Кіріспе

 

Менің  дипломдық  жұмысымның  тақырыбы  «Кәсіпорындағы  меншікті   құралдардың  есебі  және  жүргізу»  болғандықтан,  оны  толықтай  таратып  жазу  үшін,  мен  «Ембімұнайгаз»  ашық  акционерлік  қоғамын  мысал  ретінде  жарғысы  мен  есеп  саясатын  қарастырып,  оған  қосымша  авторы  В.В. Родостовецтің  «Бухгалтерлік  есеп  теориясы  мен  салалық  ерекшеліктері» деп  аталатын  кітабын,  В.Л. Назарованың  «Шаруашылық  субъектілерінің  бухгалтерлік  есебі»  деп  аталатын  кітабын,  А.П. Салинаның «Бухгалтерлік  есеп  принциптері»  деп  аталатын  кітабын,  Қ.К. Кеулімжаевтің  «Бухгалтерлік  есеп  принциптері»  деп  аталатын  кітабын,  В.Э.  Керимовтың  «Өндірістік  кәсіпорындағы  бухгалтерлік  есеп»  деп  аталатын  кітабын,  П.С. Безруких  редакциясымен  «Бухгалтерлік  есеп»   деп  аталатын  кітабын,  Е.Н. Галанинаның  «Кәсіпорындағы  бухгалтерлік  есеп»  кітабын  және  сонымен  қатар  бюллетень  бухгалтера,  досье  бухгалтера  журналдарын  тағы  да  басқа    материалдарды  қолдандым.

         Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадан түрімен айналысатын шаруашылық субъектілері қайсысыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары, мен алдағы уақыттарда табыс алу мақсатында жұмсаған шығындары және алажақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасының Заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс, және де ол сол субъекті құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестермен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.

         Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстық активінде көрсетілсе, ал капиталдың қаржыландырылу көздері пассивінде көрсетіледі.

         Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай “негізгі” (айналыстан тыс) активтер және “айналыстағы активтер” деп екіге бөледі.

         Негізгі (айналыстан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақмерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан тұрады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.

         Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауар – материалдық қорлар, дебиторлық алажқтар және басқадай активтер жатады.

         Субъектінің мүлкі немесе капиталы оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып мыналар ссаналады:

• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• бөліньеген пайда.

Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал  олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.

Жарғылық қор меншік иесі субъектінің кәсіпорының жарғысында қаралған қызметін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржылардың сомасы болып саналады.

Меншіктің ұйымдық – құқығының нысанына жәнеменшік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы мүмкін: шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік,сенім серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, ашық және жабық акционерлік қоғам)жарғылық капиталы; Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).

Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайқұжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтай құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.

Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың номиналдық құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болатын құн айырмашылығынан туындайды.

Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды қайта бағалағанда олардың құнның өскен сомасынан және тағыда басқалардан туындайды.

Резервтік капитал –кемшекте болуы мүмкін зияндар мен шынымдардың орнын толтыруға арналыпшаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан бөлінген меншікті капиталдың бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының Заңдары мен шаруашылық субъектінің жарғысында қаралады.

Бөлінбеген пайда – шаруашылық субъектінің жалпы табысының барлық шағындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларынан және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.

Меншікті капитал өзінің қалыптасу есебіне байланысты кәсіпорын меншік иелерінің құралдарына ие. Оның көлемі кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесіне байланысты өзгеріп отырады. Ол кәсіпорынның барлық мүлкі мен міндеттемелерінің айырмасы ретінде түсіндіріледі.

Меншікті капитал келесі көздерден құралады және толықтырылады:

• оның құрылуы кезінде меншік иелері салған құралдар есебінен;
• өткен және есепті жылдың таза пайдасы есебінен. Одан құрылтайшыларға төленген девиденттері мен пайдаларын шегеру керек. Таза пайда кәсіпорынның қолданысында қалатын корпаративтік табыс салығын төлегеннен кейінгі табыстың бір түрі;
• басқа заңды және жеке тұлғалардың құрылтайшы ретінде қайтарымсыз салған салымдары есебінен.

Кәсіпорынның меншікті капиталы келесілерден құралады:

• жарғылық капитал;
• меншікті капитал;
• алынған капитал;
• қосымша төленген және төленбеген капитал;
• резервтік капитал;
• төленбеген пайда (жабылмаған зиян).

             Меншікті капиталдың көлемі маңызды аналитикалық көрсеткіш болып табылады. Егерде кәсіпорын кредиторлар алдында міндеттемесі болса, онда бухгалтерлік есептің негізгі теңдігіне байланысты, кәсіпорын мүлкінің құнының жиынтығы меншікті капиталдың көлеміне тең болады. Егер кәсіпорынның міндеттемесі болса, онда оның меншікті капиталынан міндеттемелер сомасын шегергендегі сомаға тең болады. Сондықтан меншікті капиталдың өлемін “таза активтер” деп атайды.1

         Жарғылық капитал – негізінен кәсіпорынның жарғысында анықталған құрылтайшылардың немесе қатысушылардың салымдары есебінен және акцияларды сатудан түскен табыс есебінен құралады. Кәсіпорын капиталының алғашқы көздері. Жарғылық капиталға салынған құралдардың сомасы қайта  құрылған кәсіпорынның бастапқы қызметін қамтамасыз етуі тиіс.

         Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізгенде оның жарғылық капиталы барлық қатысушылардың салымдарының жиынтық сомасына тең және ол құрылтай құжаттарда көрсетіледі. Меншікті капиталдың көлемі кәсіпорын құрылтайшыларымен белгіленеді және сәйкесінше мемлекеттік ұйымдарда тіркеледі. Тіркеуде жарғылық капиталдың көлемін ұлғайту туралы шешімдер қабылданбауы тиіс. Егер оның алғашқы жарияланған көлемі қатысушылар толықтай төлемеген жағдайда. Кредиторлар меншікті капиталдың кемуі туралы шешімді қайтара алады.2

Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталы оның құрылтайшыларының үлестерінен құралады. Жарғылық капиталды құқықтық реттеу оның қызметінде айрықша маңызға ие. Жарғылық капиталдың қызметі үш негізгі категорияға бөлінеді: біріншіден жарғылық капиталға салынған жарналар жаңа құрылған кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін материалдық база болып табылады; екіншіден жарғылық капитал кепілдік сипатқа ие. Шаруашылық серіктестік өзіне тиесілі мүліктер шегінде кредиторлар алдында жауапкершілігі болады; үшіншіден жарғылық капитал қызметі кәсіпорынның әрбір қатысушысының қатыск үлесін белгілейді.

Шаруашылық серіктестік мүлкіне салынған салым болып: ақша құралдары, бағалы қағаздар, материалдық құндылықтар, ақшалай құнға ие мүліктік құқықтар немесе басқадай құқтар саналады. Шаруашылық серіктестіктің қатысушысының салымының құндық бағалау қоғамның құрылтайшыларының келісімі арқылы жүргізіледі және заңмен қарастырылған жағдайда тәуелсіз сараптауға жатады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес шаруашылық серіктестердің құқтары мен міндеттері, құрылу тәртіптері анықталған. Азаматтық кодекстің 58 бабында шаруашылық серіктестерді құрылтайшылардың үлестері жарғылық капиталға бөлінген коммерциялық ұйым ретінде, ал оның қызметінің нәтижесінде пайда болған мүлкі серіктестікке меншік құқығы ретінде тиесілі. Шаруашылық серіктестің жарғылық капиталына жарна болып ақша құралдары, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқтар соның ішінде интелектуалдық меншік және басқадай мүліктер саналады.

Әрбір шаруашылық субъект өзінің құрылу кезінде құрылтай  құжаттары болуға тиісті. Оның басты – Жарғы болып табылады. Құрылтай құжаттарды нотариалдық куәләеніріп Әділет ұйымдарында мемлекеттік тіркеуден өтеді. Субъект жарғысында серіктестіктің құрылтайшыларының жарналарынан құралатын жарғылық капиталды жариялайды. Жарналарды бағалау жақтардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге жатады.

Шаруашылық серіктестіктер келесідей формада құрылуы мүмкін:

• толық серіктестік – жарғылық капиталы оның құрылтайшыларымен белгіленеді. Бірақ белгіленген заңдылық актілерінің мөлшерінен кем болмауы тиіс;
• коммандитті серіктестік – жарғылық капиталдың көлемі белгіленген заңдылық актілерінің мөлшерінен кем болмауы тиіс. Салымшылардың жиынтық мөлшері коммандитті серіктестіктің жарғылық капиталының 50 пайызын құрауы мүмкін;
• жауапккершілігі шектеулі серіктестік – жарғылық капитал мөлшері серіктестік құрылтайшыларымен белгіленеді және белгіленген заңдылық актілерінің мөлшерінен кем болмауы тиіс.

Жарғылық капитал – бұл әртүрлі ұйымдық – құқтық формадағы кәсіпорынның негізгі өнірістік – шаруашылық қызметінің бастапқы капиталы болып табылады.

Жарғылық капитал кәсіпорын меншігін иемденуге, жұмсауға заңды заңдастырылған құққа және сонымен бірге бастапқы өндірістік шаруашылық қызметінің негізгі қаржы көзі болып табылады. Жарғылық капиталдың сомасы кәсіпорынды тіркеу кезінде оның жарғысында көрсетіледі. Жарғылық құрлдарының әсерінен өзгермеуі тиіс.

Жарғылық капиталдың өсуі немесе кемуі жаңа қатысушыларды қосу немесе кемуі жаңа қатысушыларды қосу немесе шығару нәтижесінде жүзеге асырылады. Бұл жағдайда жарғылық капиталдың жаңа көлемін міндетті түрде қайта тіркелуі тиіс.

Жарғылық капиталдың қызметі мен құрылуының қарапайымдылығы құжаттарда белгіленген кәсіпорын меншік иелерінің салымдары негізінде қалыптасқанын есте сақтау керек.

Жарғылық капиталдың қызметі мен құрылуының қарапайымдылығы жәй ғана көз алдау болуы мүмкін. Уақыт өте келе қызығушылық танытқан тұлғаларда сұрақтар туғызуы мүмкін. Жарғылық капиталдың құрамы мен құрылуына немқұрайлы құрау, кей мезгілде кәсіпорын қызметіне әсерін тигізе алады.3

• қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – жарғылық капитал мөлшері жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы сияқты анықталады. Бірақ бұл серіктестіктің қатысушылары оның міндеттемесіне жарғылық капиталдағы өзінің жарнасымен жауап береді;
• акционерлік қоғам – жарғылық капиталы барлық жарияланып шығарылған акциясының номиналдық құнының жиынтығына тең. Бірақ заңдылықтармен белгіленген мөлшерден кем болмауы тиіс. Акцияларға ашық жазылу жарғылық капиталды толық төменге дейін жол берілмейді.4

Акционерлік қоғам жариаланған жарғылық капиталының мөлшері – 5000 еселенген айлық есептік көрсеткіштен кем болиауы тиіс және мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап 30 күн ішінде төленуге тиіс. Артықшылығы бар акциялар жалпы жариаланған акциялардың жалпы сомының 25 пайыздан жоғары емес құрайды,

• еншілес және тәуелді шаруашылық капиталы акционерлік қоғамдардың бір – біріне екі жақты қатысуымен құралады.
• өнлірістік кооператив – жарғылық капиталы кооператив мүшелері салған пайлар есебінен құралады.
• Мемлекеттік кәсіпорындар – оперативті басқаруға немесе шаруашылық иелігінің құқығына негізделіп құралады.
• Коммерциялық емес ұйымдар – басқарушылық, әлеуметтік мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы басқа қызметтерді жүзеге асыру үшін меншік иелерімен қаржыландырылады және құралады. 5

Жарғылық капиталдық құрылуы ұйымды және оның ұйымдық – құқықтық формасын құру мақсатымен байланысты.

Ең алдымен,құрылу және қызметінң мақсатына байланысты заңды тұлғаларды екі топқа бөліп қарастырамыз: коммерциялық және коммерциялық емес кәсіпорындар.

Коммерциялық ұйымдар — өзінің қызметінің негізгі мақсаты пайда табу болып табылады.

Коммерциялық ұйымдар өзінің маманднуынақарай үш түрге бөлінеді: шаруашылық серікткстік және қоғамдар, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар.

Жоғарыда аталған кәсіпорындардың кез-келген қолайлы жағдайда жарғылық қызметін жүзден асыруға және алға қойған мақсаттарын орындауға кірісуіне болады, егерде оның құрылтайшылар жарғылық капиталға жеткілікті қаражат енгізсе.

Басқаша айтқанда жарғылық капитал ұйымның меншікті құралдарының құралуының негізгі көзі және ұйымға оның меншік иелерінің бастапқы салынған құралдардың жиынтығын көрсетілді. Ұйым үшін оның ішінде неғұрлым жиі кездесетін ұйымдық құқықтық форма шаруашылық қоғамдардың жарғылық капиталының құрылуын қарастырамыз.

Шаруашылық қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылар немесе шаруашылық қоғамының қатысушыларымен салынған ақша қаражаттары, материалдардың және басқадай құралдардың есебінен құралады. Сондықтанда бірнеше заңды және жеке тұлғалардың бірікпен меншігін көрсетеді. Әртүрлі кез-келген ұйымдардың жарғылық капиталның құрылуы оның ұйымдық құқықтық формасына қарастан Қазақстан Республикасының Заңымен реттеліп отырады.

Заңды тұлға немесе шаруашылық субъектісі ретінде кәсіпорының меншікті капиталы жалпы кәсіпорынға тиесілі мүліктерінің құнымен анықталады. Меншікті капитал күрделі құрылымға ие. Оның құрамы кәсіпорының ұйымдық құқықтық формасына тәуелді. Меншікті капиталдың құрылымының негізгі бөлігі – жарғылық капитал.6

Кәсіпорының жарғылық капиталы бастапқы шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін қайта құрылған кәсіпорынға бөлінген құралдар сомасын көрсетеді. Оны акцияларды сату немесе тарату есебінен, жеке қаржы салымдары есебінен, мемлекеттік құралдар есебінен, негізгі құралдардан, материалдық емес активетерден және басқадай мүліктерден немесе мүліктік құқтардан құрылады. Сонымен қатар жаңадан құрылған заңды тұлғаның алғашқы материалдық базасы бола отырып, құрылтпайшыларының үлестерін анықтайды және кепілдік сипатқа ие.

Шаруашылық серіктестің жарғылық капиталына жарна ретінде ақша қаражаттар, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқтар, интеллектуалдық құқтар және басқадай мүліктер жатады.

Құрылтайшылардың жарғылық капиталға табиғи түрдегі немесе мүліктік құқық түріндегі жарнасы ақшалай формада барлық  құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе шаруашылық субъектісінің барлық қатысушыларының жалпы жиналысының шешімі бойынша бағаланады. Егерде салынған жарнаның құны эквивалентті жиырма мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен асатын болса, онда оның бағасын тәуелсіз сарапшы бекітеді.

Шаруашылық субъектісінің қайта тіркеу кезінде оның қатысушысының жарнасының ақшалай бағасын бухгалтерлік құжаттармен немесе аудиторлық есептемемен дәлелдеуге болады. Шаруашылық субъектінің құрылтайшылары мұндай бағалаудан кейін бес жыл ішінде субъект кредиторлары алдында жарна бағасының өскен сома шегінде жауапкершілік алады.

Кей жағдайда субъектіге жарна ретінде мүлікті пайдалану құқығын береді. Мұндай жарнаның мөлшері құрылтай құжаттарда көрсетілген бұл мүліктің барлық пайдалану мерзімін есептеп шығарып пайдалану төемін төлеу сомасымен анықталады.

Жеке мүліктік емес құқтар мен материалдық емес заттар түріндегі жарналарды енгізуге болмайды.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің бастапқы жарғылық капиталының мөлшері құрылтайшылар жарналарының жиынтық соммасына тең және серіктестікті мемлекеттік тіркеу үшін құжаттарды көрсеткен күнгі эквивалентті жүз еселенген айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс.

Берілген серіктестіктің қатысушылары серіктстікті тіркеу мерзіміне дейін жарғылық капиталдың  жалпы сомасының 25% көлемін енгізу міндетті. Бірақ жарғылық капиталдық минималді мөлшерінен кем болмауы тиіс. Жалпыжиналыстың шешімі мен бекітілген мерзімде барлық қатысушылар серіктестің жарғылық капиталына үлестерін толық енгізуге тиісті. Мұндай мерзім серіктестік тіркелген күннен бастап бір жылдан аспауы керек. Белгіленген мерзімде үлестерді енгізу бойынша серіктестіктің қатысушысы міндеттемесін орындамаған жағдайда серіктестік қатысушымен енгізілмеген үлес бөлігін меншікті капитал есебінен енгізуге немесе оның енгізген бөлігін дейін жарғылық капиталдық келуін жүргізуге тиісті.7

Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері барлық жарияланып шығарылған акцияларының номиналдық құнының жиынтығына тең және бірдей валютамен, яғни теңгемен көрсетіледі. Жабық акционерлік қоғам үшін қоғамды мемлекеттік тіркеуге дейін жарияланған жарғылық капиталының толық өтелу тәртібі қарастырылған.

Ашық акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталы тіркеу мерзімінде жарияланған жарғылық капиталдың 25%-нен кем емес мөлшерде төленуі тиіс. Жарияланған жарғылық капиталдық минималді мөлшері ашық акционерлік қоғам үшін бес мың еселенгн айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, ал жабық акционерлік қоғам үшін жүз еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде құралады.

Акционерлік жалпы жиналысында анықталған жарияланған санының шегінде акцияларды шығару шарты, мерзімі және саны қоғамның директорлар кеңесінің шешімімен бекітіледі.

Қоғамның шығарған, төленген жарғылық капиталының мөлшері шығарылған акцияларының номиналдық құнның жиынтығына тең. Шығарылған, төленген жарғылық капитал жаңа акциялар шығару жолымен немесе бұрын шығарылған акциялардың құнын жою арқылы өзгеріске ұшырауы мүмкін. Бұл кезде де шығарылған акциялардың номиналдық құнының диынтығы қоғамның түріне байланысты шығарылған, төленген жарғылық капиталүшін бекітілген мөл шерден кем болмауы тиіс.

Қоғамның жарияланған жарғылық капиталын өсіруге барлық шығаруға жарияланған жарғылық капиталын өсіруге барлық шығаруға жарияланған акцияларды төленіп және таратылғаннан кейін жол беріледі., ал кемуі – шығарылған төленген капитал мен жарияланған капитал арасындағы айырма сомасы болуы мүмкін.

Жарияланған жарғылық капиталдық өсуі немесе келуі жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды. Оның минималді мөлшерінен кем болуына жол берілмейді.

Жарияланған жарғылық капиталдық келуін, тек баспасөз құралдарында жариялан бұл туралықоғамның барлық кредиторларына, мақала жарияланғаннан бастап 30 күннен кейін ескерте жасалынады немесе жазбаша ескертпе жасалғаннан кейін жол беріледі. Бұл жағдайда кредитор орындалуға тиісті міндеттемені орындамауға немесе мерзімінен тыс тоқтатуға және келтірілген залалды өтеуді талап етуге құқылы.

Қоғам жәй және артықшылығы бар акцияларды шығара алады.

Акция – акционерлік қоғамның жарғылық капиталындағы акция ұстаушының үлесі куәләндыратын құқық, бағалы қағаз.

Артықшылығы бар акция – бұл жәй акциялармен салыстырғанда бірнеше артықшылығы бар. Мысалы, девиденд алу кезінде белгіленген ерте мезгілде кепілденген мөлшерде артықшылығы бар немесе қоғамның жойылу кезінде қалған мүмкін артықшылық құқы бар. Таратылған артықшылығы бар акциялардың номиналдық құнының жиынтығы қоғамның жарғылық капиталының 25% — нен артық болмауы тиіс.

