақсатында болса керек. Бірақ мәселе Жүсіптің өз мақсатында ғана емес, X-XII ғасырлардағы Жетісу хандарының әдеби тілге мұқтаж бола бастауында. Сол тұста, Махмұд Қашқари, Жүсіп Хас-Хаджиб сияқты ақын, ғалымдар шығады. 1069 жылы Жүсіп Баласағұн өзінің лұғатын [сөздігін] аяқтап шығады. Бірақ екеуі бірін-бірі көрмеген. Солай болса да бұл жазба мұраларды бір диалектіде жазылған деуге рет бар. [66]

Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние, дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген. Ол өзі туралы: «Барын табқылап мен кечурдум күндүк – барды қанағат тұтып, күн кешірдім; әред әмгөк артты йаруды түкім еңбектің рахатынан түнім жарқырады; әліг қысақ тұттум тәвуртәрмәдим – қолым қысқа тұттым, түрік жинамадым, Хава арзуларға көнул бәрмәдим – Бозбалашылыққа көңіл бөлмедім»,- дейді. Бұл босқа айтылған сөз емес. Жүсіп өзінің саналы өмірін ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды. Елу жасқа келгенсін-ақ шашы ағарып, буыны босайды. «Тәгүрді мәнә ендігі эллик нашым» — Елу жас маған қаһарын тигізді. «Құғу қылды құзғұн түсі – тәч башым» — қара шашым аппақ болды. «Отуз нығымышын шануар алды эллік» — Отыз жыл жиғанды елу не қылар екен?

Жоғарыда келтірілген сөздерге қарағанда Жүсіп өз дастанын елу жасқа келген шақта жазған. Ал, жазу, іздену, жұмысымен отыз жыл бойы айналысқан. Бірақ ол дастанын 18 айда жазып шықтым деп ескерткен хиджираның 462 жылы немесе 1069 жылы аяқталған [67].

«Құтты білік» — барлық түркі халықтарына ортақ ерте ғасырлық зор туынды. Оның жалпы көлемі 13 мың жол [тармақ] шамасы. Дастанның алдында қара сөзбен және өлеңмен жазылған түсінік, кіріспе сөзі бар. Бұл кіріспесінде автор оқырманға біраз ескертпелер жасайды. Онда Жүсіп өз дастанының мазмұны мен мәнін, қалай жазылғанын түсіндірді.

Әуелгі орта ғасырда  Орта Азия араб басқыншыларының үстем саясаты нәтижесіндегі түркі тілінің жойылу қаупі туған кезде Жүсіп Баласағұнның көлемді «Құтты білік» шығармасы үлкен маңызы бар тарихи оқиға болды. Бұл құбылыс түркі тілінің Орта Азия мен оған көршілес жатқан ілгері елдер арасында қайтадан түлетіп, кейін рухани төл мәдениеті одан әрі сабақтастық тұрғысынан ілгері дамуына мүмкіндік жасады.

«Құтты біліктің» мазмұны ақылға, парасатқа толы, оның әрбір жолы Қытайдың данышпан ақындарының өлеңдерімен, үндінің нақылдарымен безендірілген. Бұл кітаптың дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға келеді, жетім түсінеді.

Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан жерінде , бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып көрмегенін әбден біледі. Әр елдің даншпандары бұл дастанды өздерінше атайды. Қытайдың ойшылдары «Мемлекет иелерінің даналық ережелері» деп атаса, Үнді кемеңгерлері оны «Жайла басшылық» кітабы шығыс патшалықтары «Хүкмет әшекейі», парсылар «Бақытқа жеткізетін ғылым», кейбіреулері оны «Патшаларға кеңесші кітап» деп атап кеткен. Ал түріктер жірінде бұл кітапты «Құтты білік» дейді. [68] Ол аса маңызды саяси-қоғамдық және әлеуметтік мәселелерге арналған. Оның ішінде, әсіресе, Қараханидтер мемлекеті қалыптасқанғадейінгі қарлұқ тайпасы конфедерациясының феодалдық бытыраңқылықта болуы ерекше мәселе ретінде күн тәртібінде тұрады.

Жүсіп Баласағұн Қашқарда аяқтап, хандар ханы Боғраханға тарту етті. Ол үшін хан тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие «Хас — Хаджиб» [басшы, кеңесші, ақылшы] деген құрметті атақ алды… ал енді  «Құтты білік» дастанындағы сюжет образдарын қарастырып көрейік.

«Құтты білік» дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылған.

Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділдіктің бейнесі ретінде Күнтолды патшасын көрсетеді.

Екнішісі, бақ-дәулет, яғни құт қонсын деген тілек. Бақ – дәулет мәселесі дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.

Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл – парасаттың қоғамдың рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады.

Төртіншісі, қанағат – нысап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одгүрміш бейнесі арқылы ақын қалың бұқараның да салт-санасын, дәстүрін кеңінен ашып көрсетеді. [69]

Дастанның соңғы бөлімінде Жүсіп әлеуметтік  мәселелерді қоя тұрып, отбасындағы әдет-ғұрыпқа тоқталады. Бұл бөлімдерде ақын хан сарайындағы адамдар кімге үйленуі керек, баланы қалай тәрбиелеу керек, той-топырға барғанда хан-жарандармен қалай жүріп, тұрмақ, қалай сөйлемек – міне, осы жайларға шейін тарқатып жырлаған. Кітаптың соңында өмірің бәйге атындай шауып өтіп кететінін ескертіп, жастық шағыңды пайдаланып, күле кіріп, күңірене шығатын дұшпандарыңның сақан деп ғибрат айтады.  «Құтты білік» дастаны орта ғасыр шығармасы «Тотынамаға» жақын келеді.

Дастан оқиғасы XI ғасырда Ыстықкөл, Жетісу және Қашқар өлкесінде болған шындыққа байланысты өрістейді. Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат-өсиет, ақыл айту түріндегі трактат, адамгершілікке үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық туынды. Онда жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай білу керектігінен бастап, хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір қоғамдық топтарға қалай қарауға тиіс екендігі жөніндегі мәселелер қамтылған. Өзінің идеясы жағынан бұл дастан – жалпы адамгершілік, гуманизм рухында жазылған дидактикалық шығарма. Бірақ автордың негізгі мақсаты – қарахандықтар мемлекетін нығайтып, оның даңқын зорайту еді. Өзінің этикалық принциптері жағынан ол Орта Азиялық әдет нормаларын негізге алады. Дастанның мазмұны түсінікті, құрылысы қарапайым. Онан Орта Азия тұрғындары мәдениеті мен тайпаларының мінез-құлқы байқалады.

Дастан 73 тарауға бөлінеді. Алғашқы тарауында дәстүр бойынша құдайға сыйыну орын алады. Ақыл мен білімнің маңызы, сөз өнері, шешендік дәріптеледі. Күтелдының билігі әңгімеленіп нағыз әділ адам бейнесі жасалады.

Мұнда абзал би болса екен деген арман қозғалып, ақылды, әділ басшы суреттеледі.

Дастанның негізгі тарауларында ақыл, өсиет, тәлім, тәртіп уағыздалады. Ханның өз қарамағындағыларға қамқор болуы тіленеді. Оған өз жанұясында, қонақта, емшілер мен қызметкерлері арасында қандай істер істелуі керек, өзін қалай ұстаса жақсы болады деген сұраққа жауап беріледі.

«Елші қандай болуға тиіс» деген тарауында «Оқыған білімді адам болуымен қатар, шиндар, мырзалар үлгісінде ақсүйектік тәрбие алған, сөзге шешен, өткір тілді, ойлы, айла-амалға жетік адам болуы керек» деп түйеді. Мұны ел өз елінің беделін басқа елдер алдында көтеру үшін қажет деп есептейді.

«Құтты білік» дастанында адамның асыл қасиеттерін қадірлейтін жолдары да көп. Білім мен ақыл адамның ең қымбат, ең әдемі қасиеттерінің бірі деп саналады.

Мысалы, Жүсіп Баласағұн өзінің «Білім қазына екендігі туралы» деген тарауында білімді қалай меңгере алу және оны қалай пайдалану керек екені туралы кеңес береді. Мұны біз мынандай өлең жолдарынан көре аламыз:

 

Тағдыр кілті…- өзімізден бәрі де,

Лайықсың ба? Биіктейсің әріге.

Жетер болсаң, бұл тірліктің мәніне

Тағдыр өзі-ақ айналады сәніне!

 

Есті сөзді еске үйіп ал енді.

«Білген құлдан білікті жоқ әлемде!»

 

Әуелі оқып, оны ойша өре біл,

Өзі-ақ келер сонсоң жазу өнері.

 

Надандықты құрта алмассың дәрімен,

Білімменен құтын қашыр әріден.

 

Ақыл – арқан, құз, шыңырау, құзарда

Шыбын жаны сол арқылы ұзарған.

 

Кім болсаң да, ғұлама бол айтарым –

Тек біліммен маңдай терің қайтады.

 

Билей алсақ – ақыл, білім, жүректі

Орындадым де, қасиетті тілекті [70].

 

Бұл өлең жолдарынан көріп отырғанымыздай автор білімді жоғары бағалап, оған ерекше орын бөледі. Сонымен бірге, Жүсіп Баласағұн білімнің ақылменен тығыз байланысты екенін көрсетеді:

 

Ақыл болса, пайдасын ер көп көрер,

Білім білсе, әзиз тіршілік өткерер.

Ақыл күші ісіңді алып шығатын

Бұл біліммен көрер мұратын [71].

 

Жүсіп  Баласағұн өз дастандарында білімді, ақылды және ғылымды пайдалану керектігі туралы кеңес берумен қатар білім, ғылым иелерімен қалай сөйлесу керек екені туралы өте орынды да, маңызды ой-пікір айтып өтеді:

 

Тіліңді тый, тұз-дәміңді келтірген

Қадір тұтып, сыйла оларды, желпіндір.

 

[Тұз-дәм алғыз сөзден қуырдақ қуырма,

Қадірле де, көтер сыйлап тұғырға]

 

Істе айтқанын, білімін ұқ та жатта да,

Қылық-құлқын жамандама, даттама

 

Ілімі ғой олардағы керегің

Хақты іздесең, айтар шындық дерегің.

Олар – серке, қой ішінде бастаған,

Бастаса, қой түзу жолдан қашпаған.

 

Олармен араласып, сыйлас бол

Екі дүние құт дарыптар, қимас бол [72].

 

Білім мен ғылымның қажеттілігі туралы терең философиялық ой-толғауы автордың оған қаншалықты ықылас қойып назар аударуына және де мемлекет өмірінен жоғары орын бергендігін байқаса керек.

Жүсіп Баласағұнның дастаны – Қарахан мемлекетінде ғылыми ойдың барынша дамығанның бір айғағы болып табылады. Бүкіл түркі әлеміне де ортақ мұра болып саналатын Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі жас ұрпаққа қашанда үлгі-өнеге бола алады.

