Дипломдық жұмыс: Қатты дәнділіктегі бидайдың құрылымдық-механикалық қасиеттері

                                             Мазмұны

 

Кіріспе

I Әдебиет шолу.

1.1. Дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттері.

1.2. Дәннің серпімді-созылымдылық және мықтылық қасиеттері.

1.3. Дәннің микроқаттылығы.

1.4. Бидайдың қаттыдәнділігі.

1.5. Стандарттаудың ролі.

1.6. Жұмыстың мақсаты және оның шешімі.

II Зерттеу обьектілері мен зерттеу әдістері.

2.1. Зерттеу обьектілері.

2.2. Зерттеу әдістері.

III Әртүрлі қатты дәнділіктегі бидайдың құрылымдық-механикалық қасиеттері.

3.1. Зерттелетін бидай үлгілерінің сипаттамалық көрсеткіштері.

3.2. Әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың микроқұрылымы және химиялық құрамы.

3.3. Зерттелетін бидай үлгілерінің механикалық қасиеттеріне ылғалдылық пен температураның әсері.

3.4. Әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың анатомиялық бөліктерінің микроқаттылығы.

3.5. Әртүрлі факторлардың дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттері әсері.

3.6. Қорытынды

IV Арнайы бөлім. Бидайды суық кондиционерлеу.

V Техно-химиялық бақылау.

VI Еңбекті қорғау, қауіпсіздік техникасы, өнеркәсіп санитариясы және өртке қарсы техника.

VII Экология.

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Бидай дәні биологиялық жүйе болып табылады. Ол анатомиялық бөлшектерінің күрделі құрылысымен және микроқұрылымымен, ал сыртқы түрі бойынша – дақылдардың әрбір тобы үшін ерекше болып келетін пішінімен ерекшеленеді. Химиялық заттар дәннің анатомиялық бөліктері мен қимасы бойынша өте-мөте бірқалыпсыз бөлінген. Биологиялық маңызды қосылыстар (витаминдер, ақуыздар, ферменттер) ең алдымен ұрықта және  қалыпты дәнде клеткалары өмірге қабілеттілігін сақтап қалатын алейрон қабатында шоғырланған; эндоспермнің түпкіріне тереңдеген сайын осы қосылыстардың үлесі біртіндеп төмендей береді.

Тотықтары дәнді жаққан кезде күл түзетін органикалық емес  заттардың, сонымен бірге жоғары нәрлілікке ие, әрі сондықтан дәннің өсіп-өнуінің ерте кезеңдерінде-ақ ұрықтың қалыпты дамуы үшін өте-мөте қажет липидтердің бөлінуі де осындай заңдылыққа бағынған.

Тірі организмдер үшін олардың жағдайының, күйінің факторлардың көптеген санына және көптеген ішкі өзара байланыстарға тәуелділігі тән болып табылады.

Дәннің күйін анықтайтын негізгі факторлар болып оның ылғал мөлшері және температурасы, сонымен қатар олардың шамаларының қоршаған орта күйінің параметрлерімен анықталатын тепе-теңдік мәндерінен ауытқу дәрежесі табылады.

Бидай, оның қасиеттері және сақтау мен өңдеу ерекшеліктері туралы ғылымның көп ғасырлық тарихы бар. Әсіресе ол ғылым ХХ ғасырда қауырт даму алды, бұған ең алдымен дәл ғылымдардың жан-жақты дамуы және осының негізінде нақты материалдарды зерттеу әдістерінің жетілдірілуі мен дәлдігінің артуы себепші болды. Дәнді бағалау, оның технологиялық ерекшеліктерін танып білу, сақталу және өңделу жағдайларын, сондай-ақ режимін анықтау үшін қасиеттер, сапа, сапа көрсеткіштері, сапаның бірлі-жарым көрсеткіші, сапаның кешенді көрсеткіші, сапаның базалық көрсеткіші, сапа деңгейі, ақыр соңында, күйі түсініктері қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I Әдеби шолу 

 

1.1.Дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттері.

 

         Ұн тарту технологиясында дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттері ұн тарту процестеріне әсерін тигізеді. Осы орайда эндоспермнен қабықшалары және дәнің басқа қосымша бөліктерін ажырату процесі тиімді болғаны және барлық операцияларды жүргізуге кететін шығындарды азайту, сапа көрсеткіштері жақсы ұн шығымын алу көзделеді.

