КІРІСПЕ
Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдьқ өндірістің дамуын экономикальқ тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті — хальқ шаруашылығының барльқ салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптар өсіп, міндеттер артуда. Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасьндағы экономикальқ және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат альш отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын олардың өңдірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру прннциптеріне негізделуі тиіс.
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай экономикальқ өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің жағдайын жақсарту, экономиалық дағдарыстан шығу мемекеттік тұрғыдан бақылауға алынған мәселелер бойынша күн тәртібінде бірінші кезекке койылып отыр. Бұған Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» атты стратегиялык. бағдарламасьнда «Еліміздің экономикалық саясатыньң бірден-бір басымды бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту» — деп атап көрсетуі дәлел бола алады. Сондықтан да кәсіпкерлікті еліміздің шаруашылық қызметін жандандырғыш күш деп білу қажет.
Сонымен қатар қазіргі кезде халықаралық стандартқа көшу барысында бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел тәжірібиесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайында шаруашыльқ жүргізуші субъектілерде бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде бухгалтерлік есеп жұмысы «Бухгалтерлік есеп туралы», «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есептің 6 бас шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ принциптер мен ережелері және Қазақстан Республикасы Қаржы және Кіріс министрліктерінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі кезде елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашыльқ жүргізуші субъектілердің және олардың құрылымдык, бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» Заң күші бар №2732 Жарлығы қабылдаңды. Бұл заң жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылуда. Осы заңға сәйкес 1996 жылдың 18 қарашасында қаржы шар-уашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспары бекітіліп, 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық субъектілері жаңа бухгалгерлік есеп стандарты бойьнша өз жұмыстарын жүргізе бастады. Қазақстан республикасында қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
1 ҰЙЫМДАРДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі
1.1.1 Материалдық емес активтер есебі
Шаруашылық субьктілерінде материалдық емес активтердің есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің 28 стандартына сәйкес және субьектілердегі қаржы- шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі бас шоттар жоспарындағы (осыдан кейін «шоттар жоспары» деп аталады) «Айналымнан тыс активтер» — деп аталатын бөлімнің 10 бас шотының төмендегі бөлімше шоттарында жүргізіледі.
Шаруашылық субьектілерінде обьектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес тиісті нормативтік актілерде қарастырылған.
Жалпы материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, бірақ қандай да бір бағаға құнға бағаланатын болғандықтан субьектілерге үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субьектілердің сатып алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары және тауар белгілері, жер қойнауы мен электронды есептеуіш машиналары және өндіріс жағдайындағы хабарларды пайдалану құқығы, гудвилл яғни форма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру шығындары және тағы да басқалары жатады.
Материалдық емес активтер шаруашылық субьектілерінің балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былайша анықталады:
— Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың шаруашылық субъектісі жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
— Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.
— Басқа шаруашылық субъектілерінен, заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін дайындауға кеткен шығындар бағасы сомаларыньң қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы кұнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде және басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген «Ноу-Хау» -деген ұғымды келтіруге болады.
Материалдық емес активтердің аналитикалық (талдамалық) есебі олардың әр қайсысына жеке ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық (қалдық) құнына 841-«Материалдык емес активтерді сату бойынша шығындар» — шоты дебеттеліп, 10-«Материалдық емес активтер» — деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді. Ал оларға есептелінген жинақталған тозу сомасы 11-«Материалдық емес активтердің тозуы» — деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, 10-«Материалдық емес активтер» деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының кредитіне жазылады.
Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарын 4-«Ақша қаражаттары» немесе 3-«Материалдық «Дебиторлық борыштар мен басқадай активтер» бөлімдері шоттарының тиістілер дебетіне, 721-«Материалдық емес активтерді сатудан алынатын табыс» шотының кредитіне жазылды.
Материалдық емес активтердің тозуы.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтер өздерінің пайдаланылуы барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанға дейін, яғни субъектіде пайдаланылған уақыт аралығында пайда әкелуі қажет. Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда шаруашылық субъектісі табыс таппайтын болса, оларды актив қатарында есептеудің қажеті де болмайды және бұндай жағдайда оларды сатып алуға кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы субъектінің зияны болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтерді пайдалану барысында олардың құнының бір бөлігі ай сайын, яғни оның пайдалану мерзімінде өндіріс шығындарына қосылып отырады. Яғни, материалдық емес активтердің құнына амортизациялық аударым есептеліп тұрады. Аморти-зациялық аударым (өтелім) мөлшері материалдық емес активтердің бастапқы құнымен олардьщ пайдалану мерзіміне қарай анықталады. Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі субъектінің қызмет атқаратын уақытынан аспауы Егер материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтауға мүмкіндік болмаған жағдайда, амортизациялық аударым (өтелш) он жылға есептелінеді. Бірақ ол субъектінің қызмет атқару уақытынан (мерзімінен) аспауы керек.
1.1.2 Негізгі құралдар есебі
Жалпы негізгі кұралдар — деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбеқ құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъеқтіле-рінде негізгі құралдардың есебі.
Негізгі корлар (кұрал-жабдыктардың) есебі — деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі кұралдарға — қозғалмайтьш мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құ¬ралдары, есептеуіш машиналар мен техниқалары және олар¬дың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар. Өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс құралдары, қөп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қа¬тарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машина¬лар, күрделі құрылыс құрамыңда есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар жатпайды.Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі кұралдар — деп өндірісте қызмет ететін, яғни енім өндіру орындарында пайдаланылатын не¬гізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылық-тын. өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздан-дыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, та¬сымалдау, байланыс, құрылыс, материалды-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтіқ сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми қөмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
«Негізгі кұралдарды» халық шаруашылығының салала¬рына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашьшықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек қана субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
1.2 Инвестициялар және материалдық құндылықтар есебі
1.2.1 Инвестициялар есебі
Иивестицияляр деп — өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай, сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады. Жалпылай алғанда, инвестиция дегеніміз — бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз (процент) түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу больш табылады. Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі — уақыт, ал екіншісі — тәуекелдік (тәуекелге бару). Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвес¬тиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі -жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу түрлері бойынша инвестициялар нақтылық (реальный) және қаржылық инвестиция бо¬лып екі түрге бөлінеді.
1) Нақтылық инвестиция дегеніміз — шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір материалдык, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып табылады.
2) Қаржылық инвестиция дегеніміз — акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттеріне салынған салымдар больш табылады.
Инвестицияның бұл жоғарыда айтылған екі түрін бірімен-бірі бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін-бірі толықтыратындар деп түсінген дұрыс.. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнім-дердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды халықаралық стандартқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс табу болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне карай мына¬дай категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік — иелену мерзімі бір жылга дейін;
б) ұзақ мерзімдік — иелену мерзімі бір жылдан артық.
Жылжымайтын мүліктерге салынған инвестицияларды иеленуші субъектілер ұзақ мерзімдік ретінде есептейді. Тәуелсіздік алғаннан қейінгі уақыттар барысында экономикалық дағдарыстан шығуға бет бұрған нарықтық экономика жолымен даму үшін күресіп жатқан біздің еліміз үшін шетелдік инвесторлардың ролі мен маңызы өте елеулі. Шетел капиталының біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін салым ретінде салынуын, яғни шетел инвесторларын тартудың артықшылығы мен пайдалылығын былайша жіктеп қөрсетуге болады:
1. Шетел капиталының біздің елімізге жұмсалынуы еліміздің бюджетіне түсетін түсімдерді көбейтеді;
2. Жергілікті халық үшін жаңа жұмыс орындары пайда бо¬лады және ол халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартып, сатып алу қабілетін арттырады;
3. Жаңа алдыңғы қатарлы халықаралық дәрежеге сай тех¬ника мен технологияны елдің шаруашылық субъектілерінде қолдануды жылдамдатады;
4. Сырттан келген капитал елде экспорттың көбеюіне, бәсекелестіктің қабілетінің жоғарылауына әсерін тигізеді.
Қаржылық инвестициялар есебі
Еліміздің нарықтық экономиқалық жолымен дамуы бары¬сында қаржылық инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Қазақстан Реепубликаеының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі нарықтардан пайда болады:
• валюталық нарық;
• құнды қағаздар нарығы;
• несие-капиталы нарығы (ақша нарығы);
• асыл металдар нарығы (алтын нарығы).
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері, жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары тіркелен. Осы жоғарыда аталған субъектілер барлық құнды қағаздар нары¬ғының потенциалды қатысушылары қатарына жатады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар болса, ал екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық субъектісіне жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялау, реконструкциялау әрқашанда ірі капитал салымын керек етеді. Ал мұндай жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Бұл шаруашылық субъектілері қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент — деп аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі бір жағдайда борышты болып табылады.
Эмитент ретіңде кім болғанына байланысты бағалы қа¬ғаздар үш түрге бөлінеді:
1. Мемлекеттік;
2. Муниципалдық;
3. Корпоративтік.
Мемлекеттік кұнды қағаздар — бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және ішкі қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың бұл түрі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мекемесімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджетгің тапшылығын қысқартуға, инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес Ұлттық Банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
— Ұлттық жинақ облигациялары.
— Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ).
— Мемлекеттік орта мерзімді қазынашыпық міндеттеме (МЕОКАМ).
Муниципалды құнды қағаздар — бағалы қағаздардың мұндай түрі жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат — құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу және тағы басқалар болып табылады.
Корпоративтік құнды қағаздар — шаруашылық субъектілерінің заң күшіне сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар — деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік коғамдар шығарып және олар эми¬тент ретінде тіркеледі.
Бағалы қағаздарды жалпы мына төменде аталғандай екі топқа белуге болады:
а) ақшалай;
б) капиталды.
Ақшалай бағалы қағаздар — ақшаны қарызга алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жал¬пы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір peт қана алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қол-данылады.
Капиталды құнды қағаздар — шаруашылық субъектісінің қорын (капиталын) құруға немесе оны ұлғайтуға байла¬нысты шығарылады.
Өздерінен алынатын табысқа байланысты құнды қағаздар қарыздық және инвестициялық болып екі топка бөлінеді.
Қарыздық құнды қағаздар — бойынша эмитент өзі белгіленген уақыт барысында процентімен тиісті қарыздарын өтеуге (төлеуге) міндетгі. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқа бағалы қағаздар жатады.
Инвестициялық құнды қағаздар — иемденушіге активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.
Құнды кағаздар шығарылу мақсатына байланысты корлы және саудалық болып екі түрге бөлінеді.
Қорлы құнды қағаздар — қор биржаларында айланысқа түседі және көп мөлшерде эмиссияланады. Құнды қағаз¬дардың бұл түріне акциялар және облигациялар жатады.
Саудалық құнды қағаздар — белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған .
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты кұнды қағаздар нарықты және нарықты емес болып екіге бөлінеді.
Нарықты құнды қағаздар — айланыста еркін сатылып немесе сатып альнады.
Нарықты емес құнды қағаздар — қолдан-қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түспейді.
1.2.2 Материалдық құндылықтар есебі
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті жағдайлардың бірі — еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып табылады. Материалдық құндылықтардың есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің №7 стандартына сәйкес жүргізіледі.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен, босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған нормасын және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап жә¬не олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс сақталынуы және ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау қажет:
— Тиісті түрде жабдықталған материалдық құндылықтарды сақтайтын қойма немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір түрін сақтауға арналған болуы керек.
— Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары, өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Шаруашылық субъектісінің әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Соңдай-ақ, шаруашылық су¬бъектісінің басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасасу керек. Материалдарға жауапты адамның жұмысқа алынуы, жұмыстан босатылуы алдын ала келісілуі қажет. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу де субъекті басшысының немесе ол сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
— Материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу бағасын белгілеу;
— құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
— бірыңғайланған лғашқы есеп құжаттарының формалалды түрлерін белгілеу және олармен шаруашылық субъектісінің барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және өндіріске босату мен пайдалану мөлшерін белгілеп оларды жетілдіріп отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып отыру қажет етіледі.
