МАЗМҮНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ КАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ

1.1 Қаржы  нарығындағы кәсіпорын қызметінің ролі

1.2  Кәсіпорынның   қаржылық   стратегиясының   мазмұны   мен міндеттері.

 

2 КӘСІПОРЫННЫҢ  ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ

СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ

2.1  Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің факторлары

2.2 Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы («Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ мысалында)

2.3  «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ бағалы қағаздарының портфелінің қалыптасуын талдау

 

3 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ РЫНОГЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің мәселелері

3.2   Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын дамыту жолдары

 

ҚОРЫТЫНДЫҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне он жылдан асты. Бүл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді. «Осы жылдар ішінде тындарған ісіміздің басты түйіні, -деп көрсетті Елбасы Н.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында, -Қазақстанның дербес мемлекет болып қалыптасуында жатыр. Біздің әлі де есею мен кемелдену кезеңінен өтуіміз керек, Қазақстандағы азаматтық қоғамның босағасын бекіте беруіміз керек» /1/.

Бүдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту болып табылады.

Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабликалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жүмыс істеуде. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары қүрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді түрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.

Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мүндағы басты тұлға кәсіпкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде түрғындардың сүранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.

Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін біліп, кәсіпорында қабыддаған қаржылық стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісіне өтіп, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңеюі қажет.

Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, үзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.

Қай уақытта да болмасын бүл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік — әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынаскд ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз») меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру — нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.

Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс — әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетеді.

Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіндік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті әріптестерді таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс — әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бүрынғыдай жоғарғыдан жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өздері таңдайды, өз қалауы бойынша қажетті шикізатты алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып,оны үстануына Ісдрай жүмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық бағыттарына, нақтылығына, шүғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.

Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы түрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресустары жағдайын анықтайды.

Кәсіпорынның қаржы түрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы нарығындағы оның стратегиясы кәсшорынның қаржылық тұрақтылығына өз шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық түрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шеіпімдерін қабылдау үпіін, басшылыққа нақты үсыныстар беруге болады.

Отандық кәсіпорындардың қаржы нарығындағы стратегиясының мәселесі қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қодданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.

Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты — кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясын тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлүмат алып,оны зерделеп, оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен қаржы нарығындағы стратегиясы туралы дүрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге, өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, еліміздің үзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару шешімдерін дайындауға ат салысуды қажет етеді.

Қойылған мақсат жүмыстың келесі міндеттерін анықтайды:

• Кәсіпорын қызметінің, қаржы нарығындағы стратегиясының теориялық сүрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау, «кәсіпорын», «кәсіпорын стратегиясы» түсіьсгерінің мазмүнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасындағы кәсіпорын қызметінің қаржы нарығындағы стратегиясының барысына талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық кәсіпорындар үшін қаржы нарығында стратегия жүргізудегі практикалық үсыныстарды өндеп шығару.

Жүмыстың пәні және объектісі. Жүмысытң пәні ретінде кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясының күраддары және әдістерімен байланысты теориялық және практикалық сүрақтар саналады. Жүмыстың объектісі Қазақстан Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.

Жүмыстың қүрылымы. Жүмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және қорытындыдан түрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСШОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ

 

• Каржы нарығындағы кәсіпорын қызметінің ролі

 

Кез келген шаруашылық субъектісінің экономикалық проблемасы өзінің шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздеу болып табылады.

Жай айналым шегінде макроэкономиканың үш негізгі сүрақтары шешіледі: не өндіру керек, қанша өндіру керек және өндірістік қызмет нәтижелерін қалай бөліп тарату керек. Түрлі экономикалык жүйелерде бүл сүрақтар түрлі жолдармен шешімін табады. Егер рынокта бағалар ресурстарды пайдалануды басқарып отыратын болса, онда экономикалық дамудың рыноктык моделі туралы айтылады. Егер де ресурстарды басқару саяси және әкімшілдік шаралар көмегімен жүзеге асырылатын болса, онда әңгіме жоспарлы экономика турасында болады.

Кәсіпорындар айналымның қарапайым моделінде жұмыс күшін, капитал мен табиғи ресурстарды өнім өндіру мен қызмет түрлерін көрсетуге пайдаланады. Өздерінің жүмыс күшін сатқан үй шаруащылықтары өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтерге акщалай төлем жасайды. Сонымен, ресурстар, өнімдер мен табыстардың айналымы жүзеге асады, яши рынокта ақша активтеріне деген сұраныс ақша активтерінің үсынысына төтеп беріп отырады. Шаруашылық субъектілерінің ақша қаржыларын алу әдістері түрлі болғанымен, барлық қатысушылар үшін негізгі принцип сақталып қалады. Рыноктык шаруашылықтың барлық қатысушылары рынокка шығады, атап айтқанда — тауарлар рыногы, ресурстар рыногы, ақша мен капитал рыногы, валюта рыногы және т.б.

Экономикалық жүйеде «қаржы рыногы» термині кең мағына ретінде қарастырылады.

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандъірылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге қаржы рыногыньш күрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бүрын сонды болған емес.

Қаржы рыногы- бүл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағазды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтандыру компанияларының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос акдіаларын жүмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардын жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады жөне басқа да рыноктармен етене байланысты болады (сурет 1) /2/.

 

Экономикалық жүйедегі рыноктардың өзара байланысы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1

 

 

 

Қазіргі кездегі қаржы рыногының негізін көптеген қаржы институттары мен делдалдар құрайды.

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың, үлттық шаруашылықта акдіа қозғалысын үтымды үйымдастырудың айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие рыногы түрінде іс-әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында аісщаны қайта бөлуді барлық нысанында реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы, ортақ ұғымы болып табылады.

Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы үғымы ақша, валюта, несие, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі.

Қаржы рыногының жалпылама жіктемесін суреттен көре аламыз (сурет 2) /3/.

Экономикалық  әдебиеттерде   қаржы  рыногының  ықшамдалған жіктемесі (құрылымы) де кездесіп отырады (сурет 3) /4/.

Қаржы рыногының құрылымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3 .

 

Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногын дамытпай рыноктық экономиканы көтеру мүмкін емес. Мәселен, экономикасы дамыған елдерде қаржылық ресурстарының жалпы 50 пайызын акциялар мен облигациялар құрайды. Бағалы қағаздар рыногының қажеттілігі мына принциптерден туындайды:

• экономиканы және әлеуметтік жағдайларды қаржыландыру мақсатында қаржы ресурстарды табу қажеттілігі мен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін;
• бағалы қағаздар мемлекеттік ақша, несие саясатының бір күралы ретінде мемлекеттік ақша айналымын реттейді;
• бағалы қағаздар арқылы мемлекеттік меншік жеке меншікке өтеді.

Бағалы қағаздар рыногын дамытудың негізгі мақсаты-Қазақстанның экономикасының тиімді дамуына ықпал ету, рынок экономикасының барлық субъектілерінің қызметтерін белсенділігін арттыру негізінде экономикалық өсуді және қаржылык тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Рыноктағы бағалы қағаздарды реттейтін заң дәл қазіргі кезде даму сатысында. Рыноктың өзі бар, ол қалыптасып, дамуда, ол мемлекеттің қызмет жағдайына және де кәсіпкерліктің дамуына өз әсерін тигізуде.

Ертеректе, рыноктық қатынас  алыптаспаған  кезде,  толық мемлекеттік баскаруда, бағалы қағаз айналымы анағұрлым үлкен болған жоқ және ол тек кана облигация түрінде, яғни,    алушының жинақтаушы кітабы, ұтыстық лотерея билеттері, мемлекеттік еңбек жинақтаушы, (сберкассілік) аккредитивтері түрінде болды. Ал заңды тұлғалардың арасында есептік  чектер қолданылды.

Рыноктық қатынастың дамуына байланысты бағалы қағаздардың түрлері көбейіп, қор нарығы пайда болды.

Жалпы түрде, бағалы қағаз рыногында бағалы қағаз шығарып, айналдырып, алып—сатуды экономикалық, қарым—катынастарға жатқызуға болады.

Рыноктық  экономикаға   ауысқалы   бағалы кағаз айналымы тез арада өсті, бағалы катаз рыногі қамтыла бастады. Бірақ бұлар тек қана қор ретінде, және инвестициялық бағалы қағазболып есептелді. Оларға—акция, облигацияларды жатқыза аламыз.

Бағалы қағаздар—бүл құжат иесінің басқа тұлғаға қатысты меншік күқығын немесе қарым-қатынасын куәландыратын қаржылык күжаттар.

Бағалы қағаздар қүжаттар немесе есеп-шоттарға жазылу формасында жүзеге асырылады. Экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар айналымы оларды есеп кітапшаларына және шоттарға тіркеу рәсімдерінен айтарлықтай өскен. Сондықтан, олар нақтысыз, яғни қағазсыз жүмыс түріне көшкен.

Біздің елімізде акциялар шоттарға тіркелу арқылы орындалады. Акцияларды сақтайтын шоттар «депо шоттары» деп аталады. Нақтысыз акциялар иесі тіркеме реестрінен алынған көшірмеден басқа күжатты қолданбауы мүмкін. Нақтысыз акциялар шоттарда тіркелу арқылы ғана айналымда жүреді және олардың иелерінін қүқығы толық қорғалады. Бүндай формадағы акцияларды қолдан жасауға болмайды. Ол өз иелеріне толық өтімділікті, яши аз шығын жіберу арқылы сатуға, сатып алуға және келісім шарттарды жедел түрде рәсімдеуге мүмкіндік туғызады.

Бағалы кағаздарға қаржылық және тауарлық қүжаттар жатады. Шығарылу мақсатына қарай қорлық және коммерциялық болып бөлінеді. Коммерциялық бағалы қағаздар тауар айналымы мен кейбір мүліктік келісімдер процесіне қызмет жасайды. Қорға байланысты бағалы қағаздар қор шеңберіндегі нарықтың қағаздарымен қатынаста болады.

Бастапқы бағалы қағаздар рыногы—бастапқы бағалы қағаздарды орналастыру мен шығару бойынша қызмет жасайтын рынок болып табылады.

Бүдан кейінгі туынды (екінші) рынок—бүрын шығарылған бағалы қағаздар рыногы сауда-саттығымен жүмыс жасайды.

Үйымдастыру формасына қарай биржалық және биржадан тыс рынок болып бөлінеді.

Биржадан тыс рыногы — қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы қағаздар саласы. Бүл рыңокта сондай-ақ жаңадан шығарылған бағалы қағаздар орналаса алады. Мүны қор биржаларын мүше немесе мүше емес дилерлер үйымдастырады.

Бағалы қағаздардың биржадан тыс рыногы телефон, телефакс немесе компьютерлік желілер арқылы жүзеге асырылады. Бүлар негізінен өзінің қажетті кірісі немесе акциясы жоқ акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарымен айналысады.

Бағалы қағаздар операцияларымен қор биржалары мен инвестициялық институттар жүмыс жасайды.

Қорлы биржа бағалы қағаздар бойынша түрақты сауда-саттық жүргізетін рынок болып табылады. Бағалы қағаздар айналымы деп, осыған байланысты сауда-саттық және заңнамаға сәйкес бағалы қағаздар иесінің ауысуына әкелетін басқа да қызметтерді айтамыз. Биржа коммерциялық кәсіпорындарға жатпайды. Шаруашылық субъектісі ретінде, биржа бағалы қағаздардың келісім-шарттары негізінде аьсдараттық және есептік қызмет көрсетеді, белгілі бір кепіддік бере отырып, бағалы қағаздар саудасына шектеулер қояды және келісім бойынша ақы алады.

Қор биржасы бағалы қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай жасайтын, олардың рыноктық бағасын анықтайтын және олар жөніндегі акдараттар тарататын өз , қызметі ерекше болып табылатын ұйым. Қор биржасы бағалы қағаздардың екінші рыногын үйымдастырушы болып табылады.

Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында қүрылады және кемінде үш мүшесі болуы тиіс, яши, тек қор биржасының акционерлері оның мүшесі болады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркеліп, Қаржы министрлігінде бағалы қағаздармен биржа жүмысын жүргізуге лицензия алады. Ол коммерциялық емес үйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін—өзі өтеуге негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.Бағалы қағаздар операцияларын лицензиясы бар тауар және валюта биржаларының қор бөлімдері де жүргізе алады. Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды жүзеге асыру—негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары сондай—ақ, мемлекеттің атқару органдары қор биржаларына мүше бола алады. Олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды брокерлер мен диллер атқарады. Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен жүзеге асырылуы мүмкін:

-қор   биржасының   оған   мүшелікке   енуге   құқығын   беретін аіщияларын сату;

-қор биржасының  мүшелерінен мүшелік жарналары;

-биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;

-биржа қызметіне түсетін басқа табыстары.

Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын үлғайту мен жетілдіруге байланысты шығындарды өтеуге жүмсалады. Қор биржасы қаржы министрлігімен келісе отырып бағалы қағазды саудаға жіберу «листинг», сондай—ақ оларды шығару «листингкке қарсы» ережелерін белгілейді.

Қорлы биржалардың қатысушыларына сатушы мен сатып алушы және делдалдар кіреді. (қаржы брокерлері немесе маклер, дилерлер).

Брокер — клиенттердің үйғарымы мен қаржысы бойынша, келісім-шартқа тұрғызушы және сол қызметі үшін келісілген мәміле негізінде пайыздық мөлшерде сыйақы немесе қаржы алушы деддал. Дилер — өз атынан, өз есебінен бағалы қағаздарды кдйта сатумен айналысатын (жеке немесе заңцы түлға) делдал болып табылады. Бағалы қағаздар сатып алу немесе сатуды өз атынан және өз есебінен жүргізеді. Бүлар—жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының мүшелері.

Дилердің кірісі сауда мен саттық айырмасынан қүралады.

Қорлы биржаларда мынадай бағалы қағаздар айналымда жүреді:

1. Акция.
2. Облигация.
3. Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері.
4. Сақтау мен депозиттік сертификаттары.
5. Вексель.
6. Варант.
7. Фьючерс.
8. Жекеменшік чек.

Сондай-ақ, брокерлік орындар және сол орындарды жалға беру. Брокерлік орын—көрсетілген биржада саудамен айналысута қүқық береді . Қор биржасывдағы бағалы қағаздар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгілеріне акция, облигация және мемлекеттің қазыналық міндеттемелері жатады. Ал туынды бағалы қағаздарға жоғарыда айтылған негізгі бағалы қағаздарды өз иелеріне сатуға және сатып алуға қүқық беретін кез-келген бағалы қағаздарды жатқызута болады. Бүларға ең алдымен, опцион және фьючерстер жатады /5/.

Инвестициялық институт — бағалы қағаздар операциясымен жұмыс жасайтын шаруашылық субъектісі немесе жеке түлға болып саналады. Инвестициялық институттарға қаржы брокері, инвестициялық кеңес беруші (консультант), инвестициялық компания, инвестициялық қор кіреді. Осы аталған институттар өз қызметтеріне лицензия алуы шарт. (Инвестициялық кеңес берушіден баска).

Қаржы брокері—бағалы қағаздар немесе валюта сауда-саттығы бойынша өз өкілеттілігі бар, тіркелген агент. Қаржы брокері ретінде жұмысты шаруашылық субъектісі немесе азаматтар атқара алады.

Инвестиция компаниясы — тікелей және портфельді инвестициялар негізінде капитал салушы мен коммерциялық банктердің кейбір қызметтерін атьсдратын бірлестіктер (корпорациялар).

Холдинг компаниялары — басқа акционерлік қоғам акцияларының бақылау пакетін иеленген бас компаниялар болып саналады. Сондай-ақ, қаржы холдингті компанияларды өз қаржысының 50%-н басқа эмитенттердің бағалы қағаздары және басқа қаржы активтері кұрайтын серіктес деп атаймыз. Айта кетерлік жайт, мұндай компаниялар тек инвестициялық қызметпен айналысады және оларға басқа қызметтермен жұмыс жасауға жол берілмейді.

Қаржы тобы бұл бір мақсатқа негізделген бірлескен кәсіпорындар. Бүлардың холдингті компаниялардан айырмашылығы сол, бас фирмасы немесе арнайы басқармасы жоқ.

Қаржы компаниясы бүл негізгі белгілеріне орай, корпорацияларды қаржыландыратын және диверсификацияға жол бермейтін корпорация. Әрине, бүл қаржы компаниясының холдингті компаниядан ерекшелігі, өзі қаржыландырып отырған корпорациялар акциясының бақылау пакетін иемденбейді.