Акцияны эмиссиялау шарттары, соның ішінде олардың саны, шығару формасы, сондай-ақ осы акциялардың иелерінде  болатын құқығы, қоғамның жарғысында және акцияларды эмиссиялау проспектісінде міндетті түрде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінде белгіленген тәртіппен тіркелуі тиіс. Тіркеу кезінде берілген акцияны шығаруда, оған белгіленген тіркеу нөмері беріледі.

Заңдылықтарға сәйкес акция келесідей акционерлердің құқықтарын куәләндырады:

• дивиденд алуға;
• қоғамның басқарушылық жұмысына қатысуға;
• қоғам жойылғаннан кейін қалған оның белгілі – бір мүмкіне.

Қоғам тек қана аталуы акциялар шығаруға құқылы. Атаулы секциялар қозғалысы, яғни оны ұстаушының ауысуы акционерлік қоғамның акционерлер реестрі деп аталатын арнайы құжатта қатаң тәртіпте белгіленеді. Атаулы акцияны иемденуден болатын құқты, тек қана реестрге жазылып тіркелген акционер немесе оның өкілетті тұлғасы пайдалануы мүмкін.

Акционерлік қоғамның табысы екіге бөлінеді: біріншіден дивиденд төленуге бағытталса, екіншіден бөлінбеген  пайда  ретінде қоғамның өзінде қалады.

Акционерлердің жалпы жиналысы жыл соңында акциялар бойынша дивидендтер төлеу туралы шешім қабылдауға құқылы. Қоғамның акциялар бойынша дивидентері ақшалай және бағалы қағаздармен төленеді. Дивиденд алуға құқы бар акционерлердің тізімін, белгіленген бастапқы дивиденд төлеу күні құрылуы керек. Дивидендтер меншікті капиталдың мөлшері азайғанда немесе қоғам төлемқабілетсіз еп танылған жағдайда төленбейді. Дивиденд төлеу туралы шешім қабылданған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде баспасөз құралдарында хабарлануы тиіс. Дивидендтер дегеніміз – акционерлердің иелігінде болатын акциялардың саны, сомасы мен нерлерінің арасында табыс түрінде бөлінетін акционерлік қоғамның табысының бір бөлігі.

Дивидендтер бойыншаесеп айрысулар есебі үшін 621 “Жай акциялар бойынша есеп айрысулар” шотында жай акциялар бойынша акционерлік қоғамның есеп айрысуы есептелінеді, ол бүкіл акционерлік қоғамның шығарған акциясының басым бөлігін құрайды, 75% және одан да жоғары. Жай акцияның иелері жалпы жиналысына қатысуға, дивиденд алуға құқы бар. Акционерлік қоғам жрйылған кезде жай акциялардың иелері, осы акциялары үшін салынған қаражаттарын олардың номиналдық бағасы бойынша қайтарып алуға құқылы, бірақ артықшылығы бар акциялардың иелерін қанағаттандырғаннан кейін.

622 “Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысулар” шотында артықшылығы бар акциялар бойынша акционерлік қоғамның есеп айрысуы есептелінеді. Оның үлесі жалпы жарғы капиталының 25%-нен аспауы керек. Артықшылығы бар акциялардың иелрі бірінші кезекте дивиденд алуға құқылы, сондай-ақ акцияға салған қаражаттарын, егер акционерлік қоғам жойылса, номиналдық бағада қайтарып алады. Артықшылығы бар акциялардың иелері 10% деңгейінде, дивидендті алдын-ала алуға құқығы бар. Артықшылығы бар акциялар бойынша бұндай кепілденген девиденд төлемдері акцияны шығармастан бұрын олардың жарғысында қарастырылады және дивидентті төлеудің осындай тәртібі де онда тіркеледі. Артықышлығы бар акцияларға төленетін дивидентіңмөлшеріжай акцияларға төленетін дивидендтерден кем болмауы тиіс, егер де ондай қаражаттар болмай алса, ондаол резервтік капиталдың есебінен төленеді.

Егерде акционерлік қоғамда артықшылығы бар акциялардың басымдылығы анықталса, бірақ ол оның жарғысында жазылмаса, онда қоғамның барлық акциясы біртектес категориядағы акциялар болып саналады.

Қоғамның дивиденд бойынша қарызын бухгалтерлік есепте көрсету үшін: директорлар кеңесінің дивидендтерді төлеу туралы шешімі оған негіз болып табылады.

Егерде акционерлік қоғамда дивиденд төлеудің нәтижесінде олардың жарғылық капиталы азаятын болса, онда дивидендке жарияланған капитал толық көлемге төлеуге рұқсат етілмейді.

Жай және артықшылығы бар акциялар бойынша есептелген және төленген дивидендтерге тиісті бухгалтерлік жазба жазылады.

Заңды және жеке тұлғаларға төленетін дивидендтердің төлем көзінен 15% мөлшерлеме бойынша табыс салығы ұсталынады. Қазақстан Республикасында бұрын төлем көздерінен дивиденд салықтары ұсталынатын болса, онда оны ескеруіне құқығы бар, бірақ оны растайтын құжаттары болуы керек.

Жай және артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттерді төлеген кезде, әрбір акционер бойынша есеп айрысу жеке тізімдемеде жүргізіледі.

Акционерлік қоғам құрылтайшылар жиналысында қабылданатын құрылтайшылардың шешімі бойынша жүзеге асырылып қайта құрылу жолымен құрылады. Қоғамның құрылтай құжаты – жарғы болып табылады. Ол қоғам туралы негізгі мағнуматтардан тұрады: акцияларының түрлері және олардың номеналдық құны, жарғылық капитал мөлшері, қызмет түрлері, қоғамды басқару ұйымдарының компитенциясы мен құрылымы және олардың шешімдерін қабылдау тәртібі, филиалдар туралы мәліметтерден және тағы басқалардан. Мемлекеттік ұйымда тір келген акционерлік қоғам заңды тұлға болып табылады. Сонымен қатар қоғамға қатысты қоғамның қатысушыларының міндетті құқтарын куәләндыратын белгілі бір саны бар бөлінген акциялары болады. Ашық және жабық акционерлік қоғамның акцияларын шығару міндетті тіркеуден өткізіледі. Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы оның кредиторларының қызығушылығын қанағаттандыратын қоғам мүлкінің мөлшерімен анықталады.

Акционерлік қоғам ашық немесе жабық акционерлік қоғам бола алады. Жарғылық капиталының мөлшері акционерлік қоғамның жарғысында белгіленеді және белгілі – біртәртіппен өзгеруі мүмкін.

         Кәсіпорындағы жарғылық каиталы меншік формасына қарамастан жарғылық капиталдың есебі мен қозғалысы 50 «Жарғылық капитал» шотында жүреді.

         Акцонерлік қоғам тіркелгеннен кейін тіркелген жарғылық капитал сомасы құрылтайшылардың қоғамға қарызын көрсетеді.

         Акционерлік қоғамның акционерлері акционерлік қоғамның арнайы реестірінде тіркеледі. Реестірді жүргізу тәртібі «акционерлік қоғам туралы» Қазақстан Республикасының заңында белгіленеген.

         Акционерлердің салымдары бойынша есеп айырсудың аналитикалық есебі оларды әрбіреуімен карточка немесе ведомосттерде жүргізіледі. Онда жарғылық капиталға салымдар бойынша қарыздар сомасы, өтеу мерзімі, қарызын өтеуге енгізілген активтер сомасы, өтеу мерзімі, қарызын өтеуге енгізілген активтер сомасы көрсетіледі. Аналитикалық есепті жүргізудің негізі болып құрылтай құжаттар, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің алыс – беріс актісі, төлем апсырмалары, кассалық кіріс ордерлері және тағы басқа жатады. Құрылтайшылардың жарғылық капиталға жарналары бойынша операцияларының синтетикалық есебі тиісті журнал – ордерде жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының “акционерлік қоғам туралы” Заңына сәйкес акционерлердің жалпы жиналысының немесе директорлар кеңесінің шешімімен таратылған акцияларын қайтарып сатып алуға құқылы. Негізінен акционерлердің жалпы жиналысының шешімі қажет. Себебі жарғылық капиталдың келуі жөнінде жағдай туындағанда сатылған акциялардың белгілі-бір бөлігін сатып алу арқылы олардың жалпы көлемін қысқарту мақсатында жүзеге асырылады. Ал директорлар кеңесі сатылған акцияларды қайта сатып алу туралы шешімді олврды алдағы уақытта сату мақсатында қабылдауы мүмкін. Егер акционерлік қоғам жарғылық капиталды кеміту мақсатында акцияларды сатып алу туралы шешім қабылдаса, онда заңдылықтармен бекітілген, айналыстағы қалған акциялардың номеналдық құны жарғылық капиталдың минималді мөлшерінен кемболмауын реттен отыруы қажет.

Акционерлік қоғам акцияларды сатып алу жөнінде шешім қабылдағанда, сатып алу жөнінде шешім қабылдағанда, сатып алатын акциялардың түрлі, санын, категориясын, сатып алу құқын, формасын және төлеу мерзімін анықтап алуы тиіс. Көп жағдайда кационерлер сатып алынған акциялар қолма – қол ақшамен төленеді. Сатып алу мерзімі 30 күннен артуы тиіс. Артықшылығы бар акцияларды сатып алу қоғамның жарғысында қарастырылған немесе акцияның нарықтық бағасы бойынша жүзеге асады.

         Меншікті капиталдың келесі бір түрі резервтік капиал.

         Резервтік капиталды акцинерлік қоғам құррылтай құжаттарына сәйкес өз бетінше құрады. Оны басқа да ұйымдарға құруға болады. Акционерлік қоғамның резервтік капиталы залалдарды жабуға, сондай – ақ қоғамның облигациялары өтеуге және басқа құралдар болмаған жағдайда акцияларды сатып алуға арналған.Резервтік капитал таза табыстың есебінен жыл сайын шегерілу жолымен құрылады. Резервтік капиталды пайдаланған жағдайда оны белгіленген мөлшеріне дейін толықтырылады.

         Резервтік капиталдың қолда бары мен қозғалысы туралы ақпаратты алу үшін 55 «Резервтіккапитал» бөлімшенің шоттары пайдаланылады.

         Акционерлік қоғам меншікті капиталының тағы бір түрі – бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян).

         Бөлінбеген пайда – акцинерлер арасында девиденд түрінде бөлінбегентаза пайда. Көп жағдайда табыстың бұл бөлігі суъектінің мүлкін толықтыруға немесе оның айналым құралдарын толықтыруға пайдаланылады. Бөлінбеген пайдажылдан жылға көбейіп отыруы мүмкін. Ол меншікті капиталдың өскенін көрсетеді. Бөлінбеген пайда акционерлердің шешімдерінің нәтижесі. Бөлінбеген пайда көп жағдайда жарғылық капитал мөлшерінен жоғары болады.

Кәсіпорын басшылығы өздерінің іс әрекеттерін қандай ресурстар жүйесін жүзеге асырылатынын және қандай салаларға капитал салатынын нақты білуі керек. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық ресурстардың көлемінің мәні жоғарлауда. Шаруашылық субъектінің капиталды орналастыруына байланысты оның қаржылық іс — әрекеттерінің нәтижесі анықтайды.

         Капиталдың қолдану барысында мынадай жағдайлар ескерілуі тиіс:

• Капиталдың қалыптасу көзі; құрылымы; құралы; динамикасы;
• Капиталдың мөлшерінің өзгеру факторлары;
• Капиталдың қалыптасуының жеке құрылымдарын және олардың құндық мөлшерлемелерін анықтау;
• Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жоғарылауы кезінде баланс пассивіндегі болатын өзгерістерді бағалау;
• Меншік және қарызға алынған капиталдарының тиімді жолдарын негіздеу.

Кәсіпорын жарғылық капиталының қалыптасуын және орналастырылуын талдау үшін негізгі ақпарат көздері мыналар болып табылады. Соның ішінде есепті жылға жасалған бухгалтерлік баланс, пайда және шығындар туралы есептеме, ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептеме, бухгалтерлік баланс қосымшалары жатады. Бухгалтерлік есептемелер кәсіпорынның қаржылық қызметі туралы толық және нақты мәліметтерді көрсетуі тиіс. Бухгалтерлік есептеменің дұрыстығын нақтылау аудиторлық қорытындылар бойынша дәлелденеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің капиталының қалыптасу процесі өте күрделі және әртүрлі бағытта берілетін жиынтық процестер формасында көрсетіледі.

Капиталдың қалыптасу негізін талдауға байланысты кәсіпорынның меншік немесе қарызға алынған капиталдың мөлшері және міндетемелерінің көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Капиталдың қалыптасу негізі меншік қаржылық ресурстардың немесе қарызға алынған ресурстардың негізгі құралдардың, құрылғылардың және соған салынған қаржылық салымдарының  айналымына байланысты болады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жарғылық  капитал – «жарғы»  деген  сөзден  алынған – ұйымды  анықтайтын  ережелердің  жиынтығы,  белгілі  бір  ұйымның  атқаратын  қызметінің  тәртібі  немесе  актив  құндарының  екінші  жағынан  көрінуі,  яғни  жарғылық  қорға  салынған  активтердің  жалған  немесе  номиналдық  құны  деп  В. К. Родостовец  өзінің  «Кәсіпорындағы  бухгалтерлік  есеп»  атты  кітабында  меншікті  капитал  туралы  пікірін  білдіреді.   Оның  айтуынша  жарғылық  капитал  акциядарды  орналастырудың  немесе  сатудың,  жеке  капиталын  салудың,  мемлекет  қаражаттарының,  материалдық  емес  активтердің  және  басқа  да  мүліктердің  немесе  мүліктік  құқтарының  есебінен  құралады.  Сонымен  қоса  жарғылық  капитал  жаңадан  құрылған  заңды  тұлғалар  өз  қызметін  бастау  үшін  бастапқы  материалдық  базасы  болып  та  табылады,  ол  құрылтайшылардың  қатысу  үлесін  және  кепілдік  сипатын  анықтайды.  Шаруашылық  серіктестіктің  жарғылық  капиталына  салынатын  салымдар  ақша  да,  бағалы  қағаздар  да,  мүлік  те,  мүліктік  құқық  та  және  басқа  да  мүліктер  болуы  мүмкін.

Құрылтайшылардың  жарғылық  капиталға  натуралды  нысанда  салынатын  салымдары  немесе  барлық  құрылтайшылардың  келісімі  бойынша  немесе  барлық  құрылтайшылардың  жалпы  жиналысының  шешімі  бойынша  мүліктік  құқығы  ақшалай  бағаланады.

Акционерлік  қоғамның  жарияланған  жарғылық  капиталының  мөлшері  бірыңғай  валютада  көрсетілген  барлық  шығарылған  акциялардың  номиналдық  құнына  тең  болады.  Қоғам  өзінің  шығады  деп  жариялап  қойған  акцияларының  барлығын  немесе  тек  бір  бөлігін  ғана  шығаруы  және  орналастыруы  мүмкін.  Ол  жағдайда  жабық  АҚ  мемлекеттік  тіркеуден  өтпес  бұрын  жарияланған  жарғылық  капиталының  толық  төленуін  қарастырады.  Ашық  АҚ  өзінің  жарияланған  капиталының  кем  дегенде  25% -ын  тіркеместен  бұрын  төлеуі  тиіс.  Акционерлердің  жалпы  жиналысында  анықталған  әрі  жарияланған  санының  шегінде  акцияны  шығарудың  жағдайы,  мерзімі,  саны  директорлар  Кеңесінің  шешімімен  белгіленеді.   Шығарылған  төленген  жарғылық  капитал  жаңадан  шығарылған  немесе  сатып  алынған  және  жойылған  акцияларына  сәйкес  өзгеруі  мүмкін.  Бұл  жерде  шығарылған  акцияның  номиналдық  құнының  жиынтық  сомасы  әрбір  қоғам  типіне  белгіленген  минималді  деңгейден  төмен  болмауы  керек.

Қоғамның  жарияланған  капиталы  түгелдей  төленіп  және  орналастырылып  біткен  соң  ғана,  ұлғайтуға  рұқсат  беріледі;  жарияланған  капитал  мен  шығарылған  капиталдың  арасында  айырмасы  болса,  онда  сол  сомаға  жарғылық  капитал  азайтылады.

Жарияланған  жарғылық  капиталын  ұлғайту  немесе  азайту  туралы  шешім  акционерлердің  жалпы  жиналысында  қабылданады.  Бірақ  оларды  минималді  деңгейден  төмендетуге  рұқсат  етілмейді.

Барлық  кредиторларға  кем  дегенде  30  күн  бұрын  хабарланған  соң,  жарияланған  жарғылық  капиталын  азайтуға  рұқсат  етіледі.  Бұл  жағдайда  кредиторлар  өзінің  алашағын  толық  деңгейде,  әрі  тез  арада  талап  етуге  құқылы.

Қоғам  тек  атаулы  акцияларды  шығаруға  құқы  бар.  Атаулы  акциялардың  қозғалысы,  Яғни  акцияның  өз  ұстаушысының  ауыстыру,  қатаң  тәртіпте  арнайы  құжатта – акционерлік  қоғамның  акционерлердің  тізімінде  белгіленеді.

Капиталдың  қозғалысы  бойынша  ғалым    операциялардың  дұрыс  көрсетілуінің  маңыздылығы  әрбір  кәсіпорын  үшін  зор  екенін  көрсетеді.

Төленбеген  капитал  заңды  және  жеке  тұлғалардың  қоғамның  жарғылық  капиталына  қосқан  үлестері  бойынша  қарыздарының  сомасы  туралы  ақпарат  береді.

Төленбеген  капитал  тек  қана  жалған  капиталды  көрсетеді,  яғни  ол  бар  болғаны  табыс  табуға  арналған  жалған  капиталды  тіркейді,  демек  сол  капиталдарға  иелік  құқығы  бар  екенін  ғана  білдіреді.  Төленбеген  капиталдың  дебеттік  қалдығы  болмаса,  онда  кәсіпорын  өзінің  жарғылық  капиталын  толығымен  қалыптастырғанын  білдіреді.  Төленбеген  капитал  бойынша  аналитикалық  есеп  акционерлер  бойынша  жүргізіледі.

Қайтарылып  алынған  капитал  АҚ  акционерлердің  жалпы  жиналысында  акциялардың  номиналдық  құнын,  не  жалпы  акцияның  шығарылу  көлемін  қысқарту  жөнінде  шешім  қабылдауға  құқылы.  АҚ  заң  актілерінде  белгіленген  тәртіп  бойынша,  алдын-ала  өзінің  барлық  кредиторларын  хабардар  етіп  отыруға  міндетті.  Сонымен  қатар,  АҚ-ның  кредиторлары  қоғамның  тиесілі  міндеттерін  талап  етуге  құқылы.  Егер  мұндай  процедура  оның  жарғысында  алдын-ала  қарастырылмаған  болса,  онда  олар  өз  меншік  капиталын  азайту  үшін,  мүдделі  адамдардың  берген  өтінішінің  негізінде  жасалған  сот  шешімдері  керек.  Бұл  жағдайда  АҚ  өз  акциясын  өз  қызметкерлері  мен   жұмысшыларына  олардың  мүдделілігі  мен  ынталылығын  арттыру  үшін  қайта  сатады.  Сондықтан  өз  акцияларын  нарықтық  айналымға  шығарады.  Акционерлердің  меншігіндегі  акцияларды  айналыстан  шығару  үшін,  не  болмаса  оларды  қайта  тарату  үшін  акционерлерден  қайтып  сатып  алынады.  Қайтып  сатып  алынған  акциялар  номиналдық  құны  бойынша  да,  номиналдық  құннан  жоғары  немесе  төмен  құны  бойынша  сатып  алынуы  мүмкін.  Акционерлерден  сатып  алынған  акцияларды  сатқан  кезде  қоғамның  жарғылық  капиталы  өзгермейді.  Қоғам  келесі  жағдайда  акцияларды  сатып  алуға  құқығы  жоқ:

• қоғамның эмитенттелген  акциялары  толық  төленгенге  дейін;
• қоғамның шығарылған  жарғылық  капиталы  қайтып  сатып  алынған  нәтижесінде,  тиесілі  қоғам  типтері  үшін  шығарылғаны  жарғылық  капиталының  минималді  деңгейінен  кем  болса;
• қоғам акцияны  қайтып  сатып  алған  шақта  төлем  қабілеттілігі  жоқ  болса  немесе  акцияны  сатып  алған  соң  сондай  жағдайға  тап  болатын  болса;
• акцияны сатып  алатын  кезінде  қоғамның  меншік  капиталының  көлемі  қоғамның  жарғылық  капиталына  шығарылған  капиталдан  кемболса.

