дипломдық жұмыс. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және жылдық табысын талдау, ЦАУ — 2006 — 70

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………….5

 

1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ……..7
   • Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны ……………………………………………………………………………7

1.2.  Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты……………………………………………………………………………………………………..10

 

2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ………………………………………..14

2.1. Табыс салығының есебі …………………………………………………………………..14

2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы…………………………………17

2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен шығындардың бастапқы құны……………………………………………………………….43

2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың әсері………………………………………………………………………………………………………….48

 

3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН ТАЛДАУ……………………………………………………………………………..53

3.1  Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты……………53

3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі……….59

3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы ……………….66

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………….71

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………72

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Кейіңгі кезде Қазақстанның есеп жүйесінде көптеген күрделі өзгерістер болды, және оны одан әрі жетілдіру жағдайы әлі жалғасуда. Есеп жүйесінде жаңа мүлік түрлері мен міндеттемелері, сондай-ақ жаңа шаруашылық операциялары пайда болды. Шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп аясы біршама артып келеді. Шаруашылық жүргізуші субъектісі есепті жүргізу техникасын, нысанын, әдістемесін әрекет етіп тұрған заңға және Халықаралық стандарт жүйесіне сәйкестендіріп,сондай-ақ сала ерекшелігін ескеріп өздерінің есеп саясатын қалыптастыруына болады. Сонымен қоса, шаруашылық субъектісі өздерінің өндіріс запастарын бағалаудың әдістерін және өнімнің өзіндік құнын есептеудің тәсілдерін таңдау құқығына да ие. Осы және басқа да өзгерістер бухгалтерлік есеп берудің жүйесі де біршама мәнді өзгерістер әкелді. Оның құрамы, мазмұны халықаралық есепке жақындатылады, сонымен қоса есеп берудің мәліметіне, кез келген тұтынушылар пайдалана алатын болады.

Бухгалтерлік есептің анықтылығы және тәртіпке салынған жұмыс көп жағдайда субъектісінің экономикалық жағдайына бюджетке жасалатын төлемінің уақыты мен мөлшеріне және сатып алушылармен есеп айырысуына әсер етеді.

Бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басты назары кез келген субъектінің төлем қабілеттілігін, өтімділік активтерінің үлес салмағын анықтауға қарай ығысқан сияқты. Сондықтан біз есеп жүйесінің ең басты бір бөлігі ретінде салық есебі және жиынтық жылдық табысын талдау дипломдық жұмыс ретінде таңдадық. Өйткені оның көмегімен кәсіпорынның бүгінгісі келешегі жан-жақты сипатталады.

Дипломдық жұмыс негізінен үш тараудан тұрады. Оның бірінші тарауда Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің даму қарқыны және зерттелетін кәсіпорынның (ЫРЫСТЫ-АПВЖЗ АҚ) техникалық-экономикалық көрсеткіштері және оның жасаған есеп саясаты мен салық есебі жан-жақты сипатталады.

Екінші тарауда кәсіпорынның салық есебі толығымен ашылып, бухгалтерлік есеп беруді жасаудың кейбір ерекшеліктері көрсетіледі.

Ал үшінші тарауда қаржылық есеп беру жүйесін талдаудың және оның аудитін жасаудың әдістемесі келтірілген. Тап осы таруда қаржылық есеп берудің жетілдірудің жолдары ұсынылған.

Мен дипломдық жұмысты жазу үшін жоғарыдағы аталған кәсіпорынның кейіңгі екі жылдық (2004-2005 ж.) мәліметін және есеп саясатын, түсініктеме жазбасын пайдаландық.

Кәсіпорын негізінен жолаушылар тасымалдайтын вагондарды жөндеумен айналысады. Кәсіпорын өзінің қаржылық есеп беру мәліметтерін, тек басқарма органдарының рұқсатымен ғана жария ете алады.

Сонымен, есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау – есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың, құнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық көзі де болып табылады. Есеп берудің мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік төлемдерінің дер кезінде, әрі толық деңгейінде төленуін қадағалау жасау үшін пайдаланады.

Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын талаптардың ең бастысы.

Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есепа ьеруге қойылатын талаптардың екінші деңгейіндегісі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

• Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны

 

Шаруашылык есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен

міндеттері

Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы. меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта тусетінін білдіреді.

Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел, бухгалтерлік және статистикэлық есеп терден тұрады.

Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға арналған.

Оның ерекшелігі — басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы, шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында, өндірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.

Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым түрі.

Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі өлшеуіштердің — натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.

Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.

Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша, телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда жедел есеп үшін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен жұмыс уақытын пайдалану табелі.

Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.

Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған

Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру және т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.

Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының урдістері. жұмыс күшінің қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы туралы ақпараттарды қогамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.

Халық шаруашылығы есебінің жүйесйндегі стагистика -бухгалтерлік

есеп пен жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.

Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық жағымен байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондай-ақ ақшалай түрде шаруашылық фәктілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.

Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті. өндірістік қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды, кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге болады.

Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттарының, есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б. қозғалысы туралы кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және құжаттарда жазуды талап етеді.

Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз құжатпен немесе құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен ресімделеді, яғни соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік белгіленеді, демек құжат заңдық күшке ие болады.

Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ есептің барлық уш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бутін жүйе ретінде пайдалану сана кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. жұмыстар орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалаусыз мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтырып отырады.

Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы тәртібін анықгауға және бөсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып табылады.

Шаруашылық есеп — бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.

Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан түрлі болатыны соншалық. тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін әртүрлі өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшеуіштердің үш түрі: натуралды, еңбектік. ақшалай өлшеуіштер қолданылады.

Натуралды өлшеуіштер еселте бір тектес обьектілерді керсету үшін пайдаланылады. Олар санымен (дана), сапмағымен (кг, тн), ұзындығымен (м, см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, Өлшем бірлігін таңдау ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.

Натуралды өлшеуіштер материалдық құндылық (шикізаттар мен материалдар, негізгі құралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ орындалған құрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т. км) есепке алу үшін қажет. Бұл өлшеуіштерді материалдық құндылықтарды әртүрлі сұрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы құндылықтардың сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді пайдалану шектелген, өйткені оларды біріктіру мүмкін емес.

Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жұмсалған еңбек санын өлшеу үшін пайдаланады. Бұл әдетте жұмыс уақытының бірлігі (жұмыс құні, сағат, минут). Бірақ көптеген жағдайларда еңбектік өлшеуіштерді өндірім нормаларын, еңбек өнімділік есепке алу үшін натуралды өлшеуіштермен үштастыра қолданды. Жалақыны — дұрыс есептеу үшін бұлардың маңызы зор болмақ.

Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай құндық бағада (ақшалай елшемде — теңгемен немесе басқа вялютамен) көрсетуге және жинақтауға қызмет етеді.

Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорынның мүліктік қүқықтарының көлемі. бұрын натуралды және еңбектік өлшеуіштермен белгіленген шығындары анықталады, сметалар, өндірістік тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.

Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді құндылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.

Бухгалтерлік осеп — басқарудың аса маңызды функцияларының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің ісі деп санайды.

Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай болып ұйымдастырылуы керек.

ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен осеп беру туралы Ережеге сәйкес:

— жедел   басшылық   ету   мен   басқаруға,   сондай-ақ инвесторлардың, жеткізушілердің, сатып алушылардың. кредиторлардың, салық және банк органдарының пайдалануынз қажетті шаруашылық процестері мен кәсіпорындәрдың, мекемелердің қызмет нәтижелері туралы толық және шынайы ақпараттарды қалыптастыру;

— мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға сәйкес жұмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;

— қаржы-шаруашыпық қызметіндегі жағымсыз құбылыстар жайында мерзімді ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.

Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол мынадай талаптарка сай болуы тиіс:

1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б. үшін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпәратты өңдеу және алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен салыстырымдылығы белгіленген   керсеткіштердің есеп деректерімен байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуына мерзімді бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық деректер дұрыс, дәл есептелген, тиісті құжаттармен негізделген болу керектігін  аңғартады.  Олар  жұмыстағы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ, кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге тиісті. Сонда ғана шаруашылықты басқару кезінде оның деректерін қолданудан пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті барлық көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолы-мен алуды қамтамасыз етуі тиіс. Бүған есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа ауыстыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру мүмкіндік жасайды. Мүның барлығы басқару  аппаратын қысқартуға бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін ұжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.

 

 

1.2.  Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты.

 

Зерттеп отырған кәсіпорынның аты Алматы пайдалану және вагондар жөндеу зауыты (АПВЖЗ) . Аталған зауыт вагондарды жөндеп,  олардың бірқалыпты жұмыс істеуін сақтап отыруға арналған. Жолаушы тасымалдайтын вагондарға жөндеу жұмысының барлық түрін, атап айтқанда , деполық жөндеу (ДЖ) , бірінші және екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ вагондарды толық калпына келтіру жұмыстарын жүргізеді.

 

Сонымен қатар 2004 жылы бойынша вагондар аралық жөндеуге 82 рет соның ішіңде 39 рет 949,5 сағат жөндеу депосының кінәсі болған. Жөндеуге тұрған жарамсыз вагондар жоспар бойынща 14.6%. орындалғаны 13,3% яғни 3,7% артық болуы себебі вагондардың жөндеуде циклдан тыс күрделі жөндеуде көп тұруы және вагондардың барлығы кенерген қызмет уақыты өткен.

 

1-ші кестеде еңбек көрсеткіштеріне талдау жасалынған.

 

1 кесте

 

ЕҢБЕК КӨРСЕТКІШТЕРІ.

Көрсеткіш атауы	өлшем бірлігі	2005 жыл	2004 жыл		ҚОРЫТЫНДЫ
			жоспар	орын-далуы	жоспар-мен	өткен жылмен
Жұмысшылар саны барлығы	адам	348	370	353	-17	5
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	83127	109923	100657	-9266	17530
Соның ішінде тізімде жоқ	*	406		142	142	-264
Ақшалай төлемдер	*	2362	1160	1143	-17	-1219
Еңбек ақы төлеу қаржысы		85489	111083	101800	-9283	16311
Орташа жалақы	теңге	19906	24757	23762	-995	3856
Жұмыс келемі жүйеге келтірілген		.608.342	692,003	685,141	99	112,6
Еңбек өнімділігі
Локомотив жөндеуге қатысатын жұмысшылар барлығы	адам	148	176	160	-16	12
Соның ішінде жөндеушіле		120	149	133	-16	13
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	33457	50074	43043	-7031	9586
Соның ішінде жөндеушіле	м.теңге	27877	42794	36070	-6724	8193
Орташа жалақы	теңге	18838	23709	22418	-1291	3580
Соның ішінде жөндеушілер		19359	23934	22600	-1334	3241
Әкімшілік басқару қызмет	адам	12	12	12	0	0
Еңбек ақы төлеу қаржысы	м.теңге	6619	6714	7474	760	855
Орташа жалақы	теңге	45965	46625	51903	5278	5938

Еңбек ақы телеу қаржысы жоспарланған мөлшерден 9266 м.теңге үнемделуінің негізгі себебі жоспарланған мөлшерден адам санының 17-адамға кем болуынан 5050 м.теңге үнемделуі керек ,(24757х 17х12=5050м.теңге),сонымен қатар орта-ша жалақының жоспарланған мөлшерден (24757-23762=278 теңге) – 278 теңге кем болуынан еңбекақы қоры 1177 м.теңге үнемделген.(278x353x12=1177м.теңге) Жұмысшылардың ақысыз демалысқа шығуынан 1485 м.теңге үнемделген

5 адам х 24757 теңге = 1485 м.теңге

Әкімшілік басқару қызметкерлерінің еңбек ақы қаржысының жоспарланған мөлшерден 760м.теңге артық жұмсалуының, орташа жалақының 5278 теңге көбеюінің негізгі себебі 2004 жылы әкімшілік басқару қызметкерлеріне 679 м.теңге сыйақы төленген.

 

Қосымша шаруашылық қызметінің шығындарын 2-ші кестеде талдауға болады.

2 кесте

 

АПВЗЖНЫҢ 2004 ЖЫЛДЫҚ ҚОРЫТЫНДЫСЫ БОЙЫНША ҚОСЫМША ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ

(мың теңге)

Көрсеткіш атауы	2005 жыл	2004 жыл		ҚОРЫТЫНДЫ
		жоспар	орын-далуы	жоспар-мен	еткен жылмен
Шығынның бары	207286	251653	275685	24032	68399
Еңбек ақы төлеу қаржысы	73020	103232	92114	-11118	19094
Әлеуметтік қамсыздандыру	15129	20681	18978	-1703	3849
Материал	66008	80599	96644	16045	30636
Отын	21847	24165	40428	16263	18581
Электр қуаты	9826	6188	6108	-80	-3718
Әртүрлі жұмыстар мен қызмет					0
көрсетулер барлығы	14315	8751	9907	1156	-4408
с.і.бөгде мекемелерге	10997	5928	4129	-1799	-6868
Жабық акционерлік қоғам	462	222	0	-222	-462
Ашық акционерлік қоғам	2856	2601	5778	3177	2922
Құрал-жабдықтар тозуы	1304	4938	5095	157	3791
Әртүрлі шығындар	5837	3099	6411	3312	574

 

2004 жылдың қорытындысы бойынша барлығы жоспарланған шығын мелшері 251653 м.теңге, жұмсалғаны 275685м.теңге соның ішінде ; сырт    мекемелерге жоспарланғаны 7729 м.теңге жұмсалғаны 7621 м.теңге Барлығы жоспарланған мөлшерден шығын 24072 м.теңге артық жұмсалған.

 

3 Кесте

 

Жоспарланған шығын мөлшері

Соның ішінде артық жұмсалғаны:
Материалдық шығын	— 16045 м.т.
Отын шығыны	-16263 м.т.
Әртүрлі қызмет көрсетулерге ААҚ	-3177 м.т.
Құрал-жабдықтардың тозу шығыны	-157 м.теңге
Әртүрлі шығындар	-3312 м.т.
Үнемделгендері:
Еңбек ақы төлеу қаржысы	-11118 кт.
Әлеуметтік қамсыздандыру	-1703 м.т.\
Элект қуаты шығыны	-80 м.т.
Бөгде мекемелерге	-1799 м.т.

 

Еңбек ақы төлеу қаржысы жоспарланған мөлшерден 11118 м.теңге үнемделуінің негізгі себебі жоспарланған мөлшерден адам санының 17-адамға кем болуынан 5050 м.теңге үнемделуі керек, (24757х 17х12=5050м.теңге),сонымен қатар орта-ша жалақының жоспарланған мөлшерден (24757-23762=278 теңге) -278 теңге кем болуынан еңбекақы қоры 1177м.теңге үнемделген.(278x353x12= 1177м.теңге) Жұмысшылардың ақысыз демалысқа шығуынан 1485 м.теңге үнемделген.

Әлеуметтік қамсыздандыру

Жоспарланған мөлшері 20681 м.теңге жұмсалғаны 18978 м.теңге жоспардан 1703м.теңге үнемделген себебі еңбек ақы төлеу қаржысының 11118 м.теңге үнемделуінен.

 Материалдық шығын жоспарланған мөлшері 80599 м.теңге жұмсалғаны 96644 м.теңге ,яғни 16045 м.теңге артық жұмсалған негізгі себебтері:

Вагондардың циклдан тыс жөндеуінен 2004 жылы бойынша 54623 м.теңге кіріс түскен, соның ішінде 24785 м.теңгенің қосалқы бөлшектері салынып пайдалану депосы есебінен қайтарылған.

Төменгі кестеде зерттелген кәсіполрынның өнім көлемінің динамикасы көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ

 

2.1. Табыс салығының есебі

 

Кәсіпорын қаржы есептемесінің 12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандарттың негізгі ережесіне сәйкес аяқталған операциялардың салыққа қатысты салдарын осы оқиғаның өзін қалай ескеретін болса, тура солай ескеруі керек.

12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандарттың мақсаты — есептік кезенде аяқталган барлық операциялардың ағымдағы және келешектегі салық тиімділігін тану болып табылады.

Есептік кезең бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет нәтижелері мен есептік кезең бойынша аяқталған операциялардың салыққа қатысты салдары туралы мәліметтердің қажеттілігі мерзімі ұзартылған салық төлемдерінің әдістемесін қолдануды талап етеді.

12 «Пайдаға салынатын салық» ҚЕХС-ның ескі нұскасы бойынша салықтың тиімділігі есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстың кұрамында танылған операциялар бойынша ғана анықталатын.

Жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табысты танудың ережесі қаржы есептемесінде және салық салуда әр түрлі болғандықтан кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс табатын салық салынғанға дейінгі есептік табыс пен декларация бойынша салық салынатын табыс арасындағы тұрақты және уақытша айырмашылықтар анықталады.

Әрі осыған орай уақытша айырмашылыққа тән салық әсерінің есеп айырысуы жүргізіледі. Бұл жағдайда уақытша айырмашылық қаржы есептемесі мен салық салу мақсаты үшін бір мезгілде жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың танылмайтыны секілді факторлардан туындайды.

Әрі мерзімі ұзартылған табыс салығы салық заңының талаптарына сәйкес қалыптасатын салық салынатын табыстың шамасы мен стандарты бойынша анықталатын салық салынғанға дейінгі таза табыстың арасындағы уақытша айырмашылықтың салық әсерінің шамасын бейнелейді.

Уақытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін кірістер мен шығыстардың жекелеген баптары танылатын есептік кезеңнің осы баптардың салық салудың мақсаты үшін танылатын есептік кезеңмен сәйкеспеуі нәтижесінде пайда болады.

Мәселенен, жұмсалған шығыстардың бір бөлігі ағымдағы есептік кезеңдегі салық салынатын табысты анықтау барысында бухгалтерлік есепте толық шегеруге жатқызылмайды.

Алайда, келешекте бухгалтерлік есептегі жұмсалған шығыстар салықтық есепте шегеріледі, бұл арадағы айырмашылық -тек тану уақытында ғана болып тұр. Сондықтан да бюджетке тиісті ағымдағы салық міндеттемесінің шамасы салық салынатын табыстың сомасына карай анықталатын фактіге қарамастан табыс салығы бойынша шығыстарды анықтауда есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың барлық сомасының салықтық әсерін анықтап алу қажет.