Инвестициялы қор -бұл кіші инвесторларды өзіне тарту арқылы жұмыс жасайтын және өз бағалы қағаздарын сату, шығару (эмиссия) негізінде қаржы—қаражат жинайтын ашық типтес акционерлік қоғам болып табылады.

Инвестициялық қорлар ашық, жабық және чекті болып бөлінеді.

Ашық қор — бұл бағалы қағаздарды шығарушы және иелеріне олардың орнына ақшалай сомманы немесе басқа да мүліктерді талап етуіне мүмкіндік беретін қор.

Жабық қор — қайтарым міндеттемесін жүктемейтін бағалы қағаздар эмиссиясымен (шығаруымен) айналысатын қор.

Чекті қор—жекешеленген чектер операциясымен қызмет жасайтын, арнайы инвестициялық қор.

Негізінен, бағалы қағаздар мемлекеттік тіркемеден өтуі тиіс. Мемлекеттік тіркеуге алғашқы бағалы қағаздардың эмиссиясы және оларды алғашқы иелеріне (инвесторларға) сату жатады. Алғашқы бағалы қағаздар эмиссиясы :

• акционерлік қоғамдардың қүрылуымен;
• олардың капитал  жарғысының өсуімен;
• облигацияларды және басқа да  үзақ  мерзімді міндеттемелерді шығару арқылы мемлекеттік органдардың,  заңды түлғалардың

және жергілікті әкімшіліктердің қайтарымы бар капиталды тартуымен жүзеге асырылады.

Бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы келесі формалардан тұрады:

1. Бағалы қағаздардың ашық түрде орналасуы, оның ішінде:

а)   эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шещімі;

б)  эмитенттің бағалы қағаздар эмиссиясын дайындауы және бекітуі;

в)  заңдастырылған құжаттар негізінде бағалы қағаздардың тіркелуі;

г)  бағалы қағаздардың орналасуы.

2. Бағалы қағаздардың жабық түрде орналасуы жағдайында:

а)  эмитенттің құнды қағаздар эмиссиясы жөнінде шешімі;

б)  құнды қағаздардың тіркелуі;

в)  олардың орналасуы (размещение).

Қүнды қағаздар иелігінен келетін кіріс әртүрлі әдістермен түсуі мүмкін. Оларға мыналар жатады:

а)  белгіленген пайыздық төлемді айқындау;

б)   сатылық немесе кезеңдік  пайыздық ставканы қолдану;

в)   пайыздық кірістің еркін ставкасын пайдалану;

г)  құнды қағаздардың номиналды бағасын индексациялау;

д)  олардың номиналды бағасына қарсы жеңілдетілген қарыздық міндеттемелерді жүзеге асыру (айналымға жіберу);

е)    түсімдерді (дивиденттерді) қолдану.

Белгіленген пайыздық төлем — бүл төлемнің ең оңай формасы (қарапайым формасы).

Дегенмен, рынок коньюнктурасының тез өзгергіштігі мен инфляция жағдайында мүндай кірістер өз икемділігін уақыт өте келе жоғалтуы әбден мүмкін. Сатылық (ступенчатой) пайыздық ставканы қодцану маңызы—белгіленген мерзім өткеннен соң қүнды қағаздар иесі оны өшіруі немесе келесі уақытқа дейін қалдыруымен байланысты. Әр уақытта пайыздық ставка өсіп отырады. Пайыздық кірістің еркін ставкасы Үлттық баньсгің есептік ставкасының динамикасы бойынша түрақты өзгеріп отырады (әр жарты жыддық, әр тоқсан сайын). Сондай-ақ түтыну бағасының индексін ескере отырып, инфляцияға қарсы (күнсыздануға қарсы) шаралар аясында бағалы қағаздар шығарылуы ғажап емес.

Кейбір қүнды қағаздар түрлеріне түрақты түрде тираждық ойындар өткізілуі мүмкін және тәртіп бойынша бағалы қағаздар иелеріне үтыс төленеді.

Түсімдер- бүл акционерлік қоғамдардың акция шығаруы арқылы түскен табыстарынан қүралатын акцияға деген кірістер. Жалпы айтсақ, түсімдердің көлемі түрақты болмайды, яғни ол негізінен аюдионерлік қоғамның тапқан табысына байланысты болады.

Құнды қағаздар иесі қорды нарықтағы олардың қозғалысын әр уақытта сараптап отыру қажет. Міне, осы сараптау нәтижесінде бағалы қағаздардың сатылуы немесе сатылмауы жөнінде шешім қабылданады. Экономика бағытында барлық тауар әлемі екіге бөлінетіні белгілі. Бірінші бөлігі—тауарлар, екінші бөлігі — ақшалар. Ақшалар екі топқа бөлінеді, яғни, бірінші топ — ақшаның өзі, екінші топ — капитал. Капиталдың ақшадан айырмашылығы—ол пайда әкелу керек (жаңа ақша түрінде). Барлық уақытта акщаның қозғалысы болады. Сол қозғалыс екі жолмен жүргізіледі. Бірінші жолы — несие арқылы, екінші жолы — бағалы қағаздар арқылы.

Бағалы қағаз рыногы баетапқы және одан кейінгі, биржалы, биржадан тыс күйінде жүреді, бүл рынокта инвестициялық қор, инвестициялық компания, инвестициялық кеңес беруші, қаржы делдалдары түрінде инвестициалық институттар мен қор биржалары жүмыс атқарады. Сондай—ақ бағалы қағаздардың түрлері көп, қазіргі таңда бағалы қағаз рыногында аса кең айналымға акция мен облигация ие болды.

Бағалы қағаз—қарыз алу қатынасын немесе меншік қүқығын білдіретін қаржы қүжаты және бағалы қағаз шоттарға тіркеу түріндегі нақты (материалды) және нақтысыз (қағазсыз) форма күйінде болады.

Ең алғашқы уақытта бағалы қағаздар ақшаның жетіспеушілігінен немесе жоғынан пайда болды. Бірақ, бағалы қағаздар рйнок қарым — қатынастарын жүргізгенімен, ақшаға және материалдық тауарға жатпайды. Олар ерекше экономикалық категория болып үсынылады. Сонымен, бағалы қағаздар—капитаддың бір түрі, оның ерекше рыногы болады және рынокта айналып, олар пайда алып келеді. Бағалы қағаздар үстаушының немесе иесінің қолында капитал жоқ болғанымен, бағалы қағаз арқылы сол капиталға және үстінен түсетін пайдасын иеленуге қүқығы бар. Рыноктық экономикада бағалы қағаздар келесі функцияларды орындайды:

• ақшаларды экономика салаларында және аумақтардың, мемлекеттердің арасында реттеп отырады, сонымен қатар   халық пен мемлекеттің арасында реттейді;
• бағалы қағаздың иелеріне капитал қүйған өндірістің мәселелерін шешуге және дауыс беруге қүқық береді;
• бағалы қағаздың иесіне капиталдың өзін қайтып алуға және үстінен түсетін табысты алута кұқық береді.

Алғашқы кезеңдерде барлық бағалы қағаздар қағаз түрінде шыққан. Экономика мен техниканың дамуына қарай қазіргі уақыттағы қодданылатын бағалы қағаздар көбінесе қағазсыз түріде қолданылады. Сол үшін қазіргі уақытта жүріп жатқан бағалы қағаздардың көп түрлері атаулы болады. Барлық бағалы қағаздар өздеріне сәйкес сипатта болады. Осы сипаттарына байланысты олар үшке бөлінеді: уақтылы сипаты; бағалы қағаздардың шыьсқан уақыты және оның айналу уақыты (ең қысқасы 1 жылға дейін, орташасы- 5-10 жылға дейін, ең ұзағы —20-30 жылға дейін); кеңістік сипаты; үлттық (өз еліміздікі немесе басқа елдің); аумақтың меншігі (республикалық, облстық немесе аудандық). рыноктық сипаты; топтың түбіндегі жатқан активтің түріне байланысты (тауарлар, ақша немесе басқа активтер);бағалы қағаздар бір адамға жазылады;эмитенттің меншігі (мемлекеттік, банктік, корпорациялық); рынокқа айналуға байланысты (еркін және Іпектеулі айналатын); қауіптілігіне байланысты (проценттік пайда және процентсіз пайда); пайда түріне байланысты, проценттік пайда және процентсіз пайда. Жалпы алғанда, бағалы қағаздар рыногын бағалы қағаздар шығарып, айналдырып, алып—сату экономикалық қарым — қатынастарын жатқызуға болады. Бүл рынокта тауар ретінде әр түрлі бағалы қағаздар жүреді, бірақ бағалы қағаздар рыногы әр мемлекеттің экономикасының бөлшегі болып есептелінеді, ягни, оның түбінде тауарлық рынок, ақша және ақша капиталы жатады. Жалпы әлем практикасында бағалы қағаздар рыногын келесі топтарға бөлуге болады: халықтық және үлттық рыноктар; үлттық және аумақтық рыноктар; әр бағалы қағаздың түріне арналған рынок; мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар рыногы; негізгі және туынды бағалы қағаздар рыногы.

Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері — бүл халық арасында ерікті түрде таратылып, өз иесіне бюджетке қаржы аударатындығы туралы куөландыратын және белгілі бір мерзім ішінде белгіленген мөлшерде кіріс алуға қүқық беретін бағалы қағаздардың түрі. Қазыналық міндеттемелер: үзақ мерзімді, қысқа мерзімді және орта мерзімді болып бөлінеді. Сондай-ақ, олар 5 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімде айналымда жүреді. Оларға деген қаржы (кіріс) келесі жылдан бастап төленеді (алғаннан кейін). Мүндай процесс, яғни кірісті төлеу купондар немесе міндеттемелер қарызын өтегенде жүзеге асырылады.

Жинақ сертификаты — бүл белгілі бір мерзім өткеннен кейін өз иелеріне пайыздық үстеме алуға күқық беретін несие берушінің жазбаша куәлігі. Сақтау сертификаттары негізінен жеке түлғаларға арналған. Олар келісім-шарт бойынша белгіленген мерзімге немесе қайта алғанға дейін банктермен беріледі. Егер, сертификат иесі мерзімді сертификат бойынша салынған акдіасын қайтаруды талап етсе, онда оған келісім-шартқа сәйкес қажетті пайыз төленеді.

Депозиттік сертификаттар — бұлар қомақты номинадды мерзімді түрдегі сертификаттар. Ең бастысы, олар шаруашылық субъектісіне негізделген. Мүндағы депозиттік және сақтау сертификатының ұқсастығы банктердің салымшылардан көрсетілген пайызда, нақты мерзімге акдіа алғандығы жөнінде куәландырғанында жатыр. Бір механизмге негізделгенімен, сертификат бағалы қағаз ретінде басқа бір түлғаға берілуі мүмкін.

Акция — бүл акциорнерлік қоғам табысының бір бөлігін түсімдер түрінде (дивидент) алуға қүқық беретін және сол акционерлік қоғам немесе кәсіпорынның дамуына үлес қосқандығы жөнінде куәландыратын құнды қағаз. Негізінен акциялар белгіленген мерзімсіз айналымға шыға алады. Акциялардың түріне келетін болсақ, иесінің аты-жөні жазылған, атаулы және ұсынушы болып бөлінеді. Атаулы акцияны жеке түлғалар иемдене алады және бұл акцияны біреуге бергенде, бұл бағалы кдғаз өз күшін жоя бастап, қайтадан кдбылдануға жарамсыз болып қалады. Мүндайда тек нотариалды рәсімделудің жүмысы арқылы басқа түлғаға берілуі мүмкін.

Сондай-ақ , еңбек үжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік қоғам акциясы болып ажыратылады. Еңбек үжымының акциялары тек сол кәсіпорын жүмысшыларына таратылса, кәсіпорын акциясы — басқа занды түлғалар арасында (кәсіпорын, кооператив, қоғам, банк, ассоциация т.б) жүреді. Еңбек үжымы мен кәсіпорынның акциялары өз иелеріне өнеркәсіпті басқару ісіне қатысуға қүқық бермейді. Олар акция шығарушы, кәсіпорын меншігінің формасы мен ережесіне өзгеріс әкелмейді, есесіне қосымша қаржы ресурстарын қозғалысқа келтіретін қүрал ретінде жұмыс атқарады. Ал акционерлік қоғам акциялары, акцйонерлердің, ягни, сол қоғам иелерінің қолында жүреді.

Акционер, кәсіпорын қүру барысында акцияны сатып алу кезінде, қаржы—қаражатты үлес ретінде қосады. Болашақта, акциялардың құны табысқа, қызмет түріне, конъюктураға байланысты болады.

Акционерлік қоғамның акциялары екі топқа бөлінеді:

Қарапайым және айрықша қүқықтарға ие акциялар. Олардың ішінде жекелеген түрлерін де айтуға болады. («алтын акция» және т.б)

Қарапайым акциялар өз иелеріне акционерлік қоғам ісін басқаруға қатысуға және айрықша қүқыққа ие акцияларға дивидент бөлген кезде қатысуға мүмкіндік береді. Айрықша қүқыққа ие акциялар басқару ісіне қатысуға мүмкіндік бермесе де, түрақты түрде өз иелеріне табыс әкеледі және қарапайым акциялардан айтарлықтай мерейі үстем.

Сондай-ақ, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, айрықша қүқыққа ие А және Б типті «алтын акдиялар» шығарылуы мүмкін.

Алтын акция өз иесіне үш жылға дейін акционерлік қоғам жиналысында мына мәселелерді қарастырғанда және талқылағанда қатысуға мүмкіндік туғызады.

Олар:

а) акционерлік қоғам жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу;

б)   оның қайта қүрылуы мен жойылуы;

в)    басқа кәсіпорын жүмысына қатысу;

г)     жалға немесе кепілдікке беру;

д)    мүлікті басқа әдістермен сату.

Акционерлік қоғам жиналысыңцағы қабылданған шешімдер, «алтын акция» иесінсіз жарамсыз деп табылады. Ал, сауда-саттық нәтижесінде, «алтын акция» қарапайым акцияға өтіп, оның иесіне берілген барлық қүқықтар тоқтатылады. Жоғарыда айтылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, тағы А және Б типті жекеменшік акциялар шығарылады.

А типті акция иелері—жиналыстарда бір дауысқа құқылы. Дегенмен, акционерлік қоғам жарғысын өзгертулер енгізе отырып, солардың қүқықтары мен мүдделерін қарастырғанда қатыса алмайды.

Айрықша құқыққа ие Б типтері мүлік қорының жарғылық капитал есебіне шығарылады. Яғни, мүвдай түрде акцияның иесі тек мүліісгік қор болып табылады. Жекеменшік тәртіпке сай Б типінің акциялары мүліктік қор жағынан сатылғанда, автоматты түрде қарапайым акдияларға өтеді немесе ауысады. Б типінің акцияларын ұстаушы акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларды алуға құқықсыз, сондай-ақ оларға деген дивиденттерді ақшалай түрде төлеуге міндетті.

Жекеменшікке өткен кәсіпорындарда ашық акционерлік қоғам нысанындағы кәсіпорынның жүмысшыларын акционерлеу қоры құрылады. Дегенмен бүл қордың көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталынан 10 пайыздан аспауы тиіс. Аталған қор айрықша құқыққа ие акциялар есебінен немесе мемлекеттік мүлікті басқару органдарының қарамағындағы қарапайым акциялар есебінен құрылуы әбден мүмкін. Бүл аталған қор акцияларын иемденуге мына түлғалар кұқылы:

• сол кәсіпорынмен қарым-қатынаста түрған түлға (еңбек қарым-қатынасында);
• мүндай   еңбек   қарым-қатынасына   түрмаған,    бірақ   осы жекеменшік кәсіпорында жүмысшы ретіндегі жеке түлғалық шоты бар түлғалар.

Сонымен қатар, айтылатын мәселе—оның иесіне тиесілі барлық аьщияларға сертификат беріледі.

Акцияның сертификаты—акционер иелігінде қанша көлемде акция бар екендігін көрсетіп, куәландыратын қүвды қағаз. Сертификатты бір түлғадан екінші түлғаға беру — бүл белгіленген тәртіпте операцияны тіркеу арқылы меншік қүқығының басқа біреуге ауысуы.

Акция номиналды (акцияда көрсетілген, баға ) және рынокты (акция сатып алынатын, баға) қүнға негізделген. Акцияның бағамы оған төленетін дивиденттердің көлеміне және банкінің пайыздық қарызының дәрежесіне тікелей байланысты.