Қайтып  сатып  алынатын  акцияның  саны  бүкіл  қоғамның  шығарған  акциясының  25%-нен  немесе  қоғамның  меншік  капиталының  10%-нен  аспауы  керек.

Қоғамның  акциясын  сатып  алу  туралы  мәселесі  сол  қоғамның  жалпы  жиналысында  шешіледі,  осындай  шешім  шыққан  соң  отыз  күн  ішінде  аталған  шешімді  жүзеге  асыруға  болады.  Сатып  алынған  акцияны  қоғамның  ұстаушы  реестріне  енгізеді.

Қосымша  төленген  капитал – бұл  дегеніміз  АҚ  өз  акцияларын  олардың  номиналды  бағасынан  жоғары  баағаға  сату  нәтижесінде  түскен  сомасы,  эмиссиялық  табысы.

Қосымша  төленбеген  капитал – капиталдың  бұл  түрі  құнсыздануға  байланысты  негізгі  құралдарды,  инвестицияларды  және  басқа  активтерді  қайта  бағалаудан  алынған  капиталдың  қалдықтары  мен  қозғалысы  туралы  ақпарат  береді.

Резервтік  капитал – АҚ-ның  таза  табысының  есебінен  қалыптасатын  меншікті  капиталдың  бір  бөлігі.  Резервтік  капитал  субъектінің  негізгі  қызметінен  алынған  зияндарын  жабуға  және  ағымдағы  табыс  жеткіліксіз  болған  жағдайда,  дивидендтер  төлеуге  пайдаланылады.

Бөлінбеген  табыс  есеп  берілетін  жылда  пайда  болған  бөлінбеген  табыс  немесе  жабылмаған  зиянның  сомасының  қолда  бары  және  қозғалысы  туралы  ақпарат  жинақтауға  арналған.

Жиынтық  табыс  есепті  кезеңнің  жиынтық  табысын  немесе  зиянын  есепке  алу  үшін  жыл  ішіндегі  әртүрлі  қызмет  түрлерінен  түскен  табыстан,  жыл  бойы  жалпы  алынған  табыстан  алынатын  шығыстар  жинақталады  деп  өз  көзқарасын  тұжырымдайды.

Келесі  бір  ғалымның  пікіріне  сүйенсек,  «бухгалтерлік  есеп  принципі»  деп  аталатын  кітабында  Қ. К.  Кеулімжаев  меншікті  капиталға  төмендегідей  түсініктеме  береді. 

Қазақстан  Республикасының  заңына  сәйкес  кәсіпорындар  өзінің  құрылу  барысында,  яғни  шаруашылық  қызметпен  айналысу  үшін  белгілі  бір  мөлшерде  мүліктерге  ие  болуы  тиіс.  Осы  жоғарыда  аталған  мүліктердің  ақшалай  өлщемге  айналдырылғандағы  жиынтығы-ұйымның  меншікті  капиталы  болып  саналады.  Кәсіпорын  алғашқы  құрылған  кезде  оның  капиталы  Қазақстан  Республикасы  заңында  қаралған  мөлшерден  кем  болмауы  тиіс  және  де  рол  сол  ұйымның  құрылтайшыларының,  акционерлерінің  ақшалай,  заттай  және  басқадай  түрде  қоғамға  қосқан  үлестерінен  құралады.  Бұл  сома,  яғни  кәсіпорынның  капиталы  осы  ұйымның  қызметі  барысында  танқан  таза  пайдасы  жәнебасқа  да  көздерден,  тегін  түскен  мүліктер  мен  ақшалай  қаржылар  өсін  отырады.

Жалпы  кәсіпорынның  есебін  жүргізу  барысында  жұмыс  істеп  тұрған,  қызмет  атқарушы  яғни  қолданыстағы  капиталы  және  оның  құрамы  мен  құрылымы  бухгалтерлік  баланстың  активінде  көрсетілсе,  ол  капиталдың  қаржыландыру  көздері  баланстың  пассивінде  көрсетіледі.

Ұйымның  барлық  мүлкі  айналыстан  тыс  және  айналыстағы  активтер  болып  екіге  бөлінеді.  Мүліктерді  қызмет  атқаруына  қарай  негізгі  активтер  және  айналымдағы  активтер  деп  екіге  бөледі.

Негізгі  активтер  негізгі  құралдардан,  материалдық  емес  активтерден,  қаржылық  ұзақ  мерзімді  инвестициялардан,  аяқталмаған  құрылыстан  құрылады.  Жалпы  айналыстан  тыс  актвтер  қоғамның  материалдық-техникалық  базасын  жасауға  және  дамытуға  арналған.

Ал  айналымдағы  активтер  кәсіпорынның  қызмет  атқару  барысында  пайда  табуға  негізделген.  Соған  сәйкес  олардың  қатарына  ақша  қаражаттары,  қысқа  мерзімдік  қаржылық  салымдар,  тоуар-материалдық  қорлар,  дибиторлық  борыштар  және  басқа  да  активтер  жатады.

Кәсіпорын  мүлкі  оның  негізгі  құралдары  мен  айналымдағы  қаржыларының  құнынан  құрылады.  Ұйымның  меншікті  капиталының  көздері  болып  мыналар  саналады:

• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• бөлінбеген пайда.

Кәсіпорындар  өздерінің  қызмет  атқару барысында  меншікті  қаржыларынан  басқа  қарыз  қаражаттарында  пайдаланады.  Ал  олардың  қатарына  қысқа  және  ұзақ  мерзімді  несиелер,  қарыздар,  алынған  аванстар  және  басқа  да  кредиторлық  борыштар  жатады.

Жарғылық  қор  меншік  иесінің  жарғысында  қаралған  қызметтерін  қамтамасыз  ету  үшін  инвестициялық  қаржылардың  сомасы  болып  табылады.

Жарғылық  қор  мөлшері  ұйымның  жарғысында  және  басқа  да  құрылтайшылық  құжаттарында  белгіленген,  үкіметтің  атқарушы  органдарында  тіркелуі  керек.  Оның  мөлшері  құрылтайшылық  құжаттарға   тиісті  өзгерістер  енгізілгеннен  кейін  ғана  өзгеруі  мүмкін.

Қосымша  төленген  капитал – қоғамның  өз  акцияларын  олардың  атаулы  құнынан  артық  бағаға  сатқан  жағдайда  пайда  болған  құн  айырмашылығынан  туындайды.

Қосымша  төленбеген  капитал – кәсіпорын  өзінің  меншігіндегі  негізгі  құралдары  мен    инвестицияларынқайта  бағалаған  уақыттағы  олардың  құнының  өскен  сомасынан  және  тағы  басқа  жағдайлардан  туындайды.

Резервтік  капитал – келешекте  болуы  мүмкін  зияндармен  шығындардың  орнын  толтыруға  арналып  кәсіпорынның  өзінің  таза  табысынан  бөлінген  меншікті  капиталының  бір  бөлігі.  Резервтік  капиталдың  мөлшері  мен  құрылу  тәртібі  Қазақстан  Республикасының  заңдары  мен  ұйымның жарғысында  қаралады.

Бөлінбеген  пайда – кәсіпорынның  жалпы  кірісінен  барлық  жұмсалған  шығындарды  басқадай  бағыттарға  пайлдаланған  сомаларды  шегеріп  тастағандағы  қалған  бөлігі  болып  табылады.  Осылай  Қ. К. Кеулімжаев  өзінің  кітабында  меншікті  капиталға  қысқаша  сипаттамасын  білдіреді.

Сонымен  қатар,  Ф. С. Сейдахметов  «Қазіргі  заман  бухгалтерлік  есебі»  атты  еңбегінде  меншікті  капитал  туралы  пікірін  келесідей  сипаттап  жазады.  Меншікті  капитал,  дейді  автор,  өзінің  қалыптасу  себебіне  байланысты  кәсіпорын  меншік  иелерінің   құралдарына  ие.  Оның  көлемі  кәсіпорынның  қызметінің  қаржылық  нәтижесіне  байланысты  өзгеріп  отырады.  Ол  кәсіпорынның  барлық  мүлкі  мен  міндеттемелерінің  айырмасы  ретінде  түсіндіріледі.  Меншікті  капитал  келесі  көздерден  құралады  және  толықтырылады:

• оның құрылу  кезінде  меншік  иелері  салған  құралдар есебінен;
• өткен және  есепті  жылдың  таза  пайда  есебінен;
• басқа заңды  және  жеке  тұлғалардың  құрылтайшы  ретінде  қайтарымсыз  салған  салымдары  есебінен.

Кәсіпорынның  меншікті  капиталы  келесілерден құрылады:  жарғылық  капитал,  төленген  капитал,  алынған  капитал,  қосымша  төленген  және  қосыиша  төленбеген  капитал,  резервтік  капитал  және  бөлінбеген  пайдадан  тұрады.

Меншікті  капиталдың  көлемі  маңызды  аналитикалық  көрсеткіш  болып  табылады.  Егерде   кәсіпорын  кредиторлар  алдында  міндеттемесі  болмаса,  онда  бухгалтерлік  есептің  негізгі  теңдігіне  байланысты,  кәсіпорын  мүлкініңқұнының  жиынтығы  меншікті  капитал  көлеміне  тең  болады.  Сондықтан  меншікті  капитал  активтерін  «таза  активтер»  деп  атайды.

«Бухгалтерлік  есеп принципі»  деп  аталатын  кітаптың  авторы  А. П. Салина  меншікті  капиталға  байланысты  өзінің  тұжырымында,  ғалым  жарғылық  капитал – негізінен  кәсіпорынның  жарғысында  анықталған  құрылтайшылардың  нмесе  қатысушылардың  салымдары  есебінен  және акцияларды  сатудан  түскен  табыс  есебінен  құрылады.  Кәсіпорын  капиталының  алғашқы  көздері.  Жарғылық  капиталға  салынған  құралдардың  сомасы  қайта  құрылған  кәсіпорынның  бастапқы  қызметін  қамтамасыз  етуі  тиіс.

Кәсіпорынды  мемлекеттік  тіркеуден  өткізгенде  оның  жарғылық  капиталы   барлық  қатысушылардың  салымдарының  жиынтық  сомасына  тең  және  ол  құрыотай  құжаттарда  көрсетіледі.  Меншікті  капитал  көлемі  кәсіпорын  құрылтайшыларымен  белгіленеді  және  сәйкесінше  мемлекеттік  ұйымдарда  тіркеледі.  Тіркеуде  жарғылық  капиталдың  көлемін  ұлғайту  туралы  шешімдер  қабылданбауы  тиіс.  Егер  оның  алғашқы  джарияланған  көлемі  қатысушылар  толықтай  төлемеген  жағдайда.   Кредиторлар  меншікті  капиталдың  кемуі  туралы  шешімді  қайтара  алады  дейді  ғалым.  Автор  өзінің  басты  назары  серіктестіктерге  аударған.

«Шаруашылық  серіктестіктердің  бухгалтерлік  есебі»  деп  аталатын  кітапта,  авторы  В. Л. Назарова  өзінің  пікірін  келесідей  білдіреді.  Ол  шаруашылық  серіктестіктерді  құрылтайшылардың  үлестері  жарғылық  капиталға  бөлінген  коммерциялық  ұйым  ретінде,  ал  оның  қызметінің  нәтижесінде  пайда  болған  мүлкі  кәсіпорынға  меншік  құқығы  ретінде  тиесілі.  Жарғылық  капиталға  жарна  болып  ақша  құралдары,  бағалы  қағаздар,  заттар,  мүліктік  құқықтар,  соның  ішінде  интелектуалдық  меншік  және  басқадай  мүліктер  саналады.

Әрбір   кәсіпорын  өзінің  құрылу  кезінде  құрылтай  құжаттары  болуға  тиісті.  Оның  ең  бастысы – Жарғы  болып  табылады.

Құрылтай  құжаттарды  нотариалдық  куәләндіріліп  Әділет  ұйымдарында  мемлекеттік  тіркеуден  өтеді.  Кәсіпорын    жарғысында  оның  құрылтайшыларының  жарналарынан  құрылатын  жарғылық  капиталды  жариялайды.  Жарналарды  бағалау  жақтардың  келісімі  бойынша  жүргізіледі  және  тәуелсіз  аудиторлық  тексеруге  жатады  деп  айтылған.  В. А. Назарова  АҚ-ның  жарғылық  капиталы  барлық  жарияланып  шығарылған  акциясының  номиналдық  құнының  жиынтығына  тең  болады  деп  жазады.  Бірақта  заңдылықтармен  белгіленген  мөлшерден  кем  болмауы  тиіс  дейді.  Акцияларға  ашық  жазылу  жарғылық  капиталды  толық  төлегенге  дейін  жол  берілмейді.  Акционерлік  қоғамның  жарияланған  жарғылық  капиталының  мөлшері – 5000  еселенген  айлық  есептік  көрсеткіштен  кем  болмауы  тиіс  және  мемлекеттік  тіркеуден  өткен  күннен  бастап,  30  күн  ішінде  төленуге  тиісті.  Артықшылығы  бар  акциялар  жалпы  жарияланған  акциялардың  жалпы  санының  25%-нен  жоғары  болмауы  керек  деп  ғалым  өз  пікірін  нақтылайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Ембімұнайгаз»-дың  Есептеу саясаты.

Казақстан Республикасы Презеденгінің жарлығымен бекітілген  «Бухгалтерлік есеп стандаттары» №1 БЕС-ты , бухгалтерлік есп және қаржылық есептеме принциптеріне сүене отырып жасыланады. Есеп беру кезеніңдегі есептеу саясатының маңызды аспектііісі болып қаржылық есептеменің түсіндірме хаты табылады. Олар мыналар:

• Қаржылық есепті дайындау негізі;
• Салыстыру мәліметтері;
• Қаржылық есептеменің принципін нығайту;
• Ассоциациялаанған кәсіпорынның инвестициясы;
• Шетел валютасынын қайта есептеу ;
• Негізгі құралдар мен аяқталмағған құрылыс;
• Материалды емес активтер;
• Ақша қаражаттарыжәне оның эквиваленттері;
• Дебиторлық борыш;
• Тауарлы-материалдық құндылықтар;
• Заемдар мен ссудалар;
• Төленннуге тиісті есептелінген шығындар және кредиторлық борыштар;
• Резервтер;
• Зейнетқымен қамтамассыз ету міндеттемесі;
• Жал ақысы;
• Жарғылық капитал;
• Табыстың көрінуі;
• Мерзімі ұзартылған табыс салығы.

Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептеменің негізгі  ашылымы.

Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептеменің негізгі ашылымы- қоғамның қаржы есептемесін толықтай құру үшін қолдаанылады : бухгалтерлік баланс , қаржылық-шаруашылық нәтижесі туралы есептеме , ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептеме , түсіндірме хат , түсіндірме хаттың және қаржылық есептемедегі жалпы мәлімттеріне сәйкес мәліметтер келіу тиіс. Бухгалтерлік баланстің ағымдық активтері , яғни қысқа мерзімді дебиторлық қарыз келісім-шартта көсетілген мерзімнен бір жылдан аспайтын уақыт ішінде өтелетін борыш ретінде көрсетілуі тиіс.

 

Негізгі құралдардың есебі.

Негізгі құралдар- деп өндірісте ұзақ уақыт бойы пайдаланып өзінің бастапқы заттай нысанын сақтай отырып , құнын шығарлыған өнімге, орындалған жұмысқа , көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде аустыратын еңбек құралдарың , яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдардың есебі №6 «Негізгі қорлар есебі» — деп атылатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі. Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік , жер учаскілірі , үйлер мен ғимараттар, машиналар мн жабдықтар , өлшеуіш және реттеуіш аспаптарымен құралдары , есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың программалық құралдары , көлік тасымалдау және олардың программалық құралдары , көлік тасымалдау құралдары және тағы да басқалары жатады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны.

Есептемеде негізгі құралдар бастапқы құнмен есепке аалынады . Яғни: негізгі құралдарды сатып алу немесе шығарудағы өндірістік шығындардын нақты құны.

-төленген және қайтарылмайтын салықтар мен жинақтар;

-құрылыс үшін алынған негізгі құралдарға несиелік пайыз;

-жеткізуге , қондыруға , эксплуатацияға жұмсалған шығындыр.

Қаржылындарлынған жал ақысы талаптарына сай жалға алынған негізгі құралдардың құны №17 «Жал ақысы есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес анықталанады . Қайта бағалауға жататын негізгі құралдарағымдық қүнмен есепке алынады . Негізгі құралдырдың бастапқы және ағмдық құнының көбеюі мыналардан тұрады:

-негізгі құралдырды қайта бағалау;

-негізгі құралдарға күрделі қаржы салымы.

Негізгі құралардың бастапқы және ағымдық құнының азаюы мыналардан тұрады:

-негізгі құралардың есепті кезеңіндегі ағымдық құнын тікелей қайта бағалау.

Қайта бағалау.

Негізгі құраларды қайта бағалау Қазақстан Республикасының заңына және қатысушыларының жиналысында келісілген уақытта жүргізіледі. Негізгі құралдарды қайта бағалау уақыты, жүргізу тәртібі қоғам Президентінің жарлығымен бекітілееді . Негізгі Құралдарды қайта бағалау нәтижесі қаржылық есептемеде ағымдық құнмен көрсетіледі. Негізгі құалдарды қайта бағалау сомасы бөлінбеген табыс шотына көшіріледі. Мұндай берілген операцияға төмендегі корреспонденциялық шоттар берілген:

Дт541 «Негігі құралдарды қайта бағалаудағы қосымша төленбеген капитал».

            Кт561 «Есепті жылдағы бөлінбеген табыс».

Амортизация есептеу тәсілдері.

Активтердің амортизациясын есепт еу қызмет ету мерзіміне байланысты тікелей әдіспен есептен шығарылады. №6 БЕС-да негізгі құралдардың түрлеріне қарай амотизацияны әртүлі әдістермен есептейді:

— бір қалыпты тікелей есептен шығару құны;

— орындалған жұмыстың көлеміне байланысты пропорцияналды есептен шығару ;

• жылдамдатып есептен шығару;
• қалдықтың азаюы;
• куммулятивтік әдіспен  есептен  шығару;

Амортизациялауға  жатпайтын  негізгі  құралдар:

• жер, библиотека  қоры,  музей  құндылықтары,  жалпы  автокөлік  жолдары;
• реконструкциялық немесе  техникалық  қайта  жарақтандырылған  негізгі  құралдар;
• қарапайым актімен  бекітілген  толықтай  тоқтатылған  негізгі  құралдар;
• ағымдық жалға  алынған  негізгі  құралдар;
• монтаждауға арналған,  бірақ  әлі  орнықтырылмаған  қондырғылар;
• ұрланған немесе  іздеу  кезінде  баланстан  алынып  тасталған  негізгі  құралдар;
• қоймадағы басы  артық  негізгі  құралдар;
• аяқталмаған күрделі  құрылыстағы  негізгі  құралдар.

Негізгі  құралдарды  түгендеу.