Материалдардың жіктелуі
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне карай өзара айырмашылықгары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешеліктерімен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар: шикізаттар, негізгі материалдар мен көмекші материалдар, жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді. Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп — бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген затгарды атайды. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдері (мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар) жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері (ұн, мата, кірпіш тағы да басқалар) жатады. Шикі¬заттар мен негізгі материалдар өндірілген өнімнің негізін құрайды.
Өндірістік процестің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өндеуді қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар -деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашьшығы оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған шаруашылық субъектісі оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған шаруашылық субъектісінің өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында есептелінеді. Жартылай фабрикаттар қатарына құ-рылыс ұйымдарында — бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда — шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға — әртүрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатқызылады. Көмекші материалдардың негізгі материалдардан өзгешелігі олар өнімнің материалдық (заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін және тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық құндылықтардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы да басқалар есептелінеді.
Материалдардың номенклатурасы
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін материал¬дардың номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс. Материалдардың номенклатурасы — деп өндірісте пайдаланатын материалдардың белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшерлері және тағы да басқа көрсеткіштері бойынша жасалынған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық тізімде әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірімен өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір материалдың бухгалтерлік есепте есептелінетін бағасы болуы тиіс. Сондықтан номенклатуралық тізімді — номенклатуралык баға көрсеткіші — деп те атайды. Шаруашылық субъектісінде пайдала¬натын материалдар номенклатуралық тізімде көрсетілгенде әдетте белгілі бір өздерінің топтары бойынша және кіші топ-тары мен аттары, сапалары немесе мөлшерлері бойынша жіктелінуі тиіс. Әрбір топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі сандық белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты. Материалдарға берілген шифрлар бұл материалдар жазылған алғашқы құжатқа, есеп регистрларына және әртүрлі кестелерге (табли-цаларға) қойылатын болғандықтан есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің (шифрлардың) және оның цифрларының аз болғаны дұрыс әрі ыңғайлы болып табылады. Материалдарға шифрлар тағайыңдағанда сол шифрдан материалдың қай шотқа, сондай-ақ қандай аралық шотқа жататынын көрсететіндей етіп тағайындау керек. Материал¬дардың номенклатуралық номерін жеті цифрдан құрастыру ыңғайлы болып табылады. Оның алдыңғы үш цифры шоттың, келесі екі цифры қай топқа жататынын көрсетсе, сонғы екі цифры материадардың осы топ ішіндегі реттік санын көрсетеді. Номенклатуралық номерді бес саннан да құрас-тыруға болады. Ол жағдайда оның алдыңғы бірінші цифры шоттың келесі екі цифры қай топқа жататынын, ал соңғы екі цифры материалдың топ ішіндегі реттік санын көрсететіндей болып тағайындалуы керек. Номенклатуралық баға көрсеткіштерінде материалдар өздерінің статистикалық есеп берудегі бекітіліп қаралған тізімдері бойынша топталғаны дұрыс.
1.3 Дебиторлық борыштар және ақша қаражаттары есебі
1.3.1 Дебиторлық борыштар есебі
Дебиторлық борыш — деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты занды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатарына жататындар:
— ағымдағы активтерді сатып алуға төленген авнстық (алдын ала төленген) телем;
— тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
— вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
— негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
— акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
— басқадай дебиторлық борыштар.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді активтердегі «¥зақ мерзімді дебиторлық борыштар» бабына енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады):
№7 Журнал-ордер — 333-«Жұмысшылар мен басқа да тұл¬ғалардың борышы» -деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер — 331-«Алынуға тиісті қосылған құн салығы»-деп аталатын шоттың, 332-«Есептелген проценттер»-деп аталатын шоттың, 334-«Басқалары»-деп аталатын бөлімше шотының және 35-«Берілген аванстар» бас шотындағы белімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость — 35-«Берілген аванстар» бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бо¬йынша;
№10 Журнал-ордер 31-«Күдікті қарыздар бойынша резерв» бас шотының бөлімше шоттары және 34-«Алдағы кезең шығындары» бас шотының бөлімше шоттарының кре¬диті бойынша,
№11 Журнал-ордер — 30- «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы» бас шотындағы бөлімше шотта¬рының және 32-«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебитор¬лық борышы» бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден (тіркелімдерден) басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігі-мен айырықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар қорреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсак, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып өлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде «трансформаңиялық ведомостар» деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты — бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы бөлінуші — реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Біздің жағдайда қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрініс табуы мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көп¬теген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомосты жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмқін. Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат — әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр.
Несиелік каргочкалар бойынша сату есебін екі төсілмен жүргізуге болады.
Бірінші жолы — сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы — сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе — сату уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деген танылуында. Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қара-жаттары келіп түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет. Бұл жағдайда сатып алушы телемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкін. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бух¬галтерлік есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік техно¬логия берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.
«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» — деп аталатын бас шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспоиденциялар жазылады:
— Сатып алушылар мен тапсырыс тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда 301-шот дебеттелініп, 701-шот кредиттелінеді.
— Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге байланысты қосылган құн салығы есептелінгенде 301-шот дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
— Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелі¬ніп, оған сәйкес 721, 722 және 723-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
— Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
— Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда бол¬уына 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 725-шот кредиттелінеді. Айыппұлдар, өсімақылар есептелінгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 727-шот кредиттелінеді.
— Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 431, 432, 441, 451 және 452-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301-шот кредиттелінеді. Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда 711-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
— Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына 712, 713-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
— Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылған құн салығы сомасы 301, 302, 303, 321, 322 және 323-шоттардың тиістілерінің дебетіне, 633-шоттың кредитіне сторно етіліп жазылады.
— Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс беру¬шілердің борыштары бойынша пайда болған жағымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық сомасына 844-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері кредитгелінеді.
1.3.2 Ақша қаражаттары есебі
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен есептесудің мақсаты Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы »Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің» №4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп»-деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында: «Кәсіпорыңдар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді» делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: «Занды тұлғалар, субъектілер (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандартгың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің кұрамында (яғни сонымен бірге) тапсырады» делінген.
Барлық шаруашылық жургізуші субъектілерде өңдірілген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өңдірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қопма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер ментәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу.
2. Субьектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақша қаражаттары есебі төмендегі есептер жиынынан тұрады:
1. Аударылған жолдағы ақшалай қаржылар есебі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналады. Олардың есебі 411-шотта «аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар» -деп аталатын шотта жүргізіледі.
2. Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот алуына болады. Бұл шотта ашылған аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай және басқадай құжаттардағы ақшалай қаржылар есептелінеді.
3.Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есепке алудың № 4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» және №9 «Шетелдік валютадағы есепке алу»-деп аталатын стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
4.Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын өздері таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздері қалаған банк мекемелерінде есеп айырысу шоттарын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе субьектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына болады.
5. Касса операцияларының есебі
Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдардың, мекемелердің шаруашылық субьектілерінің қолда бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің кассасы болуы керек. Кассада нақты және қолма-қол ақша қаржаттары сақталады.
1.4 Меншікті капитал және міндеттемелер есебі
1.4.1 Меншікті капитал есебі
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақщалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы за-ңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқада көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрыдымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржы-ландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъекті мүлкінің кұрамы
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай «негізгі (айналымнан тыс) активтер» және «айнальмдағы активтер -деп екіге беледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъекті мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті капиталыньң көздері болып мыналар саналады:
— жарғылық капитал;
— резервтік капитал;
— бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық — құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктесші, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленгеи капитал -қоғамныц өзінің акцияларын олардың атаулы (номиналдық) құньнан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал — негізгі құралдар мен инвестицияларды қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағыда басқалардан туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда) болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталының бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитаддың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) — шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларынан және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған белігі.
1.4.2 Міндеттемелер есебі
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан альш қарайтын болсақ, олардың барлығыныңда міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жаб-дықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы субъектінің алдыңца міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де ай-налыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет-елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырьш жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бірі болып саналатынның бірі — міндеттемелер есебі. Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-«Несиелер», 61-«Алдағы кезең кірістері», 62-«Дивидендтер бойынша есеп айырысу», 63-«Бюджетпен есеп айырысу», 64- «Еншілес (тәуелді) серіктестікпен есеп айырысу», 65- «Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу», 66-«Алынған аванстар», 67-«Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу», 68-«Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу» -деп аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шотгары орналасқан.
Банк және банктен тыс мекемелердің несиелерінің есебі
Несие — бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент (пайыз, өсім) алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып екіге бөлінеді:
Коммерциялык несие — бір субъектінің екінші субъектіге сатқан тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдыруына байланысты туындайды.
Банк несиесі — субъектіге ақша қаражаты түрінде өңдірісін ұлғайтуға, ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және субъектінің банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісім-шарттары негізіңде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін объекті, несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелінетін (қайтарылу) мерзімі, міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету турі, процентгік (пайыздық) өсім ставкалары мен оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы, толтырылатын және бір-біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да басқалар көрсетіледі.
Шаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық банктердің несие беру, өтеу, өсім проценгі (пайызы) ставкаларымен және басқадай талаптарымен танысып алдын ала шешіп алуы қажет. Банк мекемелері әдетте несие сұраушы субъектінің өтем қабілеттілігімен өтемпаздығын мұқият тексереді. Ол үшін субьектіден тиісті бухгалтерлік есеп материалдарын алып танысады. Берілетін уақыт аралығына байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып екіге бөлінеді.
Несиенің обьективті қажеттілігі — бұл, субъектінің өндірістік және сауда айналымы капиталының жегіспеушшігінен туындайды.
Банк мекемелері несиелерінің есебі
Несиенің бұңдай түрінің есебі қысқа және ұзақ мерзімді несие беру туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекітетін «Қысқа және ұзақ мерзімді несие беру» ережелеріне сай жүргізіледі. Қысқа мерзімді несие субъектінің айналымы қаржысын құрайтын көздердің бірі болып саналады. Несиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша келісіліп, коммерциялық негізде беріледі. Несие алу үшін шаруашылық субъектілері банк мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның жұмсалынатын мақсаты мен бағытын, өтеліну яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес жоспар және тағы басқадай құжаттар табыс етуі тиіс.
Банктен бірінші рет несие алайын деп отырған кәсіпорындар мен ұйымдар, яғни шаруашылық субъектілері жоғарыда аталған құжаттармен қоса банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық құжаттарының көшірмесін, тіркелу куәліктерін және тағы басқа құжаттарды табыс етуі керек.
Жалпы шаруашылық субъектілеріне берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты мамандары субъектінің өткізілген құжаттарын тексеріп болғаннан кейін, несие бойынша борышты және пайызды (процентті) қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік туралы келісім-шарттың орындалуына сәйкес беріледі.
Банк мекемесі мен несие алушы шаруашылық субъекті арасындағы несиелік қызмет көрсету бойынша келісім-шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге жасалынады. Егер келісім-шарт бір жылдан артық уақытқа жасалынған жағдайда несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім-шарт негізінде беріледі. Несиелік келісім-шарт банк мекемесі мен әрбір несие алушы субъекті (клиент) үшін жеке-жеке жасалынады.
Қысқа мерзімді банк несиелері 12 айдан артық емес мерзімге беріледі (яғни бір жылдан кем уақытқа). Кейбір жағдайларда түрлі себептерге байланысты бұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін. Бірақ ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.