 

                                        Дивиденд (үлес, түсім)

Акцияның бағамы =   ———————————х 100%      (1)

                                          қарыздық пайыз

                                               (несиелік)

 

Кірістің келіп түсуіне байланысты, акция күнын белгілеу процесі кірістің капитализациялануы деп аталып, қор биржалары және бағалы қағаз рыногы арқылы жүргізіледі. Жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам акциясының бағамдық қүны, қоғамның таза активтерінің бағасымен анықталады және акцияның баланстық күны (теңці күны) деп аталады.

          А

Б=  ———                                        (2)

          К

 

Мүндағы, Б — акцияның баланстық  қүны, тенгемен;

А — акционерлік қоғамның таза активтері;

К — төленген акциялардың көлемі (дана);

Бүл орайда, баланстық қүн акцияның листингі » бойынша қолданылады.

Листинг — бүл эмитенттің қаржы шаруашылығын тексеру арқылы, бағалы қағаздарын қорды биржаға жіберуі немесе қайта жіберілуі және осыған сәйкес, сондай-ақ эмитенттің шығаруға бел буып отырған акцияларының сапасы да тексеріліп, рынок белгілеу паракдіасына енгізіледі /6/.

Рынокқа белгілеу паракдіасы (котировогный лист) — қандай бағалы қағаздарға ақша салуға болатындығы туралы жол көрсететін, барлық нақты әлеуетті инвесторлардың басты бағыт-бағдары. Бүл паракдіаға тек листинг процедурасынан өткен эмитенттер ғана енеді, ал сол парақша басылымға шығарылып, бағалы қағаздар рыногына қатысушыларға ашық болып қалады.

Акцияның сапасы, басқа қүнды қағаздар секілді өзінің өтімділігімен ерекшеленсе керек. Бағалы қағаздардың өтімділігі — бұл жедел түрде күнын жоғалтпау арқылы нақты ақшаға айналу мүмкіндігі. Бағалы қағаздар — негізінен, жеңіл жүзеге асырылатын активтер. Бағалы қағаздардың өтімділік дәрежесі эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау барысында белгілі болады.

Бағалы қағаздардың сапасы оларға төленетін дивиденттер мен пайыздарды облигациялармен жабу арқылы жүргізілетін процестермен тең.

Облигация өз кезегінде, қарыздық қүрал болып табылады, оларды несие берушілер иемденеді және акционерлік қоғамдар осылармен бірінші кезекте есептесуі қажет. Екінші кезекте, ерекше артықшылығы бар акция иелерімен есептесуі шарт. Қалған акционерлерде айрықша құқық жоқ , сондықтан олармен есеп жүргізу соңғы кезекте жүргізіледі.

Акцияға деген сүраныс пен ұсынысты сарапқа салғанда, сүраныстың абсолютті көлемі, оның бағасына шаққаңцағы жоғары пайыздық деңгейі, сұраныс пен ұсыныстың орташа бағасы секілді көрсеткіштер қолданылады.

Спрэд — бұл ұсыныстың орташа бағасымен сүраныстың жоғары бағасының арасындағы ажырау айырымы.

Акционерлік қоғам өзінің жарғысына сәйкес, жеңіддетілген түрде белгілі мөлшерде акцияларды сатып алуга құқылы. Мүндай сатып алу «опцион» деп аталады.

Егер, қарапайым акциялардың үлесі бір түлғаның қолында шоғырланып және ол акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігіне ие болса, онда ол түлға-акцияның бақылау пакетін иемденгені. Теориялық жағынан алып қарағанда бақылау пакеті, барлық шығарылған қарапайым акциялардың 50 пайызын қүрауы тиіс. Практикалық жагынан ол айтарлықтай төмен болып қалады. Осы орайда, айта кететін жайт, егер қоғамның дивиденттерді төлеуге табысының жетіспеушілігі байқалса, ол акционерлік » қоғамның резервті қорының есебінен жүргізіледі.

Акционерлік қоғамдар—акцияларды шығаруға күқылы. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік күқығын береді. Компания қанша уақыт жүмыс істеп түрса, акция сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмьсін. Акционер оны екінші рынокта сатуына болады. Акционерлік қоғамдар материалдық және басқа да ресурстарды тиімді пайдалануға, барлық қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін оптималды байланысуына жағдай жасайды.

Акционерлік қоғамдар бүкіл әлемдегі қазіргі заманғы ірі кәсіпорындарды үйымдастырудың негізгі формасы болып, жеке түлғалар мүліктерін біріктіру негізінде экономиканы ұйымдастырудың аса жетілдірілген қүқықтық механизімін күрып отыр.

Қоғамдардың акдионерлік типінің негізгі сипаттамалары:

• акционерлік капиталды   бірыңғай,   еркін   айналысқа   түсетін үлестерге бөлу- акцияларға;
• қоғамның міндеттемелері бойынша қатысушылардың жауапкершілігін шектеу;
• акционерлік капитал мөлшері мен қатысушылардың санын оңай түрде ауыстыру мүмкіндігі бар бірігудің жоғарғы формасы;
• нақты кәсіпорында баеқарудан жалпы басқаруды бөлу. Акционерлік қоғамдық меншіктің басқа формаларынан өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары бар. Біріншіден, жарғылық қорды толықтыру және қызметін кеңейту үшін акционерлерден қаржыны алу мүмкіндігі бар және де бүл қаржылар қайтарылуға тиіс емес, себебі акцияларды кәсіпорын емес, басқа акционерлер қайта сатып алады. Екіншіден, қоғамдық қызметті жалпы басқару нақты басқарудан бөлінген. Мүның өзі едәуір білікті, кәсіби тәжірибелері мол басқарушылар мен директорларды жүмысқа алуға ынталандырады. Үшіншіден, кәсіпорынның еңбек ұжымы олардың әқайсысының қоғам акцияларын сатып алу арқылы нақты меншік иесіне айналады. Төртіншіден, қоғам қызметінің нәтижелеріне жалпы мүдделілікті қалыптастыра отырып акционерлердің құрамына тұақты контрагенттерді жүмыддыру мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, акционерлік қоғам басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып алуға мүмкіндігі бар. Сонымен, акционерлік қоғам барлық қатысушыларды бірыңғай қүқықтық негізде біріктіре отырып ркымдық меншіктің тиімді формасын қамтамасыз етеді, жұмыстың соңғы нәтижелеріне мүдделілікті туғызады. Акцияларды шығару және тарату акционерлер тарапынан қызметті бақылауға нақты мүмкіндік береді.

Акционерлік қоғамдардың басқа бір елеулі артықшылығы -шектеулі жауапкершілік. Акция үстаушылар тек қана акцияларды сатып алу сомасына тәуекеддікке барады. Олардың жеке активтеріне зиян келтірмейді. Шектеулі жауапкершілік күқығы акционерлік қоғамның ақшалай капиталды жүмыддыру мәселесін шешуді едәуір жеңілдетеді.

Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Бүл оның жарғысы мен фирманың аталуында айқын көрсетіледі. Ашық қоғамдардың акционерлері иелігіндегі акцияларды осы қоғамның басқа акционерлерінің рүқсатсыз сатуы мүмкін. Ашық акционерлік қоғам шығарылған акцияларға ашық жазылуды жүргізіп, Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес олардың еркін сатылуын іске асырады. Қоғам жарғысымен жабық жазылу мүмкіндігі шектелген жағдайлардан басқа ашық акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларға жабық жазылуды өткізуге қүқылы.

Ашық акционерлік қоғамның акционерлер саны шектелмеген немесе ашық акционерлік қоғамның негізгі сипаттамаларына біріккен капиталдың масштабы және акция иеленушілердің санының көп болуы жатады. Жеке кәсіпорынды осы формамен қүрудағы негізгі идея — көптеп пайда алуға пайдалану мақсатында жеке және заңцы түлғалардың ақшалай капиталдарын концентрациялау және жұмылдыру.

Акциялары тек құрылтайшылар, алдын —ала белгіленген түлғалар арасында тарайтын қоғамдар жабық акционелік қоғамдар деп аталады. Бүл акционерлік қогамдар акцияларға ашық жазылуды жүргізбейді, яғни кез-келген түлғаларға сата бермейді. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны елуден аспауы тиіс. Егер акционерлер саны осы шамадан асатын болса, қоғам 1 жыл мерзімнің ішінде ашық акционелік қоғам болып қайта күрылу керек.

Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген жағдайларда акционерлік қоғамның үйымдық-қүқықтық нысанында коммерциялық емес үйымдар қүрылуы мүмьсін. Заң актілерінде қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар үшін акционерлік қоғамның үйымдық қүқықтық нысаны міндетті түрде белгіленуі мүмкін. Өзіндік капиталының мөлшері кемінде екі жүз айлық есептік көрсеткіш болатын қоғам халықтық акционерлік қоғам деп танылады. Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды, қоғамның өзіндік капиталының мөлшері туралы уәкілетті органды хабардар етеді. Қоғамды халықтық акционерлік қоғам, сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесі жойылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Халықтық акционерлік қоғамның бағалы қағаздарын алу-сату үйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында ғана жүзеге асырылады.

Облигация — иесіне қаржы қосқандығы туралы куәландыратын және оған бағалы қағаздың номиналды бағасы бойынша белгіленген пайыздық мөлшерін өтеуін растайтын бағалы қағаз.

Облигация, мемлекетке немесе кәсіпорынға салымшының берген қарызын білдіреді. Облигация өз кезегінде, иесіне басқа күнды қағаз секілді табыс әкеледі. Облигациялар белгіленген мерзімде айналымға шығады. Бүл бағалы қағаз ішкі мемлекеттік және шаруашылық субъектілерінің облигациялары болып бөлінеді. Облигациялар, сондай-ақ , атаулы немесе үсынушыға, пайыздық немесе пайызсыз болып шығарылуы мүмкін. Бүл орайда ішкі мемлекеттік облигациялар үсынушыға шығарылады. Ал, шаруашылық субъектілерінің облигациялары атаулы немесе үсынушыға түрінде айналымда жүруі мүмкін. Пайыздық облигацияларда төленетін пайыздың дәрежесі мен мерзімі көрсетілсе, мақсаттық облигацияда (пайызсыз) тауар мен қызмет түрі көрсетіледі. Пайыздық облигация бойынша кіріс облигацияға деген купондарды өтеу арқылы төленеді. Мүндай төлем жыл сайын немесе бір уақытта қарызды жабу кезінде жүргізіледі.

Купон — өз иесіне пайыздық үлес алуға қүқық беретін, облигациялық сертификаттың бір бөлігі (кіріс). Оның көлемі және төлеу мерзімі купонда көрсетілуі тиіс.

Мемлекет өз кезегінде келесі түрдегі облигацияларды шығарады:

—  мемлекеттің республикалық ішкі заем облигациясы 1991 ж;

—  мемлекеттік купонсыз, қысқа мерзімді облигациялар;

—  мемлекеттік валюталық облигациялар.

Купон немесе купондық пайыз — бүл облигация эммисиясы кезінде белгіленетін пайыз. Осы белгіленген пайызға сәйкес, инвестор жыл сайын облигациялар бойынша төлем алып отырады. Осыған сәйкес, купондық пайыз облигацияның ең басты сипаттамасы және купон бойынша пайыз өскен сайын инвестордың қызығушылығын тудырады.

Осы орайда, айта кетерлік мәселе, мемлекеттік облигациялардың басқа түрлеріне қарағанда кейбір үстемдіктері немесе артықшылықтары бар. Олар:

а)  мемлекеттік бағалы қағаздарға деген кірістен салық алынбайды;

б)   салық тек мемлекеттік   бағалы қағаздарды сату кезінде, сатып алушыдан белгілі бір мөлшерде алынады;

в)  мемлекеттің     бағалы  қағаздарынан түскен табыс  бойынша коммерциялық  банктерге (қүнсыздануына байланысты) резерв қүру талап етілмейді;

г)    қарыздық  облигациялар   несие   алғанда   кепілдеме   ретінде қолданылуы мүмкін.

Шаруашылық субъектілерінің облигациялары, негізінен, қосымша қаржы ресурстарын тарту үшін шығарылады. Аталған өблигация, шаруашылық субъектілеріне, бағалы қағаз иелеріне оның номиналды бағасын пайыздық түрде өтеуін немесе төлеуін растайды. Бүл облигациялар өз иелеріне шарушылық субъеісгісін басқару ісіне кдтысуға мүмкіндік бермейді немесе олар қүқысыз.

Жалпы, облигациялар эмитенттің түрақты қарыздық міндеттемесі болып саналады, сондықтан да ол акцияға қарағанда тиімдірек. Дегенмен, облигацияның бағасы, пайыздық ставкасының езгергіштігіне тәуелді. Осыған орай, облигацияның бағасына, инфляция дәрежесінің әсерін азайту үшін конвертациялы облигациялар шығарылуы әбден мүмьсін.

1.2 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясының мазмұны мен міндеттері

Кәсіпорын— бүл кәсіпкерлік қызметті үйымдастыру үшін күрылған шаруашылық субъект. Оның экономиклық мақсаты қоғамның қажеттіліктерін қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмүнына қарай кәсіпкерлік қызмет үйымдардың немесе кәсіпорындардың әндіру және енімді еткізу, жүмысты орындау және қызмет көрсету, қор нарығындағы операцияларды қарастырады.

Кәсіпорын қандай да бір қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір мезгілде барлық қызмет түрін жүзеге асыруы мүмкін.

Кәсіпорын қаржысы дегеніміз — ол негізгі және айналым капиталдарының қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу.

Кәсіпкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорында өздерінің контрагенттерімен шаруашылық байланыстары пайда болады. Контрагенттер: жеткізіп берушілер және сатып алушьшар, бірлескен қызмет серіктестері, ассоциациялар мен бірлестіісгер қаржы және несие жүйелері, осының нәтижесінде қаржы қатынастары пайда болады. Олар өндірісті ұйымдастыру мен өнімді өткізу, жүмысты орындау, қызмет көрсету, қаржы ресурстарын қалыптастыру, инвестициялық қызметті жүзеге асырумен байланысты.

Кәсіпорынның қаржы стратегиясы- бүл кәсіпорынның қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элеметтерінің бірі және әулеметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Қаржылы стратегиясының өзіндік ерекшелігі сол, бүл жоспарлау өндірістің материалдық- заттық элементтері турасында, ақшамен қоғамдық үдайы өндіріске белсеңді ықпал жасу турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған акдіа нысанында жүзеге асырылады.

Кәсіпорын қаржысының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсеңці ыкдал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлінуді алдын ала үлгілеуге бйланысты болады. Мүндай процесс тәртіпті (реттіліісгі) анықтайтын өзара үйлесілген тапсымалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесінің жасауды, ақша түсімдерін жүмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануді қажет етеді.

Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцяларын негіздеп дәләлдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық стратегия процессіңде қол жетеді.

Стратегия — бүл кәсіпорынның белгілі бір кезңге арналған қаржы ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми процесі.

Стратегия жасау барысында қабылданатын экономикалық және әлеуметтік шешімдердің (оларды қаржыландыру көздерімен қамтамасыздығын ескере отырып) тиімділігін, белгілінетін шығындарды және оңтайлы түпкілікті нәтижелерді оңтайландыру жөніндегі мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші буындар мен субъектілердің мақсатты қызметі ретінде қарастырған жөн. Адамдардың субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек қоғам дамуының объективті заңылықтарын танып белуге, қаржы ресурстары қозғаласының тенденцияларына басты негізді,бұрын жүргізілген шаралар мен қаржы операцияларының нәтижелігін зерделеуге негізделген жағдайда ғана ол нәтижелер береді. Бүл процесте стратегия жасаудың, шешімдері бағалаудың прогрессивті әдістерін пайдаланудың, ғылымның, техниканың дамуымен, тиісті аппаратың жоғары біліктігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде жасаланатын есеп-қисаптардың көп нұсқалығының үлкен маңызды бар.

Стратегия жасаудың тікелей объектісі табыстар мен қорланымдарды жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған акдіа қорларын қалыптастыру және пайдалану.

Стратегия жасаудың мазмүны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау, бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бүрын анықталған мүмкіндік ретіңде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылмаған акдіа қорларын қалыптастыру және пайдалану /7/.

Стратегия жасаудың міндеті жүмылдырылатын және пайдаланылатын қаржы ресурстарының үдайы өндірістің материалдық-заттық элементтеріне оңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерілімдігіне жету.