Негізгі  құралдарды  түгендеу  №24  БЕС-ның  «бухгалтерлік  қызметті  ұйымдастыру»  стандартына  сәйкес  жүргізіледі.  Негізгі  құралдарды  түгендеу  нәтижесі  түгендеу  біткен  уақытта  көрінеді.

Негізгі  құралдармен  материалды  емес  активтердің  тозуы

Өндіріс  процесіндегі  материалды  емес  активтер  мен  негізгі  құралдардың  тозуы  қоғамның  белгіленген  нормасы  бойынша  есептелінеді

Негізгі  құралдарды  жөндеу:

• Негізгі құралдарды  шаруашылық  тәсіл  арқылы  күрделі  және  ағымдық  жөндеуден  өту;
• Негізгі құралдардың  мердігерлік  тәсіл  арқылы  күрделі  және  ағымдық  жөндеуден  өтуі;
• Күрделі және  ағымдық  жөндеуге  қажетті  материалдар.

Инвестициялық  есептеу  саясаты

Қаржылық  инвестицияның  бухгалтерлік  есебі  бас  шоттар  жоспарының  40-бөлімшесінде,  яғни  №8  БЕС  «Қаржылық  инвестицияның  есебі»  1997  жылдың  1-ші  қаңтарында  көрсетілген.  Инвестицияның  басқа  түрлері  бас  шоттар  жоспарының  14  бөлімшесінде  немесе  №13  БЕС  «Еншілес  серіктестіктердің  инвестициялық  есебі  және  қаржылық  есептеменің  ұзартылуы»,  №14  БЕС  «Тәуелді  серіктестіктердің  инвестициялық  есебі»  1998  жылдың  1-ші  қаңтарынан  бастап  енгізілді.

Қаржылық  инвестиция  пайдалану  мерзіміне  байланысты  мынадай  категорияға  бөлінеді:

1. Қысқа мерзімді – бір  жылға  дейінгі;
2. Ұзақ мерзімді – бір  жылдан  астам  уақытқа  дейінгі.

Қоғамның  қаржылық  инвестицияларды  қолданудың  негізгі  мақсаты:

1. Табыс көру  (дивтденд,  пайыз)
2. Инвестицияланған капиталдың  өсімі;
3. Пайдалы коммерцияны  алу.

Әрбір  инвестиция  сату  немесе  сатып  алу  және  құрылтай  келісім  шарты  бойынша  жасақталады  (акция,  облигация,  пай,  үлес).

Еншілес  кәсіпорындар – қоғамның  инвестициялық  үлесі  жарғылық  капиталда   50%-дан  жоғары  болуы  тиіс.

Біріккен  бақылаудағы  заңды  тұлғалар – қоғамның  инвестициялық  үлесі  жарғылық  капиталда  20%-ды  құрайды.  Жыл  сайын  1-ші  қаңтарда  инвестицияны  есептейді (түгендейді).

Тоуарлы-материалдық  құндылықтардың  есебі:

«Ембімұнайгаз»  ААҚ  тоуарлы-материалдық  құндылықтарының  бухгалтерлік  есебі  қаржыөшаруашылық  қызметтегі  қолданылатын  жұмысшы  шоттар  жоспарына  сәйкес  топтастырылады.  Төмендегі  шоттар  бойынша:

20- Материалдар:

• шикізаттар мен  материалдар  (шикі  мұнай);
• негізгі материалдар;
• химреактивті және  реагентті;
• бала бақша  және  басқадай  бөлімдерді  тамақтандыру;
• негізгі құралдардың  істен  шығып  қалуына  байланысты  келіп  түскен  материалдар;
• халықтардың қажеттілігін  қамтамасыз  ету  үшін  өткізілетін  өндірістік  қалдықтар  материалдар;
• қайта өңдеуге  жіберілген  материалдар;
• құрылыс материалдары  және  басқалары;
• мамандар киімі,  жеке  қорғану  құралы;
• қолдануға берілген  мүліктер;
• өндірісте қызмет  көрсету  үшін  қолданылатын басқадай  материалдар;
• сырттан келген  жанар-жағар  май;
• өзіндік өндіріс  жанар-жағар  майы;
• технологияға қажет  жанар-жағар  май  және  т. б.
  • Аяқталмаған өндіріс:
• негізгі аяқталмаған  өндіріс;
• өзі өндірген  жартылай  өнімдері;
• Басқадай аяқталмаған  өндіріс.
  • Тоуарлар:
• негізгі өндірістің  дайын  өнімі;
• қосымша өндірістің  дайын  өнімі;
• сатып алынған  тоуарлар (мұнай  өнімдері);
• сатып алынған  тоуарлар (ұн,  азық-түлік және т. б.)
• басқадай тоуарлар.

Құралдар,шаруашылық мүліктер,мамандар киімі,жеке қорғану құралы есебінің маназы.

Негізгі, қосымша,қамтамассыз ету өндірісінде және жалпы

Шаруашылық мақсатқа қолданылатын және қолдану мерзімі бір жылдан аспайтын құлдар,шаруашылық мүліктер-20103

«Шикізат және материалдар»шотында жүргізіледі.

Мамандар киімі,жеке қорғану қуралы,қуралдар қолдануға

Берілген мүліктер осы кезең ішіндегі өндірістік және

Жалпышаруашылық шығындарға сәйкес есептен шығарлады.

Жоғарыда көрсетілген тауарлы-материалдық құндылықтардың көлемі мен сомасының есебі төмендегі баланстан тыс шоттарда жүргізіледі:

01001 «Қоймашы міндеттемесіндегі материалдар»:

01101 «Қызметкерлер міндеттемесіндегі материалдар»:

Бұл материалдар қызметшілерге тізім бойынша берілгенде бухгалтерияда және цех қоймасында әрбір жұмысшығы жеке-жеке есеп карточкасы ашылады.Материалдың есептеп шығуы жұмысшыларға жаңадан берілген материалдар жұмысшының жәке есеп  карточкасында жасылып,01101 «Жұмысшылар міндеттемесіндегі материалдар»  шотында жүргізледі.01001 «Қоймашы міндеттемесіндегі материалдар» шотындағы жұмысшыларға берілген материалдар тізімімен есептен шығару актісіне сәйкес жүзеге асырлады.

                Өндірілген өнімнің және көрсетілген қызметтің     

                       өзіндік құны және калькуляциясы

Тауарлы — материалдық құндылықтарды өңдеуге жұмсалған шығындарға табиғи ресурстар,энергия,еңбек ресурстары,материалдар жанар-жағар май және өнім бірлігін өндіруге жұмсалған шығындар экономикалық маңыздылығына қарай мындай элементтерге топтастырылады:

• материалдық шығындар:
• енбекақы шығындары:
• еңбекақы ұсталымдары:
• материалды емес активтердің және негізгі құралдардың тозуы:
• негізгі құралдарды жөндеу:
• коммуналдық қызмет:
• басқадай үстеме шығыстар.

«Жанар — жағар май» — технологиялық,өндірістік шаруашылық

қызметіне қажетті жанар — жағар майды сырттан сатып алуға жұмсалған шығындар.

«Жарық» —  кәсіппорынның шаруашылық, технологиялық, өндірістік қажеттілігіне жұмсалған жарықтың барлық түрлерін

сатып алуға кеткен шығындар. Осы  айтылған мәліметтерге байланысты  құжаттарды келесі  беттен  қараңыз.

         Акша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп

«Ақша қаражаттарының қозғалыс туралы есеп »№4 БЕС

тарымен және қаржылық есептеменің методикалық мінездемесіне сайкенс құрылады.

Операциялық қызмет – аұша қаражаттарының операциялық қызметінің қозғалыс есептемеде тікелей әдеспен көрсетіледі.

Тікелей тәсілмен ақша қаражаттарының ңегізгі түрлерінің түсүі және төленуі  көрсетіледі.  

                             Инвестициялық қызмет.

Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттары қозғалысына мыналар жатқызлады:

1)Ақша қаражаттарының түсімі

—  еншілес,біріккен,тәуелді заңды тұлғалардың барлық үлесте-  

   рінің сатылуы:  

—  қаржылық инвестицияның өтімі:

—  матириалды емес активтер, негізгі құралдар және басқадай

   ұзақ мерзімді активтердің өтімі:

—  басқа заңды тұлғадан несие алу:

—  басқадай түсімдер,соның ішінде дивидентер.

2) Ақша қаражаттарының жұмсалуы

—  еншілес, тәуелді, біріккен заңды тұлғалардың үлестерін                                                                     

   сатып алу:

—  қаржылық инвестицияның сатып алу:

—  басқадай заңды тұлғарға  несие ұсыну:

—  матириалды емес активтердің, негізгі құралдардың және    

   басқада ұзақ мерзімді активтерді сатып алу :

—  басқада төлемдер.

                                  Қаржылық қызмет.

Қаржылық қызметтегі  ақша қаражаттары қозғалысы  операциясына ақша қаражаттарының келіп түсуі жатқызылуы  

мүмкін.Олар мыналар : 

—  акция және басқадай бағылы қағаздарды  шығару :  

—  банктік несие  алу :

—  басқадай түсемдер.

Ақша  қаражаттырының  жұмсалынуы :

—  банктік несиенең өтелуі :

—  өз акцияларын  иемдену.

Түсіндірме хаттағы ақша қаржаттарының  қозғалысы туралы

есептеменің  ашылымы.

Ақша қаржаттарының қозғалысы туралы  қаржалық есептемеге  түсіндірме  хатында инвестициялық,  операциялық

және қаржылық  қызметі ашылуы  тиіс.Тәуелді, біріккен, еншілес  кәсіпорындар үлес терін сатып алу, сату қатынасы:

—  сату немесе сатып алудың жалпы  құны :

—  жалпы құнының  быр бөлігін сату және сатып алуға төленген ақша қаржаттары :

—  заңды тұлғаған сатылған немесе сатып алуға төленген  ақша

қаржаттарының сомасы:

Жылдам айналымға түсетің және қысқа мерзем ішінде өтелінетін бөлімдер бойынша ақша қаражаттарының түсуі мен төленуі. Яғни :

—  меншік иесі атынан төленетін жал ақысы;

• қаржылық инвестициялық сату және сатып алу;
• банктік депозиттерді  төлеу  және  қайтару;
• қысқа мерзімді  заемдар.

 

                                 Еңбекақы  шығындарының  есебі

         Еңбекақы  шығындарының  элементтеріне  төмендегілер  жатқызылады:

     —  қоғамдық  жүйе  көрсетілген  мөлшерде  және  нақты  орындалған  қызмет  көлеміне  байланысты  еңбекақы  төлеу;

     —   қызметкерлерге  жаңа  техникалық  қауіпсіздікті  сақтағаны  үшін,  зауытаралық  жарыстарға  белсене  қатысуы,  маңызды  қызмет  көрсеткені  және  үлкен  жетістіктерге  жеткені  үшін  сыйақылар  төленіп  отырады;

    —   түнгі  сменада,  мейрам  күндері  үшін  қосымша  ақы  төленеді.

        Еңбекақыдан  шегерілетін  ұсталымдар:  еңбекақы  сомасынан  заңда  көрсетілген  нормаға  сәйкес  әлеуметтік  салық  ұсталынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Ембімұнайгаз»  компаниясы  Қазақстан  Республикасында  тіркелген  ашық  акционерлік  қоғам  болып  табылады.

«Ембімұнайгаз»  ААҚ  Батыс  Қазақстан,  Атырау  қаласы,  Уалиханов  көшесі 1  адресі  бойынша  тіркелген  кеңсесі  бар.  Компания  1999 жылы  30 маусымдағы  жағдайына  байланысты  «Ембімұнайгаз»  ААҚ-ы  мен  «Теңізмұнайгаз»  ААҚ-ның  бірігуі  нәтижесінде  1999жылдың  1  шілдесінде  құрылды.  Бірігуден  кейін  екі  компанияның  активтері мен міндеттемелері олардың баланстық құны бойынша «Ембімұнайгаз» ААҚ  беріледі. Қоғамның  негізгі бағыттарына  жол  берсек,   компанияда он операциондық  бөлімшеден тұрады. Олар ішкі мұнайды  өндіруге  және сатуға  немесе басқадай өндіру бөлімшелерімен кәсіпорынға қызымет көрсетуге мамандандырылған.  Компания 24 басқа операциондық  бөлімшеден  тұрады.

«Ембімұнайгаз»  ААҚ  39  кен  орнын  ашты.  Компания  келесідей  кен  пайдалану  келісім-шартын  жасады:  1995 жылы  8 желтоқсаннан  Кенбай  кен  орны  бойынша  25  жылға,  1997 жылы  28  мамырда  Новобогат  кен  орнының  оңтүстік-шығыс  бөлігі бойынша  20 жылға,  1998 жылы  13  тамызда  кен  орындары  бойынша  20  жылға,  1999 жылы  12  мамырда  Тайсойған  лицензиялық  учаскесі  бойынша  31  жылға,  2000 жылы  3  наурызда  15  мұнай  кен  орны  бойынша – соның  ішінде  2  кен  орны  5 жылға,  12  кен  орны  20  жылға,  және  1  кен  орны  бойынша  25  жылға  жасалынды.  Барлық  келісім-шарттар  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  ұйымдарымен  жасалған.

Негізгі  экономикалық  техникалық  көрсеткіші:

Мұнай  өндіру  жоспары  101,2%  орындалған,  жоспардан  жоғары  өндірілгені  31,5 мың  тонна  мұнайды  құрайды.  Сәйкесінше  мұнай  тапсыру  жоспары  101,7%  орындалды  және  жоспардан  жоғары  тапсырылғаны  44,07  мың  тонна  мұнайды  құрайды.  Бағыттас  газ  98  млн. м3  өндірілді.

Көрсетілген  қызметтің  өзіндік  құны – 22148906  мың  теңгені  құрайды.

Жиынтық  табыс – 34511268  мың  теңге  құрады.

Кезең  шығындары – 19711336  мың  теңге  құрады.

Сату  бойынша  шығындар – 11273215  мың  теңге  құрады.

Жалпы  және  әкімшілік  шығындар – 8300686  мың  теңге.

Проценттер  төлеу  шығындары – 137435  мың  теңге.

Негізгі  қызметтен  түскен  табыс (мұнай,  мұнайөнімдерін  және  тоуар-материалдық  құндылықтарды  сату)  — 14799932  мың  теңге.

Негізгі  емес  қызметтен  түскен  табыс – 2933578  мың  теңге.

Салық  салынғанға  шейін  табыс – 11866354  мың  теңге.

Салық  салынғаннан  кейін  қарапайым  қызметтен  түскен  табыс – 3834506  мың  теңге.

Үлестік  қатысудан  табыс – 649248  мың  теңге.

Таза  табыс – 4476560  мың  теңге  құрады.

Қоғамның  01.01.2004 жылғы  жағдайы  бойынша  активтерінің  есептік  бағасы – 86868598  мың  теңге  құрады.

Ұзақмерзімді  активтер – 67791887  мың  теңге,  соның  ішінде:

Материалдық  емес  активтердің  қалдық  құны – 2156389  мың  теңге.

Аяқталмаған  құрылыс – 850514  мың  теңге.

Тәуелді  серіктестіктерге  инвестициялар – 1441509  мың  теңге.

Басқадай  инвестициялар – 152138  мың  теңге.

Дибиторлық  қарыз – 406146  мың  теңге.

Мерзімі  ұзартылған  салықтар  бойынша  активтер – 13057  мың  теңге.

Баланс  валютасында  есепті  кезең  соңында  негізгі  құралдардың  үлесі – 72,0%  құрайды.

Қоғам  балансына  негізгі  құралдар  сатып  алу  және  құру  нәтижесінде  түсті.

Есепті  кезең  соңында  материалдық  емес  активтер  бойынша  жинақталған  амортизаиялық  есептеу – 812009  мың  теңге  құрады.

Негізгі  құралдар  бойынша  жинақталған  тозу  есепті  жылдың  соңында – 12439323  мың  теңге  құрады.

Мұнай-газды  активтерге  жататын  негізгі  құралдардың  амортизациялық  сомасы  Қорлар  бағасы  бойынша  Мемлекеттік  комитеттің  дайындаған  қорларды  бағалау  негізінде  өндірістік  әдісті  пайдаланумен  есептелген.  Мұнай-газды  активтерге  жатпайтын  нгізгі  құралдардың  амортизациясы  тең  өлшемді  құндық  есептеу  әдісімен  есептелінеді.

Негізгі  құралдарды  есептен  шығару  кезінде  пайда  болған  табыстар  (зияндар)  таза  табысты  анықтауда  есепке  алынды.

Дибиторлық  қарыз  «басқадай  дибиторлық  қарыздан» (334  шот)   тұрады,   өтеу  мерзімі  20  жылға  алынған  пәтерлер – 406146  мың  теңге.

Ағымдық  активтер – 6591835  мың  теңгені  құрайды.  Олар:

Тоуар – 3369125  мың  теңге,  соның  ішінде:

Мұнай – 1040404  мың  теңге.

Тоуар — материалдық  құндылықтар  есепті  кезең  ішінде  ФИФО  әдісі  бойынша  бағаланды.Сатылған  және  өндіріске  жіберілген  тоуар-материалдық  құндылықтар  өзіндік  құны  сол  есепті  кезеңнің  шығыны  ретінде  танылып  яғни  оған  байланысты  табыс  танылғанда.

Қысқамерзімді  дибиторвқ  қарыз – 9648917  мың  теңге,  олар:

«алынуға  тиісті  шоттар» (301, 303 шоттар) – 393112  мың  теңге.

«Қазмұнайгаз  ҰК»  консалидациясына  кіретін  негізгі  кәсіпорындар  арасындағы  ішкі  операциялар  бойынша  қарыздар – 4899856  мың  теңге.

  «Алдағы  кезең  шығындары» (341-343  шоттар) – 10437  мың  теңге  аренда,  лизинг  және  жазылуды  қоса  алғанда.

«Аванстық  төлемдер» (351-352 шоттар) – 1352623  мың  теңге,  қызмет  және  жұмысты  орындағаны  үшін  алдын-ала  төлемдер.

«Басқадай  дибиторлық  қарыздар»  (322-333, 332-334) – 2992889  мың  теңге,  қайтарылып  алынған  қосымша  құн  салығы,  бюджеттің  қарыздары,  кәсіпорын  қызметкерлерінің  дивидендтері  және  басқадай  операциялар  бойынша  жұмысшылардың  қарыздары.

«Ақша  қаражаттары»  (441, 421-424, 431, 432, 441, 451, 452 шоттар) – 2822902  мың  теңге.

Меншікті  капитал – 67118511  мың  теңгені  құрайды.  Олар:

Жарғылық  капитал – 3971308  мың  теңге  «Қазмұнайгаз» ҰМК  компаниясының  жай  акциясының  85%-ін  иемденеді.  Қалған  үлес  компанияның  қызметкерлері  мен  жеке  және  басқадай  заңды  тұлғаларға  тиесілі.

Қайтабағалау  сомасы (қосымша  төленбеген  капитал (541-543 шоттар) – 28193413  мың  теңге.

Компания  1999 жылы  31  желтоқсандағы  жағдайына  байланысты   негізгі  құралды  қайтабағалау  жүргізді  және  есептен  шығарылған  негізгі  құралдар  бойынща  және  қайтабағалау  бойынша  резерв  құрамында  қозғалысына  сәйкес  жүргізді.

Резервтік  капитал (551-552 шоттар) – 738102  мың  теңге.

Резервтік  капитал  көлемі  жарияланған  жарғылық  капиталдың  15  %  мөлшерінде  құрылды.

Бөлінбеген  пайда  (жабылмаған  зиян)  (561-562  шоттар)  —  34215688  мың  теңге.  Есепті  кезең  ішінде  өткен  жылдың  бөлінбеген  пайданың   бастапқы  қалдығына  ешқандай  өзгерістер  енгізілген  жоқ.