Әрі-беріден соң ағымдағы есептік кезеқде аяқталган операциялардың бәрі бірдей кірістер мен шығыстар есебінің транзиттік баптарын өзгерте бермейді. Аванспен алынған табыс немесе аванспен төленген шығыс секілді операцияларда және ағымдағы есептік кезенде баланс шоттарында өзгеріске әкелетін, ал келешекте кірістер мен шығыстар құрамында танылатын басқа да операциялар бар. 12 ҚЕХС-тың жаңа нұсқасының талаптарына сәйкес табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстарды, сондай-ақ мерзімі ұзартылған шығыстарды да аныктау қажет.

Табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстар салық заңының ережесіне сәйкес салық есебінің ережесі бойынша анықталатын салық салынатын табыстың сомасына қарай есептеледі. Ал, табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылған шығыстар құндарының өтелуі немесе орны толтырылуы келешекте салықтық салдарға әкеп соқтыратын активтер мен міндеттемелердің баланстық баптарының шамасына қарай анықталады. Алайда, сыртқы пайдаланушыға ағымдағы есептік кезенде аяқталған барлық, операциялардың келешектегі салықтық салдары туралы ақпарат маңызды, ойткені келешекте актив құндарының орнын толтыру немесе міндеттемелерді өтеу шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы нәтижелеріне өз әсерін тигізеді және осыған орай табыс салығы бойынша шығыстарға да әсер етпек.

Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылған операциялардың салықтық салдары табыс салығының ағымдағы шығыстар бабы бойынша кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде көрініс табуы керек. Бухгалтерлік баланста тікелей танылған операциялардың салықтық салдары мерзімі ұзартылған салық талабының немесе мерзімі ұзартылған салық міндеттемесінің бабы бойынша бух-галтерлік баланста тікелей көрініс табуы қажет.

Осыған орай, стандарт қаржы есептемесінде операциялар мен оқиғалардың танылуы мен көрініс табуы бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге осы операциялар мен оқиғалардың салықтық салдарын да анықтап береді. Есеп беруде операциялар мен оқиғалардың салықтық салдары қандай жолмен және қандай формада танылып, көрініс табуы қажет дейтін сұрақ туады.

Егер операциялар мен оқиғалар кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылып, бейнеленетін болса, онда осы операциялардың салықтық салдары да табыс салығы бойынша шығыстар формасында кірістер мен шығыстар туралы есепті беруде танылуы қажет.

Егер операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік баланста танылып, көрініс табатын болса, онда олардың салықтық салдары да бухгалтерлік баланста танылын, көрініс табуы қажет. Бірақ, қандай формада?

Мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелерінің формасында болуы тиіс. Стандартқа салық активтері мен салық міндеттемелері, активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық базасы деген ұғымдар енгізілген.

Қандай мақсатпен енгізілді? Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде алынған табыстар мен жұмсалған шығыстарды танумен қатар бір мезгілде осы операциялардыц салықтық салдары табыс салығы бойынша есептелген шығыстар түрінде танылуы керек.

Әрі осыған орай, егер операциялар мен оқиғалар бухгалгерлік баланстағы активтердің немесе міндеттемелердің құрамында көрініс табатын болса, осы операциялар мен мәмілелердің салықтық салдары да мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері түрінде бухгалтерлік баланста көрініс табуы тиіс. Стандарттың мақсаты -пайдаға (корпорациялық табыс салығына) салынатын салықтың есеп ретінде анықтау болып табылады.

Стандарт каржы есептемесінде ағымдағы тану және бейнелеу бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге келешекте активтердің (міндеттемелердің) баланстық құнын өтеудің нәтижесінде пайда болатын болашақтағы салықтық салдарын да анықтап береді.

Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер — бұл келешекте кәсіпорын алуы тиіс әрі салық салынатын табысты қосылуы тиіс, болжалды арттырылуы немесе кемілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық пайда. Келешекте салықтық салдары болмайтын активтер мен міндеттемелер — бұл болашақта кәсіпорын алуы тиіс, алайда салық салынатын табысты анықтауда қосылмайтын, болжалды арттырылуы немесе кемітілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық пайда.

Әрі осыған орай, бухгалтерлік және салық есептерінде операцияның салықтық салдарын уақыттан тыс танудың рет-тәртібі айрықшалап көрсетіледі. Нәтижесінде активтер мен міндеттемелерге бекітілген экономикалық пайда жүзеге асады.

Қаржы есептемесінде (бухгалтерлік баланста) ескерілген активтер мен міндеттемелер келешектегі қаржы есептемесінде (пайда мен залал туралы есеп беруде) танылуы тиіс мерзімі ұзартылған экономикалық пайданы білдіреді.

Осыған орай, бухгалтерлік баланстың (активтер мен міндеттемелер) осы баптарының кірістер мен шығыстар (табыс пен залал) туралы есеп берудің құрамында танылу ретіне қарай бухгалтерлік есепте және салықтық есепте уақытша айырмашылық пайда болады.

Нақты стандарттың мақсаты мынада: қаржы есептемесін (бухгалтерлік балансты) жасау барысында бухгалтерлік есепте танудың реттәртібін анықтау әрі активтердің баланстық құнының орнын толтыру немесе міндеттемелердің баланстық құнын отёу нәтижесінде келешектегі болжалды салық әсерін бейнелейтін мерзімі ұзартылган салық активтерін және мерзімі ұзартылган салық міндеттемелерін жеке баланс баптары ретінде көрсету.

Әрбір есептік кезеңде қаржы есептемесінде мерзімі ұзартылған активтерді және мерзімі ұзартылған міндеттемелерді бухгалтерлік баланстың құрамында көрсету қажет.

Бұл сыртқы пайдаланушының келешекте активтердің (мін-деттемелердің) баланстық құнының орны толтырылуы (өтелуі) нәтижесінде пайда болатын болашақтағы салық әсерінің сомасы қандай болатынын анықтай алуы үшін қажет.

Яғни, активтердің (міндеттемелердің) баланстық құндарының орнын толтыру (етеу) нәтижесінде болжанатын корпорациялык табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысуға келешектегі жиынтық әсері қандай?

Әрі-беріден соң активтер — бұл келешекте экономикалық пайда беретін ресурстарды, ал бүгінгі танда бухгалтерлік баланста капиталдандырылған шығындарды білдіретіндіктен, осыған орай пайдаланушының мынаны білгені дұрыс: бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капиталдандырылған шығыстардың қандай бөлігінің орны толтырылды, яғни қандай бөлігі есептік (бухгалтерлік) және салық салынатын табысты анық-тауда танылды?

Ал, капиталдандырылған шығынның қай бөлігінің келешекте бухгалтерлік баланстың активтер құрамында салық салынатын табысты анықтау барысында орны толтырылады?

Міндеттемелер — бұл өтелуі келешектегі экономикалық пай-даны қамтитын ресурстарды кемітуге әкеп соқтыратын берешек болғандықтан, сыртқы пайдаланушы капиталдандырылғанның қай бөлігі кірістердің міндеттемелер бөлігінде өтелетін, яғни салық салынатын табысты анықтау барысында таиылатынын білгені дұрыс?

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс таппаған, алайда бухгалтерлік баланстың жеке баптары ретінде танылған операциялардың салықтық салдарын анықтау мақсатында активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық базасы секілді категориялар енгізілген.

 

 

2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы

 

Алдында айтылып кеткендей, 12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандартқа «Актив пен міндеттеменін, салық базасы» ұғымы енген.

Активтің немесе міндеттеменің салық базасы — бұл салық салудың мақсаты үшін активті немесе міндеттемені ескеретін сома.

Бұрын салық салудың мақсаты тұргысынан актив немесе міндеттеме ескерілмеген болатын әрі талданбай келді.

Осыған орай, бухгалтерлік баланста көрініс тапқан актив сомасы келешектегі салықтық салдарды есептеу барысында осы активтің салықтық базасы түрғысынан талдануы керек.

Ескерілген активтің бұл шамасы одан ары салық салудың базасына қызмет етеді, дәлірек айтқанда, салық салынатын табыстың сомасына әсерін тигізеді.

Активтің салық базасы — бұл кәсіпорын активтің баланстық құнының орнын толтырғаішан кейін ғана алатын, кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу мақсатында шегерілетін шама.

Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын болса, онда активтің салық базасы оның баланстық құнына теңеседі. Яғни, бұл болашақта салық салынатын табыс сомасын кемітуі ықтимал активтердің бухгалтерлік балансында ескерілетін шама. Бұл салық салынатын табысты анықтау барысында шегеруге жататын активтің құны.

Жекелеген активтердің құнын есептен шығарудың рет-тәртібі мен бухгалтерлік есепте шығын ретінде және салық салу мақсаты үшін шегерілетін шегерім ретінде тиісті танудың тізбектілігі бірдей емес, салықтық әсерді уақытша айырмашылықтан анықтауға болады.

Міндеттеменің салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде осы міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшін шегерілетін кез келген соманың шегеріміне теңеседі.

Аванспен алынған түсім жағдайында пайда болған міндеттеменің салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде салық салынбайтын кез келген түсім сомасының шегеріміне теңеседі.

Яғни, бұл міндеттеменің бухгалтерлік балансында ескерілген, осы міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты ұшін шегерілетін шама.

Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер — бұл танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) ұзартылған, ағымдағы есептік кезеңнің баланстық баптарында капиталдандыруға жататын кірістер мен шығыстар. Аяқталган операциялардың келешектегі салық әсерін тану мақсаты үшін активтерді, біздің ойымызша, мына категориялар бойынша топтастыру керек:

• Капиталдандырылған шығындар (Мерзімі ұзартылған шығыстар);
• Есептелген табыстар (Алу шоты бойынша сауда-саттық дебиторлық берешегі);
• Басқадай дебиторлық берешек;
• Қаржы активтері.

Активтер — бұл құнының орнын толтыру келешекте табыс әкелетін және кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес еңбекпен келген табысты танитын есептік кезеңдегі есептелген (алынған) табыстарға қарсы шығыстар құрамында танылуға жататын, ағымдағы немесе өткендегі есептік кезенде жұмсалған, капиталдандырылған шығындар.

Сондай-ақ — бұл келешекте алынуы көзделген, алайда жұмсалған шығыстарға қарсы ағымдағы есептік кезенде танылуға жататын есептелген табыстар.

Алдыңғы екі категориядағы активтер келешекте салықтық салдары болатын активтерге, ал, үшінші және төртіншісі — келешекте салықтық салдары болмайтын активтерге жатады.

Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер — бұл танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен са-наспай) ұзартылған, сол себепті де баланстық баптардың пайда болуына әкеп соқтырған кірістер мен шығыстар.

Міндеттемелерді: біздің ойымызша мынадай категорияларда шектеу керек:

• Капиталдандырылған табыс (Мерзімі ұзартылған табыс);
• Есептелген табыс (Есептелген шығыстар бойынша міндеттемелер);
• Басқадай кредиторлық берешек;
• Қаржы міндеттемелері.

Міндеттемвлер — бұл құнының өтелуі келешекте активтерді істен шығаратын және кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес есептелген (алынған) табыстарға қарсы ағымдағы есептік кезеңде танылуга жататын есептелген шығыстар.

Сондай-ақ — бұл операция мен мәміле бойынша жұмсалған шығыстарды танитын есептік кезеңнің табыс құрамында болашақта да танылуға жататын ағымдағы немесе өткендегі есептік кезеңде алынған, капиталдандырылған табыстар.

Міндеттеменің алғашқы екі категориясы келешекте салықтық салдары болатын міңдеттемеге, ал үшіншісі және төртіншісі — келешекте салықтық салдары болмайтын міндеттемеге жатады.

Капиталдандырылған шығын бөлігіндегі активтер және мерзімі ұзартылған табыстар салық салу мен қаржы есептемесінің мақсатгары үшін жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табысты тану уакытындағы айырмашылықтың нәтижесінде пайда болатын уақытша айырмашылықтың салық әсерімен бірге бір мезгілде бухгалтерлік баланста көрсетілуі тиіс.

Бухгалтерлік балаистың активтер құрамындағы капиталдандырылған шығын мен мерзімі ұзартылған табыс бойынша салық әсері «мерзімі ұзартылған табыс салығы» бабы бойынша бухгалтерлік баланста да көрініс табуы қажет.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер аяқталған барлық операциялар мен мәмілелер кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруді және бухгалтерлік балансты өзгертудің мына тұрпаттарының көмегімен олардың есеп объекті-леріне әсер ететін сипаты бойынша бухгалтерлік баланста сипатталуы және тіркелуі керек:

• Плюс активтер, минус активтер (+ А — А);
• Плюс пассивтер, минус пассивтер (+ П — П);
• Плюс активтер, плюс пассивтер (+ А + П);
• Минус активтер, минус пассивтер (- А, — П);
• Плюс активтер, плюс табыс (+ А + Т);
• Плюс шығыстар, активтер минус (+ Ш — А);
• Плюс шығыстар, плюс міндеттеме (+ Ш + М);
• Плюс табыс, минус міндеттеме (+ Т — М).

4 кестеде шаруашылық субъектілердің келешектегі салықтық салдары көрсетәлген

4-кесте

Келешектегі салықтық салдарының сипаты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұрпаттары

 

 

 

Плюс активтер, Плюс табыстар

301 «Алу шоты» шот дебеті, 701 «Тауарларды, дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыс» шот кредиті.

Бұл тұрпаттағы операция есептеу жолымен табысты танумен байланысты, Қаржы есептемесінің мақсаты үшін табысты тану және салық салудың мақсаты үшін табысты тану уақыт тұрғысынан сәйкеспейтіндіктен, бұл операцияның келешекте салықтық салдары болады.

Айталық, табыс салық салудың мақсаты үшін кассалық әдіс бойынша танылады, яғни ақшалай қаражатты нақты алу бойынша танылады, ал қаржылық есеп аясында — есептеу әдісі бойынша танылады.

Бұл жағдайда қаржылық есепте есептеліп, танылған табыстың шамасы мен кассалық әдіс бойынша салық салудың мақсаты үшін танылған табыс шамасы арасында уақытша айырмашылық пайда болады.

Осыған орай, уакытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін және салық салудың мақсаты үшін еңбекпен келген табысты тану сәттерінің арасында айырмашылық орын алғанда ғана пайда болмақ.

Қазақстан Республикасының Салық заңына сәйкес табыс салық салудың мақсаты үшін есептеу әдісі бойынша, ал қаржы есептемесінің мақсаты үшін каржы есебінің аясында танылады.

Осыған орай, келешекте «Алу шоты бойынша дебиторлық берешек» бабы бойынша есептелген табыстың нәтижесінде активтер құнының орнын толтырудың болашақта салықтық салдары болмайды.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша есептелген табыс бір мезгілде қаржы есебінің аясында да, салық есебінің аясында да еңбекпен келген табыс ретінде танылады. Бұл жағдайда осы активтің салық базасы (алу шоты бойынша дебиторлык, берешек) оның баланстық құнына тең болады.

Плюс шығыстар, Плюс міндеттемелер

Есептелген шығыстарды тану және ресурстарды нақты істен (есептен) шығару уақыт жағынан сәйкес келмейтіндіктен есептеу әдісі бойынша қаржы есебінің аясында танылған шығыстардың шамасы мен салық салудың мақсаты үшін танылған шығыстар шамасының арасында уақытша айырмашылық пайда болады. Тану уақытындағы бұл айырмашылық жұмсалған шығыстарды қаржы есептемесінің мақсаты үшін тану және салық салудың мақсаты үшін тану сәттерінің арасында айырмашылық орын алғанда ғана пайда болуы ықтимал.

Қазақстан Республикасында салық салудың мақсаты үшін танылған шығыстар салық есебінің негізгі ережесі бойынша қаржы есебінің аясында есептеу әдісі бойынша шегеруге жатқызылады. Алайда, салық кодексінде салық заңының жеке бабы ретінде жалпы ережеден бөлек айрықшалық (исключения) болады.

Айталық, еңбекақы бойынша жұмсалған шығыстар есептеу әдісі бойынша шегеруге жатқызылады. Еңбекақы бойынша шығыстарды қаржы есебінің аясында есептеу мына корреспонденция түрінде көрініс табады:

811 «Өткізу бойынша шығыстар», 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстары», 902 «Еңбекақы» қосалқы 90 «Негізгі өндіріс» және т.б. шоттар дебеті, 681 «Еңбекақы бойынша қызметкермен есеп айырысу» шот кредиті. Егер шығыстардың қаржы есебі аясындагы танылу сәті салық салудың мақсаты үшін салықтық шегерулер құрамында танылу сәтімен сәйкес келетін болса, онда есептелген міндеттеменің салық базасы оның балашақ құнына сәйкеседі.

Ағымдағы есептік кезеңнің қаржы есебі аясында резервілеу жолымен нақты жұмсалмаған шығындар бойынша есептелген шығыстар салықтық шегерулер құрамына салық салудың мақсаты үшін қабылданбайды.

Осыған орай, «Алдағы шығыстар мен төлемдердің резервісі» немесе «Күмәнді борыштар бойынша резерв» баланстық баптарының салық базасы оның баланстық құндарына тең болмайды.

Бұл уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады, оның салық әсері «Мерзімі ұзартылған табыс салығы» баланстық бабы бойынша бухгалтерлік баланста көрініс табуы тиіс.

Айталық, қаржы есебінің аясында күмәнді борыш бойынша есептелген резерв мына корреспонденция түрінде керініс табады: 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстары» шот дебеті, 311 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті.

Ал, күмәнді борышқа салық салудың мақсаты үшін есептеу сәтінен кейін толық үш жыл өтіп кеткен, сондықтан да тану уақытында айырмашылық болатын дебиторлық берешек қана танылуы мүмкін. Осыған орай, «Күмәнді борыш бойынша резерв» баланстық контрактивтік бап бухгалтерлік баланста «Мерзімі ұзартылған табыс салығы» бабы бойынша уақытша айырмашылықтың салық әсерімен бірге көрсетілуі тиіс.