«Құтты біліктің» жарыққа шығуы Орта Азиядағы түркі тілдес әдебиетінің оянуына зор әсерін тигізген. Одан кейін бұқара халыққа түсінікті тілде шығарма жазған ақындар аз болмаған. Солардың бастылары Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Қыпшақ ақыны Құтып, тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати, т.б. Ахмет Иүгінеки де Жүсіп ізінде, «Ақиқат сыйы» деген дастан жазды.

Қорыта айтқанда, «Құтты білік» дастаны түркі халқы танымының, поцестерге көзқарас дәрежесінің және басқа толып жатқан әдет-ғұрып, дәстүр, рухани мәдениеттің көрсеткішін жинақтап берген дидактикалық шығарма болып табылады.

 

2.3. Әл-Фараби және оның ғылыми мұралары

 

Отырар ойшылдарының ең атақты, ең мәшһүрлі, топжарғаны – Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» [әл-Мұғаллим ас-Саин], Шығыстың Аристотелі атанған ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фраби. Оның толық аты-жөні Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби.

Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб [Отырар] қаласына, қайсыбір деректерде – оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасидже [Оқсыз] отырарлық әскербасының отбасында дүниеге келген. Әбу Насыр жас шағынан талапты, оқуға жетік боп әкесінің де, ұстаз оқытушы – тәрбиешілерінің де назарына ілінген. Зерек жас көп ұзамай-ақ ілкі тәрбие мектебін абыроймен аятап, өз бетімен ізденген. Жас Фарабидің бақытына бұл кездегі Отырарда бай кітапхана болған. Сол мүмкіншілікті жақсы пайдаланған Әбу Насыр көптеген ғылымдар саласынан хабардар боп, білімге әбден құмар болған, ер жетіп өзін-өзі билегендей халге жеткен жігіт шағынан бастап, бөтен елге саяхат шегеді. Фараби грек, араб тілдерін жетік үйреніп, сол тілдердегі ғылым табыстарын меңгеруге күш салады. Бұхара, Самарқанд, Шам, Мысыр, Александия – араб, парсы елдерін түгел кезеді. Заманындағы білімді деген ұстаздардан тәлім алып, ғылым-мәдениет орталықтарында болды. Оқй, іздене келе өзінің бүкіл тіршілігін сол жолға бағыштауға бой тартады. [73]

Әбу Насыр Бағдатқа келген кезде бұнда зерделі зерттеулермен атағы шыұұан Иуанна бин айлае, Әбу Башр Матта, Әбу Бәкір бин Сираж сияқты белгілі ғалымдар ғұмыр шегіп жатқан-ды. Әл Фараби медицина ғылымы мен логиканы осы Йуханна бин Хайланнан, жаратылыстану ғылымдары мен грек тілін әбу Башир Маттадан үйренеді. Ал, әбу Бәкір бин Сиражға өзі логиканы үйретіп, одан астрономияны үйренген. Оны Ибн Уәлихан деп растайды. Әйгілі тарихшының деректеріне сүйенсек, әл-Фараби «Бағдатқа келген кезде, мұнда Мәшһүр әбу Бинер бин Йунис тұратын. Ол қарт еді,  жамағатқа логикадан дәріс оқитын, өзі де осы пән бойынша көптеген еңбектердің авторы болатын. Ол Аристотель ілімінің [оны түсіндіру жөнінен] әсіресе логика саласының маманы еді.» Ибн Халлихан әл-Фарабидің Бағдатқа көп бөгелмейтіндігін ескертеді.  Расында да, Әбу Насыр көп ұзамай Ирактың оңтүстігіндегі Харрон шаһарына аттанып, сонда бірер жыл дәріс алды да, білімін молайтып, Бағдатқа қайта оралды. Бар ынта-жігерін фәлсафаны зерттеуге арнайды. [74]

Әл-Фараби логика, музыка, астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген еңбектер жазған. Арада біраз жылдар салып, Бағдатқа Шамға келеді, бірақ мұнда ұзақ аялдамастан Мысырға сапар шегеді. Фарабидің Мысырға келу кезеңін кей зерттеушілер сол тұста әміршілік әл-Ихшид дегенге байланыстырады және ғылымның қамқоршысы болса керек дегенді де айтады.

Аталмыш пікірлерді қоштау орынды. Себебі тап солай боуы әбден мүмкін. Өзіне дейін даңқы жер жарған араб философы әл-Киндилі [800-874] әл Фараби көп кешікпей басып озады. Оның шеше алмаған көптеген мәселесін шешіп береді, логиканың жаңа бетін ашады. Аристотель еңбектерін сан рет қайталап оқу арқылы оның қиын сырларын біле түседі. Әсіресе, Аристотельдің «Жан туралы толғаныстарын», «Риторикасын», «Табиғат гармониясын» т.б. ежіктей оқып, оларды жете меңгеріп, жаңаша талдайды. Бұдан кейін Аристотельдің «Категория», «Аналитикалар» сияқты ең күрделі туындыларымен айналысады. Оларды да тез меңгеріп, бұрын-соңды ешкім тани алмаған терең сырларын ашады.

Фараби ғұмыр кешкен кезең Шығыс елінің рухани қайта оянуға бет алған ұлы өзгерістері мен өрлеу дәуірі болатын. Бұл кез – арабтың әдеби тілі айтарлықтай дәрежеге, абырой атаққа ие болып, мұсылмандар өкілдеріне кең қанат жая дамыған кезі еді. Осы кезінде араб тілінде араб емес көптеген халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, данышпандар өз еңбектерін жазып қалдырды. Сөйтіп, араб мәдениетін өркендеуге мұсылман дініндегі халықтар түгел қатысты, араб тілінде ұлы мәдениет жасалады. Ғылыми өнер, философия, математика, медицина өркендейді. Араб тілінде дамыған мәдениет үлгілері кейін дамыған Европа мәдениетінің қарыштап дамуына ықпал етті.

Сондай-ақ өзі де «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Мәселелердің түр мазмұны», «Бақытқа жету», «Ғылымдардың шығуы» сияқты т.б. көптеген трактаттар туындатқан. Бұл еңбектерінде ол дүние, қоғам, мемлекет және адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы өз заманы үшін ой-пікірлер айтады. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Әбу Насыр қанаусыз, зорлықсыз бақытты қоғам орнату жөнінде батыл болжам жасаған. Мұндай қоғамының тууын ел  мемлекет басшысының ақылмен, білімімен, адамгершілігімен байланыстырған.

Әбу Насыр әл Фараби ғылымның фәлсафа, логика сияқты салаларының іргетасын қайта қалаған, әр ғылым саласын, олардың мәнін айқындап, мазмұнын ажыратуға тырысқан.

Әуе жайлы да күрделі зерттеулер жүргізген, математика саласында үлкен жаңалықтар ашқан, астрономия жайлы кесек-кесек еңбектер қалдырған, физика ғылымын да тың ойлармен байытқан. [75]

Көрнекті шығыстанушы ғалым, академик Б.Гафуров [1908 – 1977] әл Фарабидің ғылымға деген құштарлығы таңқалдыратындай алуан салалы болғанына тоқталады. «Біз, дейді ел,- ғұлама жазған еңбектер ішінен математикаға, медицинаға, әуен теориясына, алхмия мен магияға арналған дүниелерді көреміз. Ұлы ғұлама фәлсафаның, логиканың, таным-наным теориясының, психологияның, этиканы, саясат пен социялогияның сан қырлары жөнінде пікірлер айтып, келелі еңбектер жазған әл Фараби педагогика, психология, эстетика мен акустика, астрономия мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ғылымға жемісті үлес қосқан. Сондай-ақ ол парасаттылық пен ағартушылықты жақтаған үлкен гуманист»

Әбу Насыр – халықтарды бейбіт өмір сүруге, достыққа шақыра отырып, адам баласының білім мен парасатты ойын терең бағалаған кемеңгер. Иә, сөйтіп Әбу Насыр метафизика, тіл білімі, логика, жағрафия, этика т.б. ғылым салаларын қамтитын жүз елуге тарта трактаттар жазған [76].

Ойшылдардың пікірінше, жағымды адамгершілік қабілеттірді адам бойына тек адамгершілігі жоғары, жаңа заманның талабын педагогикалық талаптармен үндестікте пайдалана алатын, өзінің тұла бойында табиғи он екі қасиеттерді бірлікте ұстай алатын адам ғана жүзеге асыра алады. Адамға қажетті он екі қасиеттерге:

 

• алдыға мақсат етіп қойған нәрсені жүзеге асыру үшін ең алдымен мүлтіксіз денсаулықтың болуын;
• табиғатынан өзіне айтылғандарды жақсы түсініп, қабылдап, айтып тұрған адамның нені болжап тұрғанын ой елегінен өткізіп, түсінгенін, көргенін, естігенін есте сақтап, еш нәрсені ұмытпау керегін;
• ойлаған ісіне сауатты тілмен толық түсінік беріп, мазмұндай білуін;
• білімге, оқуға шаршамай, талмай сүйіспеншілікпен талпынуын;
• тамаққа, ас-суға басқа да сүйсіну сезімдеріне ұстамды болуын;
• шындықты қолдаушыларды құрметтеп, өтіріктен бойын аулақ ұстауын;
• ар-намысты бағалай білуін;
• адамдармен қарым-қатынаста қыңырланбай әділ болуын;
• қажет деген жағдайда шешімділік көрсете білуін;
• күнделікті тіршіліктегі мәселелердің шешіміш табуда ақыл-парасатқа жүгіну қажеттігін; және т.б. жатқызады.

«Ақыл-парсат күші – адамның ойлауына, пайдалануына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсылық пен жаман қылқты айыруына көмектесетін күш» — деп тұжырымдайды.

Фараби музыканың эстетикалық тәрбиедегі рөлін жоғары бағалады. Музыканың барлық жағынан адам баласы үшін пайдалы екенін айтты.

Оның сөзімен айтқанда, музыка өнерінің өмірде тепе-теңдігін жоғалтқандардың мінезін жұмсартады, белгілі бір дәрежеге жетпегендерді жеткізеді, тепе-теңдігін сақтап қалады, музыка тәннің дұрыс жетілуіне де пайдалы, өйткені тән ауырса, бүкіл рухани жан-дүние де ауырады [77].

Әл-Фараби дидактика мәселелерімен де айналысқан. Өз еңбектерінде ол оқытудың көрнектілік, ғылымшылық, жүйелік, сабақтастық, ұғынықтылық секілді принциптеріне үлкен мән береді, «оқыту» ұғымының анықтамасын негіздеуге әрекет жасайды [78].

Оның педагогикалық мұрасының ішінде ерекше орын алатын «Математикалық трактаттар» әл-Фараби геометриялық есептерді көрсетуде өзін өте үздік әдіскер ретінде танытқан. Ойшылдың көптеген прициптері – педагогикалық ойлары өз уақытынан бері асыл, бүгінгі күні де мәнін жоғалқан жоқ.