Стратегия жасаудың мақсаттары мыналар:

• қаржы ресурстарының қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы мөлшерін анықтау;
• орталықтандырылған және     орталықтандырылмаған     қорлар арасында, Үлттық шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында қаражаттарды  бөлудің оңтайлы үлесімдерін (пропорцияларын) белгілеу;
• қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және резевтерді жасау.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында стратегия жасау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі үштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.

Болжам-арнайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағы кдндай болса да бір қүбылыстың жай-күйі ықтималдық байымдау. Болжау-қандай болсада бір қүбылыстың, объектінің,процестің дамуының нақтылы келешектері туралы болжамдары әзірлеу. Қаржыларға сәйкес болжаудағы күбьшыстың дамуы — бүл қаржы қатынастарының мүмкіндігінше жетілдіру, объектісі — қаржы ресурстары, процесі -акща қорларының қозғалысы.

Қаржылық болжау — кәсіпорынның мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын-ала көре білу, қаржы жоспарларының

көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және үзақ мерзімді (10 жылдам астам) болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы стратегиясын жасаудың стадияларынан бүрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты -болжанған кезеңцегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нүсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық болжау әр түрлі өдістерді қолдануды қажет етеді: экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай   қаржы жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп    көрсететін экономикалық үлгілерді жасау; коррекциялық-регрессиялық талдау; тікілей сараптамалық бағалау әдісі.

Стратегия — іс-қимыддарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртүтас мақсатына жетуге бағытталынған өзара байланысты жүйе.

Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі өзінің өндірістік-экономикалық әлеуетін сақтау және әрі қарай дамыту болып табылады. Кәсіпорынның бүл саладағы іс-әрекеті — инвестициялық іс-әрекет деп аталады. Қазақстан Республикасының «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекет инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкерлік әрекеті жатады.

Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы», «Шетел инвестициялары туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы» Заңдармен және басқа да нормативтік актілермен реттеледі /8/.

Қаржы инвестицияларын жасау барысында кәсіпорын қаржы нарығындағы өзінің стратегиясын жасайды.

Қаржы инвестициялары, яши кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға кеткен шығындары, кәсіпорындағы үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа да қарыздық міндеттемлер, нарықтық экономика жағдайында есептің аса маңызды объектісі болып табылады.

Капиталды берудің формасы мен табысты бөлудің әдісіне қарай бағалы қағаздар борыштық және борыштық емес болып бөлінеді. Борыштық бағалы қағаздар — заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз түрінде табыс табуға күқық алу үшін айырбасқа қарызға берілген қаражат болып есептелінеді.

Әдетте инвесторлар компанияның капиталына қатысу үшін бағалы қағаздарды — акцияларды сатып алады.

Акция акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, банкілер, кооперативтер шығаратын, осы қоғамды дамыту және т.б. мақсаттармен акция иесінің қаржы қосқандығын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденд түрінде алуға құқық беретін бағалы қағаздың бір түрі. Акция шығару арқылы акционерлік қоғамдар ірі инвестициялық жобаларды атқарады. Акциялар эмиссиясы дегеніміз акционерлік қоғамдарды құру, мемлекеттік кәсіпорындарды сатып алу, компанияның жарғы капиталын көбейтуге бағытталған кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы болып табылады.

Қарыздық міндеттемелер инвестор мен қарыз алушының арасындағы қарым-қатынасты нақтылайды. Қарыздық міндеттемелерге — облигациялар, мемлекеттік заемдар, банкілер, депозиттік және жинақ сертификаттары, вексельдер жатады.

Туынды бағалы қағаздар иелерінің акцияларды және қарыздық міндеттемелерді сатып алуға және сатуға құқығын бекітеді. Олар опциондар мен фьючерстер.

Опцион — еңбек үжымының мүшелеріне тегін берілген немесе жеңілдік шартымен сатылатын және кейіннен жеңілдік шартымен жазылым құқығын беретін бағалы қағаздар.

Қаржылық фьючерс — белгілі бір активтерді болашақта тіркелген бағамен сатуға және сатып алуға жасалатын келісімнің бір түрі.

Бағалы кдғаздардың иелеріне акциялар мен облигациялардың орнына берілетін бағалы қағаздардың сертификаттары бағалы Ісдғаз болып есептелмейді. Олар бағалы қағаздарды сатып алу туралы куәліктің қызметін атқарады және бүл сертификаттарда қанша көлемде, қандай бағамен, қандай сомаға бағалы қағаз сатып алғаны көрсетіледі.

Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа бағалы қағаздарға айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Кәсіпорын активтерінде үзақ мерзімді (1 жылдан көп), қысқа мерзімді (1 жылдан аз) қаржылық инвестициялар болады. Көрсетілген активтерге қаражат қүюшылар — инвесторлар, ал бағалы қағаздарды шыгарушылар эмитенттер деп аталады.

Қаржы нарығындағы инвесторлардың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:

• салымдарың қауіпсіздігі;
• салымдардың табыстылығы;
• салымдардың өсуі;
• салымдардың өтімділігі.

Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға кеткен шығындар мен жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, таддау нәтижелерін анықтау керек.

Нарыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші шарты фирманың ішкі қаржы жоспарларының да қоғамдар және басқа кәсіпорындар қаржылық жоспарлауда да жалпы дүниежүзілік стандарттарға көше бастады. Әңгіме барлық белгіленетін шараларды қаржымен қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бизнес- жоспар жасау туралы болып отыр. Осы мақсатпен қаржы жоспары және қаржыландырудың стратегиясы жасалынады.

Бизнес-жоспар- бүл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-экономикалық негізіне саймасай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына қарағанда жекеше кәсіпорындар қатынастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өтім рыногін, бағалауды (рынок болжамы) және сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.

Қаржы бизнес- жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды — өнім өтқізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, акдіалай шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар активтер мен пассивтертердің балансын және графигін (залалсыздыққа жетудің есеп- қисабын) қосымша жасайдЫ.

Материалдық өндіріс сферасының , шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржы жоспарлары, өндірістік емес сфераның коммерциялық емес үйымдарының жоспарлары, бюджет қаражаттары есебінен қаржыланатын мемлекеттік мекемелердің сметалары бастапқы қаржы жоспарларына жатады /9/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ

СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Оңтүстік Кдзақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік белсенділігінің факторлары

 

Өнеркәсіп өндірісі Оңтүстік Қазақстан облысы экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады.

2002 жылы облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен 115847,1 млн. теңгенің өнші өндірілді, бүл 2001 жылдағы деңгейдің 114,3 пайызын құрады. Облыс бойынша өнеркәсіп өндірісінің физикалық индекс пайызбен графикте көрсетілген.

Облыстағы белсенді өндірістік іскерлік келесідей кәсіпорындарға тиесілі; АҚ «Харрикейнойл продактс», АҚ «Шымкентмай», ЖТТТС «Восход и Юг», ЖШС «Рахат-Щымкент»,АҚ «Яссы», ЖШС «Арай», АҚ «ЮКМЗ», ЖШС «Алекс», АҚ «Ақмаржан», АҚ «Үміт» және т.б.

2001 жылы облыстық өнеркәсіп өндірісімен 9566,2 млн. теңге көлемінде түтыну тауарларды ендірілді, 2000 жылмен салыстырғанда 115,1 пайызға жетті.

2001 жылдың есебімен тауардың негізгі топтары бойынша тұтынылатын тауар құрылымында жеңіл өнеркәсіп тауарлары-2,8 пайыз, азық-түлік-34,9 пайыз, алкогольді ішімдіктер 13,6 пайыз, тұтынылатын тауарлар (жеңіл өнеркәсіпті қоспағанда)-48,7 пайызды құрайды. 2002 жылы өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірген тұтыну тауарларының келемі ағымдағы бағамен 32505,0 млн. теңгені құрады, бүл 2001 жылмен салыстырғанда 8,6 пайызға артық, қаржылық емес секторлар корпорацияларының тауарлар көлемі —тиісінше 15507,8 млн. теңге және 16,7 пайызға артық.

Тау-кен өндіру өнеркәсібі кәсіпорындарында 3225,3 млн. теңгенің өнімі өндіріледі, бүл 2001 жылмен салыстырғанда 6,6 пайыз, өңдеу өнеркәсібінде-тиісінше, 81205,5 млн. теңге және 17,7 пайызға артық. Электр энергиясын, газ бен суды өндірумен бөліп таратуды 8989,6 млн. теңгенің өнімі ендірілді, бүл 2001 жылдағы деңгейден 2,0 пайызға кем. Тау-кен өндіру өнеркәсібінде 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда өнім өндіру көлемінің әсуі энергетикаға арналған материалдарды өндіру келемінің артуынан орын алады.

Өңдеу өнеркәсібінде 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда өнім өндіру көлемі: ауыл шаруашылығы әнімдерін өңцеуде, тоқыма және тігін өнеркәсібінде, қағаз және қатырма қағаз өндірісінде, баспахана ісінде, резина және пластмасса бүйымдары, машина және жабдықтар жасау өндірісінде 1,3 есеге ,мүнай айдауда ,металлургия енеркәсібінде және металлдарды өндеуде 1,1 есеге артты.

Электр энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлу секторында ендіріс көлемінің кемуі газ тәрізді отын ендіру мен белуде, су жинау, тазалау және бөлуде, бу және ыстық су мен жабдыід:ау өндірісінде өнім көлемінің кемуінен орын алды.

2002 жылы облыстағы өндірілген өнеркәсіп өнімінің басым көпшілігінің өндеу өнеркәсібінің өнімі, тау-кен өнеркәсібінің -4,1 пайыз және электр энергиясын, газ бен су өндіру мен бөлу секторының өнімі-9,5 пайызды құрады.

Түгыну тауарларының негізгі үлесін Шымкент қаласы (72. 9 %), Сарыағаш ауданы (9.7 %), Сайрам (4.1 %), және Қазығұрт (3.1%) аудандары өндіреді.

Облыстағы аудандар ішінен тұтыну тауарларын өндіру көлемінің 2001 жылмен салыстырғанда жоғарылауы Қазыгұрт ауданында, төмендеуі Түркістан қаласында болып отыр.

Соңғы жылдары жаңа өндіріс орындарын кұру мен бірқатар кәсіпорындардың қызметін тиісті жүйеге, қалыпқа келтірудің арқасында тоқыма, химия, және металлургия өнеркәсіптерінде, металдық емес минералды өнімдер өндіру және машина жасау салаларында өндірістің облыс көлеміндегі үлес салмағының көбеюіне мүмкіндік береді.

Бүдан бөлек ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін көптеген кәсіпорындар күрылды: ЖШС «Алтын дән», ЖШС «Омар» (Шымкент қ.), АООТ «Ердеснан» (Кентау қ.), ЖШС «Нан зауыты» және т.б.

2002 жылы облысты түтас алғанда ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі 65001,9 млн. теңгені қүрады, бүл 2001 жылмен салыстырғанда 7,3 пайызы артық, оның ішінде өсімдік шаруашылығының өнімдері тиісінше 43348,9 млн. теңге 10,2 пайыз, мал шаруашылығының өнімдері 21653,0 млн. теңге 2,1 пайыз.

2000 жылдан бастап облыс аумағында 35 біріккен және шет ел кәсіпорындары жүмыс істейді, бүл 1991 жылғыдан 8.8 есеге артық (1991   жылы   небәрі   4-ақ   кәсіпорын   болған).   Осы   жылдары кәсіпорындардың    көбісі    Түркия,    Ресей,    БАЭ,    Үлыбритания фирмаларымен қүрылды.

2001 жылы импорттық түсімдер көлемі үлғайды. Импорттық тауар қүрылымында 1991 жылдан 1994 жылға дейін-машиналар, қүрал-жабдықтар және көлік күралдары, халық түтынатын тауарлар, шикі зат және оны өңдеудің өнімдері; 1995 жылдан 2001 жылға дейін-темекі және  темекіні  өнеркәсіптік алмастырушьшар,  минералды отын, жер көлігі қүралдары басым болды.

2001 жылдың жалпы экспорт көлемінде минералды өнімдердің көлемі 48.5 пайызға (65.5%), және металлургия өнеркәсібінде 0.3 пайызға артып отыр (11.2%). Осыған байланысты текстиль және текстильді өнімдердің үлесі-25.4 пайыз (14.2%), түтынылатын тауарлар-12.6 пайызға (5.5%), химиялық өнім 5.3 пайызға, машина, құрал-жабдықтар және транспорттық құралдар -2.8 пайызға (2.2%) төмендеп отыр.

Импорттың жалпы көлемінде машина, құрал-жабдықтар және транспорттық құралдардың үлесі 6,0 пайызға (21,3%), металдар 1,2 пайызға (5,1%) өсті, осыған байланысты тұтынылатын тауарлардың үлесі-6,5 пайызға (14,6%), химиялық өнімдер 3,0 пайызға (10,2%), ағаш және ағаш өнімдері 1,4 пайызға (6.5%) төмендеп отыр.

Жалпы Оңтүстік Қазақстанның кәсіпорындарының іскерлігін дамытуда келесі мәселелерді қарастыру қажет: инфрақұрылымды дамыту; жаңа технологияны өндіріске тез арада енгізу; шаруашылықтағы есептік жүйені дүрыс жолға қою; іс жүзінде білікті, әрі сенімді мамандарды жүмысқа тарту; өндіріс қалдықтарын шикізат ретінде пайдалану; басқа да мәселелер.

Қорытындылай келе Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының жүмысы бір шама жақсы нәтижелер көрсетуде. Егер де өнеркәсіп өндірісі дәл осылай дамитын болса, яғни даму қарқыны жыл сайын 9363.83 млн. теңгені қүраса 2005 жылы 1200000 млн. теңгенің өнімін шығаруға мүмкіндігі бар деп перспективалық жоспар жасауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

2.2   Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметінің жағдайы («Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ мысалында)

 

Кәсіпорынның қаржы қызметі кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында қалыптасатын қаржы және ақшалай қарым-қатынастар, қаржы ресурстарын пайдалану және бөлуді қалыптастырумен байланысты.

Қаржы қызметінің келесі түрлері бар:

1. жарғы капиталын  қалыптастыру және  оны  бөлумен  өзара байланысты қарым-қатынас жасау;
2. авансталған жарғылық капиталдың айналым және айналымсыз активтерімен байланысты қарым-қатынасты белгілеу;
3. кәсіпорынның жалпы кірісін қалыптасуымен және үдайы өндіріс шығысын толығымен жабуға бөлумен байланысты іс-әрекет, яғни үдайы өндіріс процесін қаржы ресурстармен қамтамасыз ету;
4. бюджет жүйесінің алдыңғы міндеттерін орындаумен байланысты іс-әрекет ету;
5. кәсіпорын иелерінің кірістерін төлеудің алдыңғы міндеттерін орындаумен байланысты іс-әрекетті қалыптастыру;
6. активтердің толығымен инвестициялық емес кіріске айналуымен байланысты іс-әрекетті жинақтау;
7. кәсіпорынның әртүрлі резервтік қорларын қалыптастырумен байланысты іс-әрекет;
8. жұмысшыларды әлеуметтік    қорғау    және    қор    құрумен байланысты іс-әрекет;
9. қаржы нарығында қосымша қаржы ресурстарын тарту мен кәсіпорынның бос қаржы ресурстарымен араластырумен байланысты іс-әрекет;

Ю.қаржы ресурстарын аймақтық және салалық кдйта бөлумен байланысты іс-әрекет. Бұл кезде кәсіпорында әртүрлі ассоциациялар, концерндер, синдикаттар, холдингтер, өнеркәсіптік-қаржы топтары болған жағдайда ғана орындалады.

Кәсіпорынның қаржы механизмі қаржы әдістерінің жиынтығын, рычагтарын білдіреді, сонымен кдтар кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында қалыптасатын құқықтық және нормативтік ақпаратпен қамтамасыз етуді білдіреді /10/.

1. Қүқықтық орта:

• кәсіпорынның қызметін іске асыратын негізгі қүқытық актілер: Азаматтық кодекс, «Акционерлік қоғам туралы», «Банк және банк қызметі туралы» заңдар;
• салықтық реттеумен байланысты қүқықтық актілер;
• қоршаған ортаны қорғау, еңбекті қорғау және өмір сүру деңгейін қорғау туралы құқықтық актілер;
• әлеуметтік қорғау және қамтамасыз  ету туралы  құқықтық актілер;
• кәсіпорынның ішкі экономикалық  қызметімен  байланысты қүқықтық актілер;
• кәсіпорынның қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысуын реттеу туралы қүқықтық актілер.