Бұл жағдайда осы баптың салық базасы оның баланстық құнына тең болмайды.

Осыған ұқсас жағдай мына корреспонденция түрінде — қаржылық есептің аясында көрініс табатын алдағы шығыстар мен төлемдер бойынша резервті құру, шартты немесе кепілдігі бар міндеттемелерді есептеу жағдайларында кездеседі:

Шығыстар есебінің шоттар дебеті, 687 «Басқадай» кредит шоты 68 «Басқадай кредиторлық берешек» қосалқы шоты, 651 «Кепілдігі бар міндеттемелер», 652 «Шартты міндеттемелер» кредит шотгары.

Міндеттеменің осы бабы бойынша баланстық құны оның салық базасына тең болмайды, бұл уақытша айырмашылықтың салық әсерін есептеу қажеттілігін тудыратын уақытша айырмашылықтыц пайда болуына әкеп соғады.

Плюс шығыстар, Минус активтер

Бұрын бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капи-талдандырылган, жұмсалған шығындарды шығыстар құрамында тану, егер қаржы есептемесінің мақсаты үшін жұмсалған шығыстарды тану сәті салық салудың мақсаты үшін жұмсалған шығыстарды тану сәтімен сәйкеспейтін болса, уақытша айырмашылықтың салық әсерін көрсету қажеттілігін тудырады.

Айталық, негізгі құралжабдықтардың объектілерін сатып алу бойынша жұмсалған шығын бухгалтерлік баланстағы ұзақ мерзімді активтердің құрамында капиталдандырылуға жатқы-зылады. Жұмсалған шығындардың одан ары пайдаланылуына қарай амортизациялық аударымдар түрінде шығыстар кұрамында танылуға жатады:

Шығыстар есебінің шоттар дебеті, жинақталған амортизация, тозу есебінің шоттар дебеті.

Егер қолданыста бар салық тәжірибесі бойынша салық амортизациясын есептеу тәртібі бухгалтерлік амортизацияны есептеудің есептік тәжірибесімен сәйкеспейтін болса уақытша айырмашылықтың пайда болу ықтималдығы туады. Бұл жағ-дайда негізгі құрал-жабдык объектілерінің салық базасы олардың баланстық құндарымен сәйкеспейді, бұл уакытша айырмашылықтың салық әсерінің пайда болуына әкеледі.

Қаржы есептемесінің мақсаты үшін және салық салудың мақсаты үшін жұмсалған шығындарды тауарлы-материалдық қорлар бойынша тану уақыттары сәйкесетіндіктен тауарлы-ма-териалдық қорлардың баланстық құны олардың салық базасына тең.

Плюс активтер, Плюс міндеттеме (мерзімі ұзартылган табыстар бөлігінде)

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру және бухгалтерлік баланста өзгеріс тудыратын осы түрпаттағы операция, егер ол мерзімі ұзартылған немесе каииталдандырылған табысқа қатысты болса, салықтық салдары болатын операцияға жатады. Есептеу әдісі бойынша қаржылық есептің аясында аванспен алынған түсімді еңбекпен келген табыстың құрамында танудың мерзімі ұзартылған жағдайда және осы табыс салық салудың мақсаты үшін олардьщ нақты төленген сәті бойынша қосылатын жағдайда уақытша айырмашылық пайда болады.

Егер табыс каржылық есептің аясында төлем фактісіне қарамастан тауарларды жөнелту, жұмысты орындау немесе қызмет көрсету сәті бойынша еңбекпен келген табыс ретінде, ал салықтық есептің аясында төлем фактісі бойынша танылатын бол-са, бухгалтерлік табыстың есептелген шамасы салық салудың мақсаты үшін танылатын табыстың шамасына тең болмайды.

Бұл жағдайда міндеттемелер құрамындағы есептелген табыстың баланстық құны осы міндеттеменің салық базасына тең болмайды (алдағы кезеңнің табыстары және алынған аванс бойынша).

Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша табыс салық салудың мақсаты үшін тауарларды жөнелту, жұмыстың орындалу немесе қызметтің көрсетілу сәті және есептеу әдісі бойынша қабылданатындықтан бұл міндеттеменің баланстық құны оның салық базасына тең болып, уақытша айырмашылық пайда болмайды.

Бір баланстық шотты және бір транзиттік шотты бір мезгілде қозғаған барлық операцияда табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылган шығыстарды және табыс салығы бойынша ағымдағы шығындарды анықтап, есептеу қажет.

Қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін бір мезгілде танылған кірістер мен шығыстардың баптары баланстық баптардың пайда болуына әкеп соқтырмайды, сондықтан да олардың келешекте салықтық салдары болмайды.

Кейбір баптар салық салудың мақсаты үшін танылғанымен, бухгалтерлік баланста көрініс таппайды, мұндай жағдайда да уақытша айырмашылық пайда болады.

Келешекте салықтық салдары болмайтын операциялар — бұл келешекте құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың транзиттік шоттарында өзгеріс тудырмайтын — активтердің, міндеттемелердің немесе меншікті капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операциялар. Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болмайтын операцияға егер қаржы есептемесінің мақсаты үшін танудың ережелері бірдей болатын болса ғана баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын операциялар жатады.

Келесі бірінші және екінші сүреттерде активтер мен міндеттемелердің салық базалары көрсетілген.

Ал, келешекте салықтық салдары болмайтын операция -бұл келешекте құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың транзиттік шоттарында — активтердің, міндеттемелердің немесе меншікті капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операция.

 

 

1-ші сүрет. Міндеттемелер мен табысқа салықтың әсері.

2-ші сүрет.Активтер мен шығыстарға салықтың әсері.

Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болатын операцияға егер қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін танудың ережедері әр қилы болатын болса ғана баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын операциялар жатады.

Егер барлық есептік кезеңнің жиынтығында жұмсалған және орны толтырылған шығындардың сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген табыстардың сомасы қаржы есептемесі мен салық салудың мақсатында бірдей танылса, онда осы танулар болып өткен есептік кезендер сәйкеспейді; бұл уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады әрі мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері мен салық талаптарын танудың қажеттілігін тудырады.

Егер барлық есептік кезендердің жиынтығында жұмсалған және орны толтырылган шығындар сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген табыстардың сомасы қаржы есептемесінің және салық салудың мақсатында әр қилы танылатын болса, онда бұл мерзімі ұзартылған міндеттемелер мен талаптар бойынша келешекте салықтық салдары болмайтын тұрақты айырмашылықтың пайда болуына әкеп соғады.

Уақытша айырмашылықтың салық әсері қаржылық есептің аясында және салық салудың мақсаты ұшін тану ережелері уақыт тұрғысынан сәйкеспейтін, бухгалтерлік баланста капиталдандырылган кірістер мен шығыстардың мерзімі ұзартылған баптарын білдіретін операциялар бойынша пайда болады.

Аванспен алынған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған табыс шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық талабы) кұрамындағы «Мерзімі ұзартылған табыс салығы» бабы бойынша бухгалтерлік баланста анықталып, танылады.

Жұмсалған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған шығын шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық талабы) кұрамындагы «Мерзімі ұзар-тылған табыс салығы» бабы бойынша бухгалтерлік баланста анықталып, танылады. (5-ші кесте)

ҮЛГІСІ: Қарыздың баланстық құны — 8000000 теңгеге тең. Қарыздың орнын толтырудың келешекте салықтық салдары болмайды. Қарыздың салық базасы, әлбетте, оның баланстық құнына — 8000000 теңгеге тең.

«Міндеттемелер» аныктамасына сәйкес кез келген міндеттеме секілді қарыздың өтелуі де келешектегі экономикалық пайдасы қамтитын ресурстарды істен шығаруға әкелуі тиіс. Яғни, міндеттемені өтеу келешектегі болжалды экономикалық пайданың, табыстың кемуін тудырады.

Міндеттеменің келешектегі болжалды өтелуі келешектегі болжалды экономикалық пайданы кемітуге қандай жолмен әсер етеді және «міндеттеменің салық базасы» көрсеткішінде қалай анықталады.

Қарызды өтеудің салықтық салдары болмайтындықтан, міндеттеменің салық базасының сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болады. Өйткені салық әсері міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің салық базасы арасындағы айырмашылық түрінде анықталады. Осы үлгі бойынша міндеттемені өтеу салық салынатын табысқа осы әсерді тану уақытында айырмашылықты тудырмайды.

Өтелген қарыз сомасы салынатын табыстың мөлшеріне әсер етпейтін фактінің көрсеткішіне өтелуі келешекте салық салынатын табыстың мөлшеріне әсерін тигізетін міндеттеменің шамасын анықтау тұрғысынан алғандағы міндеттеменің сатық базасы сомасына жатады.

Осы үлгі бойынша міндеттемені өтеу салық салынатын табыстың мөлшеріне әсерін тигізбейтіндігін, міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің салық базасы арасындагы айырмашылық нөлге тең болуы керек.

Ал, бұл салық базасы осы міндеттеменің баланстық құнына теңескен жағдайда ғана мүмкін болады.

 

 

5-кесте Активтер мен міндеттемелердің салық базасы

 

Кестенің жалғасы

 

 

 

 

Кестенің  соңы

Бұл жағдай келешектегі экономикалық пайданы ыктимал кемітуші ретінде міндеттемені анықтау тұрғысынан келгенде ғана түсінікті болмақ. Есептік кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі басқа есептік кезеңнің салық салынатын табысын кемітуге карай әсер етеді дейтін сауалдың жауабы міндеттеменің баланстық құны .мен міндеттеменің салық базасы арасындағы айырмашылықтың сомасын береді.

Егер есептік кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі басқа есептік кезеңнін салық салынатын табысын анықтау барысында уакытша айырмашылықтың пайда болуына әкелмесе, онда міндеттеменің салық базасының сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болуы керек.

Ал, бұл жағдайдағы уақытша айырмашылық нолге тең болмақ.

Уақытша айырмашылықтар — бұл активтің немесе міндеттеменің баланстық құндары мен олардың салық базалары арасындағы айырмашылық.

Мынаны айта кету керек: 1 1 «Табыс салығының есебі» атты казақстандық стандартта актив пен міндеттемелердің салық базаларының анықтамасы жоқ. Тағы бір үлгіні келтірейік: кысқа мерзімді міндеттемелер 450000 теңгеге тең баланстық құнмен бюджетке төлеуге жататын айып санкциясын, өсім айыбын қамтиды. Бұл айып санкциясы мен өсім айыбы қолданыстағы салық занының ережесіне сәйкес салық салынатын табысты аныктау барысында шегерілмейді.

Бұл жағдайда есептелген айып санкциясы мен өсім айыбының салық базасы 450000 теңгеге тең болады. Ал, уақытша айырмашылықтың сомасы нөлге тең болмақ.

Уақытша айырмашылық мыналар болуы мүмкін:

Осы активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының орны толтырылатын немесе етелетін шідағы кезендердің салық салынатын пайдасын (салықтық залалын) анықтау барысында салық салынатын соманын пайда болуына әкелетін уақытша айырмашылықты білдіруші — салық салынатындар; немесе

Осы активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының орны толтырылатын немесе өтелетін алдағы кезеңдердің салық салынатын пайдасын (салықтық залалын) есептеу барысында шегерілетін соманың пайда болуына әкелетін уакытша айырмашылықты білдіруші — шегерілетіндер.

ҮЛГІСІ: Активтерді үлгіде қарастырып көрейік.

Айталық, жабдықтың құны — 200000 теңге. Осы жабдық бойынша есептелген салық амортизациясының сомасы салық нормасының шегі бойынша 50000 теңгені құрады, ал салық салудың мақсаты үшін алдағы кезеңнің салық салынатын табысын анықтау барысында қосылып қойылған болатын. Алдағы есептік кезеңнің салық салынатын табысын анықтау барысында келешектегі әсер шаманы білдіретін осы активтің салық базасы 150000 теңге сомасында анықталады. Мұнда активтің салық базасын осы активтің баланстық құнымен салыстыру қажет.

Бухгалтерлік норма бойынша есептелген жинақталған амортизацияны қоса ескергенде бұл жабдықтың баланстық құны 165000 теңгеге тең болды делік. Активтің баланстық құны мен оның салық базасы арасындағы айырмашылық салық салудың мақсатына арналған салықтық шегерулердің құрамында және қаржы есептемесінің мақсатына арналған шығыстар құрамында танудың уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімін ұзартудың келешектегі әсер шамасын бейнелейтін уақытша айырмашылықты білдіреді. Бұл жағдайдағы уақытша айырмашылық -15000 теңге сомасында анықталады. Халықаралық стандарттағы активтерге берілген анықтамаға тағы да: онда «активтер» келешектегі экономикалық пайданы қамтитын экономикалық ресурстарды білдіреді.

Алайда, мынаны да есте сақтау қажет, активтердің бір бөлігі — бұл капиталдандырылған шығындар. Осыған орай, активтер капиталдандырылған шығын ретінде алынған табысты кеміту үшін есептен шығарылады.

Осылайша, активтің баланстық құны жұмсалған шығынның қай бөлігі бухгалтерлік есепте табысты кеміту үшін есептен шығарылмағанын анықтап береді. Ал, активтің салық базасы алдағы есептік кезендердегі салық салынатын табысты анықтау барысында есептен шығаруға жатқызылатын актив құнындағы жұмсалған және капиталдандырылған шығынның шамасын көрсетеді.

Егер келешекте есептік кезеңдердің арасында жұмсалган шығыстарды тануда айырмашылық пайда болмаса, салық базасы активтің баланстық құнына тең болуы керек. Егер мұндай айырмашылық бар болатын болса, онда бұл уақытша айырмашылық активтің баланстық құны мен оның салық базасы арасындағы айырмашылық ретінде анықталатын болады. Сатып алушылардың дебиторлық берешегінің баланстық құны алу шоты бойынша 500000 теңгені құрады.

Дебиторлық берешектің бұл сомасы бухгалгерлік табыстың кұрамына да, салық салынатын табыстың құрамына да енгізіліп қойылған.

Осыған орай, сатып алушылардың дебиторлық берешегінің салық базасы алу шоты бойынша 500000 теңгеге тең, яғни оның баланстық құнына тең. Активтердің осы бабының орнын толтырудың келешекте салықтық салдары болмайды, сондықтан да уақытша айырмашылықтың шамасы нөлге тең.

Алу дивидендтерінің баланстық құны 600000 теңгеге теңеседі. Қолданыстағы салық заңының ережесіне сәйкес дивидендтер салық салынатын табыстың құрамына кірмейді, өйткені салық салынатын төлем көздеріндегі дивидендтердің төлем көз-дерінен салықты ұстаудың қолданыста бар жүйесі бойынша салық салынатын табысқа қосылмайды.

Осыған орай, алу дивидендтерінің салық базасы оның баланстық құнына, яғни 600000 теңгеге тең. Әрі активтердің осы бабы бойынша уақытша айырмашылық пайда болмайды.

Бұл стандарттың мақсаты — есептік кезендегі еңбекпен келген табыстан есептелген пайда мен залал (кірістер мен шығыстар) туралы есеп берудегі табыс салығының төлеміне арналған шығыстар туралы ақпаратты және табыс салығының бюджетіне ағымдағы есептік кезеңде аударуға жататындардың мөлшерлері туралы ақпаратты сыртқы пайдаланушыга беру болып табылады.

Сонымен қатар, бұл стандарттың тағы бір мақсатына пайдаға салынатын салықтың (табыс салығының) есебі мен оны есептеудің рет-тәртібін анықтау жатады.

Бұл стандарт аяқталған операциялардың және болган оқиғалардың салықтық салдарын қаржы есептемесінде көрсету мақсатында қолданылады. Бұл стандарт қаржы есептемесінде аяқталған операциялардын нәтижелерін ғана емес, сонымен бір-ге осы операциялар мен окиғалардың салықтық салдарын да көрсетуді қажет етеді. Салықтық салдар кысқа мерзімді сипатта немесе ұзақ мерзімді сипатта болатынын айта кету керек.

Сондай-ақ, салықтық салдар сипаты бойынша қысқа мерзімді салық активтері мен салық міндеттемелері әрі осыған орай ұзак мерзімді салық активтері мен салық міндеттемелері болып бөлінеді. Алайда, ұзақ мерзімді салық активтері мен салық мін-детгемелері стандартта мерзімі ұзартылған салық активтері және мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері деп аталады.

Активтің баланстық құны оның сатық базасынан асып түсетін болса, салық салынатын экономикалық пайданың сомасы шегерілуі салық салудың мақсаты үшін рұқсат етілетін шамадан асып тусетін болады.

Осыған орай, егер:

Активтің баланстық құны — Активтің салық базасынан

Онда келешекте Есептік (бухгалтерлік) табысты анықтау барысында есептен шығарылуы тиіс сома болашақта салық салынатын табысты анықтау барысында шегеруге жатқызуға болатын сомадан асып түспек.

Бұл айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып табылады, ал алдағы кезеңде пайдаға салынатын пайда болған салықты төлеудің міндеттемесі мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі болып табылады.

Кәсіпорын активтің баланстық құнының орнын толтырғанына қарай салық салынатын уақытша айырмашылық қалпына келтіріледі және кәсіпорында салық салынатын пайда болады.

Уакытша айырмашылық — бұл ағымдағы және өткен кезеңдердің салық салынатын табыстарын анықтау барысында салық заңы.мен рұқсат етілген активке қатысты барлық шеге-рулерді коса ескергенде активтің бастапкы құны теңесетін активтіің баланстық құны мен оның салық базасының арасындағы айырмашылық. Салық салынатын уақытша айырмашылық мер-зімі ұзартылған салық міндеттемесінде пайда болып, көрініс табады.

12 «Пайдаға салынатын салық» қаржы есептемесінің халықаралық стандарт ережесіне назар салатын болсак, салық амортизациясы кіші және үлкен есептік, ягни бухгалтерлік амортизация болуы мүмкін.

Егер операция бухгалтерлік табысқа не салық салынатын табысқа әсерін тигізетін болса, онда мерзімі ұзартылған салық міндеттемесін немесе активті тану қажет.