Ұзақмерзімді  міндеттемелер – 2421967  иың  теңге,  олар:

“басқадай  ұзақмерзімді  міндеттемелер” – 2421967  мың  теңге:

—  Тайсойған  кен  орны  бойынша  1999  жылғы  12  мамырдағы  №327  келісім-шартқа  сәйкес  тарихи  шығындар   сомасы  343532  мың  теңге,  2000 жылғы  3  наурыздағы  №413  келісім  шарт  бойынша  теңіз  туралы  ақпараттарды  пайдалану  құқығының  міндеттемесі  (тарихи  шығын) 105005  мың  теңге,  жою  қоры – 1967798  мың  теңге (23  кен  орны  бойынша,  теңіз  бойынша  тайсойған  кен  орны  бойынша  кен  пайдалану  келісім  шарты  және  лизинг – 5632  мың  теңге.)

Ағымдық  міндеттеме – 11212637  мың  теңге  құрады.  Олар:

Ұзақмерзімді  кредиттердің  ағымдық   бөлігі – 2118606  мың  теңге:

“төленуге  тиісті  шоттар  мен  векселдер”   (671  шот)  — 1838211  мың  теңге,  тоуар  әкелгені  қызмет,  жұмыс  жасағаны  үшін  жабдықтаушылар  мен  мердігерлер  алдындағы  Қоғамның  кредиторлық  қарызы.

“Төленуге  тиісті  дивидендтер”  (621-622 шоттар)  —  42460  мың  теңге,

артықшылығы  бар  акциялар  бойынша  өткен  жылдағы  есептелінген  дивидендтер  қалдығы.

“Алынған  аванстар”  (661-662 шоттар) – 237935  мың  теңге,  Мұнайөнімдері  үшін  алынған  аванстар.

“Салықтар  бойынша  қарыздар” (631, 633-639 шоттар) – 420725  мың  теңге.

“Қазмұнайгаз”  ҰК  консалидациясына  кіретін  негізгі  кәсіпорындар  арасындағы  ішкі  операциялар  бойынша  қарыздар – 8743662  мың  теңге.

Теңізшевройлдан (табиғи  өнімдер  төмендетілген  газ  келісім  шарты)  сатуға  алынған  пропан  газы  мен  ШФЛУ  қарызы  қосылып – 4619257  мың  теңге  және  ТШО  бойынша  қарыз  (құрғақ  газ)  сомасы – 2795710  мың  теңге.

“Басқадай  кредиторлық  қарыздар  мен  есептеулер” – 2078727  мың  теңге  құрады.  Олар:

“міндеттеме  шарты  мен  кепілі”  (652-654 шоттар)  — 1514466   мың  теңге:

• МЭП бойынша  міндеттеме – 1137146  мың  теңге  (кен  пайдалануға  келісім  шарт:  08.1999 жылы  23  кен  орны  бойынша №211  келісім-шарт,  3.03.2000  жылы  Теңіз  бойынша  №413  келісім-шарт,  12.05.1999 жылы  Тайсойған  кен  орны  бойынша  №327  келісім  шарт.)
• СП және  РИ  бойынша  міндеттеме – 205533 мың  теңге;
• Құрғақ скважиналар бойынша  резерв – 171787  мың  теңге,  қызметкерлермен  еңбекақы  бойынша  есеп  айрысу  (681 шот) – 374607  мың  теңге  желтоқсан  айы  бойынша  жалақы.
• Басқадай (682-687 шоттар) – 189654  мың  теңге  құрады:
• Зейнетақы қоры  бойынша  есеп  айрысу – 161858  мың  теңге.
• Басқадай операциялар  бойынша  қарыздар- 27796  мың  теңге.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нақты  бухгалтерлік  есеп

Жарналар  кез-келген  активтер  бола  алады.  Бұл  үшін  келесідей  бухгалтерлік  жазбалар  жасалады:

А)  жарияланған  жарғылық  капитал  сомасы  үшін:

511 «төленбеген  капитал»  шоты  дебеттеліп,  501 «жай  акция»,  502 «артықшылығы  бар  акция»,  503 «салымдар  мен  пайлар»  шоттары  кредиттеледі.

Б)  жарна  сомасына:

101-106 «материалдық  емес  активтер»,  122-125 «негізгі  құралдар»,  201-206,  208,  221,  222 «тауар-материалдық  қорлар»,  431 «шетелдік  валюта  түріндегі  ағымдық  есеп  айырысу  шотындағы  ақша  қаражаттар»,  441 «Ұлттық  валюта  түріндегі  есеп  айрысу  шотындағы  ақша  қаражаттар»,  451 «Ұлттық  влюта  түріндегі  кассадағы  қолма-қол  ақша  қаражаттар»,  452 «шетелдік  валюта  түріндегі  кассадағы  қолма-қол  ақша  қаражаттар»  шоттары  дебеттеліп,  511  «төленбеген  капитал»  шоты  кредиттеледі.

Бухгалтерлік  жазбаларды  құжаттармен  жасақтау,  салынған  құралдардың  гүріне  тәуелді.  Материалдық  емес  активтер  мен  негізгі  құралдарды,  негізгі  құралдарды  және  материалдық  емес  активтердің  алыс-беріс  актісі  бойынша,  инвентарлық  карточка  ашу  арқылы  кірістеледі.  Тауар-материалдық  қорларды – шот-фактуралар,  кіріс  ордерлері  негізінде,  оларды  материалдардың  қойма  есебінің  карточкасына  енгізіліп  кірістейді.  Ақша  құралдары  есеп  айрысу,  валюталық  шоттардан  жазбалары  негзінде,  қолма-қол  ақшалар – кіріс  кассалық  ордерлер  негізінде  кірістеледі.

          Есепті  кезеңнің  соңына  дейін  субъектінің  жарғылық  капиталы  қалыптасуға  тиісті.

          Сонымен  жарғылық  капиталдың  қозғалысының  есебі  Типтік  шоттар  жоспарының  50 «жарғылық  капитал»  бөлімшелерінің  шоттарында  жүргізіледі.  Оларға  501 «жай  акция»,  502 «артықшылығы  бар  акция»,  503 «салымдар  мен  пайлар»  пассивті  күрделі  шоттарда  жүргізіледі.

50 «Жарғылық  капитал»  бөлімше  шоттары  бойынша  қалдық  кәсіпорын  құрылтай  құжаттарында  белгіленген  жарғылық  капитал  мөлшеріне  сәйкес  болуы  керек,  егер  ол  өзінің  жарғылық  капиталын  толықтай  құра  алған  жағдайда.  50 «Жарғылық  капитал»  бөлімше  шоттары  бойынша  жазбалар  қатысушылардың  шешімі  бойынша  белгіленген  тәртіппен  жүзеге  асатын  және  бекітілген  тәртіппен  жарғылық  капиталдың  мөлшерін  қайта  тіркеу,  құрылтай  құжаттарға  сәйкесінше  өзгерістер  енгізілгеннен  кейін,  жарғылық  капитал  өскен   немесе  кеміген  жағдайда  жасалады.

50 «Жарғылық  капитал»  бөлімше  шоттары  бойынша  операцияларды  қарастырайық.

501 «жай  акциялар»,  502 «артықшылыығыы  бар  акцияялар»,  503 «салымдар  мен  пайлар»  шоттарыныың  кредиті  бойынша  51 «төленбегеен  капитал»  бөлімшессінің  511 «төленбеген  капитал»  шотымен  корреспонденциясы  акционерлік  қоғамның  жарғылық  капиталына  жарна  бойынша  қагысушылардың  қарыз  сомасы  көрсетіледі.

503 «салымдар  мен  пайлар»  шотының  кредиті  бойынша  511 «төленбеген  капитал»  шотымен  корреспонденциясын  немесе  тікелей  ақша  құралдар,  айналымнан  тыс  активтер,  тоуар-материалдық  қорлар  және  тағы  басқа  сәйкесінше  шоттармен  корреспонденциясы  серіктестіктің  жарғылық  капиталындағы  қатысушылардың  салымын  көрсетеді.

          Шығарылған  акциялардың  номиналдық  құнын  төлеу  43 «валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  431,  432  шоттарында,  44 «есеп  айрысу  шотындағы  аақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  441  шотында,  45 «кассадағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  шоттары  дебеттеліп,  511 «төленбеген  капитал»  шоты  кредиттеледі.

          Шығарылған  акциялар,  жарна  немесе  салым  құнының  төлемі  регінде  негізгі  құралдар,  материалдық  құндылықтар,  және  басқадай  активтер  бола  алады.  Бұл  жағдайда  10 «материалдық  емес  активтер»  бөлімшесінің  101-103,  106  шоттары,  12 «негізгі  құралдар»  бөлімшесінің  121-125  шоттары,  20 «материалдар»  бөлімшесінің  201-206,  208  шоттары,  22 «тоуарлар»  бөлімшесінің  221-223  және  тағы  басқа  шоттары  дебеттелініп,  511 «төленбеген  капитал»  шоты  кредиттеледі.

          Жоғарыда  көрсетілгендей,  серіктестіктің  жарғылық  капиталы,  құрылтай  құжаттарда  белгіленген,  бір  жыл  мерзім  ішінде  құрылуға  тиісті.  Бұл  мерзім  бұзылған  жағдайда,  кәсіпорын  бухгалтериясы  жарғылық  капиталға  енгізілмеген  үлестің  немсе  оның  бөлігінің  сомасына  проценттер  есептеп,  332 «Есептелген  проценттер»  шоты  дебеттелініп,  724 «акциялар  бойынша  дивидендтер  және  проценттер  түріндегі  табыстар»  шоты  кредиттелінеді.

          Проценттерді  есептеу  құрылтай  келісім-шарттарының  шарттарына  тәуелді.  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банкінің  қайтақаржыландыру  туралы  жарияланған  мөлшерлемемен  қоса  есептелңнңп  жүзеге  асырылады.

          Белгіленген  мерзімде  үлесін  енгізу  жөнінде  серіктестіктің  қатысушысы  мінтеггемесін  орындамаған  жағдайда,  жиналыстың  шешімі  бойынша,  енгізілмеген  үлес  немесе  оның  бөлігі  қалған  қатысушылардың  араларында  бөлінуі  немесе  үшінші  тұлғаға  ұсынылуы  мүмкін.  Егер  бұл  жағдайда  да  жарғылық  капитал  толық  қалыптаспаса,  онда  ол  енгізілмеген  жарна  сомасына  кемиді  және  сәйкесінше  қатысушылардың  үлестері  де  өзгеріске  ұшырайды.  Енгізілмеген  бөлік  сомасына  жарғылық  капиталдың  кемуі  кезінде  келесідей  корректировка  енгізіледі:  511«төленбеген  капитал»  шоты  дебеттелініп,  503 «салымдар  мен  пайлар»  шоты  кредиттелінеді.

—  сторно.

          Серіктестіктің  қатысушысы  шығарылған  кезде  оның  үлесі,  серіктестіктің  қатысушыларымен  немесе  үшінші  тұлғамен  сатып  алынуы  мумкін.  Жарғылық  капитал  мөлшері  қалған  қатысушылар  пайдасына,  қайтарылып  алынған  қатысушының  үлесіне  байланысты  өзгеріссіз  қалса,   онда  өзгеріс  құрылтай  құжаттарда  болады,  ал  50 «жарғғылық  капитал»  бөлімше  шоттарының  кредиті  бойынша  бухгалтерлік  жазбалар  жасалынбайды.

          Қатысушыны  шығаруға  байланысты  жарғылық  капиталдың  кемуі  кезінде  503 «салымдар  мен  пайлар»  шоты  дебеттелініп,  441,  451,  101-103, 106,  121-125,  201-206, 221, 222  және  басқалары  кредиттелінеді.

          Жарғылық  капиталдың  кемуі  серіктестіктің  қатысушыларына  жарғылық  капиталдың  жаңа  мөлшерінен  аспайтын,  таза  активтер  шегінде  төлемдер  жасауға  құқылы.  Төлемді  жарғылық  капиталдың  кемуі  тіркелгеннен  кейін  3  айдың  ішінде  жүргізіледі.

Акционерлік  қоғамда  айналыстан  акцияларды  алғанда  501 «жай  акциялар»,  502 «артықшылығы  бар  акциялар»  шоттары  дебеттелініп,  521 «алынған  капитал»  кредиттеледі.

Меншікті  капиталдың  қозғалысы  бойынша  операциялардың  дұрыс  көрсетілуі,  әрбір  кәсіпорын  үшін  өте  маңызды.  Капитал  қозғалысы  бойынша   негізгі  операцияларды  қарастырайық.

Төленбеген  кпитал  есебі.  Төленбеген  капиталдыың  есебі  үшін  511 «төленбеген  кпитал»  активті  күрделі  шот  қарастырылған.  Бұл  шотта  заңды  және  жеке  тұлғалардың,  жарғылық  капиталға  жарнасы  бойынша,  олардың  қарыз  сомалары  туралы  ақпарат  береді.

         Жарияланған  жарғылық  капитал  сомасына  511 «төленбеген  капитал»  шоты  дебеттліп,  акционерлік  қоғамда  501 «жай  акциялар»,  502 «артықшылығы  бар  акциялар»  шоттары,  ал  серіктестікте  503 «салымдар  мен  пайлар»  шоты  кредиттеледі,  яғни  511 «төленбеген  капитал» шотының  дебеті  бойынша,  қатысушылардың  жарналары  бойынша,  құрылтайшылардың  қарыз  сомалары  көрсетіледі.

         Жарғылық  капиталға  жарналар  мөлшері  бойынша  корреспонденция  511 «төленбеген  капитал»  шоты  кредиттелініп,  дебетіне:

• жарғылық капиталға  материалдық  емес  активтер  салынған  жағдайда – 10 «материалдық  емес  активтер»  бөлімшесінің  101-103,  106  шоттары  жазылады;
• жарғылық капиталға  жер,  негізгі  құралдар,  жануарлар  төлін  және  байлаудағы  жануарларды,  аяқталмаған  құрылыс  объектілері  салынған  жағдайда – 12 «негізгі  құралдар»  бөлімшесінің  121-125,  126  шоттары  жазылады;
• жарғылық капиталға  әртүрлі  түрдегі  материалдық  қорлар  салынған  болса – 20 «материалдар»  бөлімшесінің  201-206,  208  шоттары  жазылады;
• жарғылық капиталға  дайын  өнім  және  сатып  алынған  тоуарлар  салынған  жағдайда – 22 «тоуарлар»  бөлімшесінің  221-223  шоттары  жазылады;
• жарғылық капиталға  ақша  құралдарын  салған  жағдайда —  43 «ввалюталық  шоттардағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  431,  432  шоттары,  44 «есеп  айрысу  шотындағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің441  шоты,  45 «кассадағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  451,  452  шоттары  жазылады.

Егерде  511 «төленбеген  капитал»  шотының  дебеттік  қалдығы  толық  төленсе,  ондабұл  кәсіпорынның  жарғылық  капиталының  қалыптасқанын  көрсетеді;  дебеттік  қалдық  шаруашылық  субъектінің  жарғылық  капиталы  толықтай  қалыптасуы  үшін  акционерлердің  енгізуге  тиісті  құралдарының  сомасын  көрсетеді.

Алынған  капитал  есебі.  Акционерлік  қоғам  акционерлердің  жалпы  жиналысының  шешімімен  жарғылық  капиталды  кемітуді,  белгіленген  заңдылық  актілердегі  мөлшерден  кем  емес  мөлшерде,  акциялардың  жалпы  көлемін  қысқарту  мақсатында,  оларды  сагып  алу  жолымен  жүзеге  асыруға  құқылы.  Акцияларды  сатып  алу,  қайтабөлу  немесе  акцияларды  жою  және  басқадай  мақсаттар  директорлар  кеңесінің  шешімі  бойынша  қоғамның  жарғысында  белгіленген  себептрге  байланысты  жүзеге  асырылады.  Шешімде  акцияның  саны,  түрі,  категориясы,  сатып  алу  бағасы,  төлеу  мерзімі  көрсетіледі.

          Акционерлік  қоғам  акцияларды  сатып  алу  туралы,  өзінің  барлық  кредиторларына  ескертпе  жасауға  тиіс.  Кредиторлар  қоғамның  міндеттемесін  орындамауға  немесе  тоқтатылуын  талап  етіп,  шеккен  зияндарын  өтеуді  талап  етуге  құқылы.

          Заңдылықтарға  сәйкес  сатып  алынған  акциялардың  саны,  қоғам  шығарған  акцияларының  жалпы  санының  25%-нен  аспауы  керек,  ал  қоғамның  акцияларды  сатып  алуға  жұмсаған  құралдары,  қоғамның  меншікті  капиталының  10%-нен  аспауы  керек.

         Алынған  акциялардың  есебі  үшін  521 «алынған  капитал»  шоты  қарастырылған.  Ол  501 «жай  акциялар»,  502 «артықшылығы  бар  акциялар»  шотына  контропассивті  шот  болып  табылады.

521 «алынған  капитал»  шотының  дебеті  бойынша  акционерлердің  сатып  алған  меншікті  акцияларының  құны  көрсетіледі.  Акцияларды  сатып  алғанда  521 «алынған  капитал»  шоты  дебеттелініп,  431 «ел  ішіндегі  валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»  шоты,  432 «шетелдегі  валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»  шот ы,  441 «есеп  айрысу  шотындағы  ақша  қаражаттар»шоты,  451 «Ұлттық  валютадағы  кассадағы  ақша  қаражаттар»шоты,  452 «шетелдік  валютадағы  кассадағы  ақша  қаражаттар»  шоты,  423 «банктегі  арнайы  шоттағы  ақша  қаражаттар»шоты  және  басқадай  шоттар  кредиттелінді.

          Акционерлерден  меншікті  акцияны  сатып  алу,  оларды  айналыстан  алып  тастау  мақсатында  немесе  алдағы  уақыттарда  сату  мақсатында  жүзеге  асырылады.  Акциялар  номиналдық  құны  бойынша  да,  номиналдық  құнынан  жоғары  немесе  төмен  бағаға  сатып  алынуы  мүмкін.  Бұл  жағдайда  шоттардың  корреспонденциясы  келесідей  болады:

1)  Сатып  алынған  акциялардың  нақты  құны  номиналдық  құнына  тең  сомаға – 521 «алынған  капитал»  шоты  дебеттелініп,  431 «ел  ішіндегі  валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»,  432 «шетелдегі  валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»,  441 «есеп  айрысу  шоттағы  ақша  қаражаттар»,  451 «Ұлттық  валютадағы  кассадағы  ақша қаражаттар»,  452 «шетелдік  валютадағы  кассадағы  ақша  қаражаттар»   шоттары  және  басқадай  шоттар  кредиттелінеді;

• Сатып алынған  акциялардың  нақты  құны  номиналдық  құнынан  төмен  сомаға:
• сатып алу  құнына:

521 «алынған  капитал»  шоты  дебеттеліп,  431,  432,  441,  451,  452  және  тағы  басқа  шоттар  кредиттелінеді.

• меншік акцияларын  номиналдық  құнынан  төмен  бағаға  сатып  алғанда  пайда  болған  айырма  сомасына – 521 «алынғанкапитал»  шоты  дебеттеліп,  561 «есепті  жылдың  бөлінбеген  пайдасы  (жабылмаған  зиян)»шоты  кредиттелінеді.
• Сатып алынған  акциялардың  нақты  құны  номиналдық  құнынан  жоғары  сомасына:

Сатып   алу  құнына:

—  521 «алынған  капитал»  шоты  дебеттеліп,  431,  432,  441,  451,  452  және  тағы  басқа  шоттар  кредиттелінеді.              

             Егер  акционерлерден  сатып  алынатын  акция  айналымнан,  олардың  номиналдық  құны  бойынша  алынып  тасталуға  жатса,  келесі  шоттардың   корреспонденциясын  қарастырамыз:  501 «жай  акциялар»,  502 «артықшылығы  бар  акциялар»  шоттары  дебеттеліп,  521 «алынған  капитал»  шоты  кредиттелінеді.