Банк несиесі субъектінің яғни несие алушының есеп айырысу шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне (көлеміне) байланысыз беріледі және қолма-қолсыз тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп айырысу шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі.
1.5 Еңбекақы және шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
1.5.1 Еңбек пен еңбекақы есебі
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық субьектісінің жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі емес қызмет атқаратындар деп екі топқы бөледі. Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары;
2. Өнеркәсіптік шаруашылық субьектісінің балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруагылық субьектісінің жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобына басшылар, мамандар және тағы басқалар жатады. Басшылар қатарына — директор, ректор, президент, мегеруші жатады. Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар жатады. Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп пен бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер, менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалар жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшы қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс істеген уақытын есепке алуғы тура келеді. Шаруашылық субьектісіндегі қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың «тізімдегі саны» — деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен ұйымдарға, яғни шаруашылық субьектіге қызметке жаңа адамда алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады. Еңбек есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыты есебінен тұрады. Жұмысшылар мен қызметкерлер құрамының есебі – кәсіпорындар мен ұйымдардың, мекемелердің яғни шаруашылық субьектісінің мамандар бөлімінде (кадрлар бөлімі) жргізіледі. Мамандар бөлімінде алғашқы мынадай есеп құжаттары дайындалады:
а) Жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгі түрі Т-1;
ә) Басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгі түрі Т-5;
б) Демалыс беру жайлы бұйрық үлгі түрі Т-6;
в) Жұмыстан шығару жайлы бұйрық үлгі түрі Т-8.
Еңбек ақы есебі төмендегі есептер жиынынан тұрады:
1. Жұмыс істелінген уақыт есебі
Жұмыс істелінген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген өнімнің өнімділігін есептеуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген нормасын орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс сітегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын жасауға қолданылады.
2. Еңбекақы және тариф жүйесі есебі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып оның техникалық мөлшерленуі, яғни еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандықтары дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып табылады. Жұмыс күрделілігіне қарай еңбекақы мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады:
— тарифтік кесте;
— тарифтік еңбекақы мөлшері;
— тарифтік мамандық анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің үлгілі кестесі жасалынады.
3. Өнім өндіру есебі
Өнім өндіру есебі ең алдымен орындалған жұмыстың, операцияның өндіріп шығарған өнімнің саны мен сапасына қарай кесімді еңбекақы есептеу үшін және жұмысшылар мен қызметкерлердің жекелік және топтық еңбек өнімділігіне бақылау жүргізу үшін керек.Өнім өндіру есебі әрбір шаруашылық субьектісінде жұмысшы мен қызметерлердің еңбегін ұйымдастыруға және оларға есептелініп төленетін еңбекақы түріне байланысты
4. Негізгі және қосымша еңбекақы есебі
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы: негізгі және қосымша болып екіге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар енеді:
— мерзімді және кесімді еңбекақы;
— сыйлықтар мен сыйақылар;
— үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек ету заңдарына сәйкес шарттарды қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыста, қызметте болмаған уақытына төленетін төлемдер жатқызылады.
1.5.2 Шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
Шаруашлық субьектісінің табыстары деп – Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің №5 «Табыс» деп аталатын стандартына сәйкес есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін, яғни экономикалық пайда табуды айтамыз.
Мұндай табыстарға:
— дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
— қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
— девидендтер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын табыстар.
Шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі келесі негізгі есептердің жиынынан тұрады:
1. Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі
Шаруашылық субьектісінің негізгі қызметтен алынатын табыстар – деп кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан табыстары саналады. Субьектінің негізгі қызметтен алынатын табыстарының есебі 70-«Негізгі қызметтен түскен табыс» — деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттарында жүргізіледі.
2. Шаруашылық субьектінің негізгі емес қызметтен түскен табыстарының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі емес қызметінен түскен табыстары – деп субьектінің нақтылы негізгі қызметтерінен басқа жұмыстарды орындауы барысында тапқан табыстарын айтады. Шаруашылық субьектісінің бұндай қызметтерді атқаруы, жұмыстарды орындауы барысында алған табыстары 72-«Негізгі емес қызметтерден түскен табыс» — деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
3. Субьектідегі шығыстар және оларды есептеу тәртібі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерініңөзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы субьектінің шығыстары болып табылады. Шаруашылық субьектісіндегі шығыстардың есебі 80-«Сатылған тауарлардың өзіндік құны», 81-«Тауарларды өткізу бйынша шығындар», 82-«Жалпы және жеке әкімшілік шығындар», 83-«Проценттер бойынша шығындар», 84-«Негізгі емес қызмет бойынша шығындар», 85-«Табыс салығы бойынша шығындар», 86-«Төтенше жағдайлар мен тоқтатылған операциялардын түскен табыс (зиян)», 87-«Басқа да ұйымдардағы үлестік қатысудан түскен табыс (зиян)»- деп аталатын бас шоттардың бөлімше шоттарында есептелінеді.
2 «KRAFT CORPORATION» ЖШС БУХГАЛТЕРЛІК ШАРУАШЫЛЫҚ ІС ӘРЕКЕТІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
2.1 «Kraft corporation» ЖШС жалпы ережелері мен заңды статусы
«Kraft corporation» Жауапкершілігі Шектелген Серіктестік өз қызметін 27.04.1994. жылдың Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (жалпы бөлімі), 22.04.1998 жылдың ”Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестер туралы” Қазақстан Республикасының заңымен 19.06.1997 жылдың “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы” Қазақстан Республикасының заңы және өзінің құрылтай құжаттары бойынша жүзеге асырады.
Алматы қаласының Әділет Департаменті заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы куәлігі: куәлік № 52191-1910 ЖШС 09.08.2004 жыл. Куәлік қызметті құрылтай құжаттарға сәйкес Қазақстан Республикасы заңдары шеңберінде жүзеге асыру құқығын береді. Алғашқы мемлекеттік тіркелген күні: 12.12.2002 жыл.
Серіктестік Қазақстан Республикасының заңдары бойынша кіші кәсіпкерліктің субъектісі деп танылады. Оның жылдық активтерінің бағасы алпыс мың (60 000) еселік айлық есептік көрсеткіштен және жұмысшыларының саны елуден (50) аспау керек.
Серіктестіктің құрылтайшысы немесе қатысушысы балып саналады:
Смагулов Кенесары Садыкұлы. Қазақстан Республикасының азаматы.
Серіктестіктің жұмыс істеу мерзімі шектелмейді.
Серіктестіктің заңды статусы:
Серіктестік мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлғаның құқығын алды.
Серіктестіктің өз аты жазылған мөрі, дербес балансы, банкіде есеп шоты мен басқа да шоттары және аты жөні жазылған бланкілері бар. Серіктестік өзінің қызметін мақсатқа жеткізу үшін, өз атынан келісім шарттар жасауға, оның ішінде кредит шарттар, қаржылық лизинг және банктардың қатысуымен басқа да шарттар, мүліктік және жеке мүліктік емес алуға міндеттерін орындауға, сотта талапкер мен жауапкер болуына құқылы. Серіктестік жалғыз қатысушы ретінде ие қыла алмайды.
Серіктестік өзінің орналасқан жерін ауыстырған жағдайда серіктестік заңды тұлғалардың мемлекеттік регистрінде қажетті өзгерістерді енгізу үшін бұл жөнінде оның мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырған органға және серіктестіктің жаңадан орналасқан жері бойынша заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырушы органға хабарлауға міндетті.
Серіктестік Қазақстан Республикасының аймағында және шет елдерде филиалдар мен өкілдіктерді ашуына, басқа заңды тұлғалармен бірге бірлестіктер, одақтар құруға сонымен қатар басқа заңды тұлғалардың құрылтайшысы болуына құқылы. Серіктестік өз филиалдары мен өкілдіктерінің ашылуы жөнінде және олардың мекен жайы туралы мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырған органға хабарлауға міндетті.
Серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді және де өз қатысушысының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестікке қатысушысы оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.
Құрылтайшының құқығы мен міндеттері:
— қолданылатын заңдарға сәйкес келетін Жарғыда көрсетілген тәртіппен серіктестіктің іс әрекеттерін басқаруға қатысуға құқықты;
— серіктестік қызметінен табыс алуға құқылы;
— серіктестік жарғысында көзделген тәртіппен серіктестік қызметі туралы ақпарат алуға, оның бухгалтерлік және өзге де құжаттамасымен танысуға құқылы;
Серіктестік таратылған кезде кредит берушілермен есеп айырысқаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігінің құнын немесе мүліктің бір бөлігін заттай алуға құқылы;
Қолданылатын заңдармен көзделген тәртіппен өз үлесін иелікпен айырып беруі арқылы серіктестікке қатысуын тоқтатуға құқылы.
Қатысушы қолданылатын заңдарында көзделінген және серіктестіктің осы жарғысында көрсетілген басқа да құқықтарға ие бола алады.
Серіктестіктің қатысушысы міндеттеледі:
— серіктестіктің жарғысының талаптарын орындауға міндетті;
— қолданылатын заңдармен көзделген тәртіпте, мөлшерде және мерзімде серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар салуға міндетті;
-серіктестік коммерциялық құпия деп жариялаған мәліметтерді жарияламауға міндетті.
Серіктестікке қатысушысы серіктестіктің жарғысымен және қолданылатын заңдарымен көзделген басқа да міндеттерді мойнына алуы мүмкін.
2.2 «Kraft corporation» ЖШС қызмет түрлері мен мақсаттары
2.2.1 Жолаушыларды тасымалдау ААҚ жасалған келісім шарт негізінде атқарылған қызмет түрі
Көзделген мақсатқа жету үшін серіктестік келесі көрсетілген қызмет түрлерін жүргізеді:
1. Алматы мақта мата комбинатымен бірлесіп мата және мата бұйымдарын дайындау;
2. Бұйымдарды Алматы қаласындағы және қаладан тыс тапсырыс беруші ұйымдарға жеткізу;
3. Тапсырыс беруші ұйымдардың сұранысына сай мата және мата бұйымдарын даярлау;
4. Дайын бұйымдарды сақтау және дер кезінде жеткізу.
5. Қазақстанның басқа аймақтарына жауапкершілігі шектелген серіктестік өнімдерін тарату және жеткізу.
Жолаушыларды тасымалдау Ашық Акционерлік Қоғамы 17.01.2004 жылы тапсырыс беруші заңды тұлға ретінде қызмет етіп тұрған жарғылығы негізімен “KRAFT Corporation” жауапкершілігі шектелген серіктестікпен жабдықтаушы заңды тұлға ретінде қызмет етіп тұрған жарғылығы негізімен келісім шартқа отырды. Келісім шарт 21.12.2004 жылдан бастап жүзеге асты.
Келісім шарттың негізгі мазмұны:
Жабдықтаушы тапсырыс берушіге өз меншігіндегі мүлікті тапсырыс берушіге жеткізу және беру.
Тапсырыс беруші мүліктің бағасын төлеп өз меншігіне қабылдап алу.
Ұсынылатын тауардың сапасы мемлекеттік стандартқа сай болу қажет. Тауар сапасы оның нақты куәлігімен, яғни сертификатпен және паспортпен бірге ұсынылады. Сертификат және паспорт дайындаушы өндірушінің мөрі бар құжетпен бекітілуі қажет. Дайындаушы өндіруші кәсіпорынына берілген сертификат, Қазақстан Республикасының арнайы органымен бекітілген болуы қажет. Тауардың дайындалған мерзімі жеткізу мерзіміне дейін бір жылдан аспау керек.
Сақтау және эксплуатациялау мерзімі дайындау мерзімінен бір жылдан аспау керек. Егер де осы шарттар орындалмаған жағдайда тапсырыс беруші келісім шартты бұзуға құқылы.
Серіктестік өз қызметінің негізгі мақсаты таза табыс шығару болып табылады.