Міндеттемені тану мынаны ұйі арады: баланстық құн алдағы кезеңдерде экономикалық пайданы қамтитын ресурстарды кәсіпорында істен шығару жолымен өтеледі. Ресурстарды ісгегі шығару процесінде барлық сома немесе оның бір бөлігі міндеттеме танылған кезеннен кейін біраз уақыт өткенде салық салынатын табысты аныктау барысында шегерілуге жатқы-зылады.

Мүндай жағдайда міндеттеменің баланстық құны мен оның салық базасы арасында уақытша айырмашылық болады.

Осыған орай, пайдаға салынатын салықка қатысты салық салынатын пайданы анықтау барысында міндеттеменің бір бөлігі шегеруге рұқсат етілетін алдағы кезеңдерде орны толтырылатын мерзімі ұзартылған салық активтері пайда болады.

Осыған үқсас жағдай: егер активтің баланстық құны оның салық базасынан төмен болса, арадағы айырмашылық алдағы кезеңдерде орны толтырылатын, пайдаға салынатын салыққа (корпорациялық табыс салығына) қатысты мерзімі ұзартылған салық активтерін тудырады.

Мәселенен, кәсіпорып 560000 теңге мөлшерінде кепілді міндеттемелер бойынша резерв құрады. Салық салудың мақсаты үшін есептелген резервтер шегеруге жатқызылмайды, бұл шығындар кәсіпорын кепілді талап хат (претензия) бойынша төлемдерді немесе шығындарды нақты жүзеге асырмайынша шегерілмейді. Салық мелшерлемесі — 30%.

Міндеттеменің салық базасы нөлге теңеседі (баланстық құн — алдағы кезеңде осы міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшін шегерілетін шама минусы 560000 теңге).

Баланстық құн бойынша міндеттемені өтеу барысында кәсіпорын 560000 тецгеге тең сомага өзінін келешекте салық салынатын табысын кемітеді әрі осыған орай өзінің келешекте салық төлемдерін 168000-га (30% мөлшерлемесі бойынша) азайтады.

560000 теңгедегі баланстық құн мен 0 теңгедегі салық базасының арасындағы айырмашылық 560000 теңгеге тең шегерілетін уақытша айырмашылықты құрайды.

Осыған орай, мерзімі ұзартылған салық активін 168000 теңгеде (30% мөлшерлеме бойынша) тану қажет.

Уақытша айырмашылық мыналар болуы мүмкін: Активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының орны толтырылатын немесе етелетін алдағы кезеңдердің салық салынатын пайдасын (салықтық залалын) анықтау барысында салық салынатын соманың пайда болуына әкелетін уақытша айырмашылықты білдіруші салық салынатындар: немесе

Активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының орны толтырылатын немесе өтелетін алдағы кезеңдердің салық салынатын пайдасын (салықтық залалын) есептеу барысында шегерілетін соманың пайда болуына әкелетін уақытша айырмашылықты білдіруші шегерілетіндер.

Салық активтері мен міндеттемелері бухгалтерлік баланста басқа активтер мен міндеттемелерден бөлек көрсетілуі тиіс. Мерзімі ұзартылған салық активтері мсн міндеттемелері ағымдагы салық активтері мен міндеттемелерінен бөлінуі керек.

Егер активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан көп болатын болса, бұл салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады.

Активтерге қатысты салық салынатьш уақытша айырмашылық — бұл алдағы кезеңдердін салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салық салынатын соманың пайда болуына әкелетін активтің баланстық құны мен салық базасының арасындағы жағымды уакытша айырмашылық.  Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс салық салынатын уақытша айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған міндетпіемесі, деп аталады.

Уакытша айырмашылықтың салық әсерін анықтау қажеттілігі есептік кезең бойынша салық салудың мақсаты үшін және бухгалтерлік есепте тиісті актив құнының келешекте орны толтырылуы бір қалыпта танылмайтындықтан туындайды.

Салық салынатын уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге калдырылған салық міндеттемесі бабы бойынша бухгалтерлік баланстағы міндеттемелердің құрамында көрініс табуы керек. Ол мына бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асады: 851 «Табыс салығы бойынша шығыстар» шот дебеті, 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шот кредиті.

Егер активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан төмен болса, бұл келешекте шегерілетін уакытша айырмашылықтың пайда болуына әкеледі.

Активтерге қатысты шегерілетін уақытша айырмашылық -бұл алдағы кезеңдердің салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салық шегерімдерінің пайда болуына әкелетін активтің баланстық құны мен салық базасы арасындағы жағымсыз уақытша айырмашылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс шегерілетін айырмашылықтардан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы деп аталады.

Шегерілетін уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге калдырылған салық талабы бабы бойынша бухгалтерлік баланстағы активтердіц кұрамында корініс табуы керек. Ол мына бухгалтерлік корреспонденция нәтижесінде жузеге асады: 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шот дебеті, 631 «Төлемге арналған ағымдағы табыс салығы» шот кредиті.

Егер міндеттеменің баланстық құны осы міндеттеменің салық базасынан жоғары болса, бұл шегерілетін уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеледі.

Міндеттемеге қатысты шегерілетін уақытша айырмашылық — бұл келешекте салық салынатын табысың артуына әкелеіін міндеітеменің баланстық құны мен салық базасы арасындағы жағымды уакытша айырмашылық. Уақытша айырмашылықтың салық әсерін анықтау қажетгілігі есеитік кезең бойынша салық салудың мақсаты үшін және бухалтерлік есеп-те тиісті міндеттеме құнынын келешекте өтелуін бір қалыпты танымаудан туындайды.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс уақытша айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы деп аталады.

Шегерілетін уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы бабы бойынша бухгалтерлік баланстағы активтердің құрамында көрініс табуы тиіс.

Ол мына бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асады: 632 «Кейінге калдырылған табыс салығы» шот дебеті, 631 «Төлемге арналган агымдагы табыс салығы» шот кредиті.

Егер міндеттеменің баланстық құны оның (міндеттемеңің) салық базасынан төмен болса. бұл салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеледі.

Міндеттемеге қатысты салық салынатын уақытша айырмашылық — бұл тиісті міндеттемені өтеу барысында келешекте арттырылатын бухгалтерлік табыстан да көп сомаға болашақта салық салынатын табыстың артуына әкелетін міндеттеменің баланстық құны мен салық базасы арасындағы жағымсыз уақытша айырмашылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табыс тиіс салық салынатын уақытша айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі деп аталады.

Салық салынатын уақытша айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі бабы бойынша бухгалтерлік баланстағы міндеттемелер құрамында көрініс табуы керек. Ол мына бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асырылады: 851 «Табыс салығы бойынша шығыстар» шот дебеті, 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шот кредиті.

ӘДІЛ Қ¥Н БОЙЫНША ЕСКЕРІЛГЕН АКТИВТЕР

Активтерді сатып алу немесе оның орнын толтырудың тарихи құнымен қатар накты халықаралық стандарттарға сәйкес олар (активтер) есеп беру құнының әділ бағасын білдіретін қайта бағаланған құн бойынша бағалануы ықтимал.

Мәселенен, 16 «Негізгі құрал-жабдықтар» халықаралық стандартына сәйкес негізгі құрал-жабдыктардың объектілері баламалы нұсқа — қайта бағаланған әділ құн бойынша бағаламауы мүмкін.

Бұл арада есептік дилемма пайда болады: негізгі құрал-жабдықтың бұл объектілері бухгалтерлік баланста қандай құн бойынша көрініс табуы тиіс және олардың салық базасы қандай құн бойынша бағалануы қажет?

Осы активтің салық базасы пропорционалды және қайта бағалануы керек пе, жоқ, керек емес пе?

Әділ баға бойынша активтерді кайта бағалау осы активтің салық базасының тиісінше артуына әкелуі мүмкін.

Немесе екінші нұсқасы: бухгалтерлік баланстағы әділ құн бойынша активтерді бағалаудың және есебінің талаптары оның салық базасының артуына әкеп соқтырмайды.(3-ші сүрет)

3-ші сүрет. Активтің салық базасын қайта бағалаудың нәтижесінде әділ құн бойынша бағалау.

Суретте: Бірінші нұска — әділ құн бойыиша активтерді қайта бағалау кезіңдегі баланстық құн мен салық базасының бағалану барысы

Егер активті қайта бағалау барысында оның салық базасы баламалы түрде түзетілетін болса, онда бұл уакытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырмайды.

Егер активті кайта бағалау барысында осы активтің салық базасына түзету енгізілмейтін болса, онда бұл салық салынатын немесе шегерілетін уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеледі.(4-ші сүрет)

4-ші сүрет. Активтің салық базасын сатып алудың тарихи құны бойынша бағалау.

Суретте: Екінші нұсқа — әділ құн бойынша активтерді қайта бағалау кезіндегі баланстық құн мен салық базасының бағалану барысы

Активтің қайта бағаланған құны мен оның салық базасы арасындағы жағымды айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады. Өйткені, келешекте активтің баланстық құнының орнын толтыру бухгалтерлік табыс шамасының кемуіне және осыған орай салық салынатын табыстың азаюына әкеп соқтырады.

Алайда, егер қайта бағаланған (әділ) құн бойынша қайта бағалану нәтижесінде активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан жоғары болса, бұл салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады. Активке қатысты — бұл алдағы кезеңдердің салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салық салынатын соманың пайда болуына әкеп соқтыратын активтің баланстық құны (әділ құны) мен салық базасы арасындағы жағымды уақытша айырмашылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс салық салынатын уақытша айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі деп аталады.

Салық салынатын уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі бабы бойынша бухгалтерлік баланстың міндеттемелер құрамында көрініс табуы қажет. Ол мынадай бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асырылады: 851 «Табыс салығы бойынша шығыстар» шот дебеті, «Кейінге калдырылған табыс салығы» шот кредиті.

Егер кайта бағаланатын құн бойынша кайта бағалау нәтижесінде активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан төмен болса, бұл шегерілетін уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады. Активке қатысты шегерілетін уақытша айырмашылық — бұл алдағы кезендердің салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салық шегерімдерінің пайда болуына әкелетін активтің баланстық құны (қайта бағаланған әділ құны) үден салық базасы арасындағы жағымсыз уақытша айырмашылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс шегерілетін айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге калдырылған салық талабы деп аталады.

Шегерілетін уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы бабы бойынша бухгалтерлік баланстағы активтердің кұрамында көрініс табуы керек. Ол мынадай бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асырылады: 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шот дебеті, 631 «Төдеуге арналған ағымдағы табыс салығы» шот кредиті.

ГУДВИЛЛ

Гудвилл — бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.

Компаниялардың бірігу (сатып алу әдісімен) нәтижесінде Гудвилл пайда болып, ол бухгалтерлік баланстың материалдық емес құрамында танылуға жаткызылады. Кез келген материалдық емес аитивтер сияқты гудвилдің құны қаржы есептемесі үшін және қаржы нәтижелерін анықтаған кезде амортизацияға жатқызылады.

Бірақта, салық салу мақсаты үшін гудвилдің амортизациясы жатқызыла ма?

Егер салық заңында гудвилдің амортизациясы табыс салығына салынғандай шығынның шегерілмеу жағын қарастыру анықталған жағдайда, гудвилдің салық базасы нөлге тең болады. Мұндай жағдайда гудвилдің салық базасы мен баланстық құнының арасында салық салудың уақытша айырмашылығы туындайды.

Әрине, баланс құны мен гудвилл салық базасының арасындағы уақытша жағымды айырма салық міндеттемесінің кейінге калдыру қажеттілігін тануға әкеледі. Бірақ та, халықаралық стандарттарға сай қаржы есептемесінің 12 «Пайдаға салынатын салығына» қарасақ жоғарыдағы уақытша айырмашылықтың салық әсері танылмайды. Сонымен қатар, салық міндеттемесінің кейінге шегеріліп қалуы танылмай тұр.

БИЗНЕСТІ САТЬШ АЛУ ӘДІСІМЕН БІРІКТІРУ

Қаржы есептемесі кезінде сатып алынған компанияның ың-ғайластырылған активтері әділ құн бойынша бағаланады.

Егер де ыңғайластырылған активтердің баланстық құны осы активтің салық базасы ауқымынан көп болып, әділ құн бойынша бағаланста және бұрынғы қожайынның шығарған шығынының тарихи құны бойынша айқындалса, онда бұл уакытша айырманың шегерілуінің туындауына әкеліп соқтырады.

Бизнесті сатып алу әдісімен біріктіру кезіндегі шегерілімді уақытша айырманың активтерге қатынасы — бұл уақытша теріс айырма. Әрине, ол алдағы кездегі болашақ салық салыну табысының аз мөлшерінің көбеюіне. болашақта бухгалтерлік табыстарды әкеледі.

Егер әділ құн бойыпша бағаланған, ыңғайластырылған активтердің баланстық құны осы активтің салық базасынан кем болып, бұрынғы кожайынның шыққан шығынының тарихи құны бойынша белгіленсе, онда бұл салық салымының уақытша айырмасының туындауына әкеліп соқтырады. Бизнесті сатып алып біріктіру әдісі кезінде активтерге қатысты салық салымының уақытша айырмасы — уақытша жағымды айырмасы болып табылады.

Сонымен қатар, болашақта бухгалтерлік (есепті) табыстың көбеюінен болашақтағы салық салынатын табыстың ұлғаюына әкеледі.

Уақытша айырмадан шегеріліп алынған салық әсері осы жағдайда «Кейінге қалдырылған салық талаптары» бабы бойынша активтердің құрамында деп, — саналады. Салық салымдарының уақытша айырмасы болатын салық әсері «Кейінге қалдырылған міндеттемелер» бабы бойынша міндеттемелер құрамында болып саналады.

 

5-ші сүрет. Бухгалтерлік табыстың қалыптасуы

6-шы сүрет Салық салынатын табыстың қалыптасуы

 

БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС МІНДЕТТЕМЕСІНІҢ ӘДІСІ БОЙЫНША, ҚЕХС (ҚАРЖЫ ЕСЕПТЕМЕСІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫ) 12 «ПАЙДАҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚҚА» СӘЙКЕС ТАБЫС САЛЫҒЫ БОЙЫНША ШЫҒЫСТАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕМЕСІ

Қазакстан жағдайында қолданылып жұрген БЕС 11 «Табыс салығының есебіне» сәйкес табыс салығын табыстар мен шығыстар жөніндегі есеп берудің мәліметі бойынша, міндеттеме әдісі бойынша шығыстардың шамасымен есептер шығарамыз. Жаңа әдіс тек қана табыс пен шығыс жайында есеп беруден шықпай, бухгалтерлік баланстан да шығуда. Қандай түрімен?

Негізгі құрал-жабдықтардың амортизация есебінің мысалында, қаржылық және салық жөнінен есеп беру мақсаты үшін қарастырып көрелік. Бастапқы құны бойынша негізгі құрал-жабдықтарды алудағы шыккан шығын танылып, кейіннен бірте-бірте ол амортизациялық аударым түрінің шығысына ауыстырылады. Амортизацияны есептеу сатып алуга немесе ағымдағы шығыстардың құрамында негізгі құрал-жабдықтарды тұрғызу мен келтірілген шығынды біртіндеп мойындау процесі болып көрінеді.

Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны амортизация процесінде қаржы есептемесінің мақсаты үшін біртіндеп екі бөлікке бөлінеді:

-жинақталған амортизация түрінде шығыс ауыстырылып қойылған (тозу).

-қалдық (баланстық) құнына, әлі шығысқа ауыстырылмаған.

 

БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСТА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫННЫҢ БАСТАПҚЫ ҚҰНЫ МЕН ҚАЛДЫҚ (БАЛАНСТЫҚ) Қ¥НЫ,ТОЗУ

Пайдалану нәтижесінде негізгі кұрал-жабдықтардың қалдық құны азая береді де, жинакталған тозу сомасы өсе береді.

Сондықтан қалдық құны мен жинақталған тозу (сомасы) арасындағы арақатынасы жылдық амортизациялық есептеуде тұрақты түрде тең шамада өзіеріп түрады. Бұл әр жылдағы амортизация бойынша шығынды анықтауға мүмкіндік берумен қатар, осы кезең ішіндегі қаржы есептемесінің нәтижесінде таза пайданың азайғанын да анықтайды. Сонымен қатар, амортизация бойынша болашақ шығынның қалдық бағасын теңдей құнын тұтастай алғандағы шамасында анықталады.

Қалдык құнды шығынның жиынтық шамасы ретінде болашақтағы шығыстың құрамына жатқызып, табыстарды карастырады, Соған сәйкес шаманың жиынтығындай. болашаққа таза пайданың азаюына жатқызылатын болады.

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттеменің әдісі былай деп болжанады: салықтың есеп айырысу әсері уақытқа байланысты келтірілген шығын активтерді алуды, ағымдағы шығынның құрамында және салықтық шегерулер:

ағымдағы салық әсері танылған шығынның шамасынан;

тұтастай шегерілген салық әсері баланстық құн шамасынан қалған, кейіннен есептен шығарылуга жатқызылатын.

Негізгі қордың бастапкы құны амортизация процесінде салық салу мақсаты үшін біртіндеп екі бөлікке бөлінеді (7-ші сүрет):

жинакталған амортизация түрінде шегерілугс ауысты-

рылған;

әлі шегерілуге ауыстырылмаған салық базасына.

 

7-ші сүрет. Негізгі қордың салық салу мақсаты бойынша бөліктері.

 

2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен шығындардың бастапқы құны.

 

Әрбір актив мен міндеттеменің салық базасын анықтаймыз. Сонымен, салық есебінің мәліметіне қосарланған жүйені енгіземіз.

Есептік кезеңиің ішінде тек қаржы (бухгалтерлік) есебі шеңберінде ғана мәліметтер қалыптасады. Олар қаржы есептемесінде ұсынылуға жататындар болып саналады. Қаржы есептемесі дайындалган соң, бухгалтерлік баланс мәліметтеріне карсы әрбір баланстық баптардың салық базасының шамасын анықтау қажет.

Активтің салық базасы салық ережесі бойынша анықталады және болашақта танылатын келтірілген шығын шегерілімінің алдағы кезеңнің салық салынатын пайдасын анықтаған кезде шамасы байқалады.