          Егер  акционерлерден  сатып  алынған  акция  алдағы  уақыттарда  сатуға  жатқызылса,  онда  сату  кезінде  олардың  номиналдық  құнын  521 «алынған  капитал»  шотының  кредитінен  шығарып,  843 «бағалы  қағаздарды  сату  бойынша  шығындар»  шотының  дебетіне  жіберіледі.

          Акциялардың  номиналдық  құны  мөлшерінде олардың  сатылу  бағасын – 723 «бағалы  қағаздар  сату  бойынша  табыстар»  шоты  кредиттеліп,  334 «басқадай»  шоты  дебеттелінеді.  Сатып  алынған  акциялар  бағасынан  номеналды  сату  бағасы  жоғары  болған  жағдайда,  арасындағы  айырма  сомасына – 334 «басқадай»  шоты  дебеттеліп,  531 «қосымша  төленген  капитал»  шоты  кредиттеледі.

          Қоғамның  жарғылық  капиталы  акционерлерден  сатып  алынған  меншікті  акцияларды  сату  кезінде  өзгеріссіз  қалады.

          Қоғам  акцияларды  сатып  алуды  жүзеге  асыруға  құқылы:

• қоғамның эмитирленген  акцияларын  толық  төлегенге  дейін;
• егер қоғмның  шығарылған,  төленген  жарғылық  капиталы  акцияларды  сатып  алудан  кейін  азайса,  қоғам  типіне  сәйкес  шығарылған,  төленген  жарғылық  капиталы  минималді  мөлшерінен  кем  болады;
• егер қоғам  акцияларды  сатып  алу  мезгілінде,  акцияларды  сатып  алу  нәтижесінде  төлемге  қабілетсіз,  банкрот  немесе  сол  сияқты  болып  табылады;
• егер қоғам  акцияларды  сатып  алу  кезінде  қоғамның  меншікті  капиталының  мөлшері,  қоғамның  жарияланған  жарғылық  капиталынан  төмен  болғанда.

          Шығарылған  акциялардыың  көлемі,  қоғамның  жалпы  шығарылған  акцияларының  көлемінен  25%-нен  аспауы  керек.  Ал  қоғамның  акцияларын  сатып  алуға  жұмсаған  құралдары,  меншікті  капиталдың  10%-нен  аспауы  керек.

        Қоғам  қлғамды  қайтақұру  кезінде  акционерлердің  талабы  бойынша,  қоғамның  ірі  жұмыстар  жасағанда  немесе  акционерлер  құқығын  шектейтін  қоғамның  жарғысына  өзгерістер  енгізу  бойынша,  акциялар  қайта  сатып  алынуға  міндетті.  Акционер  сәйкесінше  қабылданған  жалны  жиналыстың  шешімінен  кейін,  30  күн  ішінде,  қоғамға  өзіне  тиесілі  акциясын  номиналдық  құнынан  төмен  емес  бағаға  сатып  алуын  талап  етуге  құқылы.

Акционермен  көрсетілген  талапты  жариялаған  жағдайда,  қоғам  оған  тиесілі  акцияларды,  оның  айналым  күнінен  бастап  30  күн  ішінде  сатып  алуға  міндетті.

Қоғамның  сатып  алған  акциялары  туралы  мәліметтер,  міндетті  түрде  қоғамның  акция  ұстаушылар  реестріне  қосылып  жазылады.

Қосымша  төленген  капитал  есебі.  Қосымша  төленген  кпитал  бұл  акционерлік  қоғамның  меншікті  акцияларын  олардың  номиналдық  құнынан  жоғары  бағаға  сату  нәтижесінде  алынған  сомамен  түсіндіріледі.  Бұл  капиталдың  есебі  531 «қосымша  төленген  капитал»  пассивтік  шотында  жүргізіледі.  Онда  меншікті  акцияларды  номиналдық  құнынан  жоғары  бағаға  сатқан  сомалар  туралы  ақпараттардан  құралады.

Меншікті  акцияларын  сатқаннан  алынған  сомаларын531 «қосымша  төленеген  капитал»  шоты  кредиттеліп,  меншікті  акцияларды  сатқаннан  валюталық  және  есеп  айрысу  шотына,  сондай-ақ  кассаға  түскен  түсімдер  үшін,  43 «валюталық  шоттағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  431,  432  шоттары,  44 «есеп  айрысу  шоттағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  441  шоты,  45 «кассадағы  ақша  қаражаттар»  бөлімшесінің  451,  452  шоттары  дебеттелінеді.

Сатылған  акциялардың  шоттарын  төлеу  үшін   334 «басқадай»  шоты  қолданылыды.  Олардың  акциялардың  сатылған  номиналдық  бағасын  334 «басқадай»  шотын  дебеттеп,  723 «бағалы  қағазды  сату  бойынша  табыс»  шоты  кредиттеледі.

Қосымша  төленбеген  капитал  есебі.  Бұл  капитал  түрін  есептеу  үшін  54 «қосымша  төленбеген  капитал»  бөлімшесінің  шоттары  қарастырылған.  Бұл  бөлімше  өзіне  келесі  синтетикалық  шоттарды  қосып  алады:

541 «негізгі  құралдарды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»;

542 «инвестицияларды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»;

543 «басқдай».

54 «Қосымша  төленбеген  капитал»  бөлімше  шоттарында  негізгі  құралдарды,  инвестицияларды  және  басқадай  активтерді  қайта  бағалаудан  түскен  капитал  қозғалысының  сомалары  және  қалдықтары  туралы  ақпарат  береді.

Белгіленген  күні  қолданыстағы  бағаларға  сәйкес  негізгі  құралдардың  бастапқы  құнын  келтіру  мақсатында  объектіні  қайта  бағалау  жүргізіледі.  Нәтижесінде  негізгі  құралдар  есептер  мен  есептемелерде  ағымдық  құны  бойынша  көрсетіледі

Негізгі  құралдарды  қайта  бағалағанда,  жерден  басқасын,  келесі  бухгалтерлік  жазбалар  жасалынады:  12 «негізгі  құралдар»  бөлімшесінің  122-125,  126  шоттары  дебеттелініп,  541 «негізгі  құралдарды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  кредиттелінеді.

          Негізгі  құралдарды  бағалауға  байланысты  өсетін  негізгі  құралдардың  тозу  сомасы:

541 «негізгі  құралдарды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  дебеттеледі,  13 «негізгі  құралдардың  тозуы»  бөлімшесінің  131-134  шоттары  кредиттеледі.  Қайта  бағалау  жүргізілген  мезгілде  есептелген  тозу,  негізгі  құралдардың  құнының  өзгерісіне  пропорционалды  корректировкаланады.

          Орналастыруға  бағытталған  құрылғыны  және  аяқталмаған  қаржысалымдарын  қайта  бағалау  кезінде  126 «аяқталмаған  құрылыс»  шоты  дебеттеліп,  541 «негізгі  құралдарды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  кредиттеледі.

          Негізгі  құралдардың  пайдалануына  байланысты  қайта  бағалау  сомасы  бөлінбеген  пайдаға,  амортизациялық  есептеу  тәсілін  қолдануға  сәйкес  анықталған  мөлшерінде  аударылады.  Әрбір  жыл  сайын  бөлінбеген  пайда  шотына  аударылады.  Қайта  бағалау  сомасын  анықттау  үшін  бухгалтерия  келесідей  жазба  жасауы  тиіс.

№ п/п	Жазбалар  мазмұны	Сома, тенге
1	2	3
1.	Шлифовалдық  машина  кәсіпорын  1993 жылы  сатып  алды.  Пайдалы  қызмет  ету  мерзімі  8 жыл,  амортизациялық  норма  12,5; —         бірінші  қайтабағалауға  дейінгі  машина  құны —         бірінші  қайтабағалауға  дейін  есептелген  тозу  сомасы	12000   2000
2.	01.10.94ж,  01.07.95ж,  01.01.96ж,  01.01.97ж  жүргізілген  қайтабағалау  нәтижесінде  машина  құны  және  тозу  құны  мынадай: —         машина  құны —         машина  тозуы —         машинаны  қайтабағалау  сомасы (236390-12000) —         тозуды  қайтабағалау  сомасы (103539-2000)  минусмашинаны  пайдалану  уақытына  есептелген  тозу  сомасы  64339 —         машинаны  индексациялау  сомасы(224390-37200)	236390 103539 224390     37200 187190
3.	Машинаны  әрі  қарай  пайдалануға  байланысты  1997ж 1 қаңтарынан  2001ж 31мамырына  дейін  қайтабағалау  сомасы  жыл  сайын  бөлінбеген  пайда  шотына  аударылып  отырады  (187190/4,5 жыл)	41597,78

          Есепте  көрсетілген  негізгі  құралдарды  қайтабағалау  сомасы  келесі  шоттарда  көрсетіледі:

541 «негізгі  құралдарды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  дебеттеліп,  561 «есепті  жылддың  бөлінбеген  пайда  (жабылмаған  зиян)»шоты – 3466,48 тенге  кредиттелінеді.  Қайта  бағалаудың  барлық  сомасын  негізгі  құралдар  объектісін  есептен  шығару  жағдайында,  есептен  шығару  себебіне  тәуелсіз,  бөлінбеген  пайда  шотына  аударылады.

Инвестицияларды  қаита  бағалау  туралы  операциялар:  инвестицияны  қайта  бағалау  субъектінің  бекітілген  бухгалтерлік  стандарттары  мен  есеп  саясатына  сәйкес  белгіленген  тәртіпте  жүргізіледі.  Инвестицияларды  қайта  бағалау  сомасы  542 «инвестицияларды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  кредиттеліп,  келесі  шоттар  дебеттеледі: 

• еншілес, тәуелді  және  біріккен  қадағалаудағы  және  басқадай  шаруашылық  серіктестік  жарғылық  капиталына  салынған  инвестицияларды  қайта  бағалаудан  алынған  сома – 14 «инвестициялар»  бөлімшесінің  шоттары;
• қаржылық инвестицияларды  қайта  бағалаудан  алынған  сома – 40 «қаржылық  инвестициялар»  бөлімшесінің  401-403  шоттары;

Есептен  шығарылып  тасталған  ұзақмерзімді  қаржылық  инвестицияларды  қайта  бағалау  сомасы – 542 «инвестицияларды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шоты  дебеттеліп,  561 «есепті  жылдың  бөлінбеген  пайдасы  (жабылмаған  зиян)»шоты  немесе  723 «бағалы  қағаздарды  сату  бойынша  табыстар»  шоты  кредиттеледі.

542 «инвестицияларды  қайта  бағалаудан  қосымша  төленбеген  капитал»  шотының  дебеті  бойынша,  ұзақмерзімді  қаржылық  инвестициялардың  құнының  төмендеуі  көрсетіледі  және  қатысу  үлесіндегі  инвестициялық  баланстың  құнының  азаюы,  бұрын  жүргізілген  қайта  бағалау  сомасы  шегінде  серіктестіктің  активтерінің  құны  өзгереді,  егерде  келесі  шоттармен  корреспонденцияланатын  болса:

• ұзақмерзімді инвестицияларының  құнының  төмен  сомасына —  40 «қаржылық  инвестициялар»  бөлімшесінің  шоттары  кредиттеледі;
• қатысу үлесіндегі  инвестицияның  баланстық  құнының  азаюы,  серіктестіктің  активтерінің  құнының  өзгеру  сомасына – 14 «инвестициялар»  бөлімшесінің  шоттары  кредиттеледі.

Басқадай  активтерді  қайта  бағалау  бойынша  операциялар  543 «басқадай»  шотының  кредиті  бойынша  ақша  қаражатының  бағамддық  айырмасы  көрсетіледі.  Ол  шетелдік  біріккен  кәсіпорынның,  еншілес   және  тәуелді  заңды  тұлғалардың  инвестицияларының  нетто  бөлігі  болып  табылады.  Нетто-инвестициялар  бойынша  бағам  айырмашылық  сомасы,  оларды  есептен  шығарғанға  шейін  543 «басқадай»  шотында  есептеледі.  Шетелдік  бөлімшелерге  нетто-инвестициялар  шығару  кезіндегі  мерзімі  ұзартылған  және  осы  бөлімшемен  байланысты  бағамдық  айырмашылығының  жиынтық  сомасы  табыс  ретінде  танылады  және  725 «бағамдық  айырма  бойынша  табыстар»  шотының  кредиті  бойынша  немесе  шығындар  ретінде  осы  нетто  инвестицияларды  есептен  шығарудан  табыстар  немесе  шығындар  танылған  есепті  жылға  сәйкес  844 «бағамдық  айырма  бойынша  шығындар» шотының  дебеті  бойынша  көрсетіледі.

Мысал:  Ашық  акционерлік  қоғам  шетелдік  бөлімшелерге  нетто-инвестициясы  35%-ті  құрайды.  (шетелдік  бөлімшенің  меншікті  капиталы  20 млн. Тенге,  ал  ашық  акционерлік  қоғамның  қаржылық  инвестициясы  7млн  тенге).  2002 жылдың  қаңтарында  ашық  акционерлік қоғам  өзінің  шетелдік  бөлімшесіне  5  жыл  мерзіммен  40000  АҚШ  доллары  көлемінде  соманы  қарызға  берді.  Бағам  1АҚШ доллары – 150  тенге.  №9 «Шетелдік  валютадағы  операциялар  есебі»  БЕС-на  сәйкес  валютамен  көрсетілген  қарыз  міндеттемелерін  қоса  алғанда,  есеп  айрысу  құралдары  әрбір  есепті  жылда,  соңғы  есепті  күндегі  бағамды  пайдаланып  теңгеге  қайта  бағаланады.  Егерде  біздің  мысалымызда  бағам  31 қаңтарға  өзгеріп  1 АҚШ  доллары – 152  теңге  құраса,  80000  теңге (40000*(152-150))  сомасы  ашық  акционерлік  қоғамның  қардылық  инвестициясының  ұлғаюы  ретінде  танылып,  оның  меншікті  капиталының  өсуіне  жатады,  543 «басқадай»  шотының  кредиті  бойынша.  Егер  доллар  бағамы  кему  жағына  қарай  өзгерсе,  бағам  айырмасы  қаржылық  инвестициялардың  қысқартылуы  ретінде  қабылданып,  543 «басқадай»  шотының  дебеті  бойынша  көрсетіледі.  

Резервтік капитал есебі.

Резервтік капитал – таза табыстан шегерілімдер есебінен құрылатын акционерлік қоғамның және басқадай шаруашылық субъектілердің меншікті капиталдың бір бөлігі. Резервті капиталды есепті және өткен жылдардағысубъектілердің шеккен зияндарын жабуға, ағымдық табыс жеткіліксіз болғанда дивиденд төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталдың құрылуы мен пайдаланылу тәртібі құрылтай құжаттарында және қолданыстағы заңдылықтармен бекітілген. Бухгалтерлік баланста резервтік капитал субъектілердің меншікті капиталы болып табылатын жарғылық капитал және басқа да капиталдармен бірге, пассивінде көрсетіледі. Резервтік капиталдың есебі 55 «Резервтік капитал» бөлімшесінің пассивті шоттарда жүргізіледі. Оған келесі 551 «Заңдылықтармен бекітілген резервтік капитал» және 552 «Басқадай резервтік капитал» шоттары жатады.

Заңдылықтармен бекітілген резервтік капиталдың есебі. Ашық акционерлік қоғамның зияндарын жабу үшін жарияланған жарғылық капиталдың 15 %-тен кем емес мөлшерде резервтік капитал құрауы тиіс. Ол қоғам мемлекттік тіркеуден өткен мезгілден бастап 2 жыл ішінде құрылуға тиісті. Қоғамның резервтік капиталы қоғамның таза табысынан жыл сайын шегерімдері жасау жолымен құрылады. Оның акционерлерінің жалпы жиналысы бекітеді.

Егерде кез-келген төлем нәтижесінде қоғамның резервтік капиталы жарияланған жарғылық капиталдың 15 % кем болса, онда қоғам көрсетілген көлемге дейін резервтік капиталды толықтыру үшін шегерімдер жасауға міндетті.

Резервтік капитал құрылған кезде 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеліп, 551 «заңдылықтармен бекітілген резервтік капитал» шоты кредиттеледі.

Резервтік капиталдың құралдарын пайдалану жазбаларының көрсетілуі 551 «Заңдылықтармен  бекітілген» шот дебеттеліп, келесі шоттар кредиттеледі:

Резервтік капитал есебінен құрылтайшылар шешімі бойынша төленетін, есепті жылдық табысы жеткіліксіз болған жағдайда, жои және артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер төлеу үшін құралдар жетпеген кезде 21 акционерлердің есептелген табыстары мен дивидендтерін төлеу сомасы – 621 «жом акцяиялар бойынша есеп айырысу», 622 «Аба бойынша есеп айырысу» шоттары;

         Резервтік капитал құралдардың есебінен жабылған зиянның сомасы – 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты.

Басқадай резервтік капитал есебі 552 «Басқадай резервтік капитал» шоттарында жүргізіледі. Берілген шотта заңдылықтарда қарастырылған тәртіппен және серіктестіктің резервтік капиталы үшін, резервтік капиталдың мөлшері заңдылықтармен қарастырылмайды, мөлшерден көп құрылған резервтік капитал есептелінеді. 552 шоттың дебеті бойынша да, кредиті бойынша да шоттар корреспонденциясы 521 шоттың квоттар корреспонденциясымен бірдей.

Бөлінбеген пайда және жиынтық табыс (жабылмаған зиян)

         Бөлінбеген пайданың (жабылмаған зиян) есебі 56 «Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)», 562 «өткен жылдардағы бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шоттары жатады. Жоғарыда көрсетілген шоттар бойынша операцияларды қарастырайық:

• есепті жылдың бөлінбеген пайдасының (жабылмаған зиян) есебі 561 шотта жүреді. Ол есепті жылда пайда болған бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиянның сомаларының қозғалысы туралы ақпараттар алу үшін бағытталған.

561 шотта есепті жылдың соңында жыл бойы есептелген табыс және шығын сомасы тасталынылады. Сосын келесі шоттаро корреспонденциясы жасалады:

• жыл ішінде алынған табыс сомасына;

561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеліп, 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты кредиттеледі.

Бұған сәйкес, 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шотының кредиті бойынша:

— есепті жылдың зиянын өтеуге бағытталған резервтік капиталының құралының сомасы – 55 «Резервтік капитал» бөлімшесінің шоттарымен корреспонденциясы;

— шығарылған негізгі құралдар және ұзақмерзімді инвесторлар қызмет көрсету кезінде бөлінбеген пайда есебіне аударылған қайта бағалау сомасы – 54 «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің тиісті шоттарымен корреспонденциясы;

— меншікті акцияларды олардың номиналдық құнынан төмен бағаға сатып алғанда пайда болған айырма сомасы – 52 «Алыған капитал» бөлімшесінің 521 «Алынған капитал» шотымен корреспонденциясы көрсетіледі.

561«есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шотының дебеті бойынша:

         заңдылықтармен және құрылтай құжаттарға сәйес жүргізілетін резервтік капиталға шегерімдер сомасы – 55 «Резервтік капитал» бөлімшесінің шоттарымен корреспонденциясы;

         серіктестіктің қатысушылармен табыстарын және дивиденттерін төлеуге есепті жылдың бөлінбеген пайдасы бағытталса – 62 «Басқадай кредиттық қарыздар және шегерімдер» бөлімшесінің 687 шотымен корреспонденциясы;

         Меншікті акцияларын олардың номиналдық бағасынан жоғары бағаға сатып алған кезде айырма сомасына 52 «Алынған капитал» бөлімшесінің 521 «Алынған капитал» шотымен корреспонденциясы көрсетіледі.