Әл-Фараби өмірінің соңғы жылдарын Шамның Халаб қаласында өткізді. Осы жердің әміршісі Сайф ад-Дауланың сарайында тұрған, кейбір деректерге қарағанда оның дәрігері болғанына ұқсайды. Бірақ онда да ұзақ тұрақтамаған.

Әбу Насыр әл-Фараби 950 жылы қайтыс болған. «Фараби қазасы туралы екі дерек бар»,-дейді М.Хайруллаев,- біріншісінде ғалымдар оны Шамда қайтыс болды десе, екіншісінде әбу-Насыр қасына бірнеше адам ертіп, Асқалан қаласына бара жатқанда жол торыған қарақшылардың қолынан қаза тапқан. Сайф ад-Даула қарақшыларды тауып дарға асқан.

Сонымен  әл-Фарабидің пәлсапалық концепцияларымен қоғам, өмір, эстетика жөнінде пікірлерінің қалыптасуына  Орта Азия мен Қазақстандағы түркі тілдес халықтардың өмір шындығы мен мәдени дәстүрі себепші болды. Грек, батыс және басқа Шығыс елдерінің ойшылдары ықпал еткенімен, олар әл-Фараби шығармашылығында жетекші рөл атқара алмады. Орта Азия мен Жетісу бойында мекендеген түркі халқытарының өмірі көшпенділер мен отаршылдардың түйіскен жағдайында өтті.

Ал, мұның өзі екі өркениеттен де олқылықтары мен жетістіктерін анық көріп, таразылауына мүмкіндік берді. Сөйтіп, Отырарда туған әл-Фараби заманының «екінші Аристотелі», көрнекті пәлсапашы, энциклопедист ғалым, екі дүниенің: көшпенділер мен отырықшылар, өркениетінің өзара ықпалды байланысының жетістігі мен жемісі болып табылады.

 

2.4. Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу-білім мәселесі

 

XII ғасырдың орта кезі мен XIII ғасырдың бас кезінде өмір сүрген аса көрнекті ақын Ахмет Иүгінеки – Қарахан мемлекетінің түркілеріне мәшһүр болған ғұлама ақын. Ол туралы:

Ақындардың ақыны, даналардың көшбасшысы,

Гауһардан сөз теретін одан ешкім озбады, ­-

деген өлең жолдары сақталған [79]. Оның толық есімі — Әбиб Ахмет Махмұдұлы Иүгінеки екен. Ол Сыр бойындағы белгілі қалалардың бірі – Жүйнекте [қазіргі Шымкент облысы  Түркістан ауданы] туып өскені мәлім. Әкесі – Махмұдтың негізгі мекені Түркістан маңы. Махмұдтың өзі де ақын жанды, сергек адам болған. [80]

АхметИүгінеки жас шағынан араб, парсы тілін игерген, өз кезінің оқыған, білімді адамы саналған. Негізінен ақынның өмірі туралы мәлімет беретін деректер өте аз, тіпті жоқтың қасы деуге болады. Кейбір деректерге қарағанда ол XII ғасырдың аяғында XIII ғасырдың басында өмір сүрген болса керек. Оның бізге жеткен жалғыз еңбегі «Ақиқат сыйы» да осы кезде XII ғасырда жазылды деп есептелінеді. [81]

«Ақиқат сыйы» — дидактикалық сарында жазылған шығарма. Дастан сюжетке құрылған мәселе жөнінде әңгіме болды, автор оқырманына өзінің көтерген тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ақын өмір сүрген феодалдық қоғамдағы моральдық ұғымдар мен мінез-құлық нормаларының жиынтығы болып келеді.

Адам қалай өмір сүру керек? Ақын осы сауалға өзінше жауап іздеп, дидактикалық сарында оқырманға өсиет-уағыз айтады. Мәселен, шығарманың авторы оқырманға: адам адал өмір сүруі тиіс, сараң болмауы керек, жомарт жанды, білімді кісіні қадірлеу қажет, жақындар – шарапат, жаманнан – кесапат деген сияқты ғибрат айтады [82].

Автор кітапты жазу себебін және қай тілде жазып отырғанын, өзінің аты-жөнін хабарлайды, өзі өлсе де даналық сөздің қалатынына сенім білдіреді.

Атым Ахмет, ғылым, сезім,

Кетсем де өзім, қалады сөзім.

Өмір озып, келеді көңіл күзі,

Толғандай болды екі көзім.

Соның үшін шығардым түрікше кітаб,

Керек болса мәлім, дос кітаб [83].

Әдиб Ахмет Махмұдұлы Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» кітабының мазмұны 14 тарау 235 бәйіттен құралады. Алғашқы үш тарауында сол кездегі дәстүрге орай Аллаға, пайғамбарға, оның төрт сахабасына құлшылық етуден басталып, шығарма Датбек деген шахтардың біріне бағытталады. Төртінші тарауында да Датбектің адамгершілігі зор, әділет басшы, ақыл иесі дана, қайырымды шах оғланы дәріптеліп, дастанның жазылу себептері түсіндіріледі. Ақынның негізгі мұраты – 5-ші тараудан бастап баяндалады. 5-8 тарауларда түгел дерлік ілімнің пайдасы түсіндіріліп, адамгершілік ақыл-өсиеттер айтылады. Адам ұстамдылық, ақыл-парасаттылығымен әділет үшін еңбек етіп өсуі, керек, тіліне сақ боп, орынсыз сөз айтпай, басқаны жөнсіз тілдемей дос-жарандармен өмір кешу орынды. Себебі, дүние фәни, бүкіл ғаламда өзгермей бірқалыпты тұратын ешнәрсе жоқ, өткінші өмірде жауыздыққа орын бермей, жақсы өткізген абзал. Кейінгі тарауларда ақын дүниеқорлық, малжанды, пендешілікті сынға алады. Опасыз, нәтижесіз бос өткен өмірге қарсылық білдіреді.

«Ақиқат сыйы» негізінен «білімнің пайдасы мен надандықтың зияны жайында» деп аталатын жерден басталады:

 

Айтайын білім жайын, құнты бар бол,

Ей, достарым, білімдіге ынтызар бол.

Ашылар білімменен бақыт жолы,

Білім ал жолға түсіп бақыт толы.

Білімді – алтын көзді ашылатыны,

Надан жан – қара бақыр шашылатын.

Білімсіз тең бола ма білімдімен,

Азамат – білікті әйел, яз-ер қатын.

 

Сүйекте жілік болар, ерде – білік,

Ақыл ғой ердің көркі, етте – жілік

Жіліксіз ет секілді ілімсіздік –

Қол созбас сүйексізге бұл тіршілік [84].

 

Автор оқырмакндарды білімді, инабатты, мейірімді, әдепті сөйлейтін, жомарт, адал жан болуға үндейді, жарамсыз мінез-құлықтан сақтандырады.

Ахмет Иүгінеки «Ақиқат сыйы» еңбегінің соңында адам бойындағы ізгі қасиеттер туралы өз ойын қорыта келіп, кітап оқырманына былай дейді:

 

Ей, досым, жаздым кітап түрікшелеп,

Мейлің сөк, мейлің қала ерекшелеп.

Артымда ат қалсын деп жаздым мұны,

Ғажайып таңсық сөзбен ерекшелеп [85].

 

«Ақиқат сыйы» дастаны да атышулы «Құтты білік» секілді Қарахан мемлекетінде өмір сүрген түркі тайпаларының тілінде жазылған әдеби ескерткіштер тобына жатады.

Белгілі ғалым Ә.Н.Нәжіп сөзімен айтқанда, «Ақиқат сыйының» тілі «Құтты білік» тілі мен кейінгі дәуірдегі өріс алған шағатай тілін өзара жалғастырып тұрған өтпелі көпір секілді деуге болады.

Ахметтің білімге табынып, Мұхаммед пайғамбарға, оның төрт сахабасына шығудан басталатын осы шығармасы Датбес дегенді де дәріптейді дедік. Бұл – дастанның кіріспе бөлімінің бір кездегі дәстүрді сақтағанын көрсетеді. Екінші бөлімінде білімнің пайдасын түсіндіріп, ақыл-өсиеттер айтады.

Білікті ердің өзі өлсе де аты өлмейді,

Біліксіз екенсің атың да өледі,

Білікті біреуге – біліксіздің мыңы.

Тең келе алады біліктіге білімі тең,

Білікпен әлем жоғары көтеріледі.

Біліксіз ер төмен шөгеді,

Білікті кісі білер ол істің көзін,

Біліп істер жұмысты, өкінбес кейін [86].

Мейірімді, пейілді адамды ардақ тұтады. Адамгершілігі зор, қайырымы мол адам, әрі білімді, әрі мейірімді болса деп армандайды. Білім туралы айтқан ақын сөзінен бір үзінді келтірелік:

Білікті кісі кер білүр іш өзін,

Біліп отыр ішні өкінмәс кендігін.

Нә түрлік іш эрсе біліксіз оқы

Окүнг ол аңа йақ оң анда азын,

Білік кәреклік сөзін сөз ләйүр.

Кәрәсіз сөзін не айтса айур уқматын,

Аның өз тілі, өз башыны йәйүр.

Білік бірли білңұр түрәткән ізі

Біліксізлік ичрә хайір йоқ, деді [87].

 

Бұл өлең жолдарын аудармасыз-ақ түсінуге болады.

 Дастан мұны автор баяндауы арқылы ашылады. Лексикалық қаһарман сан-сала оқиғаны тізбектеп, біріне-бірін ұштастыра жырлайды.

Ақыл-өсиет, насихат болар болжамдар жасайды. Бақыт жолын сілтеп, тәкәппар болмай, кішіпейіл боп, жоқ-жітікке қарасып, әлсізге қамқор болуды ұсынады. Ұят пен арды жоғары ұстау білімді, парасаттылық белгісі деп танылады. Жақсылыққа жаманшылық, әділетке әділетсіздік, жомарттыққа сараңдық, білімді – данаға – надандық т.б. қарсы қойылып шығарма оқиғасы, шартты түрде болса да, қақтығыстар арқылы сипатталады. Ақын тілі бейнелі, шешендік тіркестер, халқытың мақал-мәтелдері жиі ұшырайды.

АхметИүгінеки дастаны – түркі тілдес халықтар әдебиетінің қалыптасуына мықты әсер еткен орта ғасырлық құнды туынды.