Негізгі құрал-жабдықтар мысалында мына шешімге келеміз:

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісін қолдану салық алу мақсаты ұшін салық шегерілімдерінің құрамында және қаржы есептемесінің мақсаты үшін шығыстар құрамында негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнын болашақтағы танылуынан болашақ немесе кейінге шегерілген салық әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Салық салу мақсаты үшін өзге де (салық) мөлшерлемесі қолданылады, сондықтан жыл сайыңғы салық амортизациясынын шамасы бухгалтерлік амортизация шамасына тең болмайды.

Салық әсерінің салмағын алдағы кезенде есептен шығаруды анықтау мақсатымен барлық құнның келтірілген шығынын табыс салығын белгілеген кезде салық базасының активтері деген ұғым енгізіледі.

Активтердің салық базасы салық салынатын табысты анықтауда салық шегерілімдерінің құрамында танылута жататын сатып алуға кеткен шығындардың шамасы сиякты анықталады.

Қаржы есептемесінің мақсаты үшін негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнын шығыстарға жазу тәртібі салық шегерілімдерінің құрамында олардың салық базасын тану тәртібінің есептік кезеңдері бойынша сәйкес келмейді.

Бірак, соңғы есепте, қаржы есептемесі мен салық салу мақсаты үшін бастапкыға тең келетін бірдей құны есептен шығарылады. Бұл амортизация бойынша есептелген шығыстар шамасы мен есептік кезеңдерде амортизация бойынша салық шегерілімдерінің шамасы арасындағы уақытша айырмашылықтың пайда болуын алдын ала болжайды. Уақытша айырмашылықтар табыс пен залал туралы есеп беру мәліметі тұрғысынан анықталады. Пайда мен залал тұралы есеп беру бойынша міндеттеме әдісі табыс пен шығыстарды тану уақытындагы айырмашылықтан салық әсерін аныктауға мүмкіндік береді.

Тұтас уақытша айырмашылықты негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнының қалған шамасы және бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша олардың салық базасын анықтауға болады.

Демек. ағымдағы есептік кезеңде амортизациялық аударымдар түрінде салық шегерілімдерінің құрамында негізгі құрал-жабдықтардың құнын тану бөлімінен тек ағымдағы салық әсерін ғана емес, сонымен қатар салық шегерілімдерінің құрамында танылатын мерзімі «ұзартылған» салық базасының болашақтағы есептен шығарылуына болатын мерзімі ұзартылған сатық әсерін анықтай аламыз.

Негізгі құрал-жабдыктардың баланстық құны қаржы есептемесінің мақсаты үшін амортизация бойынша шығыстар құрамында болашақта танылуға жататын қалдык құнды білдіреді.

Негізгі кұрал-жабдықтардың салық базасы салық салу мақсаты үшін амортизация бойынша салық шегерілімдерінің құрамында болашақта танылуға жататын салық базасының қалдық шамасын білдіреді.

Келтірілген мысалдың мәліметтері бойынша негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны 10000 ақша бірлігіне тең. Амортизация бухгалтерлік есепте түзу сызық әдісі бойынша бес жыл пайдалы қызмет ету мерзімінен шыға отырып есептеледі.

Әрбір есептік кезеңде амортизация бойынша бес жыл ішіндегі шығыс сомалары 2000 а.б. көлемінде танылады. Ал, амортизация бойынша шығыстардың бүтін шамасы бес жылда 10000 а.б. құрайды.

Келтірілген осы мысалда салық мақсаты үшін амортизация 25% салық мөлшерлемесі бойынша түзу сызық әдісімен есеп-теледі.

Әрине, бұл 2500 а.б. сомасында амортизация бойынша шығыстарды салық шегерілімінің кұрамында жыл сайын танып отыруға әкеледі.

Ескерте кететін жайт, қазақстандық тәжірибеде салық мақсаты үшін амортизацияны есептеу салық кезенінің соңына қарай салықтың шағын топтарының құн балансынан шыға отырып, ҚР-сы белгілеген салық кодексінің салық нормалары бойынша атқарылады.

Ары қарай біз, бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдістерін қолдануды қазақстандық бухгалтерлік тәжірибелер мысалында қарастырамыз.

Әзірше, 12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандартына иллюстрациямен келтірілген мысалды талқылап көрелік.

Сонымен, қаржы есептемесінің және салық салудын мақсаттары үшін шығыстар құрамындағы сияқты танылуға жататын, аталмыш жабдықты сатып алуға кеткен шығын шамасы 10000 а.б.-не тең болды.

Әрбір есептік кезеңнің каржы нәтижелерін анықтауда амортизация бойынша шығыс сомалары салық салынатын табысты аныктау кезінде жыл сайын танылатын салық шегерілімдерінің 500 а.б.-не кем болады.

Сөйтіп, төрт жылдың ішінде (1-ден 4-ке) салық салынатын табыс көлемі жыл сайын есептік (бухгалтерлік) табыс көлемінен 500 а.б.-не кем болады, бірақ бесінші жылы салық салынатын табыс есептіктен 2000 а.б.-не көп болады.

Уакытша айырмашылықтан салық әсері 500 а.б.-нде (бухгалтерлік шығыстар мен салық шегерілімдерінің арасында) ағымдағы салық міндеттемесінің кемуінде жыл сайын 200 а.б. деп көрсетіледі.

Сөйтіп, тіркелген активтердің салық есебінің ережесі жыл сайын 200 а.б.-нде табыс салығы бойынша салық міндеттемелерінің мерзімін ұзартуға әкеледі, әрине 4 жылдағы өспелі қорытындыға сәйкес мерзімі ұзартылған міндеттемелердің сомасы 800 а.б. кұрайды.

Мерзімі ұзартылған салық міндеттемелер шамасының өзгерісін соңғы баланстық құнның соңғы сальдосы мен бухгалтерлік баланс мәліметі бойынша негізгі құрал-жабдыктардың салық базасын салыстыру жолымен қадағалауға болады.

Бесінші жылдың аяғында ағымдағы шығындардың қүрамында мерзімі ұзартылған салық міндеттемелерінің жиынтық шамасы табыс салығы бойынша 800 а.б. сомасында танылады.

Уақытша айырмашылықтың екі түрі

Пайда туралы есеп беру бойынша міндеттемелер әдісі қаржы есептемесінің мақсаттары және салық салудың мақсаттары үшін танылатын, есептік (бухгалтерлік) шама мен салық салынатын табыс аралығындағы уақытша айырмашылықтан салық әсерін есептеуге мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісі бухгалтерлік баланстың мәліметтері (активтер мен міндеттемелердің баланстық құны мен салық базасының арасында) бойынша анықталатын уақытша айырмашылықтан салық әсерін есептеуге мүмкіндік береді.

Уақытша айырмашылықтың бірінші түрі табыс салығы бойынша ағымдағы және кейінге қалдырылған шығыстардың шамасына, сондай-ақ қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаттары үшін есептік кезеңдер бойынша табыстар мен шығыстардың жеке баптарын табу уакытында бірдей емес тәртіп салдарынан ағымдағы және мерзімі ұзартылған салық міндет-темелерінің шамасына салық әсерін анықтауға мүмкіндік береді,

Бухгалтерлік баланс бойынша уақытша айырмашылықтардың салық әсерін есептеуде салық салынатын табыстың шамасы бойынша болжам қабылданады,

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісімен активтің әрбір бабының болашақта өтелетін құнынан салық әсерін аныктау үшін әрбір есептік кезеңде танылатын шығыстар шамасына тең, болжалды салық салынатын табыстың шамасынан табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстардың есеп айырысуын жүргізу қажет. Бұл болашақта салық әсерінің бұтін шамасын амортизациялық аударымдар түрінде негізгі құрал-жаб-дықтардың баланстық құнын есептен шығуынан, салық салу және қаржы есептемесінің мақсаты үшін түрлі нормалар бойынша анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл мақсаттар үшін мына шартпен есеп айырысуды жүргізу қажет: салық салуға жататын жыл сайынғы еңбек табысы барлық өзге шығыстардан дерексіздендіріліп (абстрагируясь), амортизация бойынша шығыстардың жыл сайыңғы сомасына тең болады. Бұл тек осы бап бойынша бухгалтерлік шығыстардан салық шегерілімінің ауытқу шамасынан салық әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Жоғарыда келтірілген мысалдарға жүгінелік.(6-шы кесте)

 

6-шы кесте Амортизацияға тигізетін салықтың әсері

• Жыл сайын салық әсері табыс салығы бойынша мерзімі ұзар-тылған міндеттемелердің және қаржы есептемесінін мақсаты үшін қаржы нәтижелерін анықтауда жыл сайын 200 а.б.-не (500-ден 40%) табыс салығы бойынша кейінге шегерілген шығыстардың танылуында көрсетіледі.

Табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстарды тану мерзімінің ұзартылуы каржы есептемесінің және салық салудың мақсаттары үшін табыстар мен шығыстар құрамында активтер мен міндеттемелерді тану мерзіміндегі айырмашылықтан туындайтын уақытша айырмашылықтын салық әсерінің шамасына қарай болады. Табыс салығы бойынша шығыстарды анықтайтын жаңа әдістеме бухгалтерлік баланста көрінетін сальдоның соңғы талдауынан шығады.

12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандартында келтірілген суретті мысалдар мынадай жағдайда түсінікті болады: бухгалтерлік баланстың әрбір бабы бойынша салық база-сының шамасын салық салу мақсаты үшін салықтардың шеге-рілімі немесе табыстар құрамында болашақта танылуға жатқы-зылатын шамасы сияқты анықталады.

Міндеттемелердің әдістемесі бойынша аткарылған опера-циядан жиынтық әсерін анықгаймыз. Негізгі құрал-жабдықтар объектілерін сатып алған кезде бастапқы құнға енгізілген шық-қан шығындар және амортизацияны есептеу жолымен салық салу мақсаты үшін салық құрамындағы шегерілімдер сияқты қаржы есептемесінің мақсаты үшін шығыстар құрамында есеп-ген шығарылуға жаткызылады. Келтірілген мысалда жабдық-тарды сатып алу үшін компания 10000 а.б. мөлшерінде шығын-далды. Келтірілген шығын сомасы әр жылы 2000 а.б.-мен шы-ғысқа жатқызылып, бес жыл көлемінде есептен шығарылып отырады.

Ал, осы соманың шыгымы салық мақсаты үшін салық салы-патын табысты анықтау барысында жыл сайын 2500 а.б. бойын-шатөртжыл колемінде шегерулер қатарына жатқызылады.

Сөйтіп, жабдыкты сатып алуға 10000 а.б.-нде шыкқан шы-ғын құны салық шегерілімдері мен шығыстар кұрамында то-лықтай танылады, бірақ түрлі уақыт аралығының ішінде ғана.

• Есетпелген және мерзімі ұзартылган міндеттемелердің шамасы бойынша және есептік кезеңдер бойынша танылуга жататын табыс салығы бойъшша есептелген жоне мерзімі ұзартылган шығыстардыц шамасы бойынша уацытша айыр-машыльщ пайда болады.

Уақытша айырмашылықтың салық әсерін анықтау қажетті-лігі бухгалтерлік есептің бірден-бір негізгі принциптерінен -оіығыстар мен табыстар арақатынасының дұрыс принципінен шығып отыр.

Кэсіпкер үоіін есептелген табыс салығы салық салуға жата-тын, еңбекпен келген табыс танылатын сол кезенде кэсіпкерлік қызметпен байланысты шыгыс болып саналады.

Пайда мен залал туралы есеп беру бойынша міндеттеменің әдістемесімен табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстарды анықтау кезінде біз тек ағымдағы есетпік кезеңдегі есептелген табыстар мен шығыстарды ғана назарға алдық. Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттеме әдістемесіне байланысты біз ағым-дағы есептік кезеңде есептелген табыстар мен шығыстардың шамасынан тек ағымдағы салық әсерін ғана емес, сонымен қатар, активтердің баланстық құнының болашақтағы өтелуінен және міндеттемелердің баланстық құнының болашақтағы орны-ның жабылуынан болатын салық әсерін анықтауымыз керек.

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелердің әдістемесі есептік кезеңдер бойынша есептелген шаманың өзгергенін бақылап отыруға мүмкіндік береді:

• ағымдағы мерзімі ұзартылған табыс салығы бойынша шығыстарды , сондай-ақ
• ағымдағы және мерзімі ұзартылған салық міндеттемелерін.

Егер баланстың әрбір бабы бойынша тек қана баланстық құн ғана емес, сондай-ақ болашақта салық салу мақсаты үшін есегттен шығарылуға жаткызылатын оның базасы да анықталады. Осыдан барып осы шамалардың арасындағы айырмашылықтар уақытша айырмашылықтардың салық әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

• Салық әсері қаржы есептемесінің және салық салу мақсаты үшін есептік кезеңдер бойынша активтер құнынын немесе міндеттемелердің біркелкі өтелмеуі нәтижесінде туындайды.

Активтердің баланстық құны (біздің мысалда, негізгі құрал-жабдықтар) болашақта есептен шығарылатын шығысқа жататын шаманы білдіреді (біртіндеп амортизациялау жолымен).

Активтердің салық базасы салық салу мақсаты үшін болашақта есептен шығарылатын шегеріліміне жататын шамасын білдіреді.

Жоғарыда келтірілген мысал бойынша салықтың әсерін ко-рытындылай келе айтарымыз: бюджет төлеміне жататын салық міндеттемесінің мерзімі жыл сайын ұзартылып отырады. Бұл ұзарту алғашқы төрт жыл ішінде салық шегерілімінің сомасы жыл сайын 500 а.б.-не негізгі құрал-жабдықтардың аморти-зациясы бойынша бухгалтерлік шығыстардың көбейіп отыру факторынан туындайды. Осының салдарынан табысқа салына-тын салықтың сомасы есептік табыстан 500 а.б.-не кем болады. Сонымен, табыс салығы бойынша шығыстарды есептеген кезде мына жайтқа көңіл бөлген дұрыс: бюджетке аударылуға жататын табыс салығы бойынша ағымдағы салық міндеттемесін тану сол уақытында ұзартылады. Келтірілген мысал бойынша есептік кезең бойынша салық әсерінің өзгеру шамасын бақы-лауға болады. Алғашқы төрт жыл ішінде мерзімі ұзартылған салық міндеттемесінің жыл сайын 200 а.б.-не өскені байқалады (уақытша айырмашылықтан салық әсерінің 500 а.б. сомасына).

Мерзімі ұзартылган міндеттеменің топтастырылған (кумулятивный) шамасының қорытындысы бухгалтерлік баланста көрсетілгендей төртінші жылдың соңына қарай 800 а.б.-не тең болады.

Кейінге калдырылған салық міндеттемесі табыс сапығы бойынша төрт жыл ішінде мерзімі ұзартылған міндеттемелердің және табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстар мен міндеттемелерді кеміту жолымен есептеледі:

851 Дебет шоты 631 Кредит шоты қызыл түзегу әдісімен

851 Дебет шоты 632 Кредит шоты

Салық міндеттемесінің табыс салығы бойынпіа кейінге қал-дырылған шамасы кейінге қалдырылған шығыстардың 800 а.б.-нің толық көлемінде соңғы жылда танылу жольшен өтеледі.

 

 

2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың әсері

 

12 ҚЕХС (МСФО) бойынша 2 келтірілген 7-ші суретті мысалда журналдың қыркүйектегі нөмірінде компанияның каржы есептемесі бойынша бірер жылдағы жағдайлары түбегейлі қарастырылған.

Көрсетілген суретті мысалдың мақсаты: бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісін тәжірибе жүзінде колдануды түсіндіру.

Табыстар мен шығыстардың жеке баптары бойынша қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаттары үшін тану ережелерін назарға алсақ, онда осы мысалда бірнеше кызықты ахуалдар келтірілген. Біріншіден, ҒЗТКЖ (ғылыми-зертгеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар) (жаңа өнімді жасау) бойынша компания 1250 а.б. көлемінде шығын шығардыКомпанияның бірер жыл ішіндегі пайдалар мен залалдар туралы есеп беруінде және бухгалтерлік баланстың мәліметі бойынша есеп айырысу кестелері ұсынылды.

Баланстық құн және салық базасы әрбір баланстық бап бойынша берілген.

Баланстық баптарда көрініс тапқан жүзеге асқан операциялар бухгалтерлік баланста соңғы сальдо шамасының өзгеруіне әкеледі. Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелердің әдісіне сәйкес болашақта активтер құнының және міндеттемелер құнының өтелуі нәтижесінде табыс салығы бойынша есеп айырысуларға болашақта ықпал жасауын анықтап алу керек. Солай болғандықтан, халыкаралық стандартқа сәйкес корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстарды анықтау әдістемесі есептік кезеңдер бойынша табыстар мен шығыстардын дұрыс ара қатынаста болуын талап етеді.

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісі ағымдағы есептік кезеңде корпорациялық табыс салығы бойынша осы есептік кезеңде атқарылған барлық операциялардың нәтижесі бойынша, сондай-ақ баланстық баптарда көрініс тапқан операцияларды қосқанда шығыстарды танудың ережесін анықтайды.

Бухгалтерлік баланстың баланстық баптары негізінде табыс салығы бойынша шығыстар сомасын есептеу әдістемесі есептік кезеңнің соңында баланстық баптардың сальдо шамасына ыкпал еткен факторлардың шектеулерін қажет етеді.

7-ші кесте. Әрбір баланстық бап бойынша баланстық құн және салық базасы

Баланстық баптардың сальдосы екі типті фактордың ықпа-лынан өзгереді:

> жүзеге асқан операцияларды тану нәтижесінде;

> баланстық баптардың құнын тузеткенде немесе кайта бағалаудың нәтижесінде.

Бірінші тип бойынша баланстық баптар сальдосының өзгерісі активтердің немесе міндеттемелердің құрамында танылуға жататын жүзеге аскан операциялар ықпалында болады.