Ұн тарту технологиясында қабықшалардың майдалануын төмендету үшін созылымдылық қасиетін күшейтеді, микро және макросызықтар әсерінен эндосперм мықтылығын төмендетеді, сонымен қатар анатомиялық бөлшектер арасындағы байланыс дәрежелерін төмендетеді.

Бидайдың құрылымдық – механикалық қасиеттері дәннің құрылымдық ерекшеліктерін оның механикалық әсерлерге деген реакциясымен байланыстырады. Олар ұнтақтау процестерін және дәннің қауыздалуын, жарманың қырғылануын, жарма өнімдерінің сапасы мен шығымын, сонымен қатар осы операцияларға кеткен энергия шығынын анықтайды.

Қатты денелер механикасына, мықтылық теориясына, созылымдылық теориясына, реалогиясына, физика – химиялық теорияларына сәйкес оларды бағалау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады.

Материалдың механикалық қасиеттерінің негізгі көрсеткіштері болып мықтылық, кермектік және қаттылық табылады. Дәнге микроқаттылық қабылданған. Қатты дәннің құрылымдық – механикалық қасиеті көрсеткішін бағалау үшін шетелдерде қолданылатын әдістердің маңызы зор.

Дән касиетін зерттеудегі мәліметтердің практикалық маңыздылығымен байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді [1,2].

Әдебиеттерде дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттерінің беріктілік көрсеткіші толығырақ қарастырылған. Осы саладағы алғашқы жұмыс П.М.Афанасьевке тиесілі. 1935 жылы қысылу деформациясы кезіндегі ылғалдылықтың әсерін зерттей отырып, Пэнс әр түрлі сұрыптардың беріктігіндегі айырмашылық 50%-ға жететіндігін тапты. Алайда осы нәтижеге өлшемдік әсер белгілі бір ықпалын тигізді, бұл әсерге сәйкес, дәннің өлшемдері азайған сайын, дәннің беріктігі арта түседі [3,4].

Жекелеген дәндердің беріктігін Н.В.Врасский [5,6] егжей-тегжейлі зерттеді, ол дәнді бұзу үшін серпімді (пружиналы) динамометрді қолданды. Әсіресе қатты бидайдың екі сұрыбы және жұмсақ бидайдың төрт сұрыбы ерекше мұқият зерттелді; барлығы бидайдың 20 сұрыбы сыналды.

Н.В.Врасский [7,8] ылғалдылық өскен сайын дәннің бұзуға қарсылық көрсетуі төмендей беретіндігін анықтады (1-кесте). Дәннің беріктігі сонымен қатар дәннің шынылығына (ол артқан сайын беріктік арта түседі), сұрыптық ерекшеліктеріне және геометриялық сипаттамаларына байланысты болып келеді.

1-кесте                          Бидай дәні үшін бұзатын күш

Бидай сұрыбы	Құрғақ дән (ылғалдылығы 10,5-11,5%)	%-ға ылғалдандырылған дән
		1%	2%	3%
Мелянопус 69 Гордеиформе 189 Цезиум 111 Лютесценс 62 Украинка 246 Гостианум 237	14,6 12,0 13,3 9,9 10,0 10,8	13,5 11,8 13,2 8,7 9,4 10,3	13,0 11,7 12,7 8,1 9,1 10,2	12,4 10,8 12,7 8,1 9,1 10,0

 

Н.А.Наумов та [9,10] ылғалдылық артқан кезде дәннің беріктігінің төмендейтіндігін анықтады. Бұл ретте дәннің сұрыбына, вегетация ауданына және басқа факторларға байланысты бұзатын күштердің  мәндерінің айтарлықтай ауытқуы анықталды. Кейбір жағдайларда жұмсақ бидайдың дәнін бұзу үшін қатты бидайға қарағанда көбірек күш қажет болды.

Бұл жұмыста дән эндоспермінің кесілуге беріктігі қарастырылған. Бұл үшін қабықтарды дәннен ұсақ түйіршікті үйкегіш қағазбен кетірген (шлифтеген). 2-кестеде шынылығы 70% Лютесценс 62 бидайы үшін бұзу күшінің орташа шамалары келтірілген. Тәжірибе үшін дәндер іріктеусіз, қатарынан алынды.

I және II типті бидай эндоспермінің механикалық қасиеттеріндегі күрт айырмашылық көзге көрініп тұр; сондай-ақ ылғалдылықтың әсері де жақсы көрінуде.