Оның өзбек, ұйғыр, қазақ әдебиеті тарихындағы маңызы да осы әсерлері арқылы белгіленеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

III. ҚАРАХАНДАР ДӘУІРІНДЕ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ СОПЫЛЫҚ ӘДЕБИЕТ (ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ, СҮЛЕЙМЕН БАҚЫРҒАНИ)

 

3.1. Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері

 

Ерте заманда арабтар исламға дейін әр түрлі құдайға — көкке, ағашқа, тасқа табынған. Өз балаларыньң атгарын Күн, Ай деп қойған. Арабтардың табынатын қасиетті орны Қағба болды. Оның айналасына 360 құдайдың яғни әр тайпа құдайының суреті ілінген. Адамдар Қағбаға парызын өтеу үшін барады. Онда киімдерін шешіп, шаштарын алғызған арабтар Қағбаны 7 рет айналып, қолдарын тигізіп қасиетті тасты сүйген. Қағбаны айналу кезінде біреулер киімдерін ауыстырса, кейбіреулер тыржалаңаш күйде болған. Еркектер күндіз, әйелдер түнде айналған. Айналған кезде олар ысқырып, кол шапалақтап, шуылдап дыбыс шығарған. Келесі күні Меккенің қасындағы екі таудың арасында 7 рет жүгіріп өтіп, кұдай мүсіндеріне тағзым еткен. Үшінші күні Арафат тауына көтеріліп, Муздалифа жазығына барып от жағып, құрбандық шалған. Кейін Меккеге қайтып, хажылыққа арнаған киімдерін шешіп, сол жерде қажылыққа келген адамдарды осы Қағба қасиетті тасын қорғаған курейшит тайпасы тамақтандырған.

ІҮ ғасырда Византиялық дипломанттар шіркеу адамдарын христиан дінін қабылдауға шақырды. Арабтарды шоқындырды, христиандық шіркеулер салды. Бірақ христиан дінін арабтардың бәрі жаппай қабылдады деуге болмайды. 

Оны жеке тайпалар мен рулар ғана қабылдады. Осы исламға дейінгі уақытгы арабтар «джахилия»— «надандық» деп атады.

Арабтардың ең жоғарғы жетістігі — ол б. з. б. ІҮ ғасырда араб жазуының үш түрін ойлап табуы. Жазудың дамуы және бүкіл араб әлеміне ортақ араб тілінің пайда болуы мәдениеттің жоғарғы деңгейде болғанын көрсетеді.

Исламды қабылдағаннан кейін яғни ҮІІ ғасырда барлық қолдан жасаған құдайдың мүсіндері құлатылды.

2. Ислам дінінің тұжырымдары

Ислам біздің заманымыздың 622 жылында Арабстанда пайда болды. Ислам «Алланың, Мұхаммед пайғамбардың сеніп, мойындалған, Аллаға берілген, тұжырымдалған, іші-сырты таза, өзіне-өзі» сәйкес деген ұғымды білдіреді.

Алла тарапынан білдірілген әмір және туындылардың жиынтығын дін деп атайды. Діннің атын ислам деп Алла қойды. Ислам діні — тек бір қауымға немесе ұлтқа ғана тән дін емес, бір миллиардтан астам адам мойындаған дін. Сондай-ақ ең соңғы ақыл, білім, мінез-құлық, бейбітшілік және ереже діні. Жинақтап айтқанда, ол сенім бойынша өмір сүру діні болып табылады.

Мұсылмаңдықтың негізі бес парызға негізделген: 1) Иман. 2) Намаз. 3) Ораза. 4) Зекет, 5) Хаж. Иманда жеті қағида бар: 1) Алланың барлығына сену, иман келтіру, Хазірет Мүхаммед Алланың қүлы, әрі пайғамбары болғанына көңілмен сеніп, мұны араб (Құран) тілінде айту; 2) періштелерге сену; 3) кітаптарына (Қүранға) сену; 4) пайғамбарларға сену; 5) ахирет күніне сену; жақсылық, жамандықтың тағдырын Алладан деп білу; 7) өлгеннен кейін қайта тірілуге сену.

Исламда мұсылмандар өмірінің әр түрлі жақтарын реттеп отыратын көптеген тыйым-шарттар бар. Мұ сылмандардың алкогольді ішімдіктер ішуіне, шошқа етін жеуге, құмар  ойынын ойнауына тыйым салынған. Ислам өсімқоршылыққа рұқсат етпейді. Өмірде және ахиретте шаттыққа, бақытқа жету үшін ахиреттік міндеттер орындалуы керек. Онда Аллаға және пайғамбарға, өзімізге, отбасымыз бен жақындарымызға, мемлекет пен халқымызға, адамгершілікке қатысты бірнеше міндеттер көрсетілген.

Ислам әлеуметтік тәртіптің өте кең жүйесі болып табылады. Мұсылман өмірінің барлық жақтары дінге қатысты болып келеді. Ер баланы кішкене кезінде сүндетке отырғызу керек. Сол дәстүр жасалғаннан кейін-ақ мұсылман саналады. Неке қию некелесушілердің қатысуымен жүргізіліп, сол арқылы бекітіледі және де Құранның қасиетті сөздерін оқумен аяқталады. Еркек мұсылман үшін ажырасу онша қиын емес, әйел адам үшін бұл едәуір күрделі, бірақ оларға да мүмкіндік беріледі. Ислам діні екі ірі сенім негізінде құралған:

1) Алладан басқа құлшылық ететін тәңірдің жоқтығына сену,

2)   Мұхаммедтің Алла тарапынан адамзат баласына жіберілгеніне (пайғамбар екеніне) сену. Сондықтан ислам діні бұны бір дәстүр түрінде:  «Лә иләһә илла-аллаһ Мұхаммед-ур-Рәсул-аллаһ» деген сөйлемде жинақтаған. Қасиетті саналатын бұл сөйлемді тілімен айтып, жүрегіне бекіткен кісі ислам дініне кірген болды. Бұл сенімді — иман, ал сенушіні — мүмін деп атайды.

Алланы тану: жер, көкте сансыз нәрселерді жаратқан, жоқтан бар еткен және оларды жоқ ететін, әуелгісі, ақыры болмаған, үнемі бар болған, біреу болған, теңдесі, серігі болмаған, жаратылыстардан ешқайсысына ұқсамаған, бар болуында ешнәрсеге мұқтаж емес Аллаға ғана сену — бұл исламның негізгі догмасы. Дін жолының жалғаса беруі үшін бұл жинақталған қысқаша сенім жеткілікті емес, өйткені мұсылманшылық — сену әрі сенім бойынша өмір сүру.

Мұхаммед Арабстан тайпалары мен қауымдарының үлкен бөлігін өз дініне бағындырып, соңына ілестірді. Ол өзінің діні мен саяси ықпалын Түбектен тыс жерлерге тарату үшін де дайындала бастады, бірақ 632 жылы қайтыс болды. Мұхаммед істерін халифтер жалғастырды. Олардың ішінде төртеуі мұсылмандар арасында ерекше құрметке бөленіп, «адал ниетті» деген атқа ие болды. Олар: Әбу-Бахр, Омар, Осман және Әли. Олардың заманында Ислам діні әлемдік дінге айналды.

Ислам Арабстанның шегінен шығып кетті.

Тарихта ең тұтқиыл саяси және теориялық мәселелердің бірі — жоғары билік туралы мәселе еді. Алланың әмірін ғана орындап келді дейтін пайғамбар дүние салды. Оның орнын басқан халифтер адамдардың құран мен сунна  сүрелеріне сәйкес өмір сүруін қадағалап отыруға тиіс болды. Алайда, халиф болуға қандай адам лайық деген мәселе жұртгы қатты толғандырды. Бұл туралы мұсылмандар арасында әуел бастан-ақ аяусыз айтыстар өршіді. Үшінші халиф Османды халиф болуға лайык емес деген қарсыластары оны өлтіріп тынды, төртінші халиф Әлиді де мұсылмандардың бәрі бірдей мойындамады. Әлиді жақтаушылардың көбі пайғамбарға туыс болу оған және оның ұрпақтарына — әлишілерге — билік жүргізудің ерекше правосын береді деп есептеді, олардың пайғамбардан мирас болып қалған құдаймен тілдесу кабілеті бар деп, сондықтан құдай мен адамдар арасында елші бола алады және қауымның рухани басшысы, имам болуға, демек саяси көмек болуға да тиіс деп санады. Осылайша исламның басты ағымдарының бірі — шинизм негізі қаланды.

Исламда суннизм неғұрлым көп тараған ұғым болып келеді. Бұл жолды қуушылар өздерін ахлаз сунна( сунналық адамдармыз) деп санайды. Олар пайғамбар туыстарының билікке ерекше праволылығын мойындамайды. Кімде-кім алғашқы төрт халифті заңды деп санаса, зандастырылған жинақтағы хадистерді шын деп білсе және олардағы салт-жораларды, төрт мазхабтың түсінігінің біріндегі тұрмыстық және әлеуметтік ережелерді мойындаса, формальды түрде сунниттер деп есептеледі. Әлемдегі мұсылмандардың көпшілігі суниттерге жатады.

Түркілерге ислам дінінің таратылуы арабтардың жаугершілік жорықтарымен бірге ҮІІІ ғасырдың басында басталды. Араб әскерлерінің басшыларын тұңғыш ислам дінін уағыздаушы деуге болады. Оған қоса мұсылман дінін уағыздаушы мұсылман саудагерлері мен қолөнершілері өз айналымдарында көптеген түркі елдерінде осы дінді таратқандар араб әскерлерінің алдыңғы қатарында болды.

Түркілердің арасындағы исламның беделі IX—X ғасырларда шамамен 820 жылдан 1000 жылдарға дейін болған қазіргі Түркістанның мәдени облыстары Орта Азиядағы Иран Саманид династиясы билік жүргізген кезден басталды. Амудария езенінің арғы жағында орналасқан арабтардың бүл облыстарыңда Мауреннаһр, Дженд, Хувера, Яникент қалалары пайда болды.

Араб билеушілері дін таратуға өте қатал келді; жергілікті халықтың көне мәдениеті мен өнерінен жұрнақ қалдырмауға тырысты. Хорезмдік ғалым Әбу Райхан әл-Бируни (973— 1048) X ғасырдың басында жазған «Өткен ұрпақтардың ескерткіштері» атты кітабында былай деді: «Кутаиба, бин Муслім әл-Белиқи әр түрлі тәсілмен бұрынғының бәрін таратты, жойды: хорезмдіктердің жазу-сызуларын, кітаптарын,  бумаларын өртеп, бұрынғы дін қызметкерлерін, аңыз-әңгімелер білетін адамдарды, ғылым байлықтарын түгел құртты, хорезмдіктердің исламға дейінгі тарихы түгел көрге көмілді, оны қазір ешкім де білмейді».

Араб билеушілері жаулап алған жерлерінде өздерінің мемлекеттік тәртібін орнатты, жергілікті халыққа ислам дінін қабылдатты, араб тілін, араб әліппесін үйретгі, араб мәдениетін таратты. Оқу, білім, өнер, әдебиет — бәрі де араб тілі, араб мәдениетінің ықпалында болды, сол бағытта дамыды.

Исламды қабылдаған Сатук Богра хан бірінші түркі ханы Қашқардың билеушісі болып есептелді. Ол 955— 956 жылдары қайтыс болған және оның бейіті осы күнге дейін Артыш қыстағында түр. Дегенмен кейбір мәліметтерге сүйенсек, түркі халкы исламды 960 жылы, сол X ғасырда Сырдарияның төменгі ағысындағы оғыз халқының бір белігі қабылдаған.