Кесте – 1. Келесім шарт бойынша жөнелтілген тауарлар тізімі
№ Тауар атауы
Саны
(дана) Бағасы
(тенге) Жалпы сомасы (тенге)
1 Матрацтар 1000 1200 1 200 000
2 Жұмсақ жастықтар 1000 500 500 000
3 Қол сүрткіштер 1000 100 100 000
4 Жатын жапқыштар 1000 600 600 000
5 Перделер 240 200 48 000
6 Қалың жапқыштар 1000 700 700 000
Барлығы : 5240 3 300 3 148 000
«Kraft corporation» ЖШС 2004 жылғы ең ірі тапсырыспен атқарған қызмет түрі.
2.2.2 «Kraft corporation» ЖШС Қазақстанның оңтүстік аймағында ұсынған және сатылған тауарлар тізімі
Кесте –2. Жоғары сапалы өнімдер көрсеткіші
Дизайн Өнім Жеке сауда
бағасы (тг) Көтерме сауда бағасы тг
МАСНО
1) Фламенко 2 сп 4-х предм. 70*70 – стан. 3 710 3 600
2) Геометрия 2 сп 4-х предм. 50*70 — евро 3 710 3 600
3) Гобелен 2 сп 5-х предм. 70*70 — стандарт 4 060 4 000
4) Зебра 2 сп 5-х. предм. 50*70 — евро 4 060 4 000
5) Виола
6) Хамила
7) Лазурь
8) Атлантида
9) Белль
ХАМЕ1ЕОN
1) Биколор — оранж/зел 1,5 сп 70*70 — стандарт 3 366 3 100
2) Биколор Лимон- желт/зел 1,5 сп 50*70 -евро 3 366 3 100
3) Петрушка 2 сп 5-х. предм. 50*70 — евро 3 700 3 500
4) Регги (полоски)
5) Пинг-Понг
6) Топика
7) Конфетти
SLEEPER
1) Египет 1 ,5 сп 70*70 — стандарт 2 188 2 000
2) Тюльпан 1,5 сп 50*70 -евро 2 188 2 000
3) Звезда
4) Ромашка 2 сп 4 предм 70*70 — стандарт 2 801 2 500
5) Пятнистый 2 сп 4 предм 50*70 — евро 2 801 2 500
6) Лирика (Кафель)
7) Лагуна (Абстракция) 2сп 5 предм 70*70 — стандарт 3 063 3 000
8) Нега 2сп 5 предм 50*70 — евро 3 063 3 000
9) Идиллия
10) Маэстро (Такси)
Кесте –3. Бір түсті матаның сатылу көлемі
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата, ұз см Мата,
ені см Дайын
мата қалыңдығы Бір түсті мата (тг.м) Сату көлемі
(метр) Жалпы сомасы
(тг.)
1. Мата емес материал
1 Ватин пм 291 150 — 280 86 100 8 600
2 Ватин
пм 99-599 150 — 350 109 100 10 900
3 Полотно паковочное пм 911245 174 — 210 118 100 11 800
2. Жұмсақ жатын маталар
4 Ситец
пм 41 или 355 114 100 101 60 100 6000
5 Ситец пм 98-550 125 110 110 77 100 7 700
6 Ситец пм 03-1360 102 90 112 65 100 6 500
7 Ситец пм 99-732 169 150 103 92 100 9 200
8 Ситец пм 01-1058 170 150 117 107 100 10 700
9 Ситец пм 03-1282 166 150 118 102 100 10 200
10 Ситец пм 03-1295 108 95 105 63 100 6 300
11 Бязь пм 03-1370 163 145 108 92 100 9 200
12 Бязь пм 141, 27Е 111 100 126 73 100 7 300
13 Бязь пм 4744/1 165 145 140 120 100 12 000
14 Бязь пм 03-1293 108 95 142 79 100 7 900
15 Бязь пм 94-353 166 145 144 120 100 12 000
16 Сатин полугребенной пм 03-1384 760 145 127 150 100 15 000
17 Сатин кардный пм 03-1305 160 145 142 138 100 13 800
3. Басқа да тұрмыстық маталар
99
18 Полотенечная пм 8033 108 95 172 86 100 8 600
19 Полотенечная пм 02-1251 108 95 184 99 100 9 900
20 Тик матрацный пм 02-1164 97 88 154 72 100 7 200
21 Тик наволочный пм 98-567 170 160 190 199 100 19 900
22 Марля медицинская нес пм 98-545 100 90 36 20 100 2000
23 Марля медицинская нес пм 99-611 100 90 34 18 100 1 800
24 Жаккардовая пм 00-789 165 155 175 316 100 31 600
4 . Костюмдерге арналған маталар
25 Костюмная пм 95-410 108 100 208 94 100 9 400
26 Костюмная пм 95-407 113 105 337 167 100 16 700
27 Костюмная пм 01-1084 160 150 225 175 100 17 500
28 Костюмная пм 01-1081 160 150 248 189 100 18 900
29 Костюмная пм 01-1065 160 150 252 199 100 19 900
30 Костюмная пм 01-1087 160 150 266 210 100 21 000
31 Костюмная смесовая пм 02-1065 160 150 252 201 100 20 100
5. Фланель және байка маталары
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата,
ені см Дайын
мата қалың Бір түсті мата
(тг.м) Сату көлемі
метр Жалпы сомасы
(тг.)
32 Фланель
пм 97-523 108 90/100 152 82 100 8 200
33 Фланель пм 94-373 109 90/100 158 83 100 8 300
34 Фланель пм 02-1273 108 85 180 90 100 9 000
35 Фланель широкая пм 99-698 169 150 156 125 100 12 500
36 Байка пм 93-332 107 90 242 123 100 12 300
37 Байка пм 99-700 108 90 330 168 100 16 800
Кесте –4. Ақ түсті матаның сатылу көлемі
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Ақ түсті мата
(тг.м) Сату көлемі
(метр) Жалпы сомасы
(тг.)
1. Мата емес материал
1 Ватин пм 291 150 — 280 — — —
2 Ватин
пм 99-599 150 — 350 — — —
3 Полотно паковочное пм 911245 174 — 210 — — —
2. Жұмсақ жатын маталар
4 Ситец
пм 41 или 355 114 100 101 67 100 6 700
5 Ситец пм 98-550 125 110 110 91 100 9 100
6 Ситец пм 03-1360 102 90 112 72 100 7 200
7 Ситец пм 99-732 169 150 103 115 100 11 500
8 Ситец пм 01-1058 170 150 117 132 100 13 200
9 Ситец пм 03-1282 166 150 118 137 100 13 700
10 Ситец пм 03-1295 108 95 105 77 100 7 700
11 Бязь пм 03-1370 163 145 108 122 100 12 200
12 Бязь пм 141, 27Е 111 100 126 81 100 8 100
13 Бязь пм 4744/1 165 145 140 138 100 13 800
14 Бязь пм 03-1293 108 95 142 95 100 9 500
15 Бязь пм 94-353 166 145 144 138 100 13 800
16 Сатин полугребенной пм 03-1384 760 145 127 190 100 19 000
17 Сатин кардный пм 03-1305 160 145 142 176 100 17 600
3. Басқа да тұрмыстық маталар
99
18 Полотенечная пм 8033 108 95 172 95 100 9 500
19 Полотенечная пм 02-1251 108 95 184 119 100 11 900
20 Тик матрацный пм 02-1164 97 88 154 — —
21 Тик наволочный пм 98-567 170 160 190 261 100 26 100
22 Марля медицинская нес пм 98-545 100 90 36 28 100 2 800
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата, ұз см Мата,
ені см Дайын
Мата қалыңдығ Ақ түсті мата
(тг.м) Сату көлемі
Метр Жалпы сомасы
(тг.)
23 Марля медицинская нес пм 99-611 100 90 34 24 100 2 400
24 Жаккардовая пм 00-789 165 155 175 389 100 38 900
4 . Костюмдерге арналған маталар
25 Костюмная пм 95-410 108 100 208 115 100 11 500
26 Костюмная пм 95-407 113 105 337 198 100 19 800
27 Костюмная пм 01-1084 160 150 225 226 100 22 600
28 Костюмная пм 01-1081 160 150 248 242 100 24 200
29 Костюмная пм 01-1065 160 150 252 244 100 24 400
30 Костюмная пм 01-1087 160 150 266 262 100 26 200
31 Костюмная смесовая пм 02-1065 160 150 252 256 100 25 600
5 . Фланель және байка маталары
32 Фланель
пм 97-523 108 90/100 152 104 100 10 400
33 Фланель пм 94-373 109 90/100 158 104 100 10 400
34 Фланель пм 02-1273 108 85 180 113 100 11 300
35 Фланель широкая пм 99-698 169 150 156 178 100 17 800
36 Байка пм 93-332 107 90 242 161 100 16 100
37 Байка пм 99-700 108 90 330 — — —
Кесте –5. Аз бояулы түсті матаның сатылу көлемі
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Аз боя –улы түсті
мата тг.м Сату көлемі
метр Жалпы сомасы
(тг)
1. Мата емес материал
1 Ватин пм 291 150 — 280 — — —
2 Ватин
пм 99-599 150 — 350 — — —
3 Полотно паковочное пм 911245 174 — 210 — — —
2. Жұмсақ жатын маталар
4 Ситец
пм 41 или 355 114 100 101 92 100 9 200
5 Ситец пм 98-550 125 110 110 122 100 12 200
6 Ситец пм 03-1360 102 90 112 97 100 9 700
7 Ситец пм 99-732 169 150 103 164 100 16 400
8 Ситец пм 01-1058 170 150 117 177 100 17 700
9 Ситец пм 03-1282 166 150 118 174 100 17 400
10 Ситец пм 03-1295 108 95 105 104 100 10 400
11 Бязь пм 03-1370 163 145 108 161 100 16 100
12 Бязь пм 141, 27Е 111 100 126 104 100 10 400
13 Бязь пм 4744/1 165 145 140 190 100 19 000
14 Бязь пм 03-1293 108 95 142 127 100 12 700
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалыңды Аз бояу лы түсті мата тг.м Сату көлемі
метр Жалпы сомасы
(тг)
15 Бязь пм 94-353 166 145 144 190 100 19 000
16 Сатин полугребенной пм 03-1384 760 145 127 249 100 24 900
17 Сатин кардный пм 03-1305 160 145 142 209 100 20 900
3. Басқа да тұрмыстық маталар
99
18 Полотенечная пм 8033 108 95 172 141 100 14 100
19 Полотенечная пм 02-1251 108 95 184 152 100 15 200
20 Тик матрацный пм 02-1164 97 88 154 117 100 11 700
21 Тик наволочный пм 98-567 170 160 190 314 100 31 400
22 Марля медицинская нес пм 98-545 100 90 36 — — —
23 Марля медицинская нес пм 99-611 100 90 34 — — —
24 Жаккардовая пм 00-789 165 155 175 457 100 45 700
4 . Костюмдерге арналған маталар
25 Костюмная пм 95-410 108 100 208 153 100 15 300
26 Костюмная пм 95-407 113 105 337 249 100 24 900
27 Костюмная пм 01-1084 160 150 225 305 100 30 500
28 Костюмная пм 01-1081 160 150 248 362 100 36 200
29 Костюмная пм 01-1065 160 150 252 330 100 33 000
30 Костюмная пм 01-1087 160 150 266 381 100 38 100
31 Костюмная смесовая пм 02-1065 160 150 252 377 100 37 700
5 . Фланель және байка маталары
32 Фланель
пм 97-523 108 90/100 152 138 100 13 800
33 Фланель пм 94-373 109 90/100 158 138 100 13 800
34 Фланель пм 02-1273 108 85 180 149 100 14 900
35 Фланель широкая пм 99-698 169 150 156 242 100 24 200
36 Байка пм 93-332 107 90 242 209 100 20 900
37 Байка пм 99-700 108 90 330 — — —
Кесте–6. Түрлі түсті матаның сатылу көлемі
№ Мата атаулары Өл.