Бірінші тип бойынша жүзеге аскан операциялармен салық әсерін анықтаудың келесі нұсқалары бар:

Салықтық салдары болатын операциялар бойынша, нәтижелері есептік кезеңнің табыстар мен шығыстар құрамында танылатын және актив құнының немесе міндеттемелердің толық әрі соңғы өтелуі кезінде салық мін-деттемелерінің көбеюі немесе азаюының өзгермейтін, тұрақты шамасында көрініс табады.

Салықтық салдары болатын оиерациялар  бойынша, оның нәтижелері есептік кезеңнің табыстар мен шығыстар кұрамында танылатын және актив құндарының немесе міндеттемелердің бірте-бірте өтелуі кезінде салық міндеттемелерінің көбееді немесе азаюының өзгермелі шамасында көрініс табады.

Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстарды танудың қазіргі қазакстандык әдістемесінің негізі жүзеге аскан операциялардан (пайда мен залал туралы есеп беру бойынша міндеттемелердің әдісіне сәйкес) салық әсерін анықтаудың екінші типі бойынша қаланды.

Пайдалар мен залалдар туралы есеп беру бойынша міндеттемелердің әдісі қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін еңбекпен тапкан табыстар мсн шықкан шығындар құрамында танылу уақытындағы өзіешеліктердің нәтижесінде туындайтын уақытша айырмашылықтан салық әсерін көрсетеді.

Корпорациялық табыс салығы бойынша шыіыстарды тану әдістемесінің негізі 12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандартының жаңа болжамына сәйкес жүзеге асқан операциялардан салық осерін аныктаудың бірінші тип бойынша қаланды.

Болашақта актив құнының толық өтелуі кезінде болашақ салық әсерінің бүтін шамасын анықтау үшін шартты рұқсат ету кезінде есеп айырысуларды жүргізу қажет. Активтердің баланстық құнын өтеу үшін болашақта алынған салық салынатын табыстар жеткілікті болады.

Екінші тип бойынша баланстық баптар сальдосының өзгеруі — баланстық баптардың құнын түзету нәтижесінде болады:

Материалдық емес активтерді, негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалаган кезде:

>Бизнесті біріктірген кезде шоғырландырма баланста;

>Гудвилл бабы бойынша шоғырландырма баланста;

>Қаржы инвестицияларын әділ құн бойынша бағалағанда;

>Үлестік қатысу әдісі бойынша еншілес және тәуелді компаниялардағы инвестицияларды бағалаған кезде;

>Борышкорлық бағалы кағаздар бойынша;

>Күрделі каржы кұралдары бойынша.

• Активтер мен міндеттемелердің баланстық құнын түзету шаруашылық жүргізуші субъектінің каржы есептемесінде каржы жағдайының сенімді принциптеріне, сонымен қатар, бухгалтерлік баланста көрініс тапқан активтер мен міндеттемелердің сенімді бағалауына жауап береді.

Демек, қаржы есептемесінің мақсаты үшін элементтердің ба-ғаланулары қаржы есептемесінде әділ нарық құны бойынша нақтылы принципке байланысты көрсетілуі керек. Сонымен қатар, алдағы құнның орнын толтыру және есеп беру құніне сай қайта бағалау құнын естен шығармаған дұрыс. Салықтық есеп беру және салық салу мақсаты үшін құнның тарихи принципі, яғни нақты шыққан шығындар және алынған пайданың құны колданылады.

Қаржы есептемесінің мақсаты үшін құнның баланстық баптарына түзету жасауда болашақ салықтың салдары болмайды.

Демек. баланстық бап сальдосының соңгы талдауы бойынша жасалған барлық операциялардан салық әсерін аныктау әдістемесін қолдану керек. Құнның баланстық баптарына түзету жасаудың және жүзеге асқан операциялар нәтижесінде орын алған ба-ланстық баптар бойынша шаманың өзгеруіне шектеу қою керек.

Солай болғандықтан, салық салу мақсаты үшін активтердің баланстық құнының өзгеруі мен міндеттемесінде алдағы кезде салық салдары болмайды.

 

БАЛАНСТЫҚ Қ¥НҒА ТҮЗЕТУ ЖАСАУ

1. 12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандарттың ережесіне байланысты қаржы активтерінің баланстық құндарына түзету жасау кезінде эквиваленттік түзетудің әділ құнына дейін салық салу мақсаты атқа-рылмайды;
2. Негізгі күрал-жабдықтарды қайта бағалау кезінде және тиісті түзетудің, олардың баланстық құнының эквиваленттік салық базасын түзету мақсатында салық салу атқарылмайды;
3. Шоғырланған каржы есептемесін жасағанда сатып алу әдісімен бизнесті біріктірген кезде активтің баланстық құны әділ құнға дейін артады, бұл кезде барабар түзе-тілген құндар үшін салық салу аткарылмайды;
4. Гудвилл амортизациясы салық салу пайдасын анықтаған кезде шегеріліміне жатқызылмайды;
5. Тауарлы-материалдық қорлардың баланстық құнына түзету жасау және таза құнына дейін өткізу мақсаты үшін салық салу, соның ішінде есептік кезеңде кайта бағаланған актив қашан іске асқанда ескерілетін болады;
6. Негізгі кұрал-жабдықтардың баланстық құнына түзету жасау құнның орнын толтырғанга дейін салық салу мақсаты үшін, соның ішіпде есептік кезеңде қайта бағаланған актив қашан іске асқанда ескерілетін болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН ТАЛДАУ

 

3.1  Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты

 

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, «қаржылық жағдай» дегеніміз немесе «қаржылық жай-күй» дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет «Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады» деп жазған.

Профессор Н.А Русак (3) бұл ұғымды былайша анықтайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипат-талады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қам-тамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді».

В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы «қаржы ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі» деп жазады.

М. Н. Крейнина (5), А.И. Ковалев және В.П. Привалов (6) қаржылық жағдай ұғымын былайша түсіндіреді: «Қаржылық жағдай — бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы».

Профессор И.Т. Балабанов «Шаруашылық субъекті-сінің қаржылық жағдайы — бұл оның қаржы бәсекелес-тік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттеме-лерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу» — деп жазады (7).

С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен баяндайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы — бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау».

Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін үтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.

Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.

Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай анықтауды ұсынамыз:

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты «өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы» деп түсіндіреді… Қаржылық тұрақтылық — меншікті және қарыз қаражаттарының байла-нысы деп жазады (6).

Енді біреулер «өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады» деп жазады (8).

Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды. Олардың ойынша «Қаржылық тұрақтылық — бұл әрдайым төлем қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы».

В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл үғымды келесідей түсіндіреді: «Кәсіпорында тұрақты қалыптас-қан табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы -қаржылык тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейуге және жаңартуға қажегп шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады». Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді.

«Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы — бұл тәукелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілет-тілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын керсететін қаржы ресурсының жағдайы».

В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді: «Қаржылық тұрақтылық — бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалиы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады» (9). Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші енімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талаи етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айы-рысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның мате-риалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік хлиматты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.

Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. «Қаржылық тұрақтылықтың мәні — қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады» -деп жазады В.Т. Артеменко   мен М.В. Беллендир .

Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі -деп түсіндіреді.

Э.А. Маркарьян мен Г.ІІ. Герасименко да дәл осындай көзқараста (10). «Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі» (4) немесе «Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық түрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады» (9). Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге жіктейді:

1) пайда  болу  орнына  байланысты  —  ішкі  және сыртқы;

2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты — негізгі және негізгі емес;

3) құрылысы бойынша — қарапайым және күрделі;

4) әрекет  ету  уақыты  бойынша  —  тұрақты  және уақытша.

Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.

Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс техно-логиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылы-ғының маңызды факторларының бірі — активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнеркәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын үстаудан тұрады.

Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі — бұл қаржы ресурстарының құрамы мен қүрлымы, оларды басқарустратегиясы мен тактика-сының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі — яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? -деген қауіп туады.

Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:

• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс,   қызмет)   құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
• қорлар мен резервтерді,  олардың  құрамы  мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.

Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі зац актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.

Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу — жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады, Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі құні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісше қарағанда жақсы болуы тиіс.

Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта — облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырьш несие алушының ез қары-зын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда — қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.

Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісімшартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті төлем-дерді уақытылы және толык телей алады.

Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл — талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруа-шылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік   қызметі   арасында   байланыстырушы   қызметін атқарады.

Кәсіпорын  осы  мерзімге  дейінгі  уақытта  қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы  ресурстары  жағдайының  нарық  талаптарына  сай болуы  және  де  кәсіпорынның  дамуына  байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көи болуы — дамуға кедергі   жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мумкін.

Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:

• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері ара-сындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рацио-налды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының   келемін,   оның   өсуін (кемуін) және ағымағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік   және   салыстырмалы   көрсеткіштерін анықтау;                                         
• кәсіпорын табыстылығьш бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіш-терін, сондай-ақ   олардың   деңгейінің   өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылы-ғын ұзақ және қысқа мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.

Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынньің шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болыи табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды. жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммер-циялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіиорынның қаржылық қызметі — бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капитал-дыц көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіе. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды,   нәтижесінде   кәсіпорынның   төлеу   қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс ироцесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнын-да, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қара-жаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады:

• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және қүрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық түрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем  қабілеттілігін  және  несие қабілеттілігін талдау.

 

3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі

 

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі   қаржылық есеп беру болып табылады.

ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1) бухгалтерлік баланс;

2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;

3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарасты-рылады.

Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда гана (соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:

1) зейнетақыкы, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік  төлемдерді  есептеу,  сондай-ақ  айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;

2) қаржылық  жыл  бойы  қызметкерлердің  орташа саны 50-ден аспайды;

3) активтердің жалпы құны 60000  еселік есептік көрсеткіштен аспайды.

Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыитасуымен, екіншіден, біздін елі-міздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.

ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.

«Қаржылық есептің мақсаты — бухгалтерлік есепті» №2 «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар» деген стандартында көрсетілгендей, -бұл қолданушыны заңды тұлганың қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады (12).

Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау  үшін  қажетті  пайдалы   ақпараттарды  сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға эконо-микалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін пайдалану-шылар қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сииаттайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі ретінде сенуі тиіс.

Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.

Баланс — есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды    қызметтер    атқарады.    Біріншіден,    баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмүны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағьшдағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

Баланс ақиараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс -қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін  анықтауға мүмкіндік  береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналас-тыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгал-терлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.

1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс кәсіпорынының есепті кезеңде бақылаи, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық қүқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліи соқтырады. Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша топтастырылады. Осыньщ нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындырылган көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.

Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік — бұл яғни баланс бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйектілікпен орналасуы — яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін, демек басында баланстьщ өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады.   Осы   принцип   бойынша   активтің   қорытынды баптары ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.

Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәрежесіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.

Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады және оның екі бөлігі    мен    элементтері    де    жаңаша    сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулық-тардың   және   тәжірибе   құралдарының   авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады. Жоғары оқу   орындарында   экономикалық   мамандық   алатын студенттерге,   бизнес   мектептер   мен   экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының «Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама берілген: «Баланс   —   бұл   кәсіпорынның   белгілі   бір   құндегі қаржылық    жағдайының    кестесі    болып    табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер -бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі); пассивтер — бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс (13).

Ағылшын ғалымдары шығарған «Бухгалтерлік іске кіріспе»’ деген оқу құралында былай жазылған: Баланс -бұл белгілі бір құнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс (14).

Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:

«Активтер — бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе

Пассивтер — басқа біреуге тиісті нәрсе. «Пассив» термині таза бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді

Капитал — пассивтердің арнайы түрі.

Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырыл-ған табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады».

Әлемдік банк өңдеп шығарған «Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша нұсқаулар» оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: «Баланстық есеп — бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдггі үйымның жалпы қаржылық жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымы-мен тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер, пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы ақпараттан түрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті ме»

Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен элементтері келесідей анықталады:

«Актив дегеніміз — бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.

Пассив — бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық   табыс   алумен   байланысты   кәсіпорын ресурстарының шығынына (сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады.

Капитал — бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты».

Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр. «Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі элементтері — активтер, меншікті капитал және субъектінің міндеттемесі» болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл элементтеріне келесідей сипаттама береді.

«Активтер — бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.

Міндеттеме — бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берүшінің) пайдасына жасайтын міндеті — мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас таргу, ал несие берүшінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.

Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері» (11).

Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдеріыен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.

Баланс бухгалтерлік есептің «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі анықтаулар» №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда қажет болатын ақпарат-тармен қамтамасыз етеді.

Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екенлігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл белінген. Онда былай жазылған: «барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс» (12).

БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нүсқаулары негізінде құрастырылған (16) бухгалтерлік баланс көлденең түрде 8-кестеде көрсетілген көрсет-кіштерден түрады.

 

 

 

 

 

 

8-ші кесте

 

БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс

 

Активтер	Меншікті капитал және міндеттемелер
1	2
I.Ұзақ мерзімді активтер	I. Меншікті капитал
Негізгі құралдар :	— жарғылық капитал  — дивиденттер
— жер
—  құрылыстар         мен ғимараттар	кайта бағалау сомасы
— машиналар мен жабдыктар	— негізгі құралдардың — инвестицияның
— басқа негізгі кұралдар	резервтік капитал
— жинақталған тозуы — аякгалмаған күрделі құрылыс	бөлінбеген   табыс    (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер:	Жиьіны:
— ГҮДВИЛЛ	II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
— патенттер, тауарлық белгі-лер және басқалар	— қайтарылуы камтамасыз етілген несиелер
— материалдық емес актив-тердің амортизациясы	—  қаитарылуы  қамтамасыз  етіл-меген несиелер
Инвестициялар: —   еншілес   серіктестіктерге инвестициялар	— негізгі  шаруашылық серіктестігі мен  оның еншілес  серіктестерінің   бір-біріне   берілетін несиелері
— тәуелді  серіктестерге  ин-вестициялар
— басқадай инвестициялар	— кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш:	Жиыны:
—                                 алынуға тиісті борыштар —	III. Ағымдағы міндеттемелер
— алынған вексельдер	— қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде  пайда  болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі
	-кредиторлық борыш
— акционерлік коғамның лауазымды   тұлғаларының   дебиторлық борышы	— теленуге тиісті вексельдер және шоттар
— басқадай дебиторлық борыш
— алдағы кезең шығындары
Жиыны:	— сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар
II. Ағымдағы активтер
— тауарлы-материалдық қорлар	— салықтар бойынша борыш
— алдағы кезең шығындары	— теленуге тиісті дивиденттер
— ақша каражаттары — қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар	— непзп  шаруашылық серіктестігі      мен      оның      еншілес серіктестігі арасындағы борыш
— Дебиторлық борыш:	—   акционерлік   қоғамның   лауазымды тұлғаларына борыш
—  ағымдағы   активтерді   сатып  алуға  қажетті  аванс-тық телемдер	— басқадай несиелік борыштар
— алынуға тиіс шоттар — алынған вексельдер	— төленуге берілген шығындар
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— алдағы кезең кірістері
— Акционерлік қоғамдағы лауазымды тұлғалардың дебиторлық борышы	—   алдын   ала   қарастырылмаған жағдайға  байланысты  бөлінген төлемдер
Жиыны:	Жиыны:
Барлығы:	Барлығы:

 

 

Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып табылады.

Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жогары активтерге қарай, пас-сивтер принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.

Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:

1) ұзақ мерзімді активтер;

2) ағымдағы активтер;

3) меншікті капитал;

4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;

5) ағымдағы міндеттемелер.

 

 

3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы

 

Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент — табыс және шығын — қаржылық- шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.

Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың ең маңыздылары келесілер болып табылады:

1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін   көрсетеді.    Бұл жағдайда баланс  ақпараттары  ретроспективалық  және перспективалық талдау  мақсаттары  үшін  қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны сипатайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп   саясатына  сай   осы   кезеңде   кәсіпорын жалпы   қандай   жағдайда   тұр   деген   сүраққа   жауап береді, бірақ бұл жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді.  Бұл сұраққа жауап  беру үшн, тек қосымша мәліметтер ғана  емес,  сонымен қатар  есеп және   есеп   беруде   көрсетілмейтін   көптеген   фактор-лардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық   аралық талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз  етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және  мүмкіндігінше  көрсеткіштерге,   олардың  орташа салық және орташа прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен үқсас кәсіпорындар  тобы   бойынша  негізгі   есептік   көрсет-кіштерді ашық жариялау қажет.  Бұл  қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсһюрынның қаражаттарының   айналымы туралы мәлімет жоқ. Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады. Мысалы, екі кәсіпорынның баланстарындағы «материалдар» бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн. теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге, ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 1/12 (5/60)-ін (айлық қор), ал екінші жағдайда 1/2 (5/10), яғни жылдық түтынудың жартысын (жарты жылдық қор) қамтамасыз етеді.
5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты   толтыру   кезіндегі   шаруашылық операцияларының   жиынтығы   жазылып   отырады.   Ол кәсіпорынның есепті кезең ішіндеп мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен балакстың динамикалық баптарына қатысты, олар «материалдар», «дайын өнім», «тауарлар», «дебиторлық борыш» және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар өнім қорларының үлес салмағының   көп   болуы   мен   дебиторлық   борыштың айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда  нақты   бағасын   едәуір   дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық   әсерін   тигізуі    мүмкін.    Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объекті-лерінін құны жағынан әр түрлі жиынтықты керсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының «бағасын»  (гудвилл)  едәуір  бұрмалайды.  Бұл  кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері  мен  оны жабу  көздерінің  есептік  бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтық бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің      пайдалану   мерзімі   мен   оның   баланста көрсетілуі  қаншалықты ұзақ болса, есеитік баға мен ағымдағы  нарықтық  баға   арасындағы   айырмашылық соншалықты көп болады.
7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді.     Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және    кәсіпорынды    басқарудың    ұйымдастырушылық құрылымын   қайта   құру,   меншік   түрінің   алмасуы, қызметкердің кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау  кешенді экономикалық талдаудың тек бір ғана бөлімі  болып табылады.

Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден-бір басты көзі болып табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.

Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеи берудің басқа да нысандарының көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы   ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып  қалған  қаржылық  жағдайы  емес,   ол  капитал қозғалысы,   есепті   кезеңдегі   субъектінің   қаржылық нәтижесі   болып  табылады.   Сондықтан   кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіш-тердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді.  Батыс тәжірибесінде, балансты есеп  берудің басты нысаны ретінде  бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық, ұлы-британдық және жаңазеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс батыс   фирмалары   қызметіндегі   маңызды   керсеткіш болып табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге тырысады.

Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің №3 «Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп» стандартымен анықталады. Онда заңды тұлғаларды ретретімен құру және ұсыну мақсатында қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды, төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.

Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл белімдерге әр түрлі баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан кейінғі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты керсетуі мүмкін.

Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес келесідей түрде болады.(9шы кесте)

 

9-шы кесте

 

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп

Керсеткіштердің аты	Код	Табыстар	Шығындар (зиян)
1	2	3	4
1. Негізгі    қызметтен    алы-натын табыс	010		*
2.Сатылған өнімнің (жұмыс, қызметшің) езіндік құны	015	*
З.Жалпы табыс	020
4.Кезең шығындары:
—  жалпы  және  әкімшілік шығындар	025	*
—  пайыздарды          телеу шығындары	030	*
— сату бойынша шығыңдар	035	*
5.  Негізгі қызмет бойынша табыс (шығын)	040
6.  Негізгі     емес     қызмет бойынша табыс (шығын)	045
7. Салық салынғанға дейін-гі әдеттегі қьізметтен алынған табыс (шығын)	050
8.  Табыс салығы	055	*
9. Салық салынғаннан кейін-гі одеттегі қызметтен алынған табыс (шығын)	060
10. Тетенше жағдайлардан болатын табыс (шығын)	065
11. Таза табыс (шығын)	070

 

Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты пайдалануды, бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу барысындағы шығындар ашып көрсетілмеген. Ол тек есепті кезеңдегі қаржылық нәтиженің қалыптасуьш (таза табысты немесе зиянды) ғана көрсетеді.

Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары есепті кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау барысында есепке алыңады.

Осылайша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп, қаржылық есептің қалған екі элементі туралы — яғни табыс пен шығындар туралы мәліметтерден тұрады. ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Жарлығында, сондай-ақ ҚР-ның Ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген бухгал-терлік есеп бойынша 1996 жылы 12 қарашада №2 қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті Концептуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің көбейюін немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар -активтердың азаюын немесе ееепті кезеңдегі міндеттеме-лердің көбеюін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

Диплом жұмысы «Заңды тұлғалардың салық есебі және жиынтық жылдық табысының талдауы» тақырыбына жазылған.

Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен тұрады. Жалпы қаржылық есеп берудің маңызы қарастырылған.

Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылыкесеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.

Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылык, қызметін талдау үшін сытрқы пайдаланушылар пайдаланады.

Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылыққызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезендерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапкы) база болып табылады.

Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын кызметінің нәтижесін анык және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабактастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.

Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың маңызыдылығы ашылған. Бірінші бөлімінде жалпы бухгалтерлік есепті жүргізудің маңызды сұрақтары ашылған, сонымен қатар зерттеліп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты ашылып, негізгі көрсеткіштерінге талдауц жасалынған.

Екінші маңызды бөлімінің ішінде табыс салығы бойынша ерекше сұрақтары айқындалған.

Үшінші тарауында жиынтық жылдық табысына талдау жасалынған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 2002 жыл.
2. Бухгалтерский учет. Международные стандарты учета и финансовой отчетности»: Учебно-практическое пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2005.
3. «Дэвид Александер, Анне Бриттон, Энн Йориссен «Международные стандарты финансовой отчетности», Москва, 2005 г.
4. Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердің бухгалтер лік есебі», Алмати, 2005 ж.
5. Төлешова Г.К. «Ілгерімелі қаржылық есеп», Алматы, 2005 ж.
6. Султанова Б.Б. «Салық есері бойынша дәрістер курсы», Алматы, 2004 ж.
7. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтер лік есеп», Алмати, 2003 ж.
8. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
9. Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003
10. Өсербайұлы А., «Корпоративтік қаржы», Алматы — 2005
11. Жуйриков К.К., «Финансы предприятия в рыночной экономике», Банки Казахстана, 2001, №6
12. Үмбетәлиев А., «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы – 2002
13. «Хамле Компани Лтд» ЖШС-нің қаржылық есебіне қосымша
14. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22-сәуірдегі «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы» Заңы
15. «Хамле Компани Лтд» ЖШС-нің Жарғысы
16. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы – 2001
17. «Хамле Компани Лтд» ЖШС-нің 2003-2004 жылдардағы қаржылық есебі
18. «Ирбис» ақпараттық Агенттігінің қаржы нарығы туралы 2000-2004 жылдардағы мәліметтері
19. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 1994 жылдың 12 желтоқсаны
20. Михалева Е.В., «Факторинг операциялары: айналым қаражаттарын несиелеу мүмкіндіктері», Бухгалтер бюллетені, 2001, №15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кейіңгі кезде Қазақстанның есеп жүйесінде көптеген күрделі өзгерістер болды, және оны одан әрі жетілдіру жағдайы әлі жалғасуда. Есеп жүйесінде жаңа мүлік түрлері мен міндеттемелері, сондай-ақ жаңа шаруашылық операциялары пайда болды. Шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп аясы біршама артып келеді. Шаруашылық жүргізуші субъектісі есепті жүргізу техникасын, нысанын, әдістемесін әрекет етіп тұрған заңға және Халықаралық стандарт жүйесіне сәйкестендіріп,сондай-ақ сала ерекшелігін ескеріп өздерінің есеп саясатын қалыптастыруына болады. Сонымен қоса, шаруашылық субъектісі өздерінің өндіріс запастарын бағалаудың әдістерін және өнімнің өзіндік құнын есептеудің тәсілдерін таңдау құқығына да ие. Осы және басқа да өзгерістер бухгалтерлік есеп берудің жүйесі де біршама мәнді өзгерістер әкелді. Оның құрамы, мазмұны халықаралық есепке жақындатылады, сонымен қоса есеп берудің мәліметіне, кез келген тұтынушылар пайдалана алатын болады.

Бухгалтерлік есептің анықтылығы және тәртіпке салынған жұмыс көп жағдайда субъектісінің экономикалық жағдайына бюджетке жасалатын төлемінің уақыты мен мөлшеріне және сатып алушылармен есеп айырысуына әсер етеді.

Бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басты назары кез келген субъектінің төлем қабілеттілігін, өтімділік активтерінің үлес салмағын анықтауға қарай ығысқан сияқты. Сондықтан біз есеп жүйесінің ең басты бір бөлігі ретінде салық есебі және жиынтық жылдық табысын талдау дипломдық жұмыс ретінде таңдадық. Өйткені оның көмегімен кәсіпорынның бүгінгісі келешегі жан-жақты сипатталады.

Дипломдық жұмыс негізінен үш тараудан тұрады. Оның бірінші тарауда Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің даму қарқыны және зерттелетін кәсіпорынның (ЫРЫСТЫ-АПВЖЗ АҚ) техникалық-экономикалық көрсеткіштері және оның жасаған есеп саясаты мен салық есебі жан-жақты сипатталады.

Екінші тарауда кәсіпорынның салық есебі толығымен ашылып, бухгалтерлік есеп беруді жасаудың кейбір ерекшеліктері көрсетіледі.

Ал үшінші тарауда қаржылық есеп беру жүйесін талдаудың және оның аудитін жасаудың әдістемесі келтірілген. Тап осы таруда қаржылық есеп берудің жетілдірудің жолдары ұсынылған.

Мен дипломдық жұмысты жазу үшін жоғарыдағы аталған кәсіпорынның кейіңгі екі жылдық (2004-2005 ж.) мәліметін және есеп саясатын, түсініктеме жазбасын пайдаландық.

Кәсіпорын негізінен жолаушылар тасымалдайтын вагондарды жөндеумен айналысады. Кәсіпорын өзінің қаржылық есеп беру мәліметтерін, тек басқарма органдарының рұқсатымен ғана жария ете алады.

Сонымен, есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау – есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың, құнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық көзі де болып табылады. Есеп берудің мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік төлемдерінің дер кезінде, әрі толық деңгейінде төленуін қадағалау жасау үшін пайдаланады.

Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын талаптардың ең бастысы.

Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есепа ьеруге қойылатын талаптардың екінші деңгейіндегісі болып табылады.

Зерттеп отырған кәсіпорынның аты Алматы пайдалану және вагондар жөндеу зауыты (АПВЖЗ) . Аталған зауыт вагондарды жөндеп,  олардың бірқалыпты жұмыс істеуін сақтап отыруға арналған. Жолаушы тасымалдайтын вагондарға жөндеу жұмысының барлық түрін, атап айтқанда , деполық жөндеу (ДЖ) , бірінші және екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ вагондарды толық калпына келтіру жұмыстарын жүргізеді.

 

Сонымен қатар 2004 жылы бойынша вагондар аралық жөндеуге 82 рет соның ішіңде 39 рет 949,5 сағат жөндеу депосының кінәсі болған. Жөндеуге тұрған жарамсыз вагондар жоспар бойынща 14.6%. орындалғаны 13,3% яғни 3,7% артық болуы себебі вагондардың жөндеуде циклдан тыс күрделі жөндеуде көп тұруы және вагондардың барлығы кенерген қызмет уақыты өткен.

 

1-ші кестеде еңбек көрсеткіштеріне талдау жасалынған.

 

1 кесте

 

ЕҢБЕК КӨРСЕТКІШТЕРІ.

Көрсеткіш атауы	өлшем бірлігі	2005 жыл	2004 жыл		ҚОРЫТЫНДЫ
			жоспар	орын-далуы	жоспар-мен	өткен жылмен
Жұмысшылар саны барлығы	адам	348	370	353	-17	5
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	83127	109923	100657	-9266	17530
Соның ішінде тізімде жоқ	*	406		142	142	-264
Ақшалай төлемдер	*	2362	1160	1143	-17	-1219
Еңбек ақы төлеу қаржысы		85489	111083	101800	-9283	16311
Орташа жалақы	теңге	19906	24757	23762	-995	3856
Жұмыс келемі жүйеге келтірілген		.608.342	692,003	685,141	99	112,6
Еңбек өнімділігі
Локомотив жөндеуге қатысатын жұмысшылар барлығы	адам	148	176	160	-16	12
Соның ішінде жөндеушіле		120	149	133	-16	13
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	33457	50074	43043	-7031	9586
Соның ішінде жөндеушіле	м.теңге	27877	42794	36070	-6724	8193
Орташа жалақы	теңге	18838	23709	22418	-1291	3580
Соның ішінде жөндеушілер		19359	23934	22600	-1334	3241
Әкімшілік басқару қызмет	адам	12	12	12	0	0
Еңбек ақы төлеу қаржысы	м.теңге	6619	6714	7474	760	855
Орташа жалақы	теңге	45965	46625	51903	5278	5938

Еңбек ақы телеу қаржысы жоспарланған мөлшерден 9266 м.теңге үнемделуінің негізгі себебі жоспарланған мөлшерден адам санының 17-адамға кем болуынан 5050 м.теңге үнемделуі керек ,(24757х 17х12=5050м.теңге),сонымен қатар орта-ша жалақының жоспарланған мөлшерден (24757-23762=278 теңге) – 278 теңге кем болуынан еңбекақы қоры 1177 м.теңге үнемделген.(278x353x12=1177м.теңге) Жұмысшылардың ақысыз демалысқа шығуынан 1485 м.теңге үнемделген

5 адам х 24757 теңге = 1485 м.теңге

Әкімшілік басқару қызметкерлерінің еңбек ақы қаржысының жоспарланған мөлшерден 760м.теңге артық жұмсалуының, орташа жалақының 5278 теңге көбеюінің негізгі себебі 2004 жылы әкімшілік басқару қызметкерлеріне 679 м.теңге сыйақы төленген.

 

Кәсіпорын қаржы есептемесінің 12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандарттың негізгі ережесіне сәйкес аяқталған операциялардың салыққа қатысты салдарын осы оқиғаның өзін қалай ескеретін болса, тура солай ескеруі керек.

12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандарттың мақсаты — есептік кезенде аяқталган барлық операциялардың ағымдағы және келешектегі салық тиімділігін тану болып табылады.

Есептік кезең бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет нәтижелері мен есептік кезең бойынша аяқталған операциялардың салыққа қатысты салдары туралы мәліметтердің қажеттілігі мерзімі ұзартылған салық төлемдерінің әдістемесін қолдануды талап етеді.

12 «Пайдаға салынатын салық» ҚЕХС-ның ескі нұскасы бойынша салықтың тиімділігі есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстың кұрамында танылған операциялар бойынша ғана анықталатын.

Жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табысты танудың ережесі қаржы есептемесінде және салық салуда әр түрлі болғандықтан кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс табатын салық салынғанға дейінгі есептік табыс пен декларация бойынша салық салынатын табыс арасындағы тұрақты және уақытша айырмашылықтар анықталады.

Әрі осыған орай уақытша айырмашылыққа тән салық әсерінің есеп айырысуы жүргізіледі. Бұл жағдайда уақытша айырмашылық қаржы есептемесі мен салық салу мақсаты үшін бір мезгілде жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың танылмайтыны секілді факторлардан туындайды.

Әрі мерзімі ұзартылған табыс салығы салық заңының талаптарына сәйкес қалыптасатын салық салынатын табыстың шамасы мен стандарты бойынша анықталатын салық салынғанға дейінгі таза табыстың арасындағы уақытша айырмашылықтың салық әсерінің шамасын бейнелейді.

Уақытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін кірістер мен шығыстардың жекелеген баптары танылатын есептік кезеңнің осы баптардың салық салудың мақсаты үшін танылатын есептік кезеңмен сәйкеспеуі нәтижесінде пайда болады.

Мәселенен, жұмсалған шығыстардың бір бөлігі ағымдағы есептік кезеңдегі салық салынатын табысты анықтау барысында бухгалтерлік есепте толық шегеруге жатқызылмайды.

Алайда, келешекте бухгалтерлік есептегі жұмсалған шығыстар салықтық есепте шегеріледі, бұл арадағы айырмашылық -тек тану уақытында ғана болып тұр. Сондықтан да бюджетке тиісті ағымдағы салық міндеттемесінің шамасы салық салынатын табыстың сомасына карай анықталатын фактіге қарамастан табыс салығы бойынша шығыстарды анықтауда есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың барлық сомасының салықтық әсерін анықтап алу қажет.

Әрі-беріден соң ағымдағы есептік кезеқде аяқталган операциялардың бәрі бірдей кірістер мен шығыстар есебінің транзиттік баптарын өзгерте бермейді. Аванспен алынған табыс немесе аванспен төленген шығыс секілді операцияларда және ағымдағы есептік кезенде баланс шоттарында өзгеріске әкелетін, ал келешекте кірістер мен шығыстар құрамында танылатын басқа да операциялар бар. 12 ҚЕХС-тың жаңа нұсқасының талаптарына сәйкес табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстарды, сондай-ақ мерзімі ұзартылған шығыстарды да аныктау қажет.

Табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстар салық заңының ережесіне сәйкес салық есебінің ережесі бойынша анықталатын салық салынатын табыстың сомасына қарай есептеледі. Ал, табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылған шығыстар құндарының өтелуі немесе орны толтырылуы келешекте салықтық салдарға әкеп соқтыратын активтер мен міндеттемелердің баланстық баптарының шамасына қарай анықталады. Алайда, сыртқы пайдаланушыға ағымдағы есептік кезенде аяқталған барлық, операциялардың келешектегі салықтық салдары туралы ақпарат маңызды, ойткені келешекте актив құндарының орнын толтыру немесе міндеттемелерді өтеу шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы нәтижелеріне өз әсерін тигізеді және осыған орай табыс салығы бойынша шығыстарға да әсер етпек.

Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылған операциялардың салықтық салдары табыс салығының ағымдағы шығыстар бабы бойынша кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде көрініс табуы керек. Бухгалтерлік баланста тікелей танылған операциялардың салықтық салдары мерзімі ұзартылған салық талабының немесе мерзімі ұзартылған салық міндеттемесінің бабы бойынша бух-галтерлік баланста тікелей көрініс табуы қажет.

Осыған орай, стандарт қаржы есептемесінде операциялар мен оқиғалардың танылуы мен көрініс табуы бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге осы операциялар мен оқиғалардың салықтық салдарын да анықтап береді. Есеп беруде операциялар мен оқиғалардың салықтық салдары қандай жолмен және қандай формада танылып, көрініс табуы қажет дейтін сұрақ туады.

Егер операциялар мен оқиғалар кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылып, бейнеленетін болса, онда осы операциялардың салықтық салдары да табыс салығы бойынша шығыстар формасында кірістер мен шығыстар туралы есепті беруде танылуы қажет.

Егер операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік баланста танылып, көрініс табатын болса, онда олардың салықтық салдары да бухгалтерлік баланста танылын, көрініс табуы қажет. Бірақ, қандай формада?

Мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелерінің формасында болуы тиіс. Стандартқа салық активтері мен салық міндеттемелері, активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық базасы деген ұғымдар енгізілген.

Қандай мақсатпен енгізілді? Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде алынған табыстар мен жұмсалған шығыстарды танумен қатар бір мезгілде осы операциялардыц салықтық салдары табыс салығы бойынша есептелген шығыстар түрінде танылуы керек.

Әрі осыған орай, егер операциялар мен оқиғалар бухгалгерлік баланстағы активтердің немесе міндеттемелердің құрамында көрініс табатын болса, осы операциялар мен мәмілелердің салықтық салдары да мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері түрінде бухгалтерлік баланста көрініс табуы тиіс. Стандарттың мақсаты -пайдаға (корпорациялық табыс салығына) салынатын салықтың есеп ретінде анықтау болып табылады.

Стандарт каржы есептемесінде ағымдағы тану және бейнелеу бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге келешекте активтердің (міндеттемелердің) баланстық құнын өтеудің нәтижесінде пайда болатын болашақтағы салықтық салдарын да анықтап береді.

Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер — бұл келешекте кәсіпорын алуы тиіс әрі салық салынатын табысты қосылуы тиіс, болжалды арттырылуы немесе кемілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық пайда. Келешекте салықтық салдары болмайтын активтер мен міндеттемелер — бұл болашақта кәсіпорын алуы тиіс, алайда салық салынатын табысты анықтауда қосылмайтын, болжалды арттырылуы немесе кемітілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық пайда.

Әрі осыған орай, бухгалтерлік және салық есептерінде операцияның салықтық салдарын уақыттан тыс танудың рет-тәртібі айрықшалап көрсетіледі. Нәтижесінде активтер мен міндеттемелерге бекітілген экономикалық пайда жүзеге асады.

Қаржы есептемесінде (бухгалтерлік баланста) ескерілген активтер мен міндеттемелер келешектегі қаржы есептемесінде (пайда мен залал туралы есеп беруде) танылуы тиіс мерзімі ұзартылған экономикалық пайданы білдіреді.

Осыған орай, бухгалтерлік баланстың (активтер мен міндеттемелер) осы баптарының кірістер мен шығыстар (табыс пен залал) туралы есеп берудің құрамында танылу ретіне қарай бухгалтерлік есепте және салықтық есепте уақытша айырмашылық пайда болады.

Нақты стандарттың мақсаты мынада: қаржы есептемесін (бухгалтерлік балансты) жасау барысында бухгалтерлік есепте танудың реттәртібін анықтау әрі активтердің баланстық құнының орнын толтыру немесе міндеттемелердің баланстық құнын отёу нәтижесінде келешектегі болжалды салық әсерін бейнелейтін мерзімі ұзартылган салық активтерін және мерзімі ұзартылган салық міндеттемелерін жеке баланс баптары ретінде көрсету.

Әрбір есептік кезеңде қаржы есептемесінде мерзімі ұзартылған активтерді және мерзімі ұзартылған міндеттемелерді бухгалтерлік баланстың құрамында көрсету қажет.

Бұл сыртқы пайдаланушының келешекте активтердің (мін-деттемелердің) баланстық құнының орны толтырылуы (өтелуі) нәтижесінде пайда болатын болашақтағы салық әсерінің сомасы қандай болатынын анықтай алуы үшін қажет.

Яғни, активтердің (міндеттемелердің) баланстық құндарының орнын толтыру (етеу) нәтижесінде болжанатын корпорациялык табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысуға келешектегі жиынтық әсері қандай?

Әрі-беріден соң активтер — бұл келешекте экономикалық пайда беретін ресурстарды, ал бүгінгі танда бухгалтерлік баланста капиталдандырылған шығындарды білдіретіндіктен, осыған орай пайдаланушының мынаны білгені дұрыс: бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капиталдандырылған шығыстардың қандай бөлігінің орны толтырылды, яғни қандай бөлігі есептік (бухгалтерлік) және салық салынатын табысты анық-тауда танылды?

Ал, капиталдандырылған шығынның қай бөлігінің келешекте бухгалтерлік баланстың активтер құрамында салық салынатын табысты анықтау барысында орны толтырылады?

Міндеттемелер — бұл өтелуі келешектегі экономикалық пай-даны қамтитын ресурстарды кемітуге әкеп соқтыратын берешек болғандықтан, сыртқы пайдаланушы капиталдандырылғанның қай бөлігі кірістердің міндеттемелер бөлігінде өтелетін, яғни салық салынатын табысты анықтау барысында таиылатынын білгені дұрыс?

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс таппаған, алайда бухгалтерлік баланстың жеке баптары ретінде танылған операциялардың салықтық салдарын анықтау мақсатында активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық базасы секілді категориялар енгізілген.

Алдында айтылып кеткендей, 12 «Пайдаға салынатын салық» атты халықаралық стандартқа «Актив пен міндеттеменін, салық базасы» ұғымы енген.

Активтің немесе міндеттеменің салық базасы — бұл салық салудың мақсаты үшін активті немесе міндеттемені ескеретін сома.

Бұрын салық салудың мақсаты тұргысынан актив немесе міндеттеме ескерілмеген болатын әрі талданбай келді.

Осыған орай, бухгалтерлік баланста көрініс тапқан актив сомасы келешектегі салықтық салдарды есептеу барысында осы активтің салықтық базасы түрғысынан талдануы керек.

Ескерілген активтің бұл шамасы одан ары салық салудың базасына қызмет етеді, дәлірек айтқанда, салық салынатын табыстың сомасына әсерін тигізеді.

Активтің салық базасы — бұл кәсіпорын активтің баланстық құнының орнын толтырғаішан кейін ғана алатын, кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу мақсатында шегерілетін шама.

Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын болса, онда активтің салық базасы оның баланстық құнына теңеседі. Яғни, бұл болашақта салық салынатын табыс сомасын кемітуі ықтимал активтердің бухгалтерлік балансында ескерілетін шама. Бұл салық салынатын табысты анықтау барысында шегеруге жататын активтің құны.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер аяқталған барлық операциялар мен мәмілелер кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруді және бухгалтерлік балансты өзгертудің мына тұрпаттарының көмегімен олардың есеп объекті-леріне әсер ететін сипаты бойынша бухгалтерлік баланста сипатталуы және тіркелуі керек:

• Плюс активтер, минус активтер (+ А — А);
• Плюс пассивтер, минус пассивтер (+ П — П);
• Плюс активтер, плюс пассивтер (+ А + П);
• Минус активтер, минус пассивтер (- А, — П);
• Плюс активтер, плюс табыс (+ А + Т);
• Плюс шығыстар, активтер минус (+ Ш — А);
• Плюс шығыстар, плюс міндеттеме (+ Ш + М);
• Плюс табыс, минус міндеттеме (+ Т — М).

4 кестеде шаруашылық субъектілердің келешектегі салықтық салдары көрсетәлген

4-кесте

Келешектегі салықтық салдарының сипаты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұрпаттары

 

 

 

БИЗНЕСТІ САТЬШ АЛУ ӘДІСІМЕН БІРІКТІРУ

Қаржы есептемесі кезінде сатып алынған компанияның ың-ғайластырылған активтері әділ құн бойынша бағаланады.

Егер де ыңғайластырылған активтердің баланстық құны осы активтің салық базасы ауқымынан көп болып, әділ құн бойынша бағаланста және бұрынғы қожайынның шығарған шығынының тарихи құны бойынша айқындалса, онда бұл уакытша айырманың шегерілуінің туындауына әкеліп соқтырады.

Бизнесті сатып алу әдісімен біріктіру кезіндегі шегерілімді уақытша айырманың активтерге қатынасы — бұл уақытша теріс айырма. Әрине, ол алдағы кездегі болашақ салық салыну табысының аз мөлшерінің көбеюіне. болашақта бухгалтерлік табыстарды әкеледі.

Егер әділ құн бойыпша бағаланған, ыңғайластырылған активтердің баланстық құны осы активтің салық базасынан кем болып, бұрынғы кожайынның шыққан шығынының тарихи құны бойынша белгіленсе, онда бұл салық салымының уақытша айырмасының туындауына әкеліп соқтырады. Бизнесті сатып алып біріктіру әдісі кезінде активтерге қатысты салық салымының уақытша айырмасы — уақытша жағымды айырмасы болып табылады.

Сонымен қатар, болашақта бухгалтерлік (есепті) табыстың көбеюінен болашақтағы салық салынатын табыстың ұлғаюына әкеледі.

Уақытша айырмадан шегеріліп алынған салық әсері осы жағдайда «Кейінге қалдырылған салық талаптары» бабы бойынша активтердің құрамында деп, — саналады. Салық салымдарының уақытша айырмасы болатын салық әсері «Кейінге қалдырылған міндеттемелер» бабы бойынша міндеттемелер құрамында болып саналады.

 

5-ші сүрет. Бухгалтерлік табыстың қалыптасуы

6-шы сүрет Салық салынатын табыстың қалыптасуы

 

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі   қаржылық есеп беру болып табылады.

ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1) бухгалтерлік баланс;

2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;

3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарасты-рылады.

Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады және оның екі бөлігі    мен    элементтері    де    жаңаша    сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулық-тардың   және   тәжірибе   құралдарының   авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады. Жоғары оқу   орындарында   экономикалық   мамандық   алатын студенттерге,   бизнес   мектептер   мен   экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының «Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама берілген: «Баланс   —   бұл   кәсіпорынның   белгілі   бір   құндегі қаржылық    жағдайының    кестесі    болып    табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер -бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі); пассивтер — бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс (13).

 

Баланс бухгалтерлік есептің «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі анықтаулар» №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда қажет болатын ақпарат-тармен қамтамасыз етеді.

Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екенлігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл белінген. Онда былай жазылған: «барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс» (12).

БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нүсқаулары негізінде құрастырылған (16) бухгалтерлік баланс көлденең түрде 8-кестеде көрсетілген көрсет-кіштерден түрады.

 

 

 

 

 

 

8-ші кесте

 

БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс

 

Активтер	Меншікті капитал және міндеттемелер
1	2
I.Ұзақ мерзімді активтер	I. Меншікті капитал
Негізгі құралдар :	— жарғылық капитал  — дивиденттер
— жер
—  құрылыстар         мен ғимараттар	кайта бағалау сомасы
— машиналар мен жабдыктар	— негізгі құралдардың — инвестицияның
— басқа негізгі кұралдар	резервтік капитал
— жинақталған тозуы — аякгалмаған күрделі құрылыс	бөлінбеген   табыс    (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер:	Жиьіны:
— ГҮДВИЛЛ	II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
— патенттер, тауарлық белгі-лер және басқалар	— қайтарылуы камтамасыз етілген несиелер
— материалдық емес актив-тердің амортизациясы	—  қаитарылуы  қамтамасыз  етіл-меген несиелер
Инвестициялар: —   еншілес   серіктестіктерге инвестициялар	— негізгі  шаруашылық серіктестігі мен  оның еншілес  серіктестерінің   бір-біріне   берілетін несиелері
— тәуелді  серіктестерге  ин-вестициялар
— басқадай инвестициялар	— кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш:	Жиыны:
—                                 алынуға тиісті борыштар —	III. Ағымдағы міндеттемелер
— алынған вексельдер	— қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде  пайда  болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі
	-кредиторлық борыш
— акционерлік коғамның лауазымды   тұлғаларының   дебиторлық борышы	— теленуге тиісті вексельдер және шоттар
— басқадай дебиторлық борыш
— алдағы кезең шығындары
Жиыны:	— сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар
II. Ағымдағы активтер
— тауарлы-материалдық қорлар	— салықтар бойынша борыш
— алдағы кезең шығындары	— теленуге тиісті дивиденттер
— ақша каражаттары — қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар	— непзп  шаруашылық серіктестігі      мен      оның      еншілес серіктестігі арасындағы борыш
— Дебиторлық борыш:	—   акционерлік   қоғамның   лауазымды тұлғаларына борыш
—  ағымдағы   активтерді   сатып  алуға  қажетті  аванс-тық телемдер	— басқадай несиелік борыштар
— алынуға тиіс шоттар — алынған вексельдер	— төленуге берілген шығындар
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— алдағы кезең кірістері
— Акционерлік қоғамдағы лауазымды тұлғалардың дебиторлық борышы	—   алдын   ала   қарастырылмаған жағдайға  байланысты  бөлінген төлемдер
Жиыны:	Жиыны:
Барлығы:	Барлығы:

 

 

Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып табылады.

Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жогары активтерге қарай, пас-сивтер принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.

Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:

1) ұзақ мерзімді активтер;

2) ағымдағы активтер;

3) меншікті капитал;

4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;

5) ағымдағы міндеттемелер.

Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды, төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.

Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл белімдерге әр түрлі баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан кейінғі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты керсетуі мүмкін.

Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес келесідей түрде болады.(9шы кесте)

 

 

 

9-шы кесте

 

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп

Керсеткіштердің аты	Код	Табыстар	Шығындар (зиян)
1	2	3	4
1. Негізгі    қызметтен    алы-натын табыс	010		*
2.Сатылған өнімнің (жұмыс, қызметшің) езіндік құны	015	*
З.Жалпы табыс	020
4.Кезең шығындары:
—  жалпы  және  әкімшілік шығындар	025	*
—  пайыздарды          телеу шығындары	030	*
— сату бойынша шығыңдар	035	*
5.  Негізгі қызмет бойынша табыс (шығын)	040
6.  Негізгі     емес     қызмет бойынша табыс (шығын)	045
7. Салық салынғанға дейін-гі әдеттегі қьізметтен алынған табыс (шығын)	050
8.  Табыс салығы	055	*
9. Салық салынғаннан кейін-гі одеттегі қызметтен алынған табыс (шығын)	060
10. Тетенше жағдайлардан болатын табыс (шығын)	065
11. Таза табыс (шығын)	070

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-ші кестеде еңбек көрсеткіштеріне талдау жасалынған.

 

1 кесте

 

ЕҢБЕК КӨРСЕТКІШТЕРІ.

Көрсеткіш атауы	өлшем бірлігі	2005 жыл	2004 жыл		ҚОРЫТЫНДЫ
			жоспар	орын-далуы	жоспар-мен	өткен жылмен
Жұмысшылар саны барлығы	адам	348	370	353	-17	5
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	83127	109923	100657	-9266	17530
Соның ішінде тізімде жоқ	*	406		142	142	-264
Ақшалай төлемдер	*	2362	1160	1143	-17	-1219
Еңбек ақы төлеу қаржысы		85489	111083	101800	-9283	16311
Орташа жалақы	теңге	19906	24757	23762	-995	3856
Жұмыс келемі жүйеге келтірілген		.608.342	692,003	685,141	99	112,6
Еңбек өнімділігі
Локомотив жөндеуге қатысатын жұмысшылар барлығы	адам	148	176	160	-16	12
Соның ішінде жөндеушіле		120	149	133	-16	13
Еңбек ақы төлеу қаржысь	м.теңге	33457	50074	43043	-7031	9586
Соның ішінде жөндеушіле	м.теңге	27877	42794	36070	-6724	8193
Орташа жалақы	теңге	18838	23709	22418	-1291	3580
Соның ішінде жөндеушілер		19359	23934	22600	-1334	3241
Әкімшілік басқару қызмет	адам	12	12	12	0	0
Еңбек ақы төлеу қаржысы	м.теңге	6619	6714	7474	760	855
Орташа жалақы	теңге	45965	46625	51903	5278	5938

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-кесте

Келешектегі салықтық салдарының сипаты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұрпаттары

 

 

 

 

5-ші сүрет. Бухгалтерлік табыстың қалыптасуы

6-шы сүрет Салық салынатын табыстың қалыптасуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-ші кесте

 

БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс

 

Активтер	Меншікті капитал және міндеттемелер
1	2
I.Ұзақ мерзімді активтер	I. Меншікті капитал
Негізгі құралдар :	— жарғылық капитал  — дивиденттер
— жер
—  құрылыстар         мен ғимараттар	кайта бағалау сомасы
— машиналар мен жабдыктар	— негізгі құралдардың — инвестицияның
— басқа негізгі кұралдар	резервтік капитал
— жинақталған тозуы — аякгалмаған күрделі құрылыс	бөлінбеген   табыс    (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер:	Жиьіны:
— ГҮДВИЛЛ	II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
— патенттер, тауарлық белгі-лер және басқалар	— қайтарылуы камтамасыз етілген несиелер
— материалдық емес актив-тердің амортизациясы	—  қаитарылуы  қамтамасыз  етіл-меген несиелер
Инвестициялар: —   еншілес   серіктестіктерге инвестициялар	— негізгі  шаруашылық серіктестігі мен  оның еншілес  серіктестерінің   бір-біріне   берілетін несиелері
— тәуелді  серіктестерге  ин-вестициялар
— басқадай инвестициялар	— кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш:	Жиыны:
—                                 алынуға тиісті борыштар —	III. Ағымдағы міндеттемелер
— алынған вексельдер	— қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде  пайда  болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі
	-кредиторлық борыш
— акционерлік коғамның лауазымды   тұлғаларының   дебиторлық борышы	— теленуге тиісті вексельдер және шоттар
— басқадай дебиторлық борыш
— алдағы кезең шығындары
Жиыны:	— сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар
II. Ағымдағы активтер
— тауарлы-материалдық қорлар	— салықтар бойынша борыш
— алдағы кезең шығындары	— теленуге тиісті дивиденттер
— ақша каражаттары — қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар	— непзп  шаруашылық серіктестігі      мен      оның      еншілес серіктестігі арасындағы борыш
— Дебиторлық борыш:	—   акционерлік   қоғамның   лауазымды тұлғаларына борыш
—  ағымдағы   активтерді   сатып  алуға  қажетті  аванс-тық телемдер	— басқадай несиелік борыштар
— алынуға тиіс шоттар — алынған вексельдер	— төленуге берілген шығындар
— ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық серік-тестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш	— алдағы кезең кірістері
— Акционерлік қоғамдағы лауазымды тұлғалардың дебиторлық борышы	—   алдын   ала   қарастырылмаған жағдайға  байланысты  бөлінген төлемдер
Жиыны:	Жиыны:
Барлығы:	Барлығы:

 

 

 

9-шы кесте

 

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп

Керсеткіштердің аты	Код	Табыстар	Шығындар (зиян)
1	2	3	4
1. Негізгі    қызметтен    алы-натын табыс	010		*
2.Сатылған өнімнің (жұмыс, қызметшің) езіндік құны	015	*
З.Жалпы табыс	020
4.Кезең шығындары:
—  жалпы  және  әкімшілік шығындар	025	*
—  пайыздарды          телеу шығындары	030	*
— сату бойынша шығыңдар	035	*
5.  Негізгі қызмет бойынша табыс (шығын)	040
6.  Негізгі     емес     қызмет бойынша табыс (шығын)	045
7. Салық салынғанға дейін-гі әдеттегі қьізметтен алынған табыс (шығын)	050
8.  Табыс салығы	055	*
9. Салық салынғаннан кейін-гі одеттегі қызметтен алынған табыс (шығын)	060
10. Тетенше жағдайлардан болатын табыс (шығын)	065
11. Таза табыс (шығын)	070