Белгілі ғалым Бартольдтың айтуынша түркі ханы Сатук Богра хан Абданкерім исламды өз халқымен бірге 955—956 жылы қабылдады. Ол Сатук Богра хан династиясынан Қарахандықтар династиясына көшті.

Географиялық әдебиеттерде түркілердің арасында исламның таралуы туралы деректер жоқ: тарихшылардың айтуынша исламның қабылдану уақыты — 960 жыл. Бұл дерек Бағдат жазбасында кездеседі, алайда ол туралы ешқандай нақты құжат жарияланбаған. Шын мәнісінде мұсылмандықты бірінші Қарахандықтар династиясы қабылдады. Ол кезде яғни X ғасырдың аяғына дейін Қарахандықтар Қашқарды билеп тұрды, Самархан мен Бұхараны жаулап алды. Басқа түркі халықтарының көпшілігі исламды 1043 жылы қабылдады.

Баласағүн 940 жылдан бері мұсылман қаласы болып есептеледі.

Әрине, жекелеген қалаларда сауданың жаңдануы бұрын мұсылман емес халықтардың ислам дінін қабылдауына ықпал етті.

XI ғасырда ислам діні Шығыс Түркістанға, Лоп-Норға жетпеді. Себебі солтүстік жолда шекаралық пункт Куча мен Бугур, ал оңтүстікте Черчен болды, яғни Қашқардан арғысы тасада қала берді.

Ислам мәдениетінен тысқары шығыстағы ұйғырлардан ол кезде солтүстік-батыста көп санды қыпшак бар еді. Олар Ертіс өзенінен шығысқа қарай созылып жатқан.

Ислам буддизм мен христианнан кейін келгеніне карамастан, әлемдік және нағыз даңқты дінге айналды. Яғни ол бір халықпен шектеліп қалмады.

Манихей діні де әлемдік дін болған жоқ. Буддизм алғашында кең насихатталғанымен, шығыс азиат әлемінен аса алмады. Түркілер арасында исламның беделі үстем болмай тұрғанда. сондай-ақ мұсылман дінінің насихатталуы жеткіліксіз жүргізілген жерлерде — Батыстың бір топ халықтары, Шығыс және Оңтүстік монғолдар христиан дінін қабыллады. Қазір христиан діні тек еуропалықтардың діні болып саналады.

3. Араб пен ирандықтардың исламға негізделген мәдениетінің түркілерге тигізген әсері

Арабтар мен парсылардың мәдени өміріне түркілердің сол кезде қаншалыкты араласқандығын анықтау қиын мәселе күйінде қалып келеді. Түркілер еш жерде де араб-парсы мәдениетіне толық бас ұрған емес, ешқашан да өз тілін жоғалтқан емес, бірак араб-парсы мәдениетінің ықпалы соншалықты күшті болғандықтан, түркі тілі (XI—XII ғ.) еш жерде мемлекеттік тіл бола алмады.

Түркілердің ең батыстағы мемлекеті — Кіші Азияда XIII ғасырға дейін мемлекетгік тіл араб тілі болды, бірақ сұлтандар өздерінің түбі түркі екендігін ұмытқан жоқ.

Іс қағаздары мен мәдениет тілі бірте-бірте парсы тілі болып келе жатқан Ирандағы Селжук иелігіне қатысты да осыны айтуға болады. Түркілерден шыққан зиялы отандастарымыздың көпшілігі өз шығармаларын, сол кездегі ғылым, білім, өнер тілі — араб тілінде жазды.

 

 

 

3.2.Қожа Ахмет Иассауи және оның «Диуани Хикмет» еңбегі

 

XII  ғасырда Орта Азиядағы суфизм поэзиясының орталығы

Түркістан (Ясы) болған. Осы бір тарихи кезеңде әдебиет әлемінде көрінген Қожа Ахмет Иассауи мен Сүлеймен Бқырғани өздерінің шығармаларын түркі тілдерінде жазады.

XIII-XIV ғасырларда осы Иассауи мен Бақырғани тілі негізінде шағатай тілі туады. Оның биік табысы Науаи мен Бабур поэзиясы болатын.

Қожа Ахмет Иассауи Ибраһимұлы ибн Махмұд (1104-1167) XII  ғасырда Түркістан маңындағы Сайрам жерінде дүниеге келген көрнекті ақын. Түркістан X-XI ғасырдарда Шауғар, XII-XIV ғасырлар арасында Ясы, ал XIV ғасырдан Түркістан деп аталған. Осы күнгі Сайрам жерінде Қожа Ахмет Иассауидің әкесі Ибраһим мен анасы Қарашаштың, екі ағасы Латиф пен Мұчстафақұлының мазары болған. Иассауи қожалардың арасынан шыққан соң өзінің шежіресін халиф Әлиге дейін алып келген; оның ата-бабалары имам Абу Халифа әулиелер Ысқақ-баб және Хорасан-баб және басқалары туралы мәліметтер келтіреді. Ахмет Иассауи кәдімгі мұсылмандық білім алып, софылар жолына түседі. Оның әкесі – шейх Ибраһим және арғы аталары да софы болған. Бір мәліметтерде Ахмет Иассауидің бірінші ұстазы Арыстан баб ағасы болды деп айтылады. Бір сөзбен айтқанда, Ахмет өскен ортада рухани атмосфера софылық болғаннан кейін оның тарихатқа бет бұруы кездейсоқ болған жоқ. [68]

Қожа Ахмет Иассауи жастай шешесінен, жеті жаста әкесінен жетім қалады. Өзінен он жастай үлке Гауһар-Шаһназ атты апасының қолында өседі. Алғаш әкесінен оқып, сауат ашса да, оның имам дінінің шарт қағидаларын үйренуі кейінірек болған тәрізді. Бұған әйгілі Арыстан-баб елеулі үлес қосқанын аңғарамыз. Бұл туралы ақын өз хикметінде:

 

Бес жасымда шариғатқа белім будым,

Дін жолында ораза ұстап әдет қылдым.

Күндіз-түні зікір айтып, тәуба қылдым,

Сол себепті алпыс үште кірдім жерге…

Жеті жаста Арыстан бабам іздеп тапты,

Әр сырымды кірген сайын бүркеп жатты.

«Билахмдиллаһи» көрдім деп ізімді өпті,

Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.

Сегізімде сегіз жақтан жол ашылды,

Хикмер айтты басыма нұр шомылды.

 «Билахмдиллаһи» Пірмұған шарап ішкізді

Сол себептен алпыс үште кірдім жерге –

дейді. Бұдан оның ерте жетілгенін, тым зерек жас болғанын көреміз. Қожа-Ахметтің өсіп ержетуі мен білім алуы шығыстағы дін орталығы Бұхара қаласымен тікелей байланысты. Сонда ол Жүсіп Хандамидің діни медресесінде оқып, білім алады. Хамдани қайтыс болған соң, біраз жыл сол медресеге басшылық та жасайды. [69]

Ғылымда  Қожа Ахмет Иассауи 1167 жылы Түркістан жерінде дүние салған деп көрсетіліп келеді. Өзі болса бірде «алпыс үште кірдім жерге», енді бірде «жетпіс үш жыл ғұмыр құрдым» деп жазды. С.Е.Малов ақындық хижра санағы бойынша 562 жылы өлген деп көрсетеді. Ал шын мәніне келсек, соңғы мәліметтерге қарағанда Ахмет Иассауи 1166 жылы қайтыс болған. Ержете келе Түркістан қаласына келіп тұрады. Сол кезде атақты Арыстан-баб және Жүсіп Хамдани деген шайықтардан тәлім-тәрбие алған, Бұқарада оқыған. Сосын оқымысты адам софы ретінде Ясы қаласына қайтып келеді.

Қазақстан жері мен Қазақ мәдениетінде Қожа Ахмет Иассауидың есіміне байланысты екі түрлі тарихи мұра бар. Оның бірі – Түркістанда 1397 жылы салынып біткен кесенесі болды. Екіншісі – «Диуани хикмет» [«Даналық кітабы»] деп аталатын өлең-өсиет кітабы. Бұл еңбек сол замандар бойы ел аузында айтылып, қолжазба түрінде сақталып, араға көп уақыт салып барып Стамбул, Қазан, Ташкентте басылып шыққан көне әдеби мұра. Кітап түркі тілінде жазылған. А.К.Бороковтың пікірі  бойынша даналық кітабы қыпшақ тілінде өмірге келген әдеби туынды. Онда шағатай тілінің нұсқасы 1901 жылы Қазанда жарық көрген. Кітап 1902 жылы қайтадан Ташкентте басылып шыққан. Ол — өзбек нұсқасы деп аталады. Қожа Ахмет Иассауи «Диуани хикметті» түркі мәдениетінің төл туындысы:

 

Қожламайдүр ғалымда

Сізни айған түркіні,

Ғабырлардан ештесең

Ашар көңіл мүлкіні,

деген жерде ақын өз өлеңдерін замандас ғалымдары қолдамаса  да түркі тілде жазғанын айтады [94].

Ахмет Иассауи өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылысмы болып табылады. Соның 109 хикметі Иассаудің өзінікі екені даусыз. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еріп кеткен жыр жолдары болса керек. Даналық кітабында негізінен төрт нәрсе мадақталады. Олар: «шариғат» — ислам заңдары мен әдет-ғұрпының жинағы, «тариқат» — дін жолын танып, оқып білу, «хақиқат» — құдай және оған жақындау. Иассауидің ойынша  Шариғатсыз  тариқат,  тариқатсыз мағрифат, мағрифатсыз хақиқат болуы мүмкін емес. Бұлардың бірі екіншісіне өту үшін қажетті басқыш болып табылады.

Қожа Ахмет Иассауи поэзиясының мазмұнында екі түрлі жүйе бар. Оның бірі – суфизм, екіншісі – бұл дүниеге сыймай торығу, оны сынау сарыны. Өмірден безген, одан әділет таппаған ақын теңдікті о дүниеден күтеді. Өлеңдерінде заман бұзылып, адам баласы ызды дейтін сарын аса күшті. Сонымен қатар ол ислам дүниесінің ғалымдарын да сынға алады:

 

Ақыр заман ғалымдары залым болды,

Қошамет етушілер ғалым болды.

Сойқанды елге ашық айта алмаудан,

Ішіме менің дертті жалын толды,- дейді. [95]

 

Сопының дұшпаны әділетсіз патшалар, уәзірлер мен хандар. Олар туралы Қожа Ахмет өткір сын жазды.

Ақын хикметтерінің бірқатары ғашықтық жайын да сөз етеді. Бірақ онда әдеттегідей жігіттің – қызға, қыздың – жігітке деген сүйіспеншілігі емес, керісінше — әңгіме ақынның Алла тағалаға, яғни Жаратушыға сүйіспеншілігі, іңкәрлігі туралы.