бір Арти-
кул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Түрлі түсті мата
(тг.м) Сату көлемі Жалпы сомасы
1. Мата емес материал
1 Ватин пм 291 150 — 280 — — —
2 Ватин
пм 99-599 150 — 350 — — —
3 Полотно паковочное пм 911245 174 — 210 — — —
2. Жұмсақ жатын маталар
№ Мата атаулары Өл.
бір Арти-
кул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Түрлі
түсті мата
(тг.м) Сату көлемі Жалпы сомасы
4 Ситец
пм 41 или 355 114 100 101 91 100 9 100
5 Ситец пм 98-550 125 110 110 118 100 11 800
6 Ситец пм 03-1360 102 90 112 93 100 9 300
7 Ситец пм 99-732 169 150 103 138 100 13 800
8 Ситец пм 01-1058 170 150 117 161 100 16 100
9 Ситец пм 03-1282 166 150 118 166 100 16 600
10 Ситец пм 03-1295 108 95 105 102 100 10 200
11 Бязь пм 03-1370 163 145 108 156 100 15 600
12 Бязь пм 141, 27Е 111 100 126 114 100 11 400
13 Бязь пм 4744/1 165 145 140 173 100 17 300
14 Бязь пм 03-1293 108 95 142 119 100 11 900
15 Бязь пм 94-353 166 145 144 173 100 17 300
16 Сатин полугребенной пм 03-1384 760 145 127 235 100 23 500
17 Сатин кардный пм 03-1305 160 145 142 221 100 22 100
3. Басқа да тұрмыстық маталар
18 Полотенечная пм 8033 108 95 172 127 100 12 700
19 Полотенечная пм 02-1251 108 95 184 147 100 14 700
20 Тик матрацный пм 02-1164 97 88 154 113 100 11 300
21 Тик наволочный пм 98-567 170 160 190 — — —
22 Марля медицинская нес пм 98-545 100 90 36 — — —
23 Марля медицинская нес пм 99-611 100 90 34 — — —
24 Жаккардовая пм 00-789 165 155 175 — — —
4 . Костюмдерге арналған маталар
25 Костюмная пм 95-410 108 100 208 — — —
26 Костюмная пм 95-407 113 105 337 — — —
27 Костюмная пм 01-1084 160 150 225 — — —
28 Костюмная пм 01-1081 160 150 248 — — —
29 Костюмная пм 01-1065 160 150 252 — — —
30 Костюмная пм 01-1087 160 150 266 — — —
31 Костюмная смесовая пм 02-1065 160 150 252 — — —
5 . Фланель және байка маталары
32 Фланель
пм 97-523 108 90/100 152 130 100 13 000
33 Фланель пм 94-373 109 90/100 158 113 100 11 300
34 Фланель пм 02-1273 108 85 180 142 100 14 200
35 Фланель широкая пм 99-698 169 150 156 235 100 23 500
№ Мата атаулары Өл.
бір Арти-
кул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Түрлі
түсті мата
(тг.м) Сату көлемі Жалпы сомасы
36 Байка пм 93-332 107 90 242 — — —
37 Байка пм 99-700 108 90 330 — — —
Кесте –7. Қанық баяулы түсті матаның сатылу көлемі
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Қанық түсті мата
(тг.м) Сату көлемі Жалпы сомасы
1. Мата емес материал
1 Ватин пм 291 150 — 280 — — —
2 Ватин
пм 99-599 150 — 350 — — —
3 Полотно паковочное пм 911245 174 — 210 — — —
2. Жұмсақ жатын маталар
4 Ситец
пм 41 или 355 114 100 101 98 100 9 800
5 Ситец пм 98-550 125 110 110 131 100 13 100
6 Ситец пм 03-1360 102 90 112 105 100 10 500
7 Ситец пм 99-732 169 150 103 161 100 16 100
8 Ситец пм 01-1058 170 150 117 175 100 17 500
9 Ситец пм 03-1282 166 150 118 178 100 17 800
10 Ситец пм 03-1295 108 95 105 113 100 11 300
11 Бязь пм 03-1370 163 145 108 174 100 17 400
12 Бязь пм 141, 27Е 111 100 126 127 100 12 700
13 Бязь пм 4744/1 165 145 140 196 100 19 600
14 Бязь пм 03-1293 108 95 142 133 100 13 300
15 Бязь пм 94-353 166 145 144 196 100 19 600
16 Сатин пм 03-1384 760 145 127 253 100 25 300
17 Сатин кард пм 03-1305 160 145 142 236 100 23 600
3. Басқа да тұрмыстық маталар
99
18 Полотенечная пм 8033 108 95 172 140 100 14 000
19 Полотенечная пм 02-1251 108 95 184 156 100 15 600
20 Тик матрацный пм 02-1164 97 88 154 117 100 11 700
21 Тик наволочный пм 98-567 170 160 190 — — —
22 Марля медицинская нес пм 98-545 100 90 36 — — —
23 Марля медицинская нес пм 99-611 100 90 34 — — —
24 Жаккардовая пм 00-789 165 155 175 — — —
4 . Костюмдерге арналған маталар
25 Костюмная пм 95-410 108 100 208 — — —
26 Костюмная пм 95-407 113 105 337 — — —
27 Костюмная пм 01-1084 160 150 225 288 100 28 800
№ Мата атаулары Өл.
бір Артикул Мата ұз см Мата ені см Дайын
мата қалың Қанық түсті мата
(тг.м) Сату көлемі Жалпы сомасы
28 Костюмная пм 01-1081 160 150 248 330 100 33 000
29 Костюмная пм 01-1065 160 150 252 339 100 33 900
30 Костюмная пм 01-1087 160 150 266 352 100 35 200
31 Костюмная смесовая пм 02-1065 160 150 252 339 100 33 900
5 . Фланель және байка маталары
32 Фланель
пм 97-523 108 90/100 152
140 100 14 000
33 Фланель пм 94-373 109 90/100 158
122 100 12 200
34 Фланель пм 02-1273 108 85 180 159
100 15 900
35 Фланель широкая пм 99-698 169 150 156
265 100 26 500
36 Байка пм 93-332 107 90 242 208
100 20 800
37 Байка пм 99-700 108 90 330
— —
— —
Жоғарыда келтірілген кестелерден «Kraft corporation» Жауапкершілігі Шектелген Серіктестіктің Қазақстанның оңтүстік аймағында ұсынған және сатылған тауарлардың жалпы көлемін және сатылу бағасы көрсеткішін аламыз.
Бірінші топ бойынша бес түрлі маталар 31 300 тг. бағада сатылған.
Екінші топ бойынша бес түрлі маталар 947 500 тг. бағада сатылған.
Үшінші топ бойынша бес түрлі маталар 370 700 тг. бағада сатылған.
Төртінші топ бойынша бес түрлі маталар 658 300 тг. бағада сатылған.
Бесінші топ бойынша бес түрлі маталар 396 500 тг. бағада сатылған.
«Kraft corporation» ЖШС Қазақстанның оңтүстік аймағында 2004 жылғы ұсынған және сатылған тауарлардың жалпы сомасы: 2 404 300 тг.
1–сұлба. «Kraft corporation» ЖШС өнімдерінің Қазақстанның оңтүстік аймағында таратылу көлемінің көрсеткіші
2.3 «Kraft corporation» ЖШС бухгалтерлік балансы
2.3.1 Бухгалтерлік шоттардың бас жоспары
Шоттың басты жоспары өзімен бірге бухгалтерлік шоттың жүйеленген тізімін көрсетеді. Шоттың басты жоспары бухгалтерлік шоттың барлық жүйесін көрсете отырып, кез-келген шаруашылық субъектісіне міндетті болып табылады. Шот келесідей болып жіктеледі:
— негізгі шоттар; — шоттар процесі және оның нәтижесі;
— ретеуші шоттар; — балансты шоттар.
Шоттардың басты жоспары 10 бөлімнен және бөлімдер бөлімшелерге жіктелген. Бұл жіктеулер көрсеткіштерді жедел алуға және оперативті басқаруға, материалдардың сақталуын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Он бөлімнің алғашқы:
1- 8 бөлімдер аралығы – қаржылық есеп шоттары;
9 бөлім — өндірістік есеп шоттары;
10 бөлім – баланстық шоттар.
Шотардың басты жоспарымен жұмыс жасауды жеңілдету үшін оларға номер немесе өзіндік код белгіленген. Бұл кодтар шоттардың аталуын белгіленген номермен айырбастайды.
Кесте –8. Шоттарды жіктеу і
Кесте–9. «Kraft corporation» Жауапкершілігі Шектелген Серіктестіктің 2005 жылғы, отчетті мерзім басындағы берілген мәліметтері (мың теңге)
Шот
шифры Атаулары Сомасы
(тенге)
122 Ғимараттар 3 000 000
131 Ғимараттардың тозуы 2 000 000
123 Машиналар мен құрал жабдықтар 158 000
132 Машиналар мен құрал жабдықтардың тозуы 6 583
125 Басқа да негізгі құрал жабдықтар 4 000
201 Шикізат және материалдар 125 600
211 Аяқталмаған негізгі өндіріс 56 240
451 Ұлттық валютадағы кассаның қолма қол ақшасы 1200
441 Есепті шоттағы қолма қол ақша 46 200
671 Жеткізушілермен және жабдықтаушылармен есеп айырысу 20 400
634 Бюджетпен басқа да есеп айырысулар 6 060
681 Еңбек ақы бойынша персоналмен есеп айырысу 90 000
334 Дебиторлармен есеп айырысу 1 900
687 Кредиторлармен есеп айырысу 13 200
561 Отчет беру кезеңіндегі бөлінбеген кірістер 124 000
503 Жарғылық капитал салымдары 1 066 897
552 Басқа да резервті капитал 22 000
601 Банктың қысқа мерзімді кредиті 44 000
Кесте–10. Осы берілген мәліметтер негізінде алғашқы бухгалтерлік балансты қалыптастыру
Активтер сома теңге Міндеттемелер мен
өзіндік капитал сома
теңге
122 Ғимараттар 3 000000 671 Жеткізушілермен есеп айырысу 20 400
123 Машиналар мен
құрал жабдықтар 158 000
634 Бюджетпен есеп айырысу
6 060
125 Басқа да негізгі
құрал жабдықтар 4 000 681 Персоналмен есеп айырысу 90 000
131-134 Тозу
Қалдық құн (2006583)
1 115417 687 Басқа да кредиторлық қарыз 13 200
201 Шикізат және материалдар 125 600 561 Бөлінбеген кірістер 124 000
203 Жылу — 503 Салымдар 1066897
211 Аяқталмаған өндіріс 56 240 552Басқадарезервтікапитал 22 000
10 – кестенің жалғасы
221 Дайын өнім — 601 Банктегі кредиттер 44 000
441 Шоттағы қолда бар ақша 46 200
451 Кассадағы қолда бар ақша 1 200
333 Жұмысшыларға қарыз —
334 Басқа да дебиторлық қарыздар 1 900
Активтер нәтижесі 1 386 557 Пассивтер нәтижесі 1386557
Кесте–11. Берілген шаруашылық операциясын жүргізудегі шоттар корреспонденциясы.
№ Шаруашылық операциясының атаулары Сома Корреспонденция
Д-т К-т
1 Өндірістік бұйымды жасау үшін қоймадан жіберілген материалдар 120 000 901 201
2 Бір айға тозу құнмен шығын аударлыды:
а) Цехтағы құрал жабдық;
б) Цехтың шаруашылық инвентары
в) Басшылық ғимараты
9 000
2 000
4 000
935
935
821
132
134
131
3 Жұмысшыларға әртүрлі категория бойынша жалақы аударылды:
а) Бұйымды жасаушы негізгі өндіріс жұмысшылары;
б) Құрал жабдыққа қызмет етуші жұмысшылар;
в) Басшы қызметкерлер
64 000
36 000
30 000
902
932
821
681
681
681
4 Зейнетақы ұсталымына аударым: (10%)
а) 64 000*10/100;
б) 36 000*10/100;
в) 30 000*10/100.