Есепті жылдағы қалған бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) сомасы келесідегі түрде шығарылады:

• бөлінбеген пайда сомасыа:

561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеліп, 562 «өткен жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты кредиттеледі.

• жабылмаған зиян сомасына:

562 «өткен жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеліп, 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты кредиттеледі.

Жоғарыда келтірілген жазбалар жүргізілгеннен кейін 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты бойынша қалдық қалмауға тиісті.

Өткен жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)  есебі 562 шотта жүргізіледі. Онда өткен есепті жылдағы пайда болған бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиян сомасының қозғалысы туралы ақпараттар алуға бағытталған.

562 «өткен жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шотының кредиті бойынша келесі шаруашылық операциялар көрсетіледі:

өткен жылдағы бекітілген тәртіпте бөлінбеген пайда сомасына – 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеледі;

өткен жылдағы зияндарды өтеуге резервтік капиталдың құралдары сомасына 551 «задылықтармен бекітілеген «Резервтік капитал», 552 «Басқадай резервтік капитал» шоттары дебеттелед.

562 «өткен жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шотының дебеті бойынша келесідегі шаруашылық операциялар көрсетіледі:

өткен жылғы бекітілген тәртіпте жабылмаған зиян сомасы – 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шоты дебеттеледі.

Шаруашылық серіктестік қатысушыларының табыстары мен жай және артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер төлеуге бағытталған, есепті жылдағы бөлінбеген пайда сомасына – 621 «Жай акциялар бойынша есеп айырысу», 622 «Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айырысу», 687 «Басқадай акциялар бойынша есеп айырысу» шоттары кредиттеледі.

Жарғылық капиталды толықтыруға бағытталған өткен жылдың бөлінбеген пайда сомасына – 501 «Жай акциялар», 502 «Артықшылығы бар акциялар» және 503 «Салымдар мен пайлар» шоттары кредиттеледі.

Жиынтық атбыс (зиян) есебі. Есепті жылдың жиынтық табысты немесе зиянды есептей үшін 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты қолданылады. Шот дебеті және кредиттік айналымдар жасау жолымен жиянтық табыс (зиян) сомасын анықтауға арналған. Есепті кезең ішінде кәсіпорын әртүрлі қызмет түрімен тапқан табысы 70 «Негізгі  қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің 701-709 шоттарында, 72 «Негізгі емес қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің 721-727 шоттарында, 86 «Төтенше жағдайдан және операцияның тоқталуынан түскен табыс (зиян)» бөлімшесінің пайда тапқан бөлігіне 862-864 шоттарында, 87 «Басқа кәсіпорындарға үлестік қатынасынан түскен табыс» бөлімшесінің пайда жапқан бөлігіне 871 шоттарды жинақталынады. 80 «Сатылған тауардың (жұмыс, қызмет) өзіндік құны» бөлімшесінің 801-808 шоттарында, 81 «Тауарларды (жұмыс, қызмет) сату бойынша шығындар» бөлімшесінің 811 шотында, 82 «Жалпы және әкімшілік шығындар» бөлімшесінің 821 шотында, 83 «Проценттер бойынша шығындар» бөлімшесінің 831 шотында, 84 «Негізгі емес қызметі бойынша шығындар» бөлімшесінің 841-845 шоттарында, 85 «Табыс салығы бойынша шығындар» бөлімшесінің 851 шотында, 86 «Операция тоқтағаннан және төтенше жағдайлардан түскен табыс (зиян)» бөлімшесінің 861-864 шоттарында, 87 «Басқа кәсіпорынға үлестік қатынасынан түскен табыс» бөлімшесінің 871 шотында, 71 «Сатылған тауардың қайтарылуы, сату жеңілдіктері, баға жеңілдіктері» бөлімшесінің 711-713 шоттарында жыл ішінде табыс алуға байланысты жұмсалған шығындар жинақталады. Жыл соңында алынған табысқа келесідей шоттар корреспонденциясы беріледі:

70 «Негізгі қызметтен түскен табыс» бөлімшесінің 701-709 шоттары, 72 «Негізгі емес қызметтен түскен табыс» бөлімшесінің 721-727 шоттары дебеттеліп, 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты кредиттеледі.

Төтенше жағдайдан және операциялар тоқтағаннан алынған табыс, сондай-ақ басқа кәсіпорындағы үлестік қатынасынан түскен табыс сомасына келесідей шоттардың корреспонденциясы беріледі: 

86 «Төтенш жағдайлардан түскен табыс (зиян)» бөлімшесінің 862-864 шоттар және 87 «Басқа кәсіпорынға үлестік қатынасынан түскен табыс (зиян)» бөлімшесінің 871 шоты дебеттеліп, 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты кредиттеледі.

Жыл соңында 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты дебеттеліп, есептелген шығындар 80 бөлімшенің 801- 808 шоттары, 81 бөлімшенің 811 шоты, 82 бөлімшенің 821 шоты, 83 бөлімшенің 831 шоты, 87 бөлімшенің 871 шоты кредиттеліп есептен шығарылады.

71 бөлімшенің 711-713 шоттарындағы орын алған шығындарды 571 шот дебеттеліп, 711-713 шоттары кредиттеліп есептен шығарылады.

571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты сәйкестендіріледі. Ондашаруашылық субъектілердің табыстары мен шығындары сәйкестендіріліп жүргізіледі. Жыл соңында 571 шот жабылады: табыс 571 шотының дебеті бойынша және 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шотының кредиттелуімен көрсетіледі, ал зиян 571шотының кредиті бойынша және 561 «есепті жылдың бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шотының дебеттелуімен көрсетіледі.

 

 

 

Меншікті капиталды аудиторлық тексеру.

 

         Меншікті капитал отандық бухгалтерлік есептің салыстырмалы түрде жаңа объектілер қатарына жатқызылады, яғни аудитке де қатысты.

         №2 «Бухгалтрлік баланс және қаржылық есептемелердегі негізгі ашылып көрсетулер» БЕС-да меншік капиталдарға жарғылық, резервтік, қосымша төленген және қосымша төленбеген капитал, бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) жатады деп көрсетілген. Сондықтан да меншікті капиталдық элементтердің әрбіреуі үлкен маңызға ие болғандықтан, олардың аудитіне бөлек-бөлек тоқталамыз.

         Меншікті капиталдың негізгі элменттерінің бірі жарғылық капитал. Ол субъектінің шаруашылық қызметтерін қамтамасыз ету үшін қатысушылардың (меншік иелерінің) оның құрылу кезінде салынған үлестерінің салынған жиынтығын білдіреді.

         Меншікті капиталды аудиттық тексеруге кіріспес бұрын, аудиторға оны тексеру үшін бағдарлама жасқтап алу керек.

 

Меншікті капиталды аудиторлық тексерудің бағдарламасы

 

№ п/п	Аудит процедурасы	Ақпарат көзі	Аудит жүргізу мерзімі
1	2	3	4
1	Баланс көрсеткішінің Бас кітап көрсеткіштерімен сәйкестігін тексеру	Баланс, Бас кітаптың 501 «Жай акция», 502 «Артықшылығы бар акция», 503 «Салымдар мен пайлар», 511 «Қосымша төленбеген капитал», 521 «Алынған капитал»
2	Синтетикалық және аналитикалық есептерінің дұрыс жүргізілуін тексеру	Бас кітап, №13 журнал-ордер, Акционерлер реестрі, карточкалар (акционерлер есебінің ведомосттары), құрылтайшы құжаттар, негізгі құралдарды және алыс-беріс актісі, төлем тапсырмалары, кассалық кіріс ордерлері және басқалары
3	Жарғылық капиталдың дұрыс құрылуын тексеру	Қолданыстағы заңдылықтар, құрылтай құжаттар, бухгалтерлік жазбалар
4	Құрылтайшылардың салымдарын (үлестерін) толық және уақтылы көрсетілуін тексеру	Негізгі құралдардың және материалдық емес активтер алыс-беріс актісі, тауарлық материалдық қорлар алу актісі, накладнойлар, төлем тапсырмалары, кассалық кіріс ордерлері, бухгалтерлік есеп шоттарындағы жазбалар және т.б.
5	Жарғылық капиталдың өзгеруінің негізділігі және оны құрылтайшы құжаттарға уақтылы енгізуді тексеру	Акционерлердің және құрылтайшылардың (меншік иелерінің) жалпы жиналыстарының шешімдерінің протоколдары, эмиссия  проспектісі
6	Субъектінің жарғылық капиталына үлес ретінде салынған мүлік және басқадай мүліктік құқтар инвентеризациясы	Инвентеризациялау актісі. Инвентеризациялық опись, түгендеу ведомостары
7	Қолданыстағы заңдылықтарға сәйкестендіріліп жарғылық капиталдың есебіндегі пайда болған ауытқуларды жою бойынша ұсынысты жасақтау және негізділігі.	Аудитордың қорытындысы

 

         Бұл келтірілген бағдарламадан кейін, жарғылық капиталды аудиттық тексерудің бірінші кезеңінде оның балансына көрсетілген көлемін, Бас кітаптағы 501 «Жай акциялар», 502 «Артықшылығы бар акциялар», 503 «Салымдар мен пайлар» шотымен, сондай-ақ №13 журнал-ордер мен құрылтайшы құжаттардағы мәліметтермен сәйкестендіріліп тексеру қажет. №13 журнал-ордерде жағылық капиталға үлес жөнінде қатысушылардың, құрылтайшылардың қарыз сомасын көрсететін 501, 502, 503 шоттарының кредиттік айналымы көрсетіледі. Осыдан кейін №13 журнал-ордердегі келтірілген жазбаларды аналитикалық есеп мәліметтерімен сәйкестендіру қажет, яғни жарғылық капиталдың құрылу кезіндегі шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеру.

         Жарғылық капиталды аудиттық тексерудің келесі кезеңі оның құрылу дұрыстығын тексеру болып табылады..

         Бұл аудиторлық процедураны жүргізгенде тексеруші ең алдымен мыналарды қарастыру керек: субъект қашан және қай ауданда тіркелген, оның құрылтайшылары кімдер, жарғылық капиталдағы олардың үлестері қандай және оның құрылу тәртібі қандай?

         Жарғылық капиталдың құрылу тәртібі заңдылықтармен және құрылтай құжаттармен реттеледі, меншік түрінің жән ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты к/о-ның жарғылық капиталы әртүрлі құрылады. Мемлекеттік субъектінің жарғылы капиталы оның қызметтерін жүзеге асыру үшін субъектінің іске қосылған мезгіліндегі мемлекеттік бюджеттен бөлінген ақша құралдарын көрсетеді. Мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдардың жарғылық капиталы қатысушылармен енгізілген ақшалай, материалдық және т.б. құралдар есебінен құралады. Сондықтан да бірнеше заңды және жеке тұлғалардың (акционерлердің, қоғамдардың, серіктестіктердің және тағы басқадай ұйымдық-құқықтық нысандағы субъектілердің, құрылтайшылардың)  коллективтік меншігін көрсетеді.

         Қазақстан Республикасы Президентінің №2255 1995 ж. 2 мамырдағы «Шаруашылық серіктестіктер туралы» заңды күші бар қаулысында және №220-1 ҚРЗ 1998 ж. 22 сәуіріндегі «Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР заңында көрсетілгендей ЖШС бастапқы жарғылық капитал мөлшері құрылтайшылар салымдарының сомасына тең және серіктестікті мемлекеттік тіркеу үшін құжаттарды көрсету мезгілінде эквивалентті жүз еселенген айлық есептік көрсеткіштен төмен сома бола алмайды.

         ЖШС жарғылық капиталына салым ретінде ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар, сонымен қатар жерді пайдалану құқы мен интелектуалды қызметтерінің нәтижесіне құқтар және басқадай мүмкіндіктер болуы мүмкін.

         Құрылтайшылардың жарғылық капиталдарға табиғи түрдегі салымдары немесе мүліктік құқтары серіктестіктердің қатысушыларының жалпы жиналысының шешімі бойныша немесе барлық құрылтайшылардың келісімімен ақшалай түрде бағаланады. Егер де салынған салымның құны эквивалентті жиырма еселенген айлық есептік көрсеткіштен жоғары сома болса, онда оның бағасын тәуелсіз сарапшылар бекітуі тиіс. Серіктестікке салым ретінде мүлікті пайдалану құқы берілген жағдайда, бұл салымның мөлшері құрылтай құжаттарда көрсетілген пайдалардың бүкіл мерзіміне есептелген төлеммен анықталады.

         Жарғылық капиталдың жалпы сомасына әрбір қатысушының салымының қатынасы (егерде құрылтай құжаттарда өзгеше көзделмесе) жарғылық капиталдағы қатысушының үлесі болып табылады. Мұндай үлес бүтіннің бөлігі немесе процент түрінде көрсетілуі мүмкін.

         ЖШС қатысушылары серіктестік тіркелгенге дейін жарғылық капиталдың 25%-нен кем емес соманы төлеуге міндетті. Бірақ та ЖШС тіркеу күніне бекітілген заңдылықтарға сәйкес жарғылық капиталдың минимальды мөлшерінен кем емес.

         Субъектінің жарғылық капиталындағы салымдардың нақты түскен уақыты болып: ақша құралдары үшін – есеп айырысу шотына немесе суб/ң кассасына ақшаның аударылған күні, негізгі құралдар, материалдар, материалдық емес активтер үшін – негізгі құралдардың, материалдардың, материалдық емес активтердің алыс-беріс актісін жасаған күні немесе көрсетілген объектінің түскенін дәлелдейтін басқадай құжаттар болып табылады.

         Аудитор негізгі құралдардың, материалдардың материалдық емес активтердің алыс-беріс актісіндегі, тауарлық материалдық қорлар  алынғаны жөніндегі актідегі, төлем тапсырмаларының накладнойларындағы, кассалық кіріс ордерлеріндегі және басқадай құжаттардағы  мәліметтері бойынша құрылтайшылар салымдарының толық және уақтылы кірістелуін тексеру қажет.

         Тексеру кезінде келесі сұрақтарды анықтау қажет:

• Субъект тіркелгенге дейінгі жарғылық капиталына заңдылықпен бекітілген салым мөлшерін құрылтайшылардың барлығы бірдей салған ба;
• Жарғылық капитал құрылтай құжаттары мен заңдылықтар талабына сай құрылған ба;
• Құрылтайшылар жарғылық капиталға салым ретінде нақты нені енгізді;
• Мүлікті тек пайдалануға берген қатысушы салымының мөлшері қалай анықталады;
• Қатысушының салымы құндық негізде қалай бағаланады және қандай жағдайда тәуелсіз аудитормен оны бағалауды қажет етпейді.

Аудитор басты назарын құрылтайшылардың енгізген алғашқы құжаттарының дұрыс толтырылуына, материалдық емес активтер мен бағалы қағаздар бағасына аудару қажет. Жарғылық капитал есебіне енгізілген материалдық емес активтердің есебі жоғарыда айтылғандай тәуелсіз аудиторлық тексерумен дәлелденетін жақтрдың келісімі бойынша бағаланады. Аудиторға интелектуалды меншіктің бағалануы қанда түрде немесе қандай тәсілмен жүргізілгенін анықтау қажет.

Кейбір жағдайда барлық құрылтайшылармен келіспей бөлек жеке тұлғаларға тиесім бұл меншік бөлігін оның шынайы құны бойынша емес, ол ондай бағаға тұрмаса да, оны бірнеше есе жоғары етіп бағаланады. Осының ішінде материалдық емес активтер қатысты заңдылықтар талабынан шығатын: меншік иесінен алу мүмкіндігі; сату-сатып алу құралы болуға, тауарлық нысанға ие болу (проект, сараптамалық үлгі, ғылыми жұмыстар, авторлық құқық, авторлық куәлік, патент және т.б.); өзінің шынайы бағасы мен құнына ие болуға, табыс әкелуі қажет.

Бағалы қағаздар нарықтық котировкадағы немесе өзіне тән бағалы қағаздар құнынан жоғары бағаға бағаланбауы тиіс.

Аудиторға әрбір құрылтайшының жарғылық капиталға салған салымының толықтығы мен дұрыстығын тексеру керек. Бұл кәсіпорын үшін айрықша маңызды. Тәжірибеде жарғылық капиталға өзінің салым бөлігін төлеуден жалтаратын штелдік құрылтайшылар кездеседі. Сондықтан да құрылтайшыларға бұндай жағдайда ҚР Үкіметі бұл кәсіпорынды құрылған деп танымауы мүмкін.

Кәсіпорын — жарғылық капиталына қазақстандық қатысушының салған салымы шетелдік қатысушылардың келісімімен және әлемдік нарықтық баға есебінен келісілген бағамен отандық және шетелдік валютада бағаланады. Шетелдік қатысушының салымы да осындай тәртіппен кәсіпорын құрылу туралы келісім шартқа қол қойылған күні ҚР Ұлттық банкінің валюталық курсы бойынша салым құнын теңгемен есептеп бағаланады немесе әлемдік нарықтың бағасы болмаған жағдайда салынған мүліктің құны қатысушылардың келісімдері бойынша анықталады.

         Аудитор ЖШС тіркеуде немесе қайта тіркеуде жарғылық капитал тексерілмейтінін білуі қажет. Оның тексеруі келесідей жағдайда:

• Кез-келген қатысушының талабы бойынша, серіктестікті мемлекеттік тіркеуден кейін құрылтай келісім шартқа қол қойған құрылтайшылар болып табылады. Экспертиза – қызығушылық танытушы қатысушымен төленетін тәуелсіз сарапшымен жүзеге асырылады.
• Сот шешімі бойынша;
• Қаржылық есептеме бойынша — әрбір қаржылық жыл соңына жарғылық капиталдың маңызды аудиторлық процедурасы бойынша жарғылық капиталдың өзгерісінен негізділігін және оны құрылтай құжаттарына уақытында енгізу болып табылады.

 

Жарғылық капитал субъектінің басқадай мүлік көздеріне қарағанда көлемінің тұрақтылығымен айрықшаланады. Оны өзгерту бойынша шешім қатысушылық жалпы жиналыстарында оны толықтай төлегеннен кейін қабылданады.

ЖШС жарғылық капиталын өсіру келесі жолдармен жүзеге асырылады:

1)Серіктестіктің барлық қатысушылары жсайтын қосымша қарама-қайшы салымдармен;

2)Серіктестіктің меншікті капитал есебінен, сонымен қатар оның резервтік капиталы есебінен жарғылық капиталдың артуы;

3)Таза активтерді (меншікті капиталдың) қайта бағалау, егерде олардың шынайы бағасы баланстық құнынан артып кеткен жағдайда. Қайта бағалауды тек қана тәуелсіз сарапшы жүргізеді;

4)Бір немесе бірнеше қатысушылардың осығн барлық қалған құрылтайшылар келісім берсе қосымша жарналар енгізумен;

5)Серіктестік құрамына жаңа қатысушыларды қабылдау арқылы.

         1-3 қарастырылған тәртіпте жарғылық капиталдың мөлшері өсу кезінде қатысушылардың үлесі өзгермейді.

         ЖШС-ң келегн қатысушының немесе жаңадан қабылданған құрылтайшының қосымша жарна енгізуі жолымен жарғылық капиталдың өсуі, 4-5 баптар бұндай жарнаның мөлшері серіктестің меншікті капиталындағы бұрынғы үлестерінің мөлшерін қоса есептеп белгіленеді және жарғылық капиталдағы барлық қатысушылардың үлестреі қайта есептелуді қажет етеді.