Қожа  Ахметтің даналық сөздерінің көпшілігінде ұстазы Арыстан –баб жиі еске алынады, ақын ұлы ойшылдың айтқандарына құлақ түріп, ой жібере қарауды ұсынады. Менмен, көрсеқызар, кеудемсоқ, дүниқоңыз болмауға, тәубаға келуге ақыл кеңес береді, яғни бабамыздың хикметтері толған ғибрат, мәнді-мағыналы пікір, адамгершілік мұраттарына толы.

Данышпан 44-хикметінен бастап Мұхаммед  пайғамбардың өмір жолын қысқаша суреттеген.

Ахмет Иассауи жырлары тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ мұра екені мәлім. Арада сан ғасырлар өтсе де өзінің мән-мағынасын кемітпей, қайта уақыт озған сайын қадір-қасиеті арта түскен бұл ғажайып хикмет-жырлар ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып, рухани мұра ретінде өмір сүре беретіні даусыз [96].

Иассауидің «Диуани Хикмет» кітабы XII ғасырдағы түркі тайпаларының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба дерек ретінде биік бағаланған. Орта ғасырдағы мәдениет жазбаларын сөз еткенде Иассауидің «Диуани хикмет» атты кітабы да тиісті орын алу керек. Ахмет Иассауидің софылық-мистикалық сарынды ой-пікірлерін оның шәкірттері жалғастырып, кезінде көптеген хикмет-жырлар жазғаны мәлім.

Тарихта түркілер әлемінде аты мәшһүр болған ислам дінінің өкілі, сопылық-мистикалық ағымның басты бір өкілі Қожа Ахмет Яссауиге арнап Ақсақ Темір ХІҮ ғасырда күмбез тұрғызды. Түркістан тұрғындарының айтып жүрген аңыздарыныа қарағанда, Әмір Темір, яғни Ақсақ Темір Ахмет Ясссауиге арнап күмбез тұрғызу арқылы мұсылман дінін жергілікті халық арасында нығайта түскісі келген.

Алайда Ахмет Яссауиді бүкіл түркі жұртына танытқан оның «Диуани хикмет» атты еңбегі еді. «Диуани хикметтің» түркі тілінде араб әрпімен жазылуы да оның халық арасына кең таралуына әср етсе керек. Өйткені, Ахмет Яссауи өмір сүрген заманда араб әдебиеті, араб ғылымы, араб жазуы түркілер арасына ғылым тілі ретінде әйгіленген болатын. Сонда да, Ахмет Яссауи өз ана тілін құрметтеген, еңбегін өз тілінде, яғни түркі тілінде жазды, ал жазу үшін араб һәрпін қолданды. Сөйтіп, өз заманының уақыты талабынан шыға білді.

Кітаптың аты айтып тұрғандай, «Диуани хикмет» — «Даналық кітабы» елді даналыққа шақырады. Сондай-ақ кітаптың авторы халықты кішіпейілдікке, адамгершілікке, имандылыққа баулуды мақсат тұтқан. Алланың сүйіспеншілігіне бөлену үшін әрбір адам оған шын бріліп, махаббат- сүйіспеншілік танытуы тиіс деп уағыздады. Ахмет Яссауи дін жолында, шариғатта таза, адал болу қажеттігін өз халқына түсіндіре білді. Өз заманының әділетсіздігін, жағымпаздар мен жылпостарды Ахмет Яссауи былай деп сынға да алды:

Әділетсіз залым патша болғаны-ай,

Ордасына өңшең қудың толғаны-ай.

Бірін-бірі жиналысып, қолпаштап,

Су төгілмес жүр ғой бәрі жорғадай, —

деп қулардан жиіркендіреді.

         Кеңестік дәуірде Яссауи әлемін зерттеуге, оқып, білуге мүмкіндік болмады,  советтік халыққа атеистік тәрбие ғана берілді. Еліміз тәелсіздік алғаннан бері Ахмет Яссауи мұрасына қалың ел ден қойып, жақын таныса бастады.

 

• Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата» кітабының мәнісі
•  

Ғұлама ақынның ел ішінде ең танымал болған дарынды шәкірттерінің бірі – Сүлеймен Бақырғани.

Сүлеймен Бақырғани немесе Хакім ата – Орталық Азияға әйгілі Қожа Ахмет Иассауидің талапты мүридің бірі ретінде танымал, ұстазының оқуын жалғастырушы дәруіш, XII ғасыр поэзиясын дамытуға өзіндік үлес қосқан орта ғасыр жазба әдебиетінің санаулы өкілдерінің бірі. Ақынның туған жылы белгісіз. 1186 жылы қайтыс болған. Оны жұрт Хакім ата деп атаған. Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата»  кітабының мәнісі аса зор. Кітап 1846-1890 жылдары Қазан қаласында дүркін-дүркін басылып, сегіз рет баспа көрген. «Ақыр заман» кітабын 1897 жылы С.Ямалов Қазанда басып шығарған. Ол «Бақырған» деген атпен де Қазан, Ташкент қалаларында жарық көріп тұрған.

«Хакім ата» кітабында Сүлеймен Бақырғанидың өмірі жайында ешбір дерек жоқ. Кейбір мәліметтерге қарағанда ол Сыр бойының  түркі тайпалары арасынан шыққан, туып-өсіп, кіндік қаны тамған жері – Түркістан. Жастық шағында Сүлеймен көп ізденіп, шығыс халықтарының тұрмысы мен тыныс-тіршілігі, тарих және мәдениетімен жан-жақты танысады. Орталық Азия, Араб елдерінде оқып, діни білім алады. Өзінің тіл көркемділігі, ұғымы жағынан Қожа Ахмет Иассауидің «Диуани хикмет» ситяқты Сүлеймен Бақырғанидың да «Хакім ата» еңбегі де бұқара халыққа түсінікті тілмен жазылған. Кітап дін, әсіресе, суфизм идеологиясына байланысты жазылған. [97]

XII ғасырдағы түркі тілі ескерткіштері ішінде ерте кезде қазақ арасында көп тараған кітап – осы Хакім ата немесе Дана ата кітаптары. XX ғасырдың орта шенінен бастап, баспа арқылы Орталық Азиямен қазақтың жеріне кең тараған Хакім ата еңбектерін қазақтың бұрында діни медреселерінде оқығандар жақсы білген. Діни оқу орындары оны оқу құралдары ретінде пайдаланып, оның әулиелер өміріне байланысты қасіретті хикаяларын шәкірттерге жаттатқан.

Сүлеймен өзінің еңбегіндегі кіріспесінде өзінің ұстазын мақтайды. Ең әділ, кішіпейіл, білімді дана шейх, бабалар бабасы, шахтардың шахы, шындықтың сарасы,- деп ардақ тұтатын. Осы арнау кіріспесінде «Жасаған иеге» сиыну, оған деген ардақ сөз, жадбарына бас ұрулар да жеткілікті. Соған қоса, өзінің дін жолына деген шын ниетін білдіріп, қағбаға барып қажылық құрып, әулиелік жолда қызмет ету талаптарын баяндайды. Дәруіштерше ел аралап, пақырлармен бірге өмір сүріп, ғаділетпен өтсем деп алдына қойған армандарын айтады:

Қазылар санағына кірсем,

Ғиянат шәрбетін ішсем

Касутлар [жауыздар] сөзінен қашсам,

Басып нәпсімді рухланып,

Шүкіршілік етсем, таңсәріден тәубе етіп,

Аруағына пайғамдардың бірер сүре оқысам,

Кешпен кедейлер үйіне қонсам

Нәпсімді тиып, адал ниетпен отырсам.

Халықтан үйреніп, жиянкез олсам,

Өсектен аулақ Ғарафат тауына шықсам,

Сүлеймен Бақырғани деп танытсам!

 

Осы келтірілген өлең жолдары ақынның бар өмірінің нысанасы болғанға ұқсайды [98].

Сүлеймен тектен-тек өзін Иассауидің шәкірті санамаған. Шындығы да солай. Иассауидің ең биік төрт мүридінің дарындысы осы Сүлеймен болған. Ол өзінің ұстазының бар ісін, әсіресе, шығармашылық жолын ілгері жалғастырған. Ұстазы үлгісінде ескі түркі тілінде өлеңдер жазуы осының айғағы. Ақырет азабын тартқың келмесе, ешкімге қиянат қылмай, мейірімді боп, пара-пәледен аулақ боп, адал өмір сүр, дүниең болса, жоқтарға бер, аяма, деп әулиешілікке, Иассауи ұстазы жолына үндейді.

Иассауи мен Бақырғани шығармалары жазба әдебиетінің ірі туындылары ретінде мәдениет тарихы үшін маңызды. Олар – белгілі бір ғылыми ағым өкілдері, софылық, дәуіштік поэзияның негіздерін салушылар.

Бертельс   Иассауи мен Бақырғанидың рухани мәдениет тарихында белгілі орындары бар, олар түркілерге дін уағыздарын таратумен бірге опасыздықты, дүниеқорлықты сынап, кем-кетік пақырларға көмектесуге үндеді, сопылық дәуіштік ағымды қолдады, жазба әдебиетті ауыз әдебиетімен байланыстырды, еңбектерін түркілерге арнап жазды деп көрсеткен болатын.

Ахмет Яссауидің жолын қуған, сопылық-мистикалық сарындағы шәкірттерінің бірі, ғұлама ақын, ел ішінде «Хәкім ата» аталған Сүлеймен Бақырғани еңбегі де нақыл сөздерге толы.

Сүлеймен Бақырғани еңбегінің тілі жатық, қарапайым халыққа түсінікті етіп  жазылған. Оның еңбегі өз заманына сай діни сарында жазылды.

Ей, Тәңірім, өзің білесің,

Сенен өзге кімім бар?

Жалғыз дарасың және барсың,

Сенен өзге кімім бар?

Сенсіз қай жаққа кетейін,

Хәлімді кімге айтайын?

Немен тіршілік етейін?

Сенен өзге кімім бар?

Менің табынушым – Сенсің.

Әуелгі де, ақырғы да мақсатымсың.

Сенсіз жетілуді мен білмеймін.

Сенен өзге кімім бар? – деп Сүлеймен Бақырғани қарапайым ғана өлең жолдарымен бір жаратушыға сенуді, адал өмір сүруді уағыздады.

Сүлеймен Бақырғани да ұстазы Ахмет Яссауи сияқты адалдықтан бас тартып, бірудің ала жібін аттап, байып алған замандастарын қатты сынға алды. Оған мына өлең жолдары мысал бола алады:

Ей, көңіл, діліңді байлама жалғаншыға,

Көпті көрген дүниеқор.

Қу өлімнің шәрбатын

Халыққа ішкізген дүниеқор.

Сен ойлама дүниде

«Мен мәңгі қаламын» деп.

Нағыз жанатын уақытында

Шырағын сөндірген дүниеқор.

Ұлды атадан айырып,

Қызды анадан тағы.

Жылатып әр есікте

Зар еңіреткен дүниеқор.