6 400
3 600
3 000
681
681
681
653
653
653
5 Әлеуметтік салыққа аударым: (21%)
а) 64 000 – 6 400 *21/100;
б) 36 000 – 3 600*21/100;
в) 30 000 — 3000*21/100.
12 096
6 804
5 670
903
933
821
634
634
634
6 Жұмысшылар жалақысынан қосымша салық аударылды
7 200
681
634
7 Уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты пособие аударылды:
(64 000 +36 000 + 30 000) *1,5/100
1 950
821
681
8 Цех шығындары аударылды:
а) Материалдар;
11– кестенің жалғасы
120 000
900
901
б) Бұйымды жасаушы негізгі өндіріс жұмысшыларына жалақы;
в) Бұйымды жасаушы негізгі
өндіріс жұмысшыларынан әлеуметтік
салық аударым сомасы;
64 000
12 096
900
900
902
903
9 Қосымша шығындар аударылады:
а) Құрал жабдық тозуы және цехтағы шаруашылық инвентары;
б) Құрал жабдыққа қызмет етуші жұмысшыларға жалақы төлеу;
в) Құрал жабдыққа қызмет етуші жұмысшыларынан әлеуметтік салық аударым сомасы
11 000
36 000
6 804
930
930
930
935
932
933
10 Негізгі өндіріске жұмсалған шығындар. Жалпы сома (11000+36000+6804)
53 804
900
930
11 Негізгі өндірістен 3000 дана өнім келесі сомада дайын өнім ретінде босатылды.
247 880
221
900
12 Ай көлемінде 2 600 дана 125 тенгеден таратылды: (2600*125)
Осыдан ҚҚС: (2600*125) *20/100
325 000
65 000
301
301
701
633
13 Таратылған өнімнен өзіндік құны шегеріледі:1 дана= 82,63; 82,63*2 600
214 883
801
221
14 Тиеу шығындары төленді 2 000 811 441
15 Есеп беру мерзім басындағы қалдық (НЗП) 56 240 900 211
16 Негізгі өндірістен ай соңындағы қалдық 58 260 211 900
17 Есеп мерзімі соңында:
а) кірістен шығын алынады
б) әкімшілік шығындар
в) кірісті арттыру үшін түсім аударылады
214 838
2 000
41 620
325 000
571
571
701
801
811
571
18 Заңды тұлғадан қосымша салық аударылды (30%)
19 963
851
831
19 Жалпы кірістен шығын шегеріледі 19 963 571 851
20 Қаржылық нәтиже анықталды (таза пайда) 46 579 571 561
Кесте –12. Ай соңындағы сальдолық ведомость
Шот атаулары Ай басындағы сальдо Ай мерзімі айналымы Ай соңындағы сальдо
Д-т К-т Д-т К-т Д-т К-т
122 Ғимараттар 3000000 — — — 3000000 —
131 Ғимараттардың
12 — кестенің
тозуы — 2000000 — 4 000 — 2004000
123Құрал жабдық –тардың тозуы 158 000 — — — 158 000 —
132 Құрал жабдықтар — 6 583 — 9 000 — 15 583
125 Басқа да құрал жабдықтар 4 000 — — — 4 000 —
134 Шаруашылық инвентарының тозуы — — — 2 000 — 2 000
201 Шикізат және материалдар 125 600 — — 120 000 5 600 —
211Аяқталм.өндіріс 56 240 — 58 260 56 240 58 260 —
221 Дайын өнім — — 247 880 214 838 33 042 —
441 Шоттағы қолда бар ақша 46 200 — — 2 000 44 200 —
451 Кассадағы қолда бар ақша 1 200 — — — 1 200 —
334 Басқа да деби-
торлық қарыздар 1 900 — — — 1 900 —
901 Негізгі өндіріс материалдары — — 120 000 120 000 — —
935 ОС шығыны және метериалды емес активтердің тозуы
— — 11 000 11 000 — —
821 Жалпы және әкімшілік шығын — — 41 620 41 620 — —
902 Өндіріс жұмысшыларына еңбекақы төлеу — — 64 000 64 000 — —
932 Жұмысшы -ларға жалақы төлеу — — 36 000 36 000 — —
903 Жалақыдан аударым — — 12 096 12 096 — —
933 Жалақыдан аударым — — 6 804 6 804 — —
900 Негізгі өндіріс — — 306 140 306 140 — —
930 Қосымша шығындар — — 53 804 53 804 — —
671 Жеткізушілер-мен есеп айырысу — 20 400 — — — 20 400
12 – кестенің жалғасы
634 Басқалары — 6 060 — 31 770 — 37 830
653 Әлеуметтік қам. есеп айырысу — — — 13 000 — 13 000
681 Жұмысшылар -мен жалақы бойын -ша есеп айырысыу — 90 000 20 200 131 950 — 201 750
687 Басқалары — 13 200 — — — 13 200
561Бөлінбеген кіріс — 124 00 — 46 579 — 170 579
503 Салымдар — 1066897 — — — 1066897
552 Басқа да резервті капитал — 22 000 — — — 22 000
601 Банктегі кредиттер — 44 000 — — — 44 000
851 ҚҚС бойынша шығындар — — 19 963 19 963 — —
631 Ағымдағы табыс салығы — — — 19 963 — 19 963
801 Дайын өнімнің өзіндік құны — — 214 838 214 838 — —
811 Тауарды тарату шығыны — — 2 000 2 000 — —
301 Алынатын шоттар — — 390 000 — 390 000 —
701 Дайын өнімді тарату кірісі — — 325 000 325 000 — —
571 Нәтижелі кіріс — — 325 000 325 000 — —
633 Қосымша құн салығы — — — 65 000 — 65 000
Нәтиже 3 393 140 3393140 2254605 2254605 3696202 3696202
Кесте–13. Есепті мерзім соңындағы балансты қалыптастырамыз
Активтер сома теңге Міндеттемелер мен
өзіндік капитал сома
теңге
122 Ғимараттар 3 000000 503 Салымдар 1066897
123 Машиналар мен
құрал жабдықтар 158 000
601 Банктегі кредиттер
44 000
125 Басқа да негізгі
құрал жабдықтар 4 000 671 Жеткізушілермен есеп айырысу 20 400
131-134 Тозу
Қалдық құн (2021583)
1 140 417 687 Басқа да кредиторлық қарыз 13 200
201 Шикізат және материалдар 5 600 634 Бюджетпен есеп айырысу 37 830
13 – кестенің жалғасы
203 Жылу — 653 Әлеуметтік сақтан. есеп айырысу 13 000
211 Аяқталмаған өндіріс 58 260 681 Жұмысшылармен есеп айрысу 201 750
221 Дайын өнім 33 042 561 Бөлінбеген кірістер 170 579
441 Шоттағы қолда бар ақша 44 200 552 Басқа да резервті капитал 22 000
451 Кассадағы қолда бар ақша 1 200 631 Ағымдағы табыс салығы 19 963
301 Алынатын шоттар 390 000 633 ҚҚС аударым 65 000
334 Басқа да дебиторлық қарыздар 1 900
Активтер нәтижесі 1 674 619 Пассивтер нәтижесі 1 674 619
Негізгі шоттар қолда бар қаражаттарды бақылау үшін және шаруашылық қаражаттарының қозғалысын, олардың қалыптасу көздерін білу үшін қолданылады. Олар инвентарлы, ақшалай, инвестициялар, өзіндік капитал, есеп айырысу бөлімшелерге жіктеледі.
Шоттар процесі мен оның нәтижесі жинақтаушы – бөлуші шоттарға, калькуляциялық шоттарға, кіріс шоттарына, транзитті шоттарға, шығын шоттарына және қаржылық – нәтижелі шоттарға жіктеледі:
— Жинақтаушы – бөлуші шоттар қолма қол кірістер мен шығындар көрінбеген жағдайда мысалы (Болашақ кезеңдегі шығын 341-343) жүргізіледі;
— Калькуляциялық шоттар өндіріс өніміне қатысты барлық шығындар шоттарын құрады;
— Кірістер шоты негізгі және негізгі емес іс әрекет кірістерін тіркейді.
— Транзитті шоттар бір элементті шығындарды бір күндік қолдану үшін ашылады. Ай соңында калькуляциялық шоттарға аударылады.
— Шығын шоттары құрылымы бойынша активті шоттарға жатады.
— Қаржылық нәтижелі шоттар операциялық нәтижелі шот немесе қорытынды кіріс.
Жалпы негізгі кұралдар — деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбеқ құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъеқтіле-рінде негізгі құралдардың есебі.
Негізгі корлар (кұрал-жабдыктардың) есебі — деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі кұралдарға — қозғалмайтьш мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құ¬ралдары, есептеуіш машиналар мен техниқалары және олар¬дың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар. Өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс құралдары, қөп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қа¬тарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машина¬лар, күрделі құрылыс құрамыңда есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар жатпайды. Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді.
Реттеуші шоттар. Бұл шоттардың көмегімен ағымдағы шоттағы шаруашылық қаражатын бағалау түзеледі. Субъектінің шаруашылық қаражаты өндірісінің нақты шығындар негізінде бағаланады. Реттеуші шоттар қандай да бір қаражат түрін реттейді немесе анықтайды. Сол үшін негізгі шоттан басқа ағымдағы шоттарда да осыған қатысты тағы бір реттеуші шот жүргізіледі. Негізгі қаражаттар мен материалды емес активтер оларды алған күннен бастап алғашқы құнымен есептелінеді.
Балансты шоттар. Берілген кәсіпорын меншігіне жатпайтын бірақ та сақтауға жауапкершілікпен алынатын немесе уақытша қолдануға алынатын қаражаттар. Бұл қаражаттарды кәсіпорын меншігіндегі қаражаттармен бірге есептеуге болмайды.
Баланстық шоттарда тіркелетін барлық операциялар екі жақты жазбамен көрінеді. Бір жақты баланстық шоттар олар дебет және кредитпен көрінеді.
3. ҰЙЫМДА БУХГАЛТЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ЖАҚСЫ ЖӘНЕ
ЖЕДЕЛ ЖҮРГІЗУ ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР
3.1 Қазақстанда бухгалтерлік есепке қолданылатын программаларға жалпы шолу
Дербес ЭЕМ-нің дамуына байланысты кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп жүйесін автоматтандыру 90-жылдардан бастап есептеу орталығынан, жүйені автоматтандыру бөлімдерінен тікелей бухгалтердің жұмыс орнына берілді. Содаң бері бухгалтерлік есеп, казіргі экономика жағдайында кәсіпорындардың барлық меншік формалары мен мөлшерлерінің қаржы-шаруашылық кызметі жайлы ақпараттарын тіркеудегі, өндеудегі және сақтаудан кәделі экономикалық құрал болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстандық, шетелдік, ресейлік фирмалар ірі және шағын кәсіпорындарға бағытталған ен озық үлгідегі жаңа технологияға негізделіп жасалған кешендік бухгалтерлік программаларды ұсынуда. Мұндай өнімдерді жасаушы фирмалар АйТи, Галактика, Диц ІС:, Парус, Информатика, Инфрософт, Инфин, Инэк, КомТех+, Ланкс, ЛокИС, Цефей, Никос-софт, Гарант, Консулътант+, Кодекс және басқалар әр түрлі кәсіпорындарға арналған талдау мүмкіндіктері мол кешендік бухгалтерлік программалар жасауға зор көңіл бөлуде. Мұндай программаларға 1994 жылдан бастап дамыған: ЛУКА-ПРО, ГАЛАКТИКА, 1С: Бухгалтерия, ТСВ БУХГАЛТЕРИЯ, SOLOMON 4, NAVISION FINANCIALS, SCALA, Алтын, Business express (ВЕ-2), Турбо Бухгялтер, Super Тгее, КОМТЕХ және тағы басқалар жатады.