 2-кесте             Қатты және жұмсақ бидай эндоспермінің беріктігі

Бидай	Ылғалдылық, %	Кесіндінің орташа бұзатын кернеуі, кГ/см2	Бидай	Ылғалдылық, %	Кесіндінің орташа бұзатын кернеуі, кГ/см2
Мелянопус 69	11,3 14,1 15,4 16,2 17,2 19,0	28,00 24,00 22,00 20,00 17,00 14,00	Лютесценс 62	11,2 14,0 15,3 16,0 17,0 19,0	15,85 14,58 13,22 12,85 12,15 9,86

 

* 1 кГ/см² кернеу 1 ^. 10⁵ Н/м² сәйкес келеді.

Екі жұмсақ бидай және бір қатты бидай сұрыптарының қабықтарының беріктігін зерттей келе, мынаны айтуымызға болады. Табиғи ылғалдылық (14,3-16%) кезінде алейрон қабатымен байланысқан тұқым қабаттарының беріктігінің шартты шегі 88,6-133,2 кГ/см²; жеміс қабаттарының беріктігінің шартты шегі — 110,3-178,8 кГ/см²; тұқым және жеміс қабаттарының бірге және алейрон қабатымен қосылған жерлеріндегі беріктігінің шартты шегі – 203,3-250,0 кГ/см² шеңберінде жатыр.

Гиршсонның [11,12] мәліметтері бойынша, қабықтардың беріктігі одан да жоғары : 268-325 кГ/см².

П.П.Тарутин [13,14] дәнді ультрақысқа толқындармен сәулелендірудің оның беріктігіне әсерін зерттей келе, ылғалдылық өскенде де, температура өскенде де беріктіктің төмендейтіндігін анықтады.

 

1.2. Дәннің серпімді – созылымдылық және мықтылық қасиеттері.

 

         Дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттерін толықтай дәннің мықтылығымен, яғни қабықша және эндосперм мықтылығымен, эндосперм мен қабықша байланыстарының мықтылығымен бағалайды. Бұл көрсеткіштер арқылы технологиялық процестің негізгі операцияларын ең аз шығынмен жүзеге асыратын дәннің қабілеттілігін анықтайды. Мықтылықты бағалау критерийі ретінде қайта құрылған бет бірлігіне кеткен энергия шығынын немесе аудан бірлігіне кеткен күш өлшемін қабылдайды. Мықтылықты күш өлшемі бойынша анықтағанда, деформация түрін ескерген жөн. Дәннің күш түскен орындағы деформацияға кедергі жасау қабілеттілігі дәннің қаттылығы деп аталады. Бұл дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттерін бағалайтын екінші критерий. Қаттылық дәннің күш түскен жердегі анатомиялық бөліктерін бөлуші материалдардың ыдырау мүмкіндігін сипаттайды.

Қаттылық материалдың бұзылуға (ұнтақталуға) кедергі жасау қабілетін анықтайды. Оны бағалау үшін түрлі өдшемдер қолданылады: ағымдылық шегі, уақытша кедергі, мықтылық шегі және т.б.

Мықтылық шегі σ_р – бұл кернеу арқылы материал бір сәтте ыдырап кететін шама. Оның өлшемі деформация түріне байланысты, өйткені созылымдылық, қысуға, қозғауға, кесуге кедергі әр материалда әртүрлі.

Материал қасиетін сипаттау үшін серпімділік теориясында арнайы өлшемдер қолданылады:

Юнгтің серпімділік модулі

Е = σ / ε₁ ,                                 (1.1)

Пуассон коэффициенті

υ = [ε₂] / ε₁ ,                              (1.2)

Қозғалу модулі

G = — τ / γ,                                 (1.3)

Серпімділіктің көлемдік модулі

К = σ / 3ε,                                 (1.4)

мұндағы, σ – қалыпты кернеу;

                 τ – қатысты кернеу;

                 ε₁ – қоюшы деформация;

                 ε₂ – көлденең деформация;

                 γ – қозғау деформациясы.

Бұл модульдер арасында келесідей қатынастар болады:

 

G = E / 2(1+υ),                         (1.5)

 

K = E / 3(1-2υ)                         (1.6)

          Қаттылық бұл материалдың деформацияға кедергі жасау қасиеті, яғни өзінің пішінін және құрылым элементтерінің өзара орналасуын өзгеріссіз сақтау.