Сүлеймен Бақырғани өзінің лдында мол арманы бар екенін жасырмайды. Ол арманы жөнінде жырларында айтып өтеді. Мәдинә қаласына барсам, Пайғамбардың қабірін көрсем, нәпсімді тиып, көңілім мұсылман болса дейді ақын. Ақынның тағы бір арманы мына өлең жолдарында көрсетілген:

Халайықтан өзімді жырақ етіп,

Бахрменен Оманды көрсем,

Қажылардың қатарына кірсем,

Құлшылықтың шәрбәтін ішсем.

Дұшпандардың сөзінен қашсам,

Рухани нәпсілерімді тежесем.

Пақырдың хәлін сұраса,

Маған хажынама берсе,

Менің атымды сұраса,

Сүлеймен Бақырғани.

Түркістандық ақын – Сүлеймен Бақырғани сопылық дәстүрді дәріптеді. Адамгершілік, ғашықтық, білім алу,  өмір бойы рухани өсуге талпынуды насихаттады. Сүлеймен Бақырғани еңбегі де бұл жағынан дидактикалық мәні зор еңбектер қатарына  жатады. Сөйтіп, Сүлеймен Бақырғани түркі әдебиетінде ХІІІ – ХІҮ ғасырларда кең өріс алған, қазақтың кейінгі қиссашыл ақындары дамытқан нәзирашылдықтың ( бұрыннан белгілі сюжеттерді қайтадан жаңғыртып жазу) алғашқы бастауларында тұрды.

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Тәуелсіздік елімізге ұлттық дәстүрімізді жаңғыртуға, өткенге үңіле қарап, жоғалтқан асылдарымызды қайта қайтарып, ұрпақтар игілігіне жаратуға мүмкіндік туғызды. Соның нәтижесінде қарахандар дәуіріндегі асыл құндылықтарымыз қайта жаңғырып, халық игілігне айнала бастады. Қазақ мәдениетінің құрамы аса күрделі, ол өзінің дамуында түрлі кезеңдерден өтті. Қазақ мәдениеті көптеген мәдениеттер мен діндердің  өзара ықпалдасуы және қосылуы нәтижесінде пайда болған рухани феномен. Еуразияның көшпелі түркі тайпаларының ұзаққа созылған тарихи-эволюциялық дамуы ақыры түркі-ислам синтезін дүниеге алып келді. Дегенмен бұл біте қайнасқан мәдени-өркениеттілік тұтастықта негізгі тірек мұсылмандық болды.

Х ғасырдан бастап, ортағасырлық Қазақстан ислам өркениетінің ажырамас бір бөлігіне айналды. Исламдану үрдісі моңғол шапқыншылығына дейін аяқталып. өзінің толыққанды  өркениеттілікке бастайтын өнегесін көрсетіп берді.

Бұл кезеңде  ислам өркениетінің дамытушылық, адамгершілікке, рухани баюға итермелеуші, халықтарды достастырып, ғылымды дамытушы ретіндегі рөлі арта түсті.

Ислам дінінің қарахандар мемлекетінде ресми мемлекеттік дін болып жариялануы да  ғылыми ойдың дамып, алға басуына өзіндік септігін тигізді.

Қарахан мемлекетінің негізін салушы Сатук Боғра хан алғашқылардың бірі болып, ислам дінін қабылдап, өзіне мұсылманша «Абдал Керім» деген ат алды. Ал оның баласы Мұсаның кезінде ислам діні мемлекеттік дін деп жарияланды. Қарахан мемлекетінде рухани мәдениеттің қарқынды дамуына Ұлы Жібек жолының да қызметінің барынша қанат жаюы өзіндік септігін тигізгені даусыз. Халықаралақ байланыстардың арта түсуі тек керуен жолдарын, тауар алмасуды ғана емес, ғылым-білімнің де алмасуына, тәжірибе алмасуға да алып келді.

Қарахандар дәуірінде ғылым, білім қуатты қарқынмен дамып, үлкен жетістіктерге қол жеткізілді. Атап айтқанда, түркілер мәдениетін барынша дамытып, бүкіл әлемге танытқан ғалымдар тобы дүниеге келді.

 

Бүгінгі күні аттарын мақтанышпен атап жүрген мәшһүр ғалымдар, атап айтқанда, Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Иугінеки, Сүлеймен Бақырғани сияқты ғұлама ғалымдар мен ақындар толқыны тарих сахнасына шықты.

Олар Х-ХІІІ ғасырлар аралығында жасап, алғашқы мәдени ренессанс кезеңінде өмір сүрді. Аталған ғалымдар түркілерге озық Халифат мәдениетінің ықпалы жүріп тұрған аса тиімді тарихи жағдайда өздерінің шығармашылығында рухани шабыт пен қажеттілікті білімдерді исламнан алып отырды.

Ислам өркениеті қарахандар дәуірінде барынша дамыды. Қарахан дәуіріндегі рухани мәдениет кейінгі қазақ мәдениетіне өзіндік із қалдырды. Мысалы, Махмұд Қашқари еңбегінде келтірілген 260 мақал-мәтелдің 60-ы қазіргі қазақ тілінде өзгеріссіз қолданылады екен.

Ал Әл-Фараби бабамыздың ғылыми мұралары бүкіл әлемге белгілі. Өзіміз білім алып жатқан университетіміз де Әл-Фарабидің есімімен аталады.

Солардың бірі

— Отырардан шыққан Әбу Насыр әл-Фараби.

Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам діні таралуына байланысты екі мәдениет, екі алфавит тартысқа түті. Бірі

—  түркі мәдениеті мен түркі алфавиті, екіншісі — араб-парсы мәдениеті мен араб алфавиті.

Түркі алфавитін бірте-бірте араб графикасы жеңе бастады. IX ғасырда өмір сүрген Әл-Фараби өз еңбектерін араб тілінде, араб әрпімен жазды. Ол түркі тілін білмеуі мүмкін емес, себебі түркі тілі оның ана тілі еді. Алайда сол заманда араб тілі ғылым тіліне айналғандықтан және туған жерден шет жүргендіктен, ол бірыңғай арабшаға ауысқан.

Әл-Фараби шығармалары бүкіл дүние жүзіне белгілі. Оның «Ғылымды жүйелеу», «Химия туралы толғаныс», «Физиканың негіздері туралы толғаныс», «Музыка туралы  толғаныс кітабы» — іргелі ғылымдар саласынан көшелі ой айтқан көрнекті еңбектер. Әл-Фараби Аристотельдің «Метафизикасына» ежелгі заманның өзге де ойшылдарының туындысына түсініктемелер жазып, оларды өз уақытының игілігіне айналдырған. Кемеңгер ғалымның «Қайырымды істер қаласының тұрғындары туралы толғаныс», «Мемлекет қайраткерлерінің мақал-мәтелдері» сияқты еңбектері— қоғамдық-әлеуметтік ой тарихында елеулі із қалдырған туындылар. Ал онын өз кезінде дүниенің шартарабына жайылған «Даналық жауһарлары» атты философиялық толғанысы тұтас мың жыл бойына Шығыс жоғары оқу орындарында қолдан түспейтін оқулық кітап болған.

Әлемнің оқымыстылар қауымы Әл-Фарабиді адамзат ой-санасының тендесі жоқ алыбы ретінде қастерлеп, қатты құрметгейді.

Фарабиден екі ғасыр кейін өмір сүрген ғұламалар — Махмұд Қашқари мен Жүсіп Баласағұни өз шығармаларын араб әрпімен түркі тілінде жазған.

Махмуд Қашқаридің «Дивани лүғат әт-түрік» атты кітабы былай басталады: «Қайырымды, мейірімді алланың атымен бастаймын. Енді Мұхамедтің ұлы Құсайынның перзенті Махмұдтың айтар әңгімесіне назар салыңыз: «Мен тәңірдің гүлденген мемлекетті түркілердің топырағында жаратқанын, өмір бірліктерімен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңір оларды түркілер деп атап, асқан салтанатқа ие қылды. Түркілер өздерінің қатарына қосылғандарды барлық игі тілектеріне ортақтастырып, залымдардың зорлық-зомбылыктарынан сақтады. Олардың қаһарынан сақтану үшін түркілердің салты мен жолын ұстау сол заманның ақыл иелеріне дәстүр болып қалыптасты. Қасіретке мұңын түсіндіріп, шағыну үшін түркілерге өз тілдерінде сөйлеуден басқа жақсы жол жоқ».

Махмұд Қашқаридің «Дивани лүғат әт-түрік» («Түркі тілдерінің сөздігі») атты еңбегі 1072 жылы 25 қаңтарда басталып, 1074 жылы 10 ақпанда жазылып біткен. Еңбектің түпнұсқасы бізге жетпеген. Оның жалғыз көшірмесі 1266 жылы жазылған. Махмұд Қашқари Қашқарда туып, жастық жігіттік шағын Баласағұнда өткізіпті. Ол араб тілі мен араб әдебиетін, парсы мәдениетін өте жақсы білген. Грамматика жазудың классикалық әдісін жете меңгерген. М. Қашқаридің еңбегі туралы алғашқы деректер ХІҮ ғасырдан басталады. Еуропаға тараған М. Қашқари еңбегі туралы алғашқы хабарлардың бірі — 1904 жылы Венгер академиясы жариялаған лингвистикалық жинақтағы мәлімет. М. Қашқари еңбегінің шын мәнінде зерттеу объектісіне айналуы оның  үш томдық түпнұскасы 1915—1917 жылдары Стамбулдағы Ахмет Фирхат баспасынан шығу кезінен басталады. Көлемі жағынан I том — 463 бет, II том — 294 бет, III том — 333 бет. Барлығы 1063 беттен тұрады. Осыдан кейін-ақ бұл аталған еңбек хакында бірқыдыру пікір, хабарлар жарияланып, ол батыс, шығыс елдеріне түгелдей мәлім болды. Өзбек тіліндегі аударманың I томы 1960 жылы, II томы 1963 жылы жарық көрді. Түріктің білімпазы Б. Аталаи «Дивани лұғат әт-түріктің» үш томдық аудармасын (1939—1941 ж.) 1914 жылы шыққан түпнұсқасындағы сөздердің бір томдық тізімін жасап шығарды. Бұл еңбектің материалдары әрқилы зерттеу жұмыстарын жүргізуге кең жол ашып берді. Осыдан кейін оның ішкі сыры сарапқа түсе бастады. Әсіресе «Дивани лүғат әт-түріктің» зерттелу тарихындағы екінші бір кезең оның түркі тіліне аударылып бітуі деп есептеуіміз керек. Әңгіме болып отырған еңбек, негізінен алғанда, М. Қашқари заманындағы түркі тілді халықтардың қоғамдық өмірі мен рухани дүниесінің алуан саласын қамтитын материалдарға толы. Онда тарихи, әлеуметтік жағдайларға, әдеби мұраларға, мәдениет пен тіл ерекшеліктеріне географиялық суреттеулер мен астрономиялық атауларға, тағы басқа толып жатқан мәселелерге байланысты аса бай мәліметтермен нақтылы мысал, фактілер келтірілгсн. Еңбектен грамматикалық ережелерді, халық ауыз әдебиеті үлгілерін, өлендер мен жырларды, толып жатқан тарихи құнды материалдарды кездестіреміз. Ал енді «Дивани лүғат ат-түрік» түркі тілдерінің бәріне бірдей тән қазына, ортақ мүдде деп қараймыз, онда талай-талай тайпалар мен рулардың ауызекі сөйлеу тілінен алынған материалдар жинақталған. М. Қашқаридың өз айтуы бойынша ол бүкіл түркі халықтарын түгелдей аралап шыққан да, сол кездегі Қарахандықтар мемлекетінің астанасы болған Қашқар қаласына барып, түркі тілдерінің салыстырмалы грамматика оқулығын жазуға кіріскен. Оның еңбегінде оз заманының түркі тілдері сол тілде сөйлейтін халықтардың географиялық орналасу тәртібі бойынша Византиядан шығысқа қарай рет-ретімен аталып өтіледі.