2. Салықтық орта: кәсіпорын төлейтін негізгі салық түрлері:

• корпоративті табыс салығы
• жеке табыс салығы
• косылған кұнға салынатын салық
• жер қойнауын  пайдаланушылардың  арнайы  салықтары мен төлемдері
• әлеуметтік салық
• жер салығы
• автокөлік құралдарына салынатын салық
• мүлікке салынатын салық

3. Ақпараттық ортаға мыналар кіреді: Сыртқы ақпарат көздеріне мыналар жатады:

• қаржы нарығында қалыптасатын ақпарат;
• салықтық ақпарат;
• әртүрлі нарықтығы ресурстардың қүны туралы ақпарат;
• бәсеке туралы ақпарат;
• кәсшорынның шікі экономикалық қызметі туралы ақпаратпен қамтамасыз ету.

Ішкі ақпарат көздеріне мыналар жатады:

• қаржы есебі;
• статистикалық есебі,
• ішкі есебі;
• алғашқы бухгалтер есебінің мәліметтері. 4. Қаржы менеджментінің сфералары.
• Қаржылық болжау және жоспарлау, сонымен қатар қаржьшық талдау:
• активтерді талдау    мен    бағалау    және    оның    көздерін қалыптастыру;
• компанияның экономикалық шамасын ұстап тұру үшін және оның қызметін үлғайту, ресурс қүрамын және көлемін бағалау қызметтерін көрсету;
• қаржының қосымша көздерін бағалау;
• қаржы ресурстарын тиімді пайдалану және қойылған бақылау жүйесін қалыптастыру.

5. Кәсіпорынды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету:

• қаржы ресурстарының көлемін бағалау;
• оны қолдануды таңдау;
• осы ресурстарды уақытылы қолдануды және жеткізуді бағалау жүйесі;
• нақты ресурс түрлеріне салу қүнын бағалау;
• нақты қаржы көздерін ассоцияциялау тәуекелін бағалау;

6. Қаржы ресурстарын пайдалану және бөлу:

• инвестицияның үзақ және қысқа мерзімді шешімін бағалау және талдау;
• қаржы ресурстарының басқа ресурс түрлерін үйлесімді уақытта трансформировалау (материалдық, еңбектік, акдіалай);
• айналым қорларын үйлесімді пайдалану;
• қаржы бөлу тиімділігін қамтамасыз ету;

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, таддау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік күнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсетьсіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлык^ай ауытқуына әкеліп соқтыратын

инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляция есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.

Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына таддау жасау үшін «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ қаржы және инвестициялық қызметін қарастырамыз (кесте 1).

 

 

 

Кесте 1

2003 жыдцың басы мен соңының «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ -дағы баланс активтерінің құрамы мен құрылуы

Көрсеткіштер	Жыл басына		Жыл соңына		Жыл бойындағы өзгерістер		Құрыл ымын ың өзге руі
	Сомасы, мың теңге	Үлес салмағ ы, %	Сомасы, мың теңге	Үлес салмағ ы, %	Мың теңге	Үлес салмағ ы, %
1	2	3	4	5	6	7	8
1. Активтердің құны, барлығы соның ішінде:	32551	100	41957	100	+9406	+28,9	X
1.1          Үзақ мерзімді активтер	18770	57,66	2001	47,67	+ 1231	+6,56	-9,99
а)негізгі қүралдар	18642	57,27	19497	46,47	+855	4,59	-10,80
ә)қаржылық салымдар;	128	0,39	504	1,20	+376	293,75	+0,81
1.2.Ағымдағы активтер	13781	42,34	21956	52,33	8175	59,32	+9,99
а)өндірістік қорлар;	1501	4,61	1358	3,24	-143	-9,53	-1,37
ә)дайын өнім	7652	23,51	1438	34,65	+6886	+90	-11,14
2.Көсіпорынн ың   өндірістік потенциалыны ң құны	20143	61,88	20855	49,71	+712	+3,53	-12,17

 

Кесте мәліметтерінен активтердің нақты қүнын көрсететін баланс валютасының есепті жылы 9406 мың теңгеге немесе 28,9 пайызға артқандығын көруге болады. Бүл кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда активтерді таддай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құраддарының жағдайын және кәсіпорын қаржысының іске тартылу деңгейін анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет. Бірінші әдістеме бойынша оның қүнына негізгі қүралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің қүндары қосылады.

Екінші әдістеме кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтардың құны қосылады.

Бүл әдістеме кәсіпорындарда болып жатқан даму процесін әддеқайда дәл сипаттайды /11/.

Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құны біз талдау жүргізіп отырған кәсіпорында жыл басында — 20143 мың теңгені, жыл соңында — 20855 мың теңгені құрайды, яғни 712 мың теңгеге немесе 3,53 %-ға өскен. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірістік потенциал үлесі есепті жылы 13,37 пунктке кемігенмен жыл соңында 49,71 пайызды құрады, бұл өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер қүнының кәсіпорынның барлық мүлкінің қүнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іскғе тартылуы коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмьсіндігі де арта түседі. Қаржы түргысынан алғанда оның өсуі аьсгив қүрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады, бүл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

Талдау жүргізіп отырған кәсіпорында бүл коэффициенттің деңгейі келесі көрсеткіш — іске тартылу деңгейі және іске тартылмау деңгейі қаражат қатынасының коэффициенті. Ол ағымдағы активтер қүнын үзақ мерзімді активтер қүнына бөлу арқылы анықталады.

Бүл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық еркешеліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.

Талданып отырған кәсіпорында бүл көрсеткіш деңгейі жыл басында-0,73=(13781:18770), ал жыл аяғында-1,1=(21956:20001) қүрайды. Бүл коэффициент деңгейі іске тартылу деңгейі қаражаттардың өсу қарқыны іске тартылмау деңгейі қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр. Есепті жылы біріншілер, яғни іске тартылатын қаражаттар 1,6 есеге (21956:13781), ал екіншілер төменп қаржылық түрақтылыққа, кәсшорын міндеттемелері кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы осы түрақтылықтың белгісі болып табылады: ағымдағы және үзақ мерзімді активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициентінен артық болуы керек.

Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бүл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын қүрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.

Кәсіпорын мүліктік жалпы қүнындағы негізгі қүралдардың нақты күнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені бүл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі күралдардың нақты қүнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.

Біздің мысалымыз бойынша баланс валютасындағы негізгі күралдардың қалдық қүнының үлесі жыл басында — 57,27 пайызды, ал жыл соңында — 46,47 пайызды қүрайды, яғни бүл көрсеткіштің теориялық мәніне 3,53 пункт сәйкес келмейді. Негізгі қүралдардың жалпы күнындағы оның активті бөлігінің (жүмыс маши-наларының күны, өндірістік жабдықтар мен тасымал қүралдарының күны) үлесін анықтау өте маңызды және де бүл кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі. Алайда біздің кәсіпорында негізгі қүралдардың активті бөлігінің үлес салмағы жыл соңында жыл басындағы 0,33-ке қараганда, 0,29-ды күрады. Негізгі қүралдардың активті бөлігінің барлық негізгі күралдардың өсу қарқынынан айтарлықтай дәрежеде артта қалуының нәтижесінде болып отыр. Барлық негізгі қүралдар күны — 23,9 пайызға (61763:49837*100) өскен кезде оның активті бөлігінің күны тек 5,9 пайызға ғана (17645:16660*100) өскен. Бүл әрине кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымсыз кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс.

Әрі қарай ағымдағы активтердің қүрамы мен қүрылымын талдау қажет.

Кесте 2 келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер түрғысынан зерттеу келесідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең өтімді активтер — яғни қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір жылда 38 мың теңгеге немесе 2,6 пайызға азайған.

Ағымдағы активтердің ең өтімді бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын айналым қаражаттарының өтімді коэффициенті (ағымдағы активтердің) 1,6 есеге азайған және 6,49 пайызды ғана құрайды. Бүл коэффициент, ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталатын қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.

Ең өтімді қаражаттар сомасының азаюы және айналым қаражаттарының өтімділік коэффициентінің жылдам төмендеуі кәсіпорынның төлеу қабілетінің нашарлағанын сипаттайды деп айтуға да болар еді. Алайда, нарық жағдайында айналым ьсдражаттарының төмен өтімділігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қаддығының аздаған сомасының бар болуы немесе олардың әлі де болса кәсіпорыннның төлем қабілетсіздігін көрсетпейді.

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2

 

2003 жылдың басы мен соңындағы «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ның ағымдағы активтерінің қүрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	Жьш басында		Жыл соңында		өсуі (+), кемуі (-), %
	Сомасы, мың тг	ұлес салмағы, %	Сомасы, мың тг	ұлес салмағы, %
1	2	3	4	5	6
1. Ағымдағы активтер, соның ішінде. 1.1.Тауарлы-материалдық қорлар 1.2.Дебиторлық борыш 1.3.Ақша   қаражаттары және   қысқа  мерзімді қаржылық инвестициялар	13781   11153   1165         1463	100   80,93   8,45         10,62	21956   17617   1671         1425	100   80,24   7,61         6,49	+59,3   +57,9   +43,4         -2,6

 

Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы 57,9 пайызға өсті және ол жыл аяғында 17617 мың теңгені қүрады. Олардың үлесі 0,69 пунктке азайғанымен оның көлемі әлі де болса өте жоғары (80,24%) болып отыр. Бүл жағдай, материалды айналым қаражаттарының қүрамына сүранысы жоқ немесе шектеулі сүранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын басы артық және қалып қойған материалдық қүныдылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер жоқ па, соны анықтау үшін олардың күрамы мен қүрылымына терендетілген талдау жүргізуді қажет етеді. Біздің кәсіпорынымызда материалдық ағымдағы активтер негізінен дайын өнім есебінен көбейген, олардың көлемі (дайын өнімнің) жыл аяғындағы 14538 мың теңгені құрады, бұл жыл басындағы салыстырғанда — 1,9 есеге көп. Осы мерзімде өндірістік қорлар 9,5 пайызға азайған.

Есепті жылы дебиторлық борыштың өсімі байқалады. Егер оның көлемі жыл басында 1156 мың теңгені құраса, жыл аяғында ол — 1671 мың теңгені құрайды немесе 43,4 пайызға өскен, алайда ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 0,84 пунктке азайды (7,61-8,45).

Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау болады. Бүл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның қүрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін еске сақтау қажет. Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржылық түрақтылыығын көрсетеді.

Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оныңдамуы көбіне өзін-өзі қаржылавдырумен, яғни меншікті капитаддың көмегімен жүзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бүл кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса маңызды орын алады, бірақ онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық есеп берудің ағымдағы активтерінің күрастырылу көздерін шектеу керек. оның ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық несиелермен жабьшады.

Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншіісгі қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бүл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық түрақтылығының барлығын көрсетеді.

Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге каиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды.

Кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жүмсай алатынын көруге болады. Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен анықтайды:

Ктс=Мк:Ак                                 (3)

Мүндағы: К_тс — тәуелсіздік коэффициенті;

М_к — меншікті капитал

А_к — авансталған капитал (валюта балансының қорытындысы, яғни қаржыландырудың жалпы сомасы).

Бүл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары екеңцігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді.

Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дүрыс деп санайды. Себебі бүл қаржы көздерінің түрақты кұрылымын сақтауға мүмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл осындай құрылымды таңцайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің міндеттемелерінің кепіддігін жоғарьшатады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты көп болса, соғұрлым үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға шығуға көмектеседі. Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен және жарғылық қорға бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік капиталды көбейтуге тырысады.

Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің күрылымын зерттеу үшін келесідей талдау кестесі қүрылады (Кесте 3).

3 кестеден кәсіпорынның есеп беру жылындағы активтердің қалыптасу көзі 9406 мың теңгеге немесе 28,9 пайызға өскені көрініп түр. Бүл өсу жылдың соңында 9681 мың теңге болған, яғни 5038 мың теңгеге, немесе жылдың басындағы мөлшермен салыстырғанда 2 есе өскен, қатыстырылған капиталдың өсуінен болған бүл кезенде тәуелсіздік коэффициенті 0,854-ден 0,769-ға дейін немесе 0,088 пунктке төмендеген. Алайда бүл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (түрақтылығының) төмендігін дәлелдемейді /12/.

Бүны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын қатыстырылған капиталдың барлық авансталынған капиталдағы үлес салмағы да дәлелдейді. Оны тәуелділік коэффициенті деуге де болады. Ол мына формулалармен анықталады:

 

К_Т=К_К:А_К немесе К_Т=1-К_ТС   (4)

 

Мүндағы: К_т — тәуелділік коэффициенті;

К_к — қатыстырылған капитал;

А_к — авансталған капитал (валюта балансының қорытындысы);

К_тс — тәуелсіздік коэффициенті

 

Кесте 3

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ның 2003 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде кәсіпорынның авансталынған капитал құрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	Жыл басында		Жыл соңында		Жыл бойындағы өзгерістер		Құрылы мының өзгеруі (+,-)
	Сомасы мың тг	ұлес салмағы %	Сомасы мың тг	ұлес салмағы %	Мың тг	%
1	2	3	4	5	6	7	8
1. Авансталған капитал, соның ішінде: І.І.Меншіктік капитал 1.2.    Қарыздық капитал, соның ішінде: ұзақ мерзімді	32551 27908 4643	100 85,7 14,3	41957 32276 9681	100 76,9 23,1	+9406 + 4368 +5038	+28,9 + 15,6 + 108,5	X — 8,8 +8,8
Тәуелсіздік коэффициент	X	0,857	X	0,769	X	X	-0,088
Қаржыландыру коэффициенті	X	6,011	X	3,334	X	X	-2,677
Қатыстырылған капиталдың меншіктік капиталға қатынасы коэффициенті	X	0,166	X	0,231	X	X	+0,065
Инвестицилау коэффициенті	X	1,497	X	1,655	X	X	+0,158

 

Бүл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды.

Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарылайды.

Біздің кәсіпорынымызда оның деңгейі жылдың басыңда 0,143 (1-0,857), ал жыл соңында 0,231 (1-0,769) болды. Бүл көрсеткіш біршама өскенімен, талданып отырған кәсіпорын өзінің қаржылық тәуелсіздігін жоғалтты деп айтуға болмайды. Жылдың басына және аяғына тәуелсіздік коффициенті оның қалыпты мәнінен айтарлықтай жоғары.

Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады.

 

К_К=М_К:К_К   (5)

 

Мүндағы: К_к — қаржыландыру коэффициенті;

М_к — меншікті капитал;

К_к — қатыстырылған капитал.

Бүл коэффициент жоғары болған сайын, согүрлым банктер мен инвесторлар қаржыландыруға соғұрлым сенімді кіріседі.

Бүл коэффициент кәсіпорын ьдызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қаңцай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді.

Сонымен қатар мақсатты бағыттағы аквивтерінің айтарлықтай үлес салмағы (мысалы, машина жасау өнеркәсібінің кәсіпорындары) қаражаттар айналымы ұзақ капиталды көп қажет ететін кәсіпорындар үшін қарыз қаражаттарының үлесі 40-50 % болуы олардың қаржылық түрақтылығына өте қауіпті болуы мүмкін.

Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен қодданылады, қатыстырылған капитаддың меншіктік капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті:

 

К_к/м=Т_к • Ө_к        (6)

Мүндағы: К_к/м — қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті.

Бүл коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорынымызда бүл коэффициент келесі көрсеткіштермен сипатталады:

Жыл басында — 0,166 (4643:27908);

Жыл аяғында — 0,231 (9681.32276).

Бүның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің басында активтерге салынған меншіісгік қаражаттардың әрбір теңгесіне қарыз қаражатының 17 тиынын тартқанын дәледдейді. Есеп беру кезеңінің ішінде қарыз қаражаттары меншіктік салымдардың әрбір теңгесіне 23 тиынға дейін көбейген. Демек, кәсіпорын қарыз қаражаттарын пайдалануға көп күш жүмсаған, бірақ өзінің қаржылық түрақтылығын жоғалтпаған.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық түрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын білдіреді. Бірақ бүл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында акщалары болуы керек.

Қарыздары үшін қүралдардың айналымы кезінде ақшага айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар соиымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық қүндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем қабшеттілігі нақты мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.

Төлеу қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қрлдағы ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бүл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесіне төлеу қүралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек /13/.

Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабілетті қүралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және акдіаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Төлем қүралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді. Баньсге есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.

Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мүндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептеу сирек, ал егер тұрақсыз болса, жиі жүргізуге болады. Ағымдағы оперативтік анықтау үшін кәсіпорынның төлем құралдары және уақыты келген оның қарыздары туралы көруге болады.