Кез келген кәсіпорында бухгалтерлік есепті автоматтандыру, онда бухгалтерлік программалар жүйесін жасау деген сөз. Қазіргі уақытта сондай программалық жүйелерді жасауда, кәсіпорынның өз күшімен программалық кешендер жасау емес, автоматnандыру мәселелерін тиімді шешетін дайын программалық өнімдерді сатып алуда. Алайда осындай программалар кәсіпорынның барлық ерекшеліктерін (қьтзмет аясын, ұйымының көлемін, автоматтандыруға қойылатын талаптарды) қанағатгандыра алмайды, сондықтан олар параметрлік икемге келтіру үшін үлкен резервпен жасалады және программаның негізгі сипаттамаларын кеңінен түрлендіруге қосымша мүмкіндіктер береді. Осыған байланысты программалық кешенді нақты жұмыс жағдайына бейімдеу қажеттілігі туады.
Бухгалтерлік программалардың кұрылымы икемді және ашық жүйелі болуы керек. Бұл бухгалтерлік есеп саласында болатын езгерістерге байланысты кез келген уақытта үлгіге (бухгалтерлік формаға) өзгеріс енгізе алады деген сөз. Бұл талаптар автоматгандырылатын объектілердің қатаң параметрленуі және модульдік принцип бойынша іске асырылады.
Икемді күйге келтірудің біреселігі (ендіру сәтіне), жүйедегі пайдаланушылардың санын, физикалык құрылғылардың ерекшеліктері мен құрамын, қызмет көрсету барысында технологиялық ерекшеліктерін, сонымен қатар бухгалтерлік технологияның өзгеруін қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік технологиялардың өзгеруіне байланысты (шоттар жоспары және баланс құру алгоритмінің өзгеруі) икемді күйге келтіру ағымдағы болуы мүмкін, мүндай жағдайда оны бухгалтердің өзі жасай алады.
Икемді күйге келтіру спекторына байланысты кәсіпорындағы программалық өнімнің бейімделуі және енгізілуі 1-2 айдан 3 жылға дейін, кейде менюді икемді күйге келтіру, есеп беру формасын жасаудан бастап мүлдем жаңа программалық модуль жасауға дейін өзгсреді. Жүйені икемді күйге келтіруді шартты түрде келесі жұмыс мезетіне бөлуге болады:
— кәсіпорында қолданылатын шоттар жоспарьш кұру;
— талдамалы есеп жүргізуді ұйымдастыру;
— бастапқы қалдықтарды енгізу;
— алғашқы құжаттар жинтығымен қамтамасыз ету;
— керекті бухгалтерлік проводкаларды құру;
— стандартты емес есеп беру үлгілерін құру.
Қазіргі кезде әртүрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп жүргізу деректерді компьютерлік өңдеусіз тиімділігі шамалы, сондықтан жаңа технологиялар негізінде бухгалтерлік программалар жасау жұмысыньң үлкен мәні бар.
3.2 Бухгалтерлік есепті автоматтандыруға арналған ақпараттық жүйелер
Бухгалтерлік есепті автоматтандыруға арналған ақпараттық жүйелерді үш топқа бөлуге болады:
— мини-жүйелер;
шағын және орта кәсішрындарға арналған әр сақты (әмбебап) жүйелер;
— ірі кәсіпорындарға бағытталған кешендік жүйелер.
Мини-жүйелер айналымы шағын және жүйенің жұмыс істеу мүмкіндігіне қойылатын талаптары жоғары емес кәсіпорындарға арналған. Бұл жүйелерге БАС бухгалтер, бухгалтерия тағы басқалар жатады. Әр жақты (әмбебап) жүйелер терең талданыммен сипатталады және олар бухгалтерлік есептің барлық бөлігінде жүргізіледі. Мұндай жүйелерге ЛУКА, 1С: ПРЕДПРИЯТИЕ, ТВС БУХГАЛТЕРИЯ, ПАРУС, ТУРБО БУХГАЛТЕР жатады.
Ірі кәсіпорындарға бағытталған ірі кешендік программалар мен жүйелер, жергілікті есептеу желісі және есептің белгілі бір бөлігіне бағытталған:
— Негізгі құралдар;
— Банктік операциялар;
— Касса;
— Жалақы;
— Материалдар;
— Қойма және тағы басқа осы сияқты ЖОА-ның жиынтығын береді.
Мұндай жүйелердің сипаттық белгілері деректерді басқару және өндеу құралының, сонымен қатар енгізу және шығару формаларының көзі болып табылады. Ондай жүйелерге ЛУКА-ПРО, ИНТЕГРАТОР, БОСС 1.0, К5 — баланс, СУПЕР -МЕНЕДЖЕР және тағы басқалар жатады.
Негізгі түсініктер
Субконто. Программада талдамалы есеп жүргізу ушін субконто термині енгізілген. Талдамалы есеп жүргізілетін әрбір объекті субконто деп аталады. Талдамалы есеп объектілері (субконто) арнайы картотекалар көмегімен ұйымдастырылады. Мысалы, үйлер мен ғимараттар, компьютерлер, маталар, тағы басқалар. Ал субконтоның түрі бір тектес объектілер жиынтығынан тұрады. Мысалы, негізгі құралдар, тауарлар, материалдар, тағы басқалар.
Аныктамалыктар. Талдамалы есеп жүргізуде және құжаттарды толтыруда қолданылатын біртектес объектілер туралы тұрақты және шартты-тұрақты мәліметтерді сақтайтын орын. Сонымен қатар, анықтамалықтар субконтоның (объектілердің) мүмкін болатын мәндер тізімін құруға, яғни, талдамалы есеп жүргізуге арналған.
Тұрақтыляр анықтамасы. Программадағы тұрақтылар анықтамасы жүйенің жұмысы барысында өзгермейтін немесе сирек өзгеретін деректерді сақтауға арналған. Мұндай деректерге жай мысал ретінде кәсіпорынның атауы, мекен-жайы, тағы басқа да деректері жатады,
Проводкалярды тексеру анықтамалылығы. Бұл анықтамалық журналға енгізілген проводкалардың дұрыстығын тексеруге, яғни бақылау жасап отыруға арналған. Анықтамалыққа пайдаланушы мүмкін болатын шоттар корреспоңден-циясын енгізеді. Егер енгізу барысында сәйкес параметр қойылған болса, жүйе журналға енгізілетін проводкалардың дұрыстығын тексереді, кері жағдайда компьютер қосымша ақпарат береді.
Есеп беру және өңдеу. Есеп беру әртүрлі ақпараттар алу үшіи қолданылады, ол белгілі бір шарт бойынша алынған егей-тегжейлі ақпараттан немесе нәтижеден туралы. Есеп беру бухгалтерлік нәтижелерге талдау жасаумен бірге құралдар қозғалысын (қалдық-айналым ведомосын, журналдар және тағы басқалар) және салық инспекциясына деректер дайындауға (баланс, салықтық есеп беру, бюджеттен тыс қорларға есеп беру) мүмкіндік береді.
Журнал. Журнал негізгі деректер базасы болып есептелінеді. Кәсіпорында болған күнделікті шаруашылық операциялары құжат арқылы немесе проводка түрінде журналға енгізіліп, сәйкес журналдарда сақталады. Журнал жүйедегі құжаттардың барлық кез келген түрімен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Типтік операция режимі. Типтік операция механизмі жиі кездесетін, стандартты операцияларды журналға енгізуді автоматтандыру үшін қолданылады, Ол үшін пайдаланушы проводка «сценарийі» жазылған операция үлгісін құрады. Операция үлгісі бір немесе бірнеше проводкалардан тұрады және ол бухгалтердің көмегімен жасалады, ал проводка сомасы үлгіде көрсетілген формула арқылы есептеледі. Операция үлгісін кұрудың тиімділігі — оны бір рет құрып көп рет пайдалануда.
Меню — программаның жұмысын басқаратын командалар тізімі. Менюден керекті команданы таңдау, сілтеменің көмегімен немесе пернелер тақтасындағы меню атауының әрпімен бөлектенген символын басу арқылы орындалады
Мурағат (архив) — кезекті есеп беру кезеңін (ай, апта, тәулік) жабу кезінде осы кезеңдегі журнал (деректер) мұрағатқа жазылады, ал ағымдағы жаңа кезең үшін жаңа журнал ашылады. Мұрағаттағы журналға кез келген уақытта қод жеткізуге болады.
Тәулікті жабу — шаруашылық қызметіне байланысты тәулікті жабу керек болған жағдавда қолданылады. Тәуліктер — бір айға жетпейтін кез келген есепті кезеңнің шартгы атауы.
Айды жабу — келесі есепті кезеңге көшу. «Турбо Бухгалтер» жүйесі. Программа банк және касса операцияларын, жалақы есептеу, негізгі құралдар және материалдық емес активтер есебін, тауарлы-материалдық қорлар есебін автоматтандыруға, сонымен қатар жинақтау, талдау, сандық және көпалюталы есеп жургізуге мумкіндік береді. «Турбо Бухгалтер 6.5» алғашқы бухгалтерлік құжаттар құруға, сақтауға және ішкі есептемелерді (қалдық-айналым ведомосын, шахматканы, бас кітап тағы басқалар) баспаға шығару мүмкіндіктері бар.
Жүйенің ашықтығы сонда оны кейінгі өзгерістерге байланысты пайдаланушы өз бетінше икемді күйге келтіре алады.
Программаны жұмысқа қосу барысьнда пайдаланушылардың әртүрлі санатына (категориясына) арналған бес модификациясы жасалған.
— Лайт — кіші және орта кәсіпорындарға арналған меңгеруге оңай бухгалтерлік программа.
— Негізгі (базовая) — валютаньщ бір түрімен есеп жүргізетін, кіші және орта кәсіпорындарға арналған кешендік программа.
— Проф — көп валюталы есеп жүргізетін кіші және орта кәсіпорындарға арналған кешендік программа.
— Соло — орта және ірі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебін автоматтандыруға арналған программа.
— Желілік версия — бірнеше пайдаланушылардың бірнеше жұмыс орнымен бір деректер базасы арқылы жұмыс істеуге мүмкіндік беретін желілік программа.
Турбо бухгалтер 6.5-ке қосымша ішкі жүйелер:
Бұл кез- келген меншіктегі кәсіпорын үшін еңбек ақыны есептеуге және кадр жұмысын жүргізуге арналған кәделі программадан тұратын ішкі жүйе.
Бұл жүйе есеп айырысу — төлем құжаттарын және тағы да басқа салык оргавдарына тапсыратын құжаттарды авто-матгы түрде құрады.
«Негізгі құрал» модулі
Нақты объекті бойынша негізгі құралды кіріске алу және пайдалануға беру, негізгі кұралдардың қозғалысын, негізгі құралдың шығынын, қайта бағалау және тағы басқаларға байланысты егжей-тегжейлі есеп жүргізеді.
«Салық төлеуші» модулі
Программа мемлекеттік салық инспекциясына нақты тұлғаның табысы туралы ақпарат, сонымен бірге зейнетақы қорына талап етілегін үлгіде мәліметтерді магниттік жинағыштарда дайындап береді. Жүйенің жұмыс істеу мүмкіндігі:
— есеп беру құжаттарын қолмен құру;
— есеп беру құжаттарын автоматгы түрде құру.