         Серіктестік жарғылық капиталының өсуі жөнінде жалпы жиналыстың шешімі қабылданған күннен 3 ай ішінде жарғылық капиталының өсуі жөнінде оның мемлекеттік тіркелуін жүзеге асырған ұйымды ескертуге міндетті. Жарғылық капиталдың кемуі барлық қатысушылардың жарналарының мөлшерін пропорционалді азайту жолымен немесе бөлек қатысушылардың үлестерін толық немесе бөлігін өтеу жолымен жүзеге асырылады. Серіктестік жарғылық капиталдың кемуі жөнінде жалпы жиналыстың шешімі қабылданнан кейін 2 айдың ішінде барлық өзінің кредиторларына жазбаша ескертпе жасауы міндетті немесе баспасөз құралдарында хабарлама орнатуы қажет. Кредиторлар ескертпе немесе жарияланған хабарлама алған күннен бастап 1 ай мерзімінде серіктестіктен қосымша кепілдік немесе міндеттемелерін мерзімінен тыс тоқтатуға және залады өтеуін талап етуге құқылы. Талап серіктестікке жазбаша түрде жасалады, ал олардың көшірмесі серіктестіктің мемлекеттік тіркеуін жүзег асырған ұйымға берілуі мүмкін.

         Серіктестіктің жарғылық капиталының кемуі кредитордың көрсеткен талап арызы үшін мерзім өткеннен кейін серіктестікті мемлкеттік тіркеуден өткізген ұйыммн тіркеледі.

         Егер серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізген ұйымға оның кредиторларынан талап көшірмелері түссе, онда жарғылық капиталдың кемуі осы талапты орындағанын дәлелдемелерінің енгізінде немесе оның арызданушы кредиторларының серіктестіктің жарғылық капиталының кемуін тіркеуге қарсы болмаса қайта тіркейді.

Жарғылық капитылдың кемуін белгіленген тәртіпті бұзған жағдайларды қызығушылық танытқан тұлғаларды арызы бойынша сот шешімі арқылы серіктестіктің жойылуына негіз болып табылады.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының құрылуы мен өзгерісінің тәртібі қабылданған қолданыстағы заңдылықтармен өзгешелеу.

АҚ — өзінің қызметтерін жүзеге асыру үшін құралдар тарту мақсатында акция шығаратын заңды тұлға.

АҚ жарғылық капиталының құрылу ерекшелігі аудитордың басты назарын акциялардың уақтылы төленуін және олардың қозғалысы бойынша операциялардың заңдылығын тексеруде қажет етеді. Акционерлермен жарналары бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебі олардың әрбіреуімен карточка немесе ведомост арқылы жүргізіледі.Онда жарғылық капиталдарға жарна бойынша қарыз сомалары, оны өтеу мерзімі, қарыз өтеуге енгізілген активтер сомасы көрсетіледі. Аналитикалық есептеуді жүргізудің негізі болып құрылтай құжаттар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер, алыс-беріс актілері, төлем тапсырмалар, кассалық кіріс ордерлері және тағы басқалары саналады.

Акционерлер реестрінің мәлімдемелерімен 511 «Төленбеген капитал» шоты бойынша есеп мәліметтерін сәйкестендіріліп, акцияның уақтылы төлемін және олардың қозғалысы бойынша операциялардың заңдылығын реттеуге болады. Ашық типтегі акционерлік қоғамның акциялары басқа акционерлердің келісімінсіз қолдан-қолға ауысуына болады. Бірақ акционерлердің реестріне сәйкесінше өзгертулер енгізу міндетті. Жабық типтегі қоғамның акциялары көпшілік басқа акционерлердің келісімімен қолдан-қолға ауыса алады. Егер жарғыда басқаша көзделмесе. Жарғылық капиталды тексергенде ең алдымен аудиторға акцияларға жазылу төлемі бойынша акционерлермен құрылтайшыларына есептелген жарғылық капиталдарға салым бойынша қарыздар сомасын көрсететін 501 «Жай акция» шоты бойынша, 502 «Артықшылығы бар акциялар» шоты бойынша соманы 511 «Төленбеген капитал» шоты бойынша сомасымен салыстырылуы керек. Егерде мәнді ауытқулар болған жағдайда, әрбір құрылтайшының жарғылық капиталға салымының толықтығы тексеріледі.

Аудитор жарғылық капиталының жарияланған жарнасын және құжаттарға сүйене отырып нақты енгізілген акционерлерді, құрылтайшыларды көрсете отырып кесте жасауы керек. Жарғылық капиталдағы бір құрылтайшының салымының максималді үлесі 35 %-тен аспауы керек. Ол бір акционердің жалпы сұрақтарды шешкен кезде 35 % артық дауысқа ие болуына жол бермеуі керек. Бұл талап еншіме және жекешелендірілген субъектілерге қатысы жоқ. Оларды акцияның контролі пакеті (50 % оған қоса тағы бір акция) басты ұйымға тиесілі.

Акционерлік қоғам акционерлерінің жиналысының шешімі бойынша жарғылық капиталды акциялардың номиналдық құнын өсіру немесе қосымша акция шығару жолымен өсіруіне құқылы.

Аудиттің аяқтау процедураларының қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес жарғылық капиталдың есебіндегі анықталған акцияларды жариялау. Олардың орнын алу бойынша негіздер мен жұмыстар ұсыну. Егер аудитор анықталған қателік мәнсіз деп есептесе, субъектінің әрі қарай қызметіне әсерін тигізбесе, мемлекеттік зиян келтірмесе, кредиторлар мен меншік иелеріне зиян келтірмесе, онда ол жағымды қорытынды беруге құқылы. Егерде ауитор құрылтай құжаттарда мәнді қателіктер анықталған жағдайда, сондай-ақ жарғының капитал есебінде де, онда ол анықталған қателіктердің орнын алу үшін субъектінің басшылығына уақыт беруі керек.

 Меншікті капиталдың маңызды элементі болып мншікті акцияларды сату құны оның номиналдық құнынан артық сомасын көрсететін қосымша төленген капитал саналады. Аудиторға 531 «Қосымша төленген капитал» шоты мен №13 журнал-ордеріндедегі осы шоттың кредиті бойыншамәліметтерді баланстағы осы бап бойынша салыстырып қосымша төленген капиталдың мөлшерінің дұрыс анықталуын тексереді.

Тағы да бір аудитордың көңілін қажет ететін элементтердің бірі – қосымша төленбеген капитал. Ол негізгі құралдар мен ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалау нәтижесінде бастапқы құнынан артқан соманы көрсетеді. Аудиторға бұл ұзақ мерзімді апктивтердің қайта бағалануы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуін тексеру қажет.

Меншікті капиталдың маңызды бөлімін резервтік капитал құрайды. Ол болжанбаған залалдарды жабу үшін құралады, сондай-ақ негізгі табыс құралдары жеткіліксіз болғанда, инвесторлардың табысын төлеу үшін құралады. Басқаша айтқанда резервтік капитал – бұл субъектінің сақтандыру капиталы. Резервтік капитал құралы үшінші тұлғаладың қызығушылығын сақтауға және оның жұмысынңың үздіксіздігінің кепілі бола алады. Мұндай қаржылық көздің бар болуы соңғылардыңсубъектілердің өзінің міндеттерін өтеуіне сенімділік береді.

Резервтік капиталдың құрылуы міндетті және өз еркімен сипатқа ие. Бірінші жағдайда Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес құрылады, ал екіншісінде белгіленген субъектінің құрылтай құжаттарына немесе оның құрылтай сажатына сәйкес тәртіппен.

Акционерлік қоғам және басқадай субъектілер жарғылық капиталдың мөлшерінің

10 %-нен кем емес мөлшерде құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капиталдың «Резервтік капитал» бабы бойынша жинақталған аудару сомасын көрсетеді.

Резервтік капиталдың құрылуы мен пайдаланылуы жарғымен анықталады. Резервтік капиталға аударымдар мөлшері акционерлер жиналысымен бекітіледі.

Резервтік капиталдарды тексеру кезінде аудиторға оның құрылуы және пайдалануының дұрыстығын анықтап алу қажет. «Резервтік капитал» бабы бойынша баланста көрсетілген жыл басындағы және соңындағы қалдықтар Бас кітапта келтірілген 551 «Резервтік капитал» шотының қалдығы мен №13 журнал-ордер мәліметтері бойынша сәйкестендіріледі. Меншікті капиталды негізгі құраушыларының бірі ретінде бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) болып табылады.

Аудиторға бұл бухгалтелік баланс бабына аудитордың баса көңіл аударуын қажет етеді. Ең алдымен оның жыл басындағы және жыл соңындағы қалдықтарын 561 «Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шоты бойынша, 562 өткен жылдардағы «Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шоты бойынша Бкітаптың және бұл шоттың кредиттік айналымын көрсететін №13 журнал-ордер мәліметтерімен салыстырылуы қажет. Содан кейін бұл шоттардағы шаруашылық операциялардың дұрыс көрсетілуін тексеру қажет. Бухгалтерлік есептің шоттар жоспарына сәйкес  субъектінің қаржы шаруашылық қызметінің есепті жылдағы жиынтық табысының сомасы 571 «Жиынтық табыс» шоты бойынша анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша VII «Табыстар» бөлімінің шоттары бойынша корреспонденциясы жиынтық табыстың сомасын көрсетеді, ал дебеті бойынша VIIІ «Шығындар» бөлімінің шоттарымен корреспонденциясы жиынтық шығындардың сомасын көрсетеді. 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты бойынша дебеттік және кредиттік айналымдарын салыстырып таза табыстың сомасын анықтайды. Ол  561 (есепті жылдың) «Бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян)» шотына аударылады. Егер есепті жылда табыс алынса 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты дебеттеліп 561 есепті жылдың «Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шоты кредиттеледі, ал егер зиян шексе, керісінше бухгалтерлік жазба жасалады.

Қорытындылағанда аудиторға бөлінбеген пайданың көлемін бағалау қажет. Ол берілген көрсеткіштің динамикасын көруге және оның өзгеру қарқынын белгілеу үшін өткен есепті кезеңдерімен салыстыру жолымен жүргізіледі.

 

 

 

 

Қорытынды

         Осы айтылғандарды қорыта келіп кәсіпорынның меншіктік капиталы бухгалтерлік есептің маңызы зор бөлігі ретінде көрінетінін көреміз. Оның құрылуын белгілеген заңдылықтарға сәйкес жүзеге асырылып, жарғылық капиталы жасалып, құрылтайшылардың мөлшерленген жарналары төленіп, оны мемлекеттік тіркеуден өткен кәсіпорынның жарғысында көрсетіп, соған сәйкес құрылтайшылардың салған жарналарының көлемі есебінен үлестері бөлініп анықталады. Акционерлердің үлестері арқылы тиісінше девиденд алуға, кәсіпрынды басқару жұмысына қатысуына және кәсіпорын жойылған кезде оның белгілі бір мүлігін алуға құқылы.

         Меншікті капиталдың есебі типтік бухгалтерлік шоттар жоспарының V меншікті капитал бөлімінде тиісті бөлімшлер шоттарында және №13 журнал – ордерде көрсетіледі. Оның қозғалысындағы өзгерістер бухгалтерлік баланстың қосымшасында қарастырылады.

         Меншікті капиталдың мөлшерінің тұрақтылығы немесе артуы кәсіпорынны нәтижелі қызметін көрсетеді және оның кредиторлары алдында кепіл бола алады.

         Меншікті капиталдың құрамы кәсіпорын алғашқы қызметінің нәтижелі болуына ықпал етеді. Кәсіпорынның алғашқы бухгалтерлік жазбалары осы меншікті капитал қалыптасқанда жасалады. Меншікті каитал субъектінің бухгалтерлік бухгалтерлік балансының ажырамас бөлігі және оның даму қарқынының негізгі көрсеткіші.

Меншікті  капитал  туралы  ғалымдар  өз  еңбектерінде  ұқсас  пікірлерін  ұсынады.  Бұл  оның  заңдылықтармен  қатаң  реттеліп  отырытынынан  шығады.  Меншікті  капиталдың  басты  бөлігі  жарғылық  қор  болып  табылады.  Жарғылық  капиталдың  және  меншікті  капиталдың  басқа  түрлері  бойынша  Қ. К. Кеулімжаев  өзінің   “Қаржылық  есеп”  кітабында  қарапайым  түсінікті  етіп  сипаттап  берген.  Мен  осы  ғалымның  тұжырымына  қосыла  келе  меншікті  капиталды  келесідей  қысқаша  қорытындыладым.  Жарғылық  капиталдың  жалпы  мөлшері  шығарылған  түрлері  бойынша  акциялардың  саны,  бір  акцияның  номиналдық  құны,  акционерлік  қоғамның  акционерлерінің  жалпы  жиналысында  бекітіледі.  Жарғы  тиісті  мемлекеттік  органда  тіркеуден  өткізілуі  тиіс.  Қоғамның  акцияны  сатып  алатын  мүшесіне,  ол  акцияларды  қоғамға  немесе  үшінші  тұлғаға  сатуға  ұсыныс  жасауға  құқығы  бар.  Акционерлік  қоғамның  жарғысына  салым  ретінде  ақша  қаражаттары  да,  мүлік  те,  мүліктік  құқық  та  бола  алады.  АҚ –ның  акционерлерге  өз  акцияларын  сатып,  орналастыруы,  қоғамның  бухгалтериясы  есептеп,  кірістеп,  тиісті  шоттар  корреспонденциясын  жасайды.

АҚ-ның  акционерлерден  өз  акцияларын  сатып  алған  жағдайда,  қоғам  өз  акцияларын  айналымнан  алып  тастау  мақсатында  немесе  оны  алдағы  уақыттырда  қайта  сатуды  жүзеге  асырады.  Сонымен  қатар  қоғам  өзінің  активіндегі  “негізгі  құралын”,  “инвестицияларын”  ақшаның  құнсыздануына  байланысты  қайта  бағаоап,  нәтижесінде  капиталдың  өсуі  немесе кемуі  пайда  болады

АҚ  өзінің  таза  пайдасы  есебінен  жоғарыда  айтылғандай  резервтік  капитал  құрады.  Бұл  резервтік  капиталдың  мөлшері  қоғамның  жарғысында  белгіленеді,  бірақта  ол  субъектінің  жарғылық  капиталының  10  пайызынан  кем  болмауы  тиіс.  Ақшаның  құнсыздануына,  өндірістің  өркендеуіне,  сондай-ақ  басқа  да  жағжайға  байланысты  қоғамның  жарғылық  капиталы  көбейген  уақыттарда  резервтік  капитал  соған  сәйкес  артып  отыруы  керек.  Резервтік  капиталда  жинақталған  сома  алдын  ала  болжанбаған  төтенше  жағдайлардан  болатын  шығындарды  жабу  үшін   жұмсалынады.  Жалпы  резервтік  капиталдағы  жинақталатын  сомаларды  жұмсау  тәртібі  АҚ-ның  жарғысында  бекітіледі.  Резервтік  капиталдың  жұмсалуына  байланысты  азаюы  келесі  есепті  кезең   ішінде  қоғамның  жарғысында  көрсетілген  мөлшерге  тең  етіп  қайта  қалыптастыруды  қажет  етеді.

Қоғамның  қорытынды  табысынан  бюджетке  төленетін  салықтарын  және  табыстың  есебінен  өтелінетін  басқадай  шығындарды  өтегеннен  қалған  сомасы  есепті  жылдың  бөлінбеген  пайдасы  болып  табылады.

Жалпы  АҚ  құрылғаннан  бастап-ақ  жұмсалынбаған  таза  пайдасы  оның  капиталы  болып  саналады.  Кез-келген  қоғам  меншікті  капиталының  жалпы  сомасы  яғни  барлық  активтері  сомаларының  қосындысынан  міндеттемелері  сомаларының  қосындысын  алып  тастағандағы  қалған  сомасы  АҚ-ның  жарғысында  көрсетіліп  белгіленген  жарғылық  капиталының  сомасынан  кем  болмауы  тиіс.  Егер  баланс  активінің  нетто  сомасы  қоғамның  жарғысында  белгіленген  жарғылық  қордан  кем  болған  жағдайда  қоғам  қызметінің  рентабелділігі  төмен  екендігін  көрсетеді.  Бұл  жағдайда  қоғам  жарғылық  қорының  мөлшері  қайта  қаралуға  тиісті.  Кәсіпорын  қызметінің  қорытындысы  болып  жиынтық  табыстың  кірісі  мен  шығысы  салыстырылып,  егер  кірісінде  сома  артық  болған  жағдайда,  қоғам  ағымдағы  жылы  зиян  шеккендігі,  шығын  сомалары  артық  болған  жағдайда  қоғам  ағымдағы  жылы  өзінің  істеген  жұмысының  қорытындысы  бойынша  пайда  тапқандығы  болып  табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2002 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының заңы.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы №20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен ).
3. ҚР Заңы «Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы» туралы №97-1 28.04.1997 ж.
4. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы.-Алматы, 1996-2003 ж.
5. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты. (аудармашы Тарусина В.И.),-М., 1998 ж.
6. Халықаралық бухгалтерлік есеп және аудит стандарттары. (құрастырушы Рапопорт М.М),-М., 1992 ж.
7. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктесіктер туралы Қазақсьан Республикасының Заңы. Қаржы қызметі, 1999 ж. №1.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан Республикасы қаржы мнистрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №438 бұйрығымен бекітілген.
9. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы №209-II Қазақстан Республикасының салық кодексі.
10. Андросов А.М. Бухгалтерский учет.-М.: Финансы и статистика, 1996ж.
11. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. –Алматы:АЙАН, 2001 ж.
12. Әбдіхалықов Т.Ә. Аудит және бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы: «Қазақ университеті», 1999 ж.
13. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит.Оқу құралы-Алматы «Қазақ университеті» 2004 ж.
14. Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсенбаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности.-Алматы: Қаржы-қаражат, 1998 ж.
15. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов.-Алматы, 2003 ж.
16. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет.-М,1996 ж.
17. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ, хозяйственной деятельности и аудит.-М.:-Перспектива, 1994 ж.
18. Кеулимжаев К.К.Корреспонденция счетов.-Алматы: БИКО, 2000 ж.
19. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы.-Алматы: Экономикс, 2003 ж.
20. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп-Алматы: Экономика, 2001 ж.
21. Кеулімжаев К.К., Тулегенова Э.Т., Құдайбергенов Н.А. Субьектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы.Алматы:-Экономика, 1998 ж.
22. Нидлз Б., Андерсон Х., Клдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер.с англ./ Под ред. Соколова Я.В.-М.: Финансы и статистика, 1996 ж.
23. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансовой учет.-М.: ФБК Прес, 1998 ж.
24. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.Н. Бухгалтерский учет на предприятии.-Алматы: Центраудит-Қазахстан, 1998 ж.
25. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии.-Алматы: Экономика, 2003 ж.
26. Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия / Пер с франц. М.: Аудит, ЮНИТИ, 1997 ж.
27. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н., Бухгалтерлік есеп теориясы. Алматы:-Ұлағат, 1999 ж.
28. Тасмағанбетова Т.А., Омарова А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатова О., Байболтаева Н.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы:- Дәуір, 1998 ж.
29. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. Алматы:-Сөздік-Словарь, 1999 ж.
30. Шишкин А.К., Микрюкова В.А., Дышкант И.А. Учет анализ, аудит на предприятии.-М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996 Ж.
31. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: управленческий аспект.-М.: Финансы и статистика, 2000 ж.
32. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы. // Бухгалтерлік есеп және аудит. 2003 ж. №3 (1) С.3.
33. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы.// Бухгалтерлік есеп және аудит.  2003 ж. №4 (2) С.3.
34. Устав ТОО «Ритм-Ойл»

 

 

1 Бухгалтерский учет П.С. Безруких 54-58 бет

2  Бух учет “Пособие для начинающих” 384-386 бет

3 Теория бух учета В.В. Растовец

4 Азаматтық кодекс 58, 64, 74, 78, 84, 88, 97, 102 бап

5 “Акционерлік қоғам туралы”

6 “Принципы бух.учета” А.П.Салина 324-328 бет

7 Современный бух.учет Ф.С.Сейдахметов