Кәсіпорын өтімді қаржының болуы оларға үтымдылық қажеттілік шегінде реттеуі қажет. Ол — әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға байланысты:

• кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материаддық қүндылықтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл үзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материал қорын  қалпына  келтіруге  қажет уақыт  (олардың айналу үзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық коньюнктура.

Меншік, қарыз және жалпы капиталдың қатынасын әр түрлі түрғыдан сипаттайтын коэффициенттермен қалыптасқан жағдай, меншікті және қатыстырылған капиталдың күрылымын және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістерін зерттеуді қажет етеді.

Біздің отандық тәжірибеде кәсіпорынның меншікті капиталының күралу көздері болып мыналар саналған. Жарғылық капитал, резервті қор, арнайы бағыттағы қорлар, мақсатты қаржыландыру мен салымдар, жалгерлік міндеттемелер, сонымен қатар қүрылтайшылармен есеп айырысулар, түтыну қорлары, алдағы кезең шығындары мен төлемдер резервтері, күмәнді қарыздар бойынша резервтер, қосымша төленбеген капитал, қосымша төленген капитал, резервті капитал және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) кіреді.

Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі өтімді сипаттағы қүндылықтарда бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда түрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасын баланс активінің бірінші бөлімінің жалпы сомасын (қорытындысын) алып тастау керек.

Жыл басында меншікті айналым қаражатының көлемі 9138 мың теңге. (27908-18770) қүрады, жыл аяғына — 12275 мың тг. (32276-20001), яғни 3137 мың теңгеге, немесе 34,3 пайызға көбейген.

Талдау кезінде бүл көрсеткіштің мөлшері меншікті айналым қаражаттарының мөлшеріне тең, себебі үзақ мерзімді несиелерді кәсіпорын тартқан жоқ.

Талдау кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықтаумен қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағын да табу керек. Бүл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық түрақтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып саналады.

Ол кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай бөлігі, осы қаражаттарды еркін жүмсауға болатын, мобильді нысанда екендігін көрсетеді және келесі формуламен анықталады:

М,_к.

К_ж=————       (7)

М_к

Мүндағы: К_ж — жүмсау коэффициенті;

М_а.к — меншікті айналым капиталы;

М_к — меншікті капитал.

Қаржылық көзқараспен айтсақ оның өсуі және жоғары деңгейі кәсіпорынның қаржылық жағдайын оңды деп сипаттайды: бүл кезде меншікті қаражаттар мобильді, олардың көп бөлігі негізгі қүралдарға да, айналымнан тыс активтерге де емес, айналым қаражаттарына салынған. Сондықтан жүмсау коэффициентінің өсуі кәсіпорын мүлкінің нақты қүрылымындағы мүмкін болатын шектерінде ғана тиімді. Егер коэффициент негізгі қүралдардың қүнының азаюынан емес, негізгі қүралдарға қарағанда меншікті қаражат көздерінің тез өсуіне байланысты көбейсе, онда коэффициенттің жоғарылауы шынымен кәсіпорынның қаржылық түрақтылығының артқанын дәлелдейді.

Кәсіпорынның қаржылық түрақтылығын тек қана қаражат көздерінің күрамымен емес, сонымен бірге қаржылық есеп берудің активтеріне салудың дүрыстығымен де сипатталады. Сондықтан меншікті қаражаттардың қүрылымын бағалаумен қатар кәсіпорынның қарыз қаражаттарының қүрылымы да қарастырылады.

Қатыстырылған капитадцы талдау жүргізу үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін топтық қорытындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік

көрсеткіштерден ауыткуларын анықтап, қатысты өлшемдердщ өзгерістерін көрсету керек. Біздің кәсіпорын есепті жылы үзақ мерзімді ғана емес, қысқа мерзімді несиелерді де қатыстырмаған. Басқа сөзбен айтқанда, қатыстырған капитал кредиторлық борыштан түрады, яғни ағымдағы міндеттемелер кредиторлық борышқа тең, ал оның көлемі жыл соңында 8081 мың теңге, жыл басында 4294 мың теңге болған, яғни 3738 мың теңгеге, немесе, 1,9 есеге өскен. Оның құрамында сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар тез өсіп кеткен. Егер жылдың басында оның мөлшері 1018 мың теңге болған болса, жыл аяғывда 6391 мың теңге қүраған, яғни 6,3 есе көбейген, нәтижесінде есепті жылы баланстың осы бабының үлес салмағы 23,7 пайыздан 79,1%-ға өскен. Бүдан кейін талдаушы оны дебиторлық борышпен салыстырып талдау керек.

Нарықтық қатынастар кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқаруда бухгалтерлік есептің ролінің жоғарылауын қажет етеді. үнемі өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура және бәсекенің дамуы жағдайында кәсіпорынды басқаруда шешімдерді қабылдау үшін нақты, сенімді, уақтылы ақпарат керек.

Бүл жағдайда кәсіпорында өз жүмысын бақылау, жетілдіру үшін бухгалтерлік есепті белсенді қолдану қажеттілігі жоғарылайды.

Басқару жүйесінде есеп маңызды орынға ие. Ол өндіріс процесін, бөлу және түтынуды көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және оның қызметін жоспарлауда негізгі • қызметті атқарады.

Бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті көрсетіп кдна қоймай, оған әсер етіп отырады.

Қазіргі жағдайда кәсіпорын негізгі қүралдардың есебіне ерекше көңіл аудару керек. Нарықтық экономика жағдайында негізгі қүралдар өндірушілер арасындағы бәсекелестікке сай үнемі қайта бағалануға әкеліп соғуда.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы қаржылардың қүрамын, оларды бағалау тәртібін, қүжшталуын және басқа да аспектілерімен жан-жақты танысу болып табылады.

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» акционерлік қоғамының мәліметтері негізінде қаржылық талдау кезінде барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек (кесте 4).

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» акционерлік қоғамы өз өнімдерін экспортқа шығарып, шетелдермен, республика аумағындағы көптеген кәсіпорындарымен тығыз байланыс жасайды.

 

 

 

 

Кесте 4

 

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ қаржы-экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштері 2002-2003 ж.ж.

 

Р/с	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2002	2003	Ауытку (+;-)	Өсу қарқыны %
1	2	3	4	5	6	7
1	Сатудан алынатын табыс	Мың теңге	1602656	1741214	+138558	108,6
2	Өндірілген өнімнің өзіндік құны	Мың теңге	1473249	1689665	+216416	114,7
3	Жалпы табыс (1-2)	Мың теңге	129407	51549	-77858	39,8
4	Кезең шығындары (3-5)	Мың теңге	38858	15465	-23393	39,8
5	Таза табыс	Мың теңге	90549	36084	-54465	39,8
6	Рентабельдік (5/1)	Пайыз	5,6	2,1	-3,5	37,5
7	Жүмысшылард ың        орташа тізімдік саны	Адам	710	848	+ 138	119,4
8	Еңбек өнімділігі (1/7)	Мың теңге	2257,26	2053,32	-203,94	90,9
9	Негізгі қорлардың жылдық орташа құны	Мың теңге	193924	206212	+12288	106,3
10	Қор қайтарымдылы -ғы (1/9)	Теңге	8,26	8,44	0,18	102,2

 

Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын шала фабрикаттар) және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар роліне қарап белгіленеді.

Жыл басында сатудан алынатын қаражатының көлемі 108,6 % құрады, өндірілген өнімнің өзіндік қүны 114,7 %, жыл аяғына — таза табыс 39,8 пайызға көбейген.

Талдау кезінде бұл көрсеткіштің мөлшері меншікті айналым қаражаттарының мөлшеріне тең, себебі ұзақ мерзімді несиелерді кәсіпорын тартқан жоқ.

Талдау кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықгаумен қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық тұрақгылығының әлдеқайда нақгы сипаттамасы болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3   «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ бағалы қағаздарының портфелінің қалыптасуын талдау

 

Кәсіпорынның қаржылық түрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, олар келесідей түрлерге жіктеледі.

Ақша қаражаттараның қозғалысы туралы есебі ҚР шаруашылық субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бүл есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері анықгалады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жүмсаған ақша қаражаттарын «жабу үшін негізгі қызметтен алынатын қаражаттары жеткілікгі ме, соны көрсетеді. Ол сондай — ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің белгілі бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік береді.

Ақша кдражаттары — бүл кассадағы және банк шоттарындағы қолма — қол ақша.

Операциялық қызмет деп субъектің табыс алу жөніндегі негізгі қызметін, сондай — ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне кдтысы жоқ, баскада бір қызметін түсінеміз. Инвестициялық қызмет дегеніміз — бүл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу.

Қаржылық қызмет, бүл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының күрамы мен мөлшері өзгеріске үшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы түрлері акдіа қаражаттарының келіп түсуі мен шығуының негізі арналары болып табылады.

Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да

 

қаржылық есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері қолданылады.

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ң 31.12.02.-01.01.03 жылғы корпорациялық бағалы қағаздарының балансына талдауды келесі кестеден көруге болады (кесте 5).

Кесте 5

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ 31.12.02.-01.01.03 жылғы корпорациялық бағалы қағаздарының балансын талдау

 

мың теңге

Көрсеткіштер	2002			2003		Ауытку (+,-)
1	2			3		4
Касса	3584			5822		+2238
Басқа    кәсіпорындарға берілген қарыздар мен қаржылар, нетто	15712			17570		+ 1858
Өтелуге дейін үсталатын бағалы қағаздар.	220			314		+94
Бағалы       қағаздардың портфелі	23040			13275		-9765-
Сатуға жарамды бағалы қағаздар	1219			169		-1050
Кері  РЕПО операциялары бойынша сатып  алынған  бағалы қағаздар	3089					3089
Кәсіпкерлерге   берілген қағаздар, нетто	67080			137661		+70581
Ассоцияланған компанияларға инвестициялар	2047			1774		-273
Негізгі құралдар, нетто	2021			2344		+323
Материалдық емес активтер, нетто	478			528		+50
Баскдда активтер, нетто	4098			9231		+5133
Барлық активтер	124016			194344		70328
Міндеттемелер акционерлік капитал, резервтер
Басқа  кәсіпорындардан алынған қарыздар мен қаржылар		23363	42900		+19537
РЕПО      операциялары бойынша        сатылған бағалы қағаздар			1563		+ 1563
Клиенттердің қаржылары             мен депозиттері		54139	108975		+54836
Айналымға шығарылған бағалы қағаздар		14900	—		14900
Басқа да міндеттемелер		4402	5222		+820
Басқа да міндеттемелер		7040	7083		+43
Қарыздар		2820	2942		+ 122
Төленетін міңдеттемелер		—	1236		+ 1236
Барлық міндеттемелер:		106664	169921		63257
Акционерлік капитал		2932	3498		566
Резервтер		14420	20925		6505
Барлық      акционерлер капитал мен резервтер		17352	24423		7071
Барлық   міндеттемелер, акционерлік      капитал мен резервтер		124016	194344		70238

 

Активтердің үдайы өсуі тенденцияларын сақтай отырып 2003 жылы нәтижелері бойынша «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ бұрынғыдай капитал мөлшері (16,2% кәсіпорындардың жалпы капиталы сомасынан), активтердің көлемі (23,4%), бойынша бірінші орынды үстауда. 2002 жылы маусым айында Қазақстанның кәсіпорындары арасында алғаш рет кәсіпорын активтері 1 млрд. АКДІ доллары шегінен асып, жылдың аяғында 1,3 млрд доллар деңгейіне жетті (сурет 4).

2003 жылының ішінде активтердің көлемі 56,7% яғни, 70,3 млрд теңгеге өсіп, жыддың аяғында 194,3 млрд. теңге құрады. Активтердің өсуі кәсіпорынның қарыз портфелінің 2,1 есе (70,6 млрд.тенге) өсуіне байланысты бодды. Олардың жалпы активтердегі үлесі 54,15 жылдың басында 70,8%-ке дейін жылдың аяғында жоғарылады. ҚР ҮБ орналастырылған қаржылар мен кассасынң 8,3 млрд теңгеге (40,2%) өсуі жағдайында, 2003 жылы бағалы қағаздарға салымдар 13,8 млрд.теңге, яғни 50,1%-ке азайды. Бұл азаю, негізінен кәсіпорынның ссуда портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздар үлесінің төмендеуі есебінен болды

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ активтерінің өсуінің серпіні

Сурет 4

*

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ активтерінің құрылымы

            2000          2001          2002              2003

Сурет 5

 

Өтімділік көрсеткіші (өтімді активтердің міндеттемелерге қатынасы) 2003 жылдың аяғында 63,8% (жыл басындағы көрсеткіш 90,3%) төмендегенмен, кәсіпорын оны жыл бойы жоғары деңгейде үстағанын атап кету жөн. Есептелген өтімділік коэффициенті жылдың аяғында 0,41 (норматив 0,3 төмен емес) құрады.

Жылдың аяғындағы мәліметтер бойынша «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ қаржылары 2002 жылмен салыстырғанда 2,3 есе жоғарылады, оның ішінде касса қалдықтары 62,4%-ке ал резервтік активтер 4 есе көбейеді. «Петро Кдзақстан Ойл Продактс» АҚ орта айлық резервтік талаптары коэффициенті жыддың аяғында 8,8 % құрады (бекітілген резервтеу нормасы 8%).

2003 жылы «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ нақты валюта рыногындағы операцияларды белсенді деп, 2002 жылмен салыстырғанда нетто-сатулардың көлемін 38 %-жоғарылатты.

Сатулар көлемінің ұлғаюын талдаудан біз нақты валюта бойынша кеден бажын шегергенге дейінгі таза кіріс 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы 111 млн.теңгеге төмендегенін көре аламыз. Нақты валютаны сатып алу операциялары бойынша таза кіріс 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы 0,37 пайызға төмендеген. Бүл біз қарастырып отырған кәсіпорынның нақты валютаны сатып алу операцияларының белсенділігінің төмендегенін көрсетеді (кесте 6) /14/.

 

Кесте 6

Нақты валютаны сатып алу операциялары

 

Көрсеткіштер	2003	2002	Ауытку
1	2	3	4
Валютаны сатып алудың жылдық көлемі, млн.теңге.	10505	9020	+ 1485
Кеден бажын шегергенге дейінгі таза кіріс, млн.теңге	571	682	— 111
Кеден бажын шегергеннен кейінгі кіріс, млн,теңге.	442	469	— 27
Таза ьсіріс (сатып алулардың көлемі, %)	0,90	1,27	0,37

 

2003 жылдың 31 желтоқсаныда мәлімет бойынша қүнды қағаздар портфелі 47,6 % төмендеді. Теңгелік қағаздардың үлесі 50,2 %-тен 17,3 %-ке дейін төмендеді (кесте 7).

 

 

 

Кесте 7

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ң корпорациялық бағалы қағаздары мен инвесторлар құрылымы 2002-2003 ж.ж.

 

Бағалы қағаздар мен инвесторлар	2003 млн.теңге	2002 млн.теңге
1	2	3
Бағалы қағаздар	13,758	27,568
Ссуда портфелінің бағалы қағаздар	13,275	23,040
Кері РЕПО келісімі бойынша бағалы қағаздар		3,089
Сатуға жарамды бағалы қағаздар	169	1,219
Өтеуге дейін үсталатын бағалы қағаздар	314	220
Компанияларға салынған акциялар	1,774	2,047
Барлық          бағалы қағаздармен инвестициялар	15,532	29,615
Теңгемен	2,688	14,880
Валютамен	12,844	14,735

 

Ассоциацияланған компаниялардың акцияларына инвестициялардың төмендеуі «Тенгизшевройл» компаниясының акциялар пакетінің қайта бағалауынан туындады. Сатуға жарамды бағалы қағаздардың көлемінің төмендеуі (86,1%) «Маңғыстаумүнайгаз», «Экскаватор», «Казахойлэмба» компаниялардың акцияларын сатып алу есебінен болды /15/.

2002 жылы аяғындағы бағалы қағаздардың ссуда портфелінің құрылымындағы 6,0 % корпоративті бағалы қағаздар құрады- ҚР қаржы министрлігінің евроноталары (бағалы қағаздар портфелінің 11,0 %), ҚР қаржы министрілігінің евроноталары (28,0 %), корпоративтік облигациялар (53,6%, жергілікті атқару органдарының облигациялары (1,4%) жылдың ішінде кәсіпорын «А» категориясы бойынша КА8Е листингіне енгізілген ірі қазақстандық компаниялардың корпоративтік облигацияларымен операцияларды елеулі белсенді етті (сурет 7).