«Сауда және қойма» модулі
Жүйе көтерме сауда және ұсақ көтерме сауда, өткізу бөлімі мен өндірістік кәсіпорындарды жабдықтау және қызмет керсету саласына арналған. Жүйе сауда және қойма қызметіне байланысты мынадай операцияларды автоматтандыруға арналған:
— тауарлар қозғалысының есебі (сату, сатып алу, қабылдау, босату, ішкі қозғалысы, түгендеу, есептен шығару);
— қоймадағы тауар қалдығының орташа бағасы, Фифо, Лифо әдістері бойынша бағалау;
— сатуға берілген тауарлар есебі;
— тауарлы-материалдық құндылықтарға берілетін тапсырыс есебі;
— тауарлар қозғалысына байланысты банкалық және кассалық операцияларды жүргізу;
— өндіріске материалдарды жіберу (босату) және өндірілген өнім есебі.
Жүйеде сауда қызметіне талдау және бақылау жасау мүмкіндіктері бар:
— сатып алушылар мен жабдықтаушылар бойынша бақылау және талдау жасау;
— сату көлемін талдау;
— пайда мен шығынды талдау;
— ақша қаражатының қалдығын, тауарлар қорын талдау.
«ЛУКА-ПРО» жүйесі. Қазақстандық ПЛЮСМИКРО фирмасы жасаған «ЛУКА-ПРО» жүйесі әртүрлі ауқымдағы кәсіпорыңдар есебін автоматтандыруға арналған.
«ЛУКА-ПРО»-тілін, көмегімен кез келген деректерді өңдеуге болады. Мұндай программаның басқаруымен: жалақы, кадрлар есебі, шаруашылық қызметін талдау есептері жүргізіледі.
«ЛУКА-ПРО» жүйесінде талдамалы есеп жүргізу картотекалар көмегімен ұйымдастырылады. Кәсіпорындағы нақты есеп объектісіне талдамалы карточка-шоты сәйкес келеді. Шаруашылық актілері журналға «қолмен» немесе автоматты түрде енгізіледі. Барлық жазулар проводкаларды тіркеу жур-налына жазылады. Журналдағы жазулар корреспонденттік шоттар және проводкалардың ақшалай сомасын, құжаттарды көрсететін актілерге сілтемелерді және қажет болса заттық (натурал) немесе/және еңбек сипаттамаларын, талдамалы есеп карточкаларына сілтемелерді көрсетеді. Әр кезең үшін, сәйкес жазуларды тіркеу журналы ашылады. Есепті кезеңді жабу кезінде, осы мәліметтердің мәндерімен қоса барлық деректер үшін автоматты түрде мұрағат (архив) құрылады.
«ЛУКА-ПРО» бірнеше шоттар жоспарымен, басты журналмен бір уақытта жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Әр шоттар жоспары үшін өзіндік базалық валюта, өзіндік есеп беру кезеңі және есеп жазбаларын тудырудың өзіндік ережесі көрсетілуі мүмкін. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып, өндіріске, саудаға немесе мемлекеттік бюджеттік мекемелерге бағытталған бухгалтерлік есептің көп өлшемді, көп валюталы жүйелерін құруға болады. Өңдеуді автоматтандыру деңгейі бір қатар қосымша құралдармен: есептік тәсімдер (схемалар), түзетуге, кұжат жасауға мүмкіндік беретін қолайлы мәтіндік редакторлар көмегімен орындалады.Программамен жеке режимде және желі бойынша жұмыс істеуге болады. Желідегі жұмыс Novella фирмасының Net -War З.ХХ және 4.ХХ басқаруымен немесе Pervasive Softwave фирмасының 5.ХХ, 6.ХХ версияларының ДҚБЖ Btrieve пен MS Windows NT жүйелерінің басқаруымен орыңдалады.
Жергілікті есеп желісімен жұмыс кезінде әр пайдаланушы тіркелу үшін жеке атау алады. Ол мәліметтерді пайдалануға құқығы барын көрсететін топқа енгізіледі. Пайдаланушының аты парольмен қорғалуы мүмкін.
Заңды тұлғалар картотекасы. Галактика корпорациясының кемегімен жасалған «ГАЛАКТИКА» жүйесі ірі фирмалар (корпорация) кызметін басқаруға арналған желілік жүйе больш табылады. Бұл жүйе әртүрлі саланы: өндіру, тасымалдау, шикізат қорын қайта өңдеу, химиялық және мұнай өнеркәсштерік машина жасау, құрылыс индустриясын және жеңіл өнеркәсіпті қамтиды. Кәсіпорын ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бір-бірімен байланысын бірыңғай жүйе құру арқылы, күнделікті жұмыс жағдайын айқын кескіндеп, келешекті көрсету барысында батыстық аналогтар деңгейінде қызмет атқарады. Жүйенің икемді құрылымы, бір уақытта бірнеше филиалдармен немесе кәсіпорын бөлімшелерімен бірнеше стандарттар бойынша көп жоспарлы қосарлас есеп жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар экономикалық талдау құралдарыньң арқасында жүйе салық салудың айқын тәсілін және салықты артық төлеу мен айыппұлдардан аман болу мақсатында төлемдер құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. «Клиент-сервер» технологиясы бойынша жасалған өте танымал программалық өнім болып табылады.
Галактика жүйесінің құрылымы мынадай контурлардан тұрады:
-әкімшілікті басқару контуры;
— жедел басқару контуры;
— өндірісті басқару контуры;
— бухгалтерлік есеп контуры.
Корпоративті ақпараттар жүйесін әкімшілік басқару мынадай модульдерден тұрады:
— маркетингті басқару;
— қаржылық жоспарлау;
— шаруашылықты жоспарлау;
— жобаны басқару;
— қаржылық талдау және шаруашылық қызметі;
— есеп және кадрды басқару.
Жедел басқару контуры мынадай программалық модульдерден тұрады:
— сатып алуды басқару (жабдықтау);
— қойма есебі;
— сатуды басқару (өткізу);
— көлік;
— жабдықтаушылар және сатып алушылармен есеп айырысу;
— консигнациялық тауарларды басқару;
— сауда;
— өндірістегі материалдық құндылықтар есебі.
«ГАЛАКТИКА» жоспарлау, жедел басқару, бухгалтерлік есеп, бақылау және талдау мәселелерін шешеді. Программалық кешеннің жоспарлау есебінде: бюджетті құру, қаржылық жоспарлау; күнтізбелік — желілік (шаруашылық) жоспарлау; өндірісті техникалық дайындау және жоспарлау; қажетті ресурстарды бағалау мәселелері шешіледі. Кәсіпорынды жедел басқару шеңберінде сатуды басқару — материалды-техникалық жабдықтау; сатуды басқару — өнімді өндіру және өткізу; баспа-бас айырбастау операциялары және өзара есепке алуды басқару; сақтаулы қорлар мен материалдық құндылықтардын қозғалысын баскару келісімдік міндеттемелер, жабдықтау-шылар мен есеп айырушыларды басқару; өндірісті басқару; жобаларды баскару» өнімнің өзіндік құнын басқару — тауарлар, қызмет көрсетулер, кадрлар есебі; ішкі және сыртқы іс қағаздарын жүргізуді басқару мәселелері шешіледі. Басқару мәселелерін шешу барысында көптеген есеп беру мәселелері (бухгалтерлік және материалдық есеп, салықтық жоспарлау және тағы басқалар), жедел басқару деректерін қайта өңдеу арқылы қосымша шығынсыз шешіледі.
Бухгалтерлік есеп контуры мынадай кешедік есептерден тұрады:
— негізгі құралдар (НҚ) және материалдық емес активтер (МЕА) есебі;
— еңбекақы есебі;
— кассалық және қаржылық-есептеу операциялары;
— қаржылық шоғырландыру және бухгалтерлік есептемелер.
Бухгалтерлік есеп мәселелерінің кешеніне кассалық және қаржылық есеп беру операциялары; валюталық операциялар есебі; тауарлы-материалдық құндылықтар есебі; негізгі құрал-жабдықтар және материалдық емес активтер есебі; еңбек және жалақы есебі; нақты шығындар есебі; бас кітапты жүргізу және баланс құру; салықтық есеп; жиынтық және шоғырландыру, бухгалтерлік, қаржылық есеп беру; халықаралық стандарттар бойынша бухгалтерлік және қаржылық есеп берулер жатады. Мұнымен қатар жоспарлау, жобалардың орындалуын бақылау; бюджеттің орындалуын бақылау; өзара қаржылық міндетгемелерді бақылау; ресурстарды пайдалануды бақылау; сапаны бақылау; қайтарымдар мен шағым-талаптарды жұмыспен өтеу; орындаушылар тәртібін бақылау есептері шешіледі.
Талдау мәселесі тобына мыналар жатады:
— жоспардың орындалуын және ресурстарды пайдалануды талдау;
— қаржылық және шаруашылық қызметін талдау;
— техникалық құрал-жабдықтарды тиімді пайдалануды талдау;
— маркетингтік шаралар мен жарнамалық компаниялардың тиімділігін талдау;
— сапаны және шағым-талаптар мен қайтарымдарды анықтайтын факторларды талдау.
ҚОРЫТЫНДЫ
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субъектілер мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп (дайындап, жасап) шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімінің өзіндік құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі. Бұл орайда шаруашылық субъектінің материалдық құңдылықтарын, ақша қаражаттарын, сондай-ақ басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша атап өтуге болады.
Осы диплом жұмысында «Kraft corporation» ЖШС қаржы – шаруашылық қызметін, оның бухгелтерлік баланс көрсеткішін талдап есептер жүргізілген. Осы диплом жұмысын қорытындылай келе, кез келген ұйымның даму стратегиясы жақсы болу үшін оның қаржы –шаруашылық есебі дәл және нақты жүргізілуі тиіс деген ұсыныс айтамын. Ол үшін келесі шараларды орындау қажет:
— біріншіден, жаңа жоғарғы дәрежедегі техника мен технологияларды пайдалану,соның ішінде бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қажетті соңғы үлгідегі программалар;
— екіншіден осы заманның бухгалтер мамандарының талаптарына сай білікті мамандарды іріктеу;
— үшіншіден бақылау жұмысын арттыру және қаржы шаруашылық есебін дер кезінде қадағалау;
— төртіншіден, қызметкерлер алдында есеп беру.
Дамыған АҚШ және Батыс Европа елдерінде қаржы шаруашылық жұмысты орындауда қазіргі кездегі компьютерлік технологияны қолданумен олар қаражатын жыл сайын екі есе үнемдеуде.
Диплом жұмысының үшінші тарауында Қазақстан бухгалтер мамандары үшін компьютерлік технологияны жетік білудің маңызы қаншалықты зор екендігі айтылады.
Кез келген ұйымның негізгі мақсаты жедел және қатесіз қаржы — шаруашылық есебін дер кезінде орындау. Осы мақсатқа жету үшін біздің ұйымдарға да қаржы шаруашылық есебін жүргізу үшін жаңа ғылыми техникалық прогресстің жетістіктерін дер кезенде енгізу қажет.
Диплом жұмысының негізгі қарастырылу обьектісі болған «Kraft corporation» ЖШС қаржы шаруашылық есебін жүргізетін бухгалтерия бөлімі толық деңгей де болмаса да жеткілікті деңгейде ғылыми техникалық прогрестің жаңа технологияларын қолдануда.
Бүгінгі таңда техникалық прогрестің жаңа технологияларын дер кезінде енгізу көп көлемді қаражатты қажет ететінін ескерсек бұл көрсеткішті жақсы деп бағалауға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарова В.А. Как научиться бухгалтерскому учету. г.Алматы – 2003г.
2. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы-Алматы: Мерей, 2000ж.
3. Құлпыбаев С.,Баязитова Ш.,Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы.- Алматы: Мерей, 2001ж.
4. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы І бөлім, Алматы 2003ж.
5. В.Д.Мельников, Қ.Қ. Ілиясов. Қаржы «Экономика», Алматы 1994ж.
6. Теория бухгалтерского учета. Журнал «Бико — Принт». 2003 г.