Жай деформация кезінде, Гук заңының орындалу шегінде қаттылық серпімділік модулінің туындысы немесе денелердің кейбір физикалық сипаттамаларына тән қозғалу модулі арқылы анықталады:

• созылу – қысу барысында – серпімділік модулінің көлденең қиылысу ауданына туындысы:

Y = E*F                          (1.7)

     —    қозғалу барысында – қозғалу модулінің дененің көлденең қиылысу

          ауданына туындысы:

           Y = G*F                          (1.8)

     —    иілу барысында – серпімділік модулінің инерциясының осьтік

          моментіне туындысы:

           V = E*I                           (1.9)

Осылайша, Юнг модулі дененің қаттылығын сипаттайды, яғни материалдың күш түскен жағдайда қаншалықты берік екендігін анықтайды. Қандай да гипотетикалық материал үшін серпімділік модулінің ең үлкен теориялық мәні 12*10⁵ МПа құрайды.

Табиғи едәуір қатты материалдар санатына мысалы, алмаз үшін серпімділік модулінің өлшемі осы өлшемге жетеді.

Мықтылықтың қозғалу кезіндегі теориялық мәні серпімділік модулінің 0,1 мәнін құрайды.

Дененің созылымдылығы Гук заңы орындалу барысында классикалық түрде «кернеу — деформация» қисық ауытқуы деңгейімен анықталады.

Осылайша, тек Е және υ – тәуелсіз өлшемдер. Алайда, барлық анықтамалар изотропты материалдарға тән. Дәнге тән қатаң анизотропты құрылымды және қасиеттегі материалдар үшін математикалық сипатта 21 әртүрлі модуль қолдану қажет. Сондықтан, қазіргі әдістерді және электрондық есептеу техникасын қолдану барысында теориялық қөзқараста едәуір қиындықтар кездеседі. Мұндай жағдайда дән шынылығын анықтауда ең бастысы тәжірибелік зерттеу болып табылады.

Жоғарыда келтірілген өлшемдер тұрақты емес, олар бірқатар факторлар (ылғалдылық, температура және т.б.) әсерінен өзгерістерге ұшырайды. Көптеген материалдар үшін Гуассон коэффициентінің мәні 0,2…0,5 аралығында, серпімділік модулінің қозғау модуліне қатынасы 2…3 аралықтарында, жан – жақты және бір жақты қызу бетіндегі серпімділік модулінің қатынасы – 0,3…3,3 болады.

Ылғалдылықтың жоғарлауына байланысты дәннің серпімділік қасиеттері төмендеп, созымдылық қасиеті дамиды. Қорыта келгенде, егер ылғалдылық мөлшері 8%- ке тең немесе одан төмен болса, ол ыдырауға дайын әлсіз дене болып табылады.

3 – кестеде ылғалдылықтың әртүрлі екі мәнінде дәннің және кейбір жарма дақылдарының ядроларының құрылымдық – механикалық қасиеттерінің көрсеткіштері келтірілген.

 

 

 3 – кесте.     Дәннің және жарма дақылдарының ядроларының құрылымдық – механикалық қасиеттері.

Дақыл	Ылғалдылық, %	Мықтылық шегі σр, МПа	Серпімділік модулі Е, МПа
Арпа	11,6 17,0	4,90/5,10 3,40/3,89	37,7/42,5 18,9/22,8
Сұлы	11,6 17,0	3,60/3,80 1,25/1,80	15,0/19,0 3,7/4,6
Тары	11,6 17,0	4,30/4,56 2,36/2,86	26,9/32,6 9,9/13,7
Қарақұмық	11,6 17,0	3,89/4,15 1,87/2,49	21,6/27,7 7,9/9,8
Асбұршақ	11,6 17,0	10,15/10,51 2,65/3,11	112,8/131,4 12,6/16,4

 

Құрғақ күйден ылғалды күйге ауысу қатысты деформацияны жоғарлатады және мықтылық шегі мен серпімділіктің шартты – сәттік модулін төмендетеді.

Дән өзінің табиғи күйінде технологияда қабықшалар мен эндоспермді ажыратуда әртүрлі мықтылықта болады. Бидайдағы алейронды қабат пен қабықшаны ажыратудағы мықтылықтың шартты шегі эндосперм үшін осындай көрсеткішке қарағанда 10 есе көп. Алайда, бұл құрылым ерекшеліктеріне байланысты. Қабықшалар созылмалы құрылымды, эндосперм – кристалл құрылымды болып келеді. Дән және оның бөліктерінің мықтылық өлшемі көбінесе, ылғалдылыққа тәуелді. Ылғалдың өсуі материалдың созымдылығының өсуіне әкеп соғады.