Тілдердің тазалығы мен қолданылу ерекшелігі жағынан М. Қашкари татар, ұйғыр тілін өз алдына жеке топ етіп, бөліп қарайды да, қырғыз, қыпшақ, оғыз, яруқ тілдерін таза түркі деген пікір айтады. М. Қашқаридің ойынша түркі тілдерінің ең жеңілі — оғыз тілі де, ең жақсысы, қолдануға қолайлы тіл — яғма, туғси тілдері мен казіргі Қазақстан территориясын, яғни Іле, Ертіс, Еділ өзендерінің бойын жайлаған халықтардың тілі. Күні бұрын қолданылып жүрген тілдер деп, бұл тілдердің ішінен башкұрт, татар, қырғыз,  ұйғыр тілдерін айтуға болады дейді. Сонымен түркі тіддерінің М. Қашқари жасаған алғашқы классификациясы екі түрлі негізге: 1) түркі халықтарының орналасу ретіне яғни географиялық мәліметтерге, 2) түркі тілінің әрбір тобының өзіне тән фонетикалық және морфологиялық қасиеттеріне яғни лингвистикалық қасиеттерге сүйенген.

Жүсіп Баласағунидың XI ғасырда түркі тілінде жазған педагогикалық трактаттары кең өріс алды. Ж. Баласағұнидің «Құдатғу біліг» (1070 ж.) («Құтты білік») атты кітабы — сол кездегі түркі тілді халықтардың дүниетану тақырыбындағы алғашқы шығарма. Мұнда адамға білімнің тірліктегі мәні, адам іс-әрекетінің оңы мен терісі, тілден келетін пайда мен зиян, билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, әр текті жұртшылық өкілдерінің тілін таба білу т. б. хақындағы ой-толғамдар, отбасы мен неке, ұл мен қыздың тәрбиелі өнегесі, бала мен ата-ананың қарым-қатынасына байланысты мәселелер жан-жақты сөз болған.

Грек ойшылдары сияқты дүниенің негізі болған төрт нәрсе: жер, су, ауа, от дейтін төрт принципті Ж. Баласағуни да ұстанған, Жүсіптің есімін әлемдік әдебиет тарихында өшпестей қып жазып калдырған бірден-бір әдеби мұрасы —»Құдатғу білік» дастаны. Дастан — қазіргі түркі тілді халықтардың орта ғасырдағы тарихы, қоғамдық саяси өмірі, ғылыми әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғұрпы наным-сенім жөніндегі аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін көркем туынды. Бұл дастан мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын қамтып энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды.

«Құдатғу білік» дастанының бүгінге дейін сақталып жеткен ұш нұсқасы бар: 1) Вена нұсқасы, 2) Каир нұсқасы, 3) Наманған нұсқасы. Бұл дастанның негізгі идеясы төрт принципке негізделіп жазылған: 1) мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы, 2) бақ дәулет яғни елге құт қонсын деген тілек, 3) ақыл-парасат мәселесі, 4) қанағат-ынсап мәселесі.

Ж. Баласағұнидан бір жарым ғасыр кейін өмір сүрген аса көрнекті ойшыл Ахмет Иасауи де өз шығармаларын түркі тілінде жазғанымен, араб алфавитін қолданған.

Кейбір мәліметтер бойынша Ахмет Иасауи 1166—67 жылдары Сайрамда туыпты. Түркілерден Ахмет есімін алған ол «Яссауи Ата» атанып, түркілер арасында ислам дінін насихаттауға зор үлес қосты. Оның түркі тілінде жазған мистикалық рухтағы өлендері Құран сөзіндей құрметтелді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ:

 

1. Махмұд Қашқари. Түрік сөздігі: 3 томдық [аударған алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Қ.Егеубай]. Алматы, 1998.
2. Бартольд В.В. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы, 1991.
3. Массон В.М. Раннесреднековая археология Средней Азии и Казахстана.// Успехи среднеазиатской археологии. Вып.4.Л., 1979.
4. Сенигова Т.Н. Среднековый Тараз. Алма-Ата, 1972.
5. Беленицкий А.М., Большаков О.Г., Бентович И.Б. Среднековый город Средней Азии. Л., 1973.
6. Савальева Т.В., Зиняков Н.М., Воякин Д.А. Кузнечное ремесло Северо-восточного Семиречья. Алматы, 1998.
7. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекого Казахстана. Алматы, 2000.
8. Махмұд Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. [аударған Ф.Оңғарсынова], Алматы, 1985.
9. Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. [тәржімалағандар: Қ.Бектаев, Ә.Ибатаев] Алматы, 1993. 6-б.
10. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1993. 93-б.
11. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 100-б.
12. Сонда, 160-161 бб.
13. Балмұқанов С. Құдатғу білік//Социалистік Қазақстан, 1970, 10 қаңтар.
14. Жүсіп Балсағұн. Құтты білік [көне түркі тілінен аударылған А.Егеубаев], Алматы, 1986.
15. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 181-182 бб.
16. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1995. 35 б.
17. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 157 б.
18. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексы и исследования. М.-Л.,АН СССР,2000.182с.
19. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 182 бб.
20. Бертельс Е.Э.Литература народов Средней Азии // Новый мир. 1939.№8.
21. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 178 б.
22. Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985. 9-10бб.
23. Сонда 12б.
24. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 179 б.
25. Қожа Ахмет Иассауи.Диуани хикмет. Алматы, 1991. 13б.
26. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 98б.
27. Караев О. История Караханидского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983.
28. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 89б.
29. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. Алматы, 1992.С.144
30. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1996. 144б.
31. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 89 б.
32. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 135б.
33. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. Алматы, 1992.С.113
34. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.198
35. Сонда, 252 б.
36. Умняков И. Рабат и Малик. Сборник в честь Бартольда В.В. Ташкент, 1927.С.92.
37. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.252-253.
38. Волин С.Я. Сведения арабских и персидских источников IX-XVI в.в. о долине р. Таласа и смежных районов// Труды ИИАЭАН КазССР, 1960. т-8. С.83.
39. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.226.
40. Сонда, 227б.
41. Бартольд В.В.Сочинения. Т.4.С.33
42. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.259.
43. Бернштам А.Н. Древний Отрар// Известия АН казССР. Серияархеологическая. 1951.№107.Вып.3.с.81.
44. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.229.
45. Сонда, 230б.
46. Байпаков К.М.Городская культура Южного Казахстана и Семиречья в эпоху Караханидов// Казахская цивилизация. Алматы, 2002.№1С.42.
47. История народов Узбекистана с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1950.Т.1.С.245.
48. Беленицкий А.М., Большаков О.Г., Бентович И.Б. Среднековый город Средней Азии. Л., 1973.С.299-300.
49. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.241-242.
50. Сонда, 243б.
51. Байпаков К.М.Городская культура Южного Казахстана и Семиречья в эпоху Караханидов// Казахская цивилизация. Алматы, 2002.№1С.47.
52. Сонда, 48б.
53. Сонда, 48б.
54. Караев О. История Караханитского каганата [X- нач. XII в.в.] Фрунзе, 1983. с.244.
55. Сонда, 246-247бб.
56. Сонда, 250-251бб.
57. Салғарин Қ. Таным тармақтары. Алматы, 1989. 217б.
58. Қоңыратбаев А., Қоңыратбаев Т. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 71б.
59. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 77б.
60. Кононов А.Н. Кашгарский и его Дивану Лугат ат-Турк// Советская тюркология. 1972. №1
61. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 185 б.
62. Сүйіншалиев Х. VIII-XVIII ғғ. Қазақ әдебиеті. Алматы, 1989.67б.
63. Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. Алматы, 2000. 181 б.
64. Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. М., 1983.
65. Сүйіншалиев Х. VIII-XVIII ғғ. Қазақ әдебиеті. Алматы, 1989.85б.
66. Сонда, 86 б.
67. Сонда, 86 б.
68. Сонда, 87 б.
69. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 157б.
70. Жүсіп Баласағұн. ҚҰтты білік. Алматы, 1986. 591-592бб.
71. Сонда, 64 б.
72. Сонда, 409 б.
73. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1993.12б.
74. Сонда, 13 б.
75. Сонда, 14-15 б.
76. Аль-Фараби. Филосовские трактаты. Алматы, 1970.С.109-114.
77. Аль-Фараби. Естесвенно-научные трактаты. Алматы, 1987. С.95.
78. Сонда, 95 б.
79. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 177б.
80. Бердібаев Р. Жазба мұралар. Ежелгі мәдениет куәлары. Алматы, 1996. 266б.
81. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 179б.
82. Сонда, 178 б.
83. Сүйіншалиев Х. VIII-XVIII ғғ. Қазақ әдебиеті. Алматы, 1989.117б.
84. Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985. 87-88бб.
85. Сонда, 88б.
86. Сүйіншалиев Х. VIII-XVIII ғғ. Қазақ әдебиеті. Алматы, 1989.119б.
87. Сонда, 121б.
88. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекого Казахстана. Алматы, 2000.с.128.
89. Нуртазина Н.Д. О. Роспространении ислама в средневековом Казахстане // Вестник КагГУ, серия историческая. Алматы, 1998. №6
90. Қожа Ахмет Иассауи.Диуани хикмет. Алматы, 1991. 11б.
91. Сонда, 15б.
92. Пылев А.И. Ходжа Ахмет Ясави. Суфийский поэт, его эпоха и творчество. Алматы, 1997сС.32-33
93. Қоңыратбаев А., Қоңыратбаев Т. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 90-91б.
94. Сауранбаев Н.Хикмет туралы бір-екі сөз // Қазақ әдебиеті. 1970. 5 маусым
95. Қоңыратбаев А., Қоңыратбаев Т. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991. 100б.
96. Сонда, 102б.
97. Сүйіншалиев Х. VIII-XVIII ғғ. Қазақ әдебиеті. Алматы, 1989.126б.
98. Сонда, 126б.