 

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ның 2003 жылғы бағалы қағаздар портфелінің құрылымы

 

Сурет 7

 

Мүнай-газ секторының үлттық компаниялары «Казахойл», «Казтрансойл», сонымен қатар «Қарасанмүнай». Сатып алынған корпоративтік облигациялардың көлемі 2002 жылдың аяғында өткен жылмен салыстырғанда 6,4 есе өсіп, 5,128 млн теңгені құрады.

2002 жылы «Петро Кдзақстан Ойл Продактс» АҚ жергілікті әкімшіліктермен шығарылған облигациялармен мәмілелерді жасай бастады. Өткен жылдың аяғында кәсіпорынның бағалы қағаздар портфелінде Шығыс-Қазақстан, Атырау облыстары әкімшіліктерінің және Астана қаласы әкімшілігінің облигациялары болды (кесте 8).

 

Кесте 8

 

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ бағалы қағаздардың ссуда портфелі (орташа көрсеткіштер)

 

Көрсеткіштер	2003			2002
	млн.теңге	Табысты лық, %		млн. теңге	Табысты лық, %
1	2	3		4	5
МЕККАМ және МЕКАВМ	1,115	6,9		3,319	10,0
МЕОКАМ және МЕАҚАМ	329	9,2		22	7,9
ҚР ҮБ ноталары НСО	1,720	6,5		1,790	8,7
Корпоративтік облигациялар	1,881	11,1	209		11,3
Жергілікті        атқару органдарының облигациялары	73	8,7	1,095		14,7
ҚР ҚМ Евроноталары	2,722	12,9	—		—
Туркияның евроноталары	14	12,1	—		—
Францияның евроноталары	37	4,7	—		—
Кәсіпорынның евроноталары	2,937	13,5	8,062		13,7
Барлығы:	12,698	10,4	14,656		12,2

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ бағалы қағаздарының ссуда портфелінің орта жылдық көлемінің 13,4 % төмендеу жағдайында, олардың табысытылығы 1,8 %-ке төмендеді.

Басқа кәсіпорындарда орналастырылған қарыздар мен қаржылар 17,570 млн.теңге, яғни барлық «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ активтерінің 9 % құрады. Олардың жалпы көлемі 11,8 %-ке өсті. Қарызға берілген қаржылардың 12,5% теңгемен, ал қалған сомалары евро мен доллармен орналастырылған. Кәсіпорынның басқа кәсіпорындарға қаржыларды салу саясаты консервативті сипатта болып отыр. Әдетте, «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ уақытша бос қаржыларды қысқа мерзімге (1 айға дейін) салады (кесте 9).

 

Кесте 9

«Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ-ның басқа кәсіпорындарға қаржыларды салу саясаты

 

 

Көрсетісіштер	2003 ж.	2002 ж.
	млн.теңге	млн.теңге
1	2	3
Кәсіпорындағы қаржылар
теңгеде	2,193	143
валютада	15,123	15,118
Кәсіпорынға берілген қарыздар
теңгеде	0	0
валютада	548	544
Қарыздар    бойынша резервте	(294)	(93)
Кәсіпорынға берілген қарыздардың баплығы	17,570	15,712

 

2003 жылы «Петро Қазақстан Ойл Продактс» АҚ қарыз портфелінің көлемі 2,1 есе өсіп 98,452 млн теңге құрады, бірақ табыстылық елеулі төмендеді. Жылдың 20,0 %-тен 15,8 %-ке дейін, бүл негізінен Қазақстандағы проценттік ставкалардың төмендеуіне байланысты болды. Ссуда және жобалық несиелеумен қатар, кәсіпорын өз клиенттеріне кепілдемелер мен аккредитивтер түріндегі кәсіпорын өнімдерін ұсынуда. Құжаттың несиелендіру көлемі 2003 жылы 16,059 млн.теңгеге дейін өсті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3   КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ РЫНОГЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы рыногының қызмет етуінің мәселелері

 

Бағалы қағаз рыногы субьектілерінің қатынастары экономикалық— құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оны дәледцейді. Бірақ бағалы қағаздар онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Өзінің үйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарык^гары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін күрайды. Мүндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90— шы жылдардың басында құрыла бастады. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті аьоционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар рыногын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Үлттық бағдарламасы бағалы қағаздар рыногының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі—акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді.

Ал қазіргі уақытта біздің елімізде Қаржы Министрлігінің несие құралдарына деген қажеттілігі төмендей бастауда. Шығарылған бағалы қағаздардың көлемі 2001 жылдың маусым айын, бүгінгі уақытпен салыстырғанда 24,4 пайызға төмеңцеп, 934,9 млн. теңгені құраған. Бұл өз кезегінде айналым мерзіміндегі құраддардың үлесін 92 пайыздан (май айынан) 89,3 пайызға (маусым айында) дейін төмендетіп жіберді.

Сондай-ақ, мемлекеттік   бағалы қағаздар бойынша жалпы кірістік дәрежесінің төмендеу тенденциясы жалғасын табуда: осы жылдың, яғни 2003 жылдың маусым айында кіріс тиімділігі 3 айлық теңге міндеттемесі бойынша 5,18 ден 4,96 пайызға төмендеді, 4 жылдың тенге міндеттемесі бойынша — 10,25-тен 9,20 пайызға дейін төмендеді, 5 жылдың тенге міндеттемесі бойынша көрсеткіш 8,37 пайызға төмендеді , ал 5 жылдық индексациялы міндеттеме бойынша инфляция 4,35 пайыздан (соңғы аукцион бойынша) 4,04 пайызды құрады.

Бағалы кдғаздардың эмиссиясының төмендеуі Қаржы Министрлігі мамыр айымен салыстырғанда маусым айында, қысқа мерзімді Үлттық Банктің ноттарын 3 есе, яғни 14,9 млрд тенгеге дейін өсіруді үйғарды. Маусым айы бойынша айналымда жүрген Қаржы Министрлігіндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың көлемі 0,8 пайызға төмендеп, 2 маусымда 18,8 млрд. тенгені құрады. Дегенмен, Үлттық Банктің ноталары есебінен құнды қағаздардың айналым көлемі 2,2 пайызға дейін өсіп, -83,6 млрд. тенгені құрап үлгерді.

Функционалдық түрғыдан қаржы рыногы — бұл кәсіпорындардың уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жүйесі. Бүл рыноктың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процесстерді ретке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қор құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан алуан болуы арқылы қол жетеді.

Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс істеу шарттарын айқындайды. Оған мыналар жатады:

• реттелінетін тауар рыноктарының болуы;
• Үлттық банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру;
• несие рыногының жандандырылуы,  оның  толық коммерциялануы, яғни несие ресурстарын еркін рынокка орналастыру.

Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына деген қажеттілігі және оны қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жүмыс істеуінің объеьсгивті алғышарты болып табылады.

Қаржы рыногының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:

• бәсекені дамыту   мен   монополизмді   шектеу   мақсатындағы материалдық    өндіріс     саласының     бастапқы     шаруашылық буындарының — меншіктің барлық нысанындағы кәсіпорындардың, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
• қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы: өндірістік күрделі жүмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;
• шаруашылық жүргізуші   субъектілер   мен   халықтың   бағалы қағаздарға және  басқа  активтерге  инвестицяланатын  акдіалай табыстарының өсуі;
• бюджет тапшылықтарын   қаржыландыру   үшін   несие   қорын пайдалануды    тоқтату;    сондай-ақ    жергілікті    бюджеттердің тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.

Қаржы рыногының маңызы бос акдіа қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етуімен ғана айқындалып қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл-әміршіл экономикаға тән «сатылас» әдістің орнына «деңгейлес» қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс-әрекет етеді. Бүл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.

Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақты құнын бағалауға мүмьсіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді /16/.

Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежемейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы сұраным мен үсыным арқылы анықталатын қүнды кдғаздар шығарады.

Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.

Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды — олар қысқа мерзімді немесе қүны жоғалмай жеңіл өтелетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отыратын жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі төмен, үзақ мерзімді бағалы қағаздарға салмайды. Инфляция кезінде үзақ мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-мүлік, тауар, еркін алып-сатылатын бағалы қағаздарға салған тиімді болып табылады.

Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің түрмыс деңгейінің төмендігінен тежеліп отыр, мүның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлем жасай алмау қабілетсіздігі жағдайында олардың ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға салуы екіталай. Ақша қаражаттарының тапшылығы қысқа мерзімді несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлерінің өсуіне алып келеді, мүның нәтижесінде бағалы қағаздардың табыстылығы ақша-несие операциялары жөніндегі мұндай табыстылықпен бәсекелесе алмайды.

Қаржы рыногының жүмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси түрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары кез келген кәсіпорынның рентабельділігіне қатысты үзақ мерзімді болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.

Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды — экономиканың нақты секторы кәсіпорындардың облигациялары мен акцияларын шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін болады. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы рыногының бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлеуетті тежейді.

Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит мекемелері түріндегі қүрамды элементтерді қамтитын үлттық қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық күрылымдардың, ең алдымен түрлі нысандағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бүл жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң қүрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді заңнамалық қамтамасыз етуі жағдайында қүрылуы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2   Қаржы рыногындағы кәсіпорындардың стратегиясын дамыту жолдары

 

Қазіргі кездегі инвестициялық жобаларды нақты активтерге топтастырудың түрлері көптеп кездесетіндігі белгілі. Инвестордың шешімдеріне байланысты инвестициялық жобалар келесі мақсаттарға бағытталуы мүмкін:

1. Тиімділікті арттыру;   бүл  жағдайда  олардың  тапсырмасына бәрінен бүрын, фирманың шығындарын төмендету үшін күрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндіріс қуаттарын өндіріске тиімді аймақтарға ауыстыру;
2. Өндірісті кеңейту; бүл жағдайда инвестициялаудың мақсаты бүрыннан жүмыс істеп келе жатқан нарық пен өндірістегі тауарларды шығаруды одан әрі көбейту;
3. Жаңа өндірісті  қүру;   бүл  инвестициялық жобалар  бүрын шықпаған    тауарларды    (көрсетілген    қызметтерді)    шығаратын өндірістік фирмалар қүруға немесе бүрыннан шығарып келе жатқан тауарларды белгісіз жаңа нарыққа шығарылуына мүмкіндік береді.
4. Мемлекеттік басқару органдары үшін негізделген инвестициялық жобалар; бүларға сүраныс, үкіметтің кейбір талаптарын орындауға тиісті болғанда болады (бұл экологиялық стандарттарын орындау, өнімнің қауіпсіздігі қажет болған жағдайларда және т.б.).

Мұндай топтастыру инвестициялық жобалардың әртүрлі деңгейдегі тәуекеліне байланысты. Жобаның типі мен тәуекел деңгейінің арасындағы тәуекелділікті келесі түрде көрсетуге болады; -жоғарғы деңгейлі тәуекелді инвестици5Ілық жобалардың типіне жаңа өндірістерді құру, өндірістерді кеңейтуді жатқызсақ, ал төменгі тәуекедді инвестициялық жобалардың типіне өндірісті тиімді пайдалану және мемлекеттің топтарын орындауға бағытталған жобаларды жатқызамыз. Мүндай топтастыру инвестициялық жобаларды тек олардың бағыттарына байланысты жүргізілген. Бірақ инвестициялау процесінің көпқырлығы және қиындығы инвестициялық жобаларды топтастырудың басқа да түрлеріне бөлуді талап етеді. Мысалы, көлемі бойынша. Мұндай жағдайда жобалар ірі, орта және шағын болып бөлінеді. Ірі жобалар басым мақсаттағы жаңа объектілерге бағытталған және құны 1-2 млн. АКШ долларына таяу түрады. Орта жобалар күныІ-2 млн. АКШ долларға дейін болса, ал шағын жобалар құны 100-300 мың доллар күрайды. Шағын және орта жобаларды іске асыруға қажетті инвестициялардың қайнар көздерінің бірі фирманың жарғылық қордан амортизациялық аударымдар жасау болып табылады. Бірақ, қазіргі жағдайдағы Кдзақстан экономикасындағы амортизациялық аударымдар инвестициялық ресурстардың қайнар көзі болып табылмайды. Өйткені, соңғы жылдары дәстүрлі инвестициялық көздердің инфлияцияға байланысты іс жүзінде қолдана бастауы тоқтады. Амортизациялық бағытталуы мақсатына қарай негізгі қорлардың жаңаруымен кеңейуіне жүмсамай, инфлияцияға үшыраған негізгі қорлар мен басқа да өндірістік мақсаттарда қолданылады. Амортизациялық аударымдардың 1997 жылғы капиталдық салымдардың 1993 жылмен салыстырғандағы үлесі 8 есеге дейін төмендеген. Инвестициялық қажеттіліктер үшін керекті пайданың бір бөлігі бағаның өсуіне байланысты түтынуға жүмсалады /17/.

Жобаларды топтастырудың басты мақсаты инвестициялық жобаларды іске асырудан алынатын пайда немесе тиімділік болып келеді. Мүндай топтастыру инвестицияларды класстарға, одан әрі әр класстарға түсетін пайдасына байланысты бөлуге мүмкіндік береді (кесте 10).

 

Кесте 10

Инвестиция типтерінің топтамасы

 

Инвестиция типтері	Пайданың  ең аз мөлшері
1	2
Мәжбүрлі инвестициялар: экологиялық талаптарды орындауға және мемлекеттік реттеудің басқа да элементтерін ескеруге бағытталған өндірістік сенімдшігін және техникалық қаіпсіздікті арттыру мақсатында іске асырылады.	Пайда мөлшеріне талаптар жоқ
Нарықтағы орнын сақтау мақсатындағы инвестиция (өндірістегі тұрақтылық деңгейін үстап түру).	6
Негізгі өндірістік қорларды жаңартуға инвестициялау (қызметін үзіліссіз үстап түру).	12
Ағымдағы шығындарды азайту мақсатында инвестициялау (шығындарды азайту).	15
Табысты үлғайту мақсатындағы инвестициялау (қызметін кеңейту, өндірістік куатын үлғайту).	20
Тәуекелді инвестиция (жаңа құрылыс, жаңа технологияны енгізу).	25

 

Тәжірибеде, пайданың мөлшері бойынша жобаларды топтастырудың бірыңғай жүйесі жоқ. Қазақстанда инвестицияның әр бір банк инвестициялық жобаны топтастыруды өздерінің несие саясатына, банктік кешенді сараптауына және инвестициялық жобалардағы бәсекелік тауарға байланысты табыстың дифференцияланған ең аз қойылым бойынша іске асырылады. Мысалыға, Эксимбанкте инвестициялық жобаларды табыстың талап ететін ең аз қойылымы бойынша келесі топтарға бөлсе болады.

Қазіргі уақытта әлемдік тәжірибеде қаржы-үйымдарының қызметі туралы жеткілікті түрде деректер бар (Әлемдік банк, Еуропалық қайта қүру және даму банкі, UNIDO) және әртүрлі инвестициялық жобалардың ерекшеліктерін багалауға мүмкіндік беретін қатаң күрылған сандық талдау қүралдары қалыптасқан және жалпы айтқанда жобалық талдау деп аталады. Жобалық талдау-бүл жобаның қаржылық, экономикалық және әлеуметтік жетістіктерін жүйелі талдау мен бағалау жүргізе отырып ресурстарды ең тиімді жолмен пайдалануға мүмкіндік беретін әдістеме. Жобаны талдау жүргізген кезде сараптаушының басты мақсаты шығын мен табыстың қүрылымын талдай отырып, дүрыс инвестициялық саясатты жасау болып табылады. Жобаның салмақтылығын анықтау үшін оның барлық нәтижелерін бағалауға, жобаны іске асыру шығындары мен пайдалылық мөлшерін білу қажет. Көптеген активтер үзақ мерзімді қызметке есептелуі мүмкін және қазіргі шығындар мен келешектегі алынатын табысты салыстыру арқылы шешіледі. Жобаның барысында алынатын шығын мен табыстарды бағалауға келесі сатылардан өтіп, сауалдарға жауап алу қажет: жоба техникалық негізденген бе ? (техникалық талдау); жобадағы өнімге сүраныс бар ма? (әлеуметтік таддау); жобаның оң нәтижелері мен қоғамдық көзқарас бойынша іске асу шығындарын жаба ала ма? (экологиялық талдау).