 

         1.3. Дәннің микроқаттылығы.

         Материалдың қаттылығы, оның басқа қатты заттарға немесе сызаттарға, яғни деформацияларға қарсы тұру қабілеті.

Дәннің басқа да құрылым – механикалық көрсеткіштеріндей, оның микроқаттылығы ылғалдылыққа, температураға, алдын – ала өңдеуге байланысты.

Дәннің қаттылығына ылғал әсер етеді. Ылғалды өсіру қаттылықтың төмендеуіне себеп болады. Бұл құрғақ дәнде ұнтақталу барысында немесе басқа технологиялық процестер кезінде күрд ыдырау болатынын көрсетеді. Бұдан, егер ұнтақтауда құрғақ дәнді ұнтақтайтын болсақ, қабықшалары қоса майдаланатынын көреміз. Ал, майдаланған қабықша бөлшектері ұнның түсін басқа түске өзгертеді және минералды компоненттер мөлшерін көбейтеді.

Дақылдың эндоспермінің микроқаттылығын өлшемі бойынша жоғарыдан төменге келесіден орналастыруға болады: жүгері, күріш, шынылықты бидай, арпа, ұнды бидай, қарабидай, қарақұмық, сұлы. Жүгері дәнінің қабатының микроқаттылығы ауалы – құрғақ күйде 250 МПа- ға жетеді, ал сұлынікі – тек 40 МПа.

Ылғалдылықтың 20…25%- ке көтерілуі барысында микроқаттылық төмендейді және сол 20…25 МПа құрайды. Бидайдың шынылығы 60%- дан 90%- ға жоғарлағанда, микроқаттылық түзусызық түрінде 70 МПа- дан 140 МПа- ға дейін өседі.

Эндоспермнің микроқаттылығы және ондағы крахмал гранулдарының майда фракциялары өзара байланысты екені анықталған. 1 – суретте бидай үшін алынған тәжірибелік тәуелділік көрсетілген.

1-сурет. Бидай эндоспермінің микроқаттылығы мен 10 мкм-ден майдарақ крахмал түйіршіктерінің мөлшерінің өзара байланысы.

 

          Т.Н.Веселовскаяның [15] анықтауы бойынша бидай эндоспермінің микроқаттылығы мен дәннің жалпы шынылығы арасында тығыз байланыс бар.

         1.4. Бидайдың қаттыдәнділігі.

          Дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттерін бағалау үшін негізгі  критерийлерден басқа қаттыдәнділік қолданылады. Бұл дәннің ұнтақталу қабілетін көрсететін ұн технологиясындағы едәуір тиімді бағалау критериі болып табылады.

Қаттыдәнділік дәннің құрылым – механикалық қасиеттерінің ерекше көрсеткіші болып табылады. Ол эндоспермнің мықтылығымен және құрылымымен байланысты және ол ұнтақталу ерекшеліктерін көрсетеді.

Қаттыдәнділік дәннің даму процесіндегі ақуыз матрицаларының және крахмал түйіршіктерінің қалыптасуымен байланысты. Эндосперм микроқұрылымдарының ерекшеліктерін комплексті түрде көрсететін көрсеткіш. Қаттыдәнділік деңгейі олардың адгезиялық байланыс дәрижесімен анықталады.

Дәннің қаттылығын бағалау эталоны үшін жаздық қатты бидай Дурум алынған. Бұл көрсеткіш басқа дақылдарға да қолданылады, бірақ бидай үшін құрылыс механикалық қасиеттерін сипаттауда қажетті көрсеткіш.

Қаттыдәнділікті түрлі әдістермен анықтайды. Бұл әдістердің ең қолайлысы ұнның гранулометриялық құрамын талдау. Жұмсақдәнді бидайға қарағанда, қаттыдәнді бидайды ұнтақтау кезінде біршама тегіс және ірі қиыршықтар аламыз. Бұл әдіс бойынша ұн массасының сыртқы меншікті бет бірлігін анықтайды немесе ұн бөлшегінің орташа шартты диаметрі, ұндағы белгілі бөлшек ірілігін – бөлшек өнімінің индексі (БӨИ). Заттың қаттылығын анықтау үшін түрлі приборлар – қаттылықты өлшегіштер қолданылады.