Алғашқы кезде инвестициялық жобаның техникалық талдауы жүргізіледі. Бұл жерде техникалық мәселелер; өндірілген өнімнің сапасы мен бәсекелік қабілеті бағаланады; жобаның жобалық көлемін зерттеу; материалдардың, құрал-жабдықтардың, қолданылатын процестің типін, қажетті инфрақұрылым; жобаны іске асыру әдістері мен қызмет көрсетуі және т.б. Оның кейінгі сатыда шығындарын бағалайды (жоба бойынша инвестициялық және эксплуатациялық шығындардың сметасы жасалады) және жүмыстың жүру кестесі жасалынады.

Бүл талдау жобаның нақты іске асуының кестесін және табыстың сатылы алынуына мүмкіндік береді. Экологиялық талдауға келсек, ол кейде техникалық талдау шеңберінде анықталады және жобаның қоршаған ортаға тигізетін әсерін анықтайды және осы жобаны жасау кезіндегі белгілі болған әсерді есептейді. Институтционадды таддауды белгілеу жобаның іске асуы мен қодданылуында үйымдастырушылық, қүқықтық, саяси және әкімшіддік ортаны бағалау болып табылады.

Талдаудың нәтижесі фирманың мүмкіндігін дамытуға, ұсыныс жасауға мүмкіндік бере отырып, жобаның келесі бағыттарда: менеджменттің әдісі мен қүралдарын, ұйымдастырушылық құрылымын жоспарлау, персоналды жинау мен оқыту, қаржылық қызметін, жобаның материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін, үйым аралық байланысын жақсартуды іске асырады.

Қазақстан Республикасында жұмыс жүргізіп жатқан Эксимбанктегі инвестициялық жобалардың табысты ең төменгі қойылымы бойынша топтастырудың шарттарын келесі кестеден көруге болады ( кесте 11).

Әлеуметтік талдау әлеуметтік құрылымды жобаның іске асуына әсер ететін фактор ретінде жергілікті ерекшеліктер мен дәстүрді қарастырады. Бүл талдау жобадағы экономикалық пайданы пайдаланатын жергілікті халықтың әлеуметтік-мәдени және демографиялық ерекшеліктерін; халықтың өндірістік қызметіндегі әлеуметтік күрылымды; жобаның мәдени қатынаста қабылдануы, экономикалық игілікті түрақты түрде алуды қамтамасыз ететін жобаның іске асуы мен пайдалануының әлеуметтік стратегиясын жасауды қажет етеді.

 

 

 

 

Кесте 11

 

Қазақстан Республикасында жұмыс жүргізіп жатқан Эксимбанктегі инвестициялық жобаларды табысты ең төменгі қойылымы бойынша топтастыру

 

Табыстың ең төменгі қойылымы (IRR)	Несие түрі	Бағыты	Ескерту
10%	Үзақ мерзімді жеңілдікті несие (5 жылдан жоғарғы, мерзімді және жеңілдікті пайыз қойылымы)	Инфрақұрылым , өлеуметтік сфера, экологиялық жобалар	ХВҚ    және     қарыз беруші          елдердің қаржыландыру есебінен, сондай-ақ мақсатты      негізінде бюджеттен қаржьшандыру (ерекше   жағдайларда шығынды  жобаларды бюджет есебінен жабу арқылы алу)
10%	Үзақ мерзімді жеңілдікті несие (5 жылдан жоғарғы, мерзімді жөне жеңілдікті пайыз қойылымы)	Стратегиялық мәнге     ие     ірі өндіріс объектілер	Ерекше    жағдайларда банктің  ішкі  қайнар көздерінің     есебінен қаржыландыру      (ірі қаржы     салымдарын қажет етеді)
10%	Жобаны үзақ мерзімді субсидтау (5 жылдан жоғары, жеңілдікті мерзіммен)	Өндірістегі, құрылыстағы, ауьшшаруашылығ ындағы құрылымдық саяси жобалар	Экспортқа бағытталған     немесе импортты алмастырушы ендіріс
15%	Орта мерзімді коммерциялық несие (1-5 жыл , жеңіддікті мерзіммен)	Рентабельді өндіріе, құрылыс, қайта      өндеуші салаларға,   АӨК, орта жөне шағын бизнес	Жеке қаржылармен тартылған.   ресурстар есебінен қаржыландыру
15%	Орта мерзімді коммерциялық несие (1-5 жыл , жеңілдіксіз мерзіммен)	Шағын және орта бизнес	Тез қайтарымды жобалар, жеке қаржы есебінен
20-25%	Қысқа мерзімді жобалар	Айналыс құралдарын қаржыландыру	Несие ресурстарының      тез айналуына   мүмкіндік береді және табыстың жоғарғы      мөлшерде болуын     кдмтамасыз етелі

 

Коммерциялық талдаудың мақсаты инвестицияны шығарылатын өнім үшін қажетті нарықтық даму болашағы жағынан бағалау, атап айтқанда нарықтың бар болуы, оған деген шарттар, талап етілетін ресурстардың оңай алынуы, жобаның қажетті инвестиция көлемін тарату қабілетін бағалау болып табылады. Коммерциялық талдаудың нәтижелері экономикалық және қаржылық талдау негізі болады.

Жобаны бағалаудың ең маңыздысы, оның іске асуы мен қаржыландыруының мақсатты болуы экономикалық және қаржылық талдауға байланысты. Отандық тәжірибеде қазіргі уақытқа дейін жобаның техника-экономикалық негізінде бүл аспектілер бөлініп көрсетілмеген еді. Бірақ әлемдік тәжірибеде қаржылық және экономикалық талдаудың мақсаты мен әдістері бөліп көрсетіледі. Мысалыға жобаны қаржылық талдауда қаржылық ресурстарға қажеттілігін және бекітілген уақыт ішінде іске асу үшін қажетті қаржы көлемімен қамтамасыз ету мақсатында олардың қайнар көздері анықталады. Қаржыландыру көздеріне байланысты мемлекеттік ресурстар, жекеменшік немесе қарыз капиталы (үзақ мерзімді, қысқа мерзімді). Қаржылық талдау инвестициялық жобаның экономикалық тиімділігін бағалауға негізделген экономикалық талдау қаржылық талдаудың қандайда бір деңгейінен шығады және екеуі де салынған капиталдан түскен пайда деңгейін анықтауға бағытталған. Бірақ экономикалық талдаудың мақсаты-бүл үлттық экономика даму қөзқарасынан жобаның салмағы мен оның ең аз шығынмен жоғарғы табыстарға қол жеткізу. Мүндай экономикалық және қаржылық талдау арасындағы айырмашылық экономикалық шығын мен табыстар қаржылық табыстар мен шығындардан жоғарыда да, төменде де болуы мүмкін. Жобаның қаржылық шығындар мен табыстары нарықтық бағада өлшенеді, ал экономикалық шығындар мен табыстар сәйкес ресурстардың баламалы қүнына есептейтін «көлеңкелі» бағалармен өлшенеді.

«Көлеңкелі» бағалар әрқашанда нарықтық бағалармен бірдей бола бермейді. Өйткені сыртқы тиімділікті (экстреналды), қоғамдық игілікті және т.б. бағалайды. Келесі маңызды айырмашылықтардың бірі, ол экономикалық талдауда барлық ішкі трансферттер есептелмейді (қарыздар, салықтар, субсидиялар және т.б.) ал, қаржылық талдауды жүргізгенде салықтар шығын ретінде, субсидиялар пайда ретінде бағаланады. Осыдан инвестициялық жобаларды бағалаудың нәтижелері де бөлек болады.

Қорыта айтқанда инвестициялық жобаларды топтастыру және оны талдау сатыларын дүрыс жүргізу, шешім қабылдап үйрену, мақсаткд қол жеткізудің бірден-бір жолы болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Кjрыта келе, нарықтық қатынастар кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқаруда бухгалтерлік есептің ролінің жоғарылауын қажет етеді. Үнемі өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура және бәсекенің дамуы жағдайында кәсіпорынды басқаруда шешімдерді қабыддау үшін нақты, сенімді, уақтылы акдарат керек.

Қаржы нарығының қосымша бөлігіне: валюта нарығы, үлттық ақша қоры нарығы, қор нарығы, құнды қағаздар түрінің мамандандырылған нарыкқа бөлінуі, әр түрлі қымбат материалдар мен алтын нарығы.

Функционаддық тұрғыдан қаржы рыногы — бұл көсіпорындардың уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жүйесі. Бұл рыноктың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процесстерді ретке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бүл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процесстерді ретке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға мүмьсіндік береді. Бүған осы рыноктың қор қүралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан алуан болуы арқылы қол жетеді.

Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ыкдал етуімен ғана айқындалып қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл-әміршіл экономиаға тән «сатылас» әдістің орнына «деңгейлес» қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс-әрекет етеді. Бүл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.

Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақты құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.

Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежемейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы сүраным мен үсыным арқылы анықталатын қүнды қағаздар шығарады.

Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.

Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды — олар қысқа мерзімді немесе қүны жоғалмай жеңіл өтелетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отыратын жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі төмен, үзақ мерзімді бағалы қағаздарға салмайды. Инфляция кезінде үзақ мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-мүлік, тауар, еркін алып-сатылатын бағалы қағаздарға салған тиімді болып табылады.

Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендігінен тежеліп отыр, мүның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлем жасай алмау қабілетсіздігі жағдайында олардың ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға салуы екіталай. Ақша қаражаттарының тапшылығы қысқа мерзімді несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлерінің өсуіне алып келеді, мүның нәтижесінде бағалы қағаздардың табыстылығы ақша-несие операциялары жөніндегі мүндай табыстылыкден бәсекелесе алмайды.

Қаржы рыногының жүмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси түрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары кез келген кәсіпорынның рентабельділігіне қатысты үзақ мерзімді болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.

Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды — экономиканың нақты секторы кәсіпорындардың облигациялары мен акцияларын шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін болады. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы рыногының бүл сегменті жақсы дамымады, бүл жалпы экономикалық әлеуетті тежейді.

Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит мекемелері түріндегі қүрамды элементтерді қамтитын үлттық қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық қүрылымдардың, ең алдымен түрлі нысандағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бүл жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң қүрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді заңнамалық қамтамасыз етуі жағдайында қүрылуы тиіс.

Қаржы   нарығындағы   стратегиялық  мақсаттарға  жетудегі   іс-шаралар:

— үзақ мерзімді инвестиция мен басқа да сүранысты қанағаттандыру үшін, уақытша бос ақша рессурстар мен ішкі қаржыландыру көзін жүмылдыру мүмкіндігін қаржы нарығы эмитенттерге үсынады.

— экономиканың барынша рентабельділік саласы мен қаржы көзі шоғырландыруды ықпал етіп қатысушылар арасындағы капитал құйылымын қаржы нарығы қамтамасыз етеді.

— қосымша түсім табу мақсатында және капиталды инфляциядан қорғаудың жақсы жағын көздеу өзінің инвестициялық портфелін тркырымдау мүмкіндігін инвесторларға қаржы нарығы қамтамасыз етеді.

Алдын ала белгілі шектеулі инвесторлар шеңбері арасында құнды қағаздарды орналастыру жабық түрде және шектеусіз инвесторлар шеңберінің арасында құнды қағаздарды орналастыру ашық түрде құнды қағаздар эмиссиясы іске асады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. «Кәсіпорын туралы» ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан,13.02.2000.
2. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы., 2002- 602-608-6
3. «Оңтүстік Қазақстан облысының 2001-2002 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуы» Статистикалық жинақтар.   Шымкент 2002.
4. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. — М., 1991. Введение и гл. 1, с. 15.
5. Бусыгин А. Предпринимательство: Основной курс — М.,1997
6. Виленский А. Этапы  развития  малого  бизнеса.  Вопросы экономики . 1996 . -К 7 . — с.38-41.
7. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . — N 1 .-с.15-21.
8. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. — М., 1996
9. Иващенко А. А. Товарная биржа. — М., 1991.
10. Карлоф Б. Деловая стратегия. — М., 1991, с. 121-125.
11. Котлер Ф. Основы маркетинга. — М„ 1990, с. 339-405, 468-473, 477-479.
12. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. -М.,1997
13. Кадзума Татеис «Вечный дух предпринимательства». Прак-тическая философия бизнесмена. — М., 1990.
14. Маршалл А. Принципы политической экономии. — М., 1984, т. III, гл. Ш, с. 53-73.
15. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оку құралы, Алматы, «Экономика»-2000 жыл
16. Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. — М.: БЕК, 1994.
17. Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. — М.: Финансы и статистика, 1992.
18. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Введение в фондовые операция. — Самара: СамВен, 1992.
19. Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. — М.: Аудитор, 1997.
20. Белов В.А. Практика вексельного права.- М: ЮнИнфор, 1998
21. Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. — М.: Финстатинформ, 1997.
22. Буренин А.Н.    Рынок   ценных   бумаг   и    производных финансовых инструментов: Учеб. Пособие. — М.: Федеративная книготорговая компания, 1998.
23. Бычков А.П. Мировой рынок ценных  бумаг:  институты, инструменты, инфраструктура. — М.: Диалог-МГУ, 1998.
24. Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы— М.: Альпина, 1999.
25. Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. — М.: Банки и биржи. ЮНИТИ, 1998.
26. Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. — М.: Филин, 1998.
27. Миркин Я.М.   Ценные   бумаги   и   фондовый   рынок.   — Перспектива, 1995.
28. Павлова Л.Н. Корпоративные ценые бумаги. — М.І Бюллетень бухгалтера, 1998.
29. Рынок ценных бумаг: Учебник /Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. — М.: Финансы и статистика. 2000. — 352 с.
30. О рынке ценных бумаг: закон РК от 2 июля 2003 года                     N 461-ИЗРК // Казахстанская правда. — 2003. 10 июля.- N 199
31. Мельник В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. — Алматы; 2001 — 512 с.
32. Гражданский кодекс Республики Казахстан — Алматы: «Жеты жаргы», 197 — 416 с.
33. Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. — Алматы: Юрист, 2001 — 55 с.
34. Статистический ежегодник  Казахстана.   /  под.   ред.  А.А. Смаилова. — А. 2001 — 572 с.
35. Казахстан 1991-2001г. Информационный    аналитический ежегодник / под ред. А.А. Асмаилова. А. — 2001 — 432 с.
36. Серебрякова Л.А.   «Мировой   опыт   регулирования   рынка ценных бумаг, Финансы. — 1996, N 1
37. Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. — М.:Инфра — М, 1994
38. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. — М.: Финансы и статистика, 1993.
39. Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 1996, N 3
40. Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск — 2003, N 2
41. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов — Алматы: Экономика, 1998.— 184 с.
42. Реформирование экономики  Казахстана:   Проблемы  и  их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. — Алматы, 1997. — 352 с.
43. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фоңдовый рынок. — М.: Перспектива, 1995. — 532 с.
44. Алимбаев А.,     Жидкова     Т.     Теоретические     основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. — 2003. — N 1. — с. 91
45. Чалов А.Н., Свиров С.А. Региональный фондовый рынок: состояние и перспективы развития // Деньги и кредит. — 2000. -N 7. — с.46
46. Бельгибаев К.К. Финансовая и банковская статистика: учебное пособие / КазГАУ. — Алматы: Экономика, 2000. — 200 с. Иванова Н.О. О рынке ценных бумаг // Южный Казахстан. — 2002. — 13 декабря
47. Иванов М. Депозитарные расписки: перспективы развития рынка в Казахстане // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2002. -N9
48. Иванов М. Биржевой фондовый рынок Казахстана: итоги четырех месяцев 2003 года // Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. — октябрь — N 10. — с. 34
49. Давлетова М.Т. Концепция анализа и мониторинга рынка ценных бумаг: рынок ценных бумаг // Каржы-каражат. — 2000. -N 1-2
50. Государственное регулирование рынка ценных бумаг // Рынок и право. — 2002. — N 6
51. Модельный закон «О рынке ценных бумаг для стран СНГ» // Рынок ценных бумаг. — 2000. — N 11
52. Маковецкий М.Ю. рынок   ценных   бумаг   как   фактор активизации инвестиционного процесса // Финансы и кредит.

—                          2001. — N 4

53. О внесении изменений    и   дополнений    в    некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг: Закон РК от 11 июля 2001г. N 237 -II ЗРК // Жаршы. — 2001. -N 15-16
54. О внесении   изменений   и   дополнений   в   некоторые законодательные акты РК по вопросам рынка ценных бумаг и акционерных обществ: Закон РК от 16 мая 2003г. N 416 —II // Официальная газета. — 2003. — 31 мая. — N 22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қаржы рыногының жалпылама жіктемесі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2