4-кестеде ресейлік бидайдың қаттыдәнділігін сипаттайтын мәліметтер келтірілген, салыстырмалы түрде қаттыдәнді бидай (ҚД) және жұмсақдәнді (ЖД) бидай сипаттамалары алынған.

         4 – кесте  Қатты дәнділігі бойынша бидайдың сипаттамасы.                     .

Көрсеткіштер	Қатты Дурум	Жұмсақ бидай
		Қаттыдәнділіктегі	Жұмсақдәнділіктегі
Жалпы шынылығы, %
Микроқаттылық, МПа
Брабендер бойынша қатты дәнділік: — қисық биігінің шыңы	—
—   индекс ҚД	—
Голлендрде үйкелу көрсеткіші, %
БӨИ (№ 64 елек), %
Ұн бөлшегінің орташа өлшемі, мкм
Ұнның меншікті беті, см2/г	2200 төмен	2600 төмен	3000 жоғары

 

Дән қаттылығының төмендеуімен эндоспермнің микроқаттылығы өседі, бөлшек өнімінің индексінің мәні және бөлшектердің меншікті беті төмендейді, қаттылықты өлшегіш көрсеткіші және диаметрі шарттары өседі, дәннің үйкеліске кедергісі жоғарлайды.

Қаттыдәнділік дәннің технологиялық қасиеттеріне әсер етеді. Қаттылығы мықты бидайды ұнтақтағанда ұн жармашықтау (ірілеу) болады, електерде өте жақсы еленеді, бөлшектер куб формалы болмайды. Жұмсақ бидайды ұнтақтағанда керісінше: бөлшектер формасы бірыңғай емес, ұнда эндоспермнің майда фрагменттері және бос крахмал гранулдары болады, бөлшектер бір – бірімен жабысып агрегаттар құрып, елек бетін сылап, сорттау процесін қиындатады. Соңғылары ірілігі бойынша 1- ші майда фракцияға жатады және орта есеппен: қаттыдәнділік үшін эндосперм массасынан 3%, ал жұмсақдәнділік үшін – 1,1…1,3% құрайды.

Төмендегі авторлар мәліметтері бойынша бидай дәнінің құрамына 12%- дан 17,3%- ға дейін ақуыз болады.

Тотх Жолт [16] жұмысында келесі мәлімет көрсетілген: глиадиннің глютенинге қатынасы және қаттыдәнділік арасында белгілі бір сәйкестік бар. Оның мәліметі бойынша қатынас қаттыдәнділік үшін 0,81…0,93 , ал жұмсақдәнділік үшін 0,46…68 құрайды.

Шетелдік мәләметтер бойынша толық шынылықтығы дәндер үшін бұл көрсеткіш 2,63 тең, ал ұндық дәндер үшін 4,64- ке тең [17,18].

Бидайдың қаттыдәнділігі дәннің ұнға тартылу қасиеттерінің көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Қаттыдәнділік ген арқылы беріліп отыратын сұрып белгісінің қасиеті.

Қаттыдәнділік пен шынылық өзара еш байланыспайды: әртүрлі факторлар әсерінен дән шынылығының өзгерістерінен немесе дән шынылығына байланыссыз қаттыдәнділік қасиеті сақталады.

Бұл көрсеткішке дәннің ірілігі де әсер етпейді, сұрып бұл қасиетін өсу, даму кезеңдерінде және агротехникалық өңдеулер кезінде де сақтайды.

Бидайдың қаттыдәнді және жұмсақдәнді технологиялық қасиеттерін зерттеуде Г.К.Колкунова [19], Л.П.Поснова [20] және В.И.Костров [21] өз үлестерін қосты. Өсімдіктерді аттестациялау бойынша (өсімдіктердің сұрыбын сынаушы бұрыңғы Мемлекеттік комиссия) Ресей Орталығының ғылыми қызметкерлері қаттыдәнділік аясында тұрақты зерттеу жүргізуде.

Л.П.Поснова [22] крахмал гранулдарының өлшемі 5 мкм- ден төмен болған кезде эндосперм құрамы крахмал және ақуызға ажырағанда бөлінуі қиын болатынын тапты.

Сонымен қатар, крахмал гранулдарының өлшемі дәннің субалейрондық қабатына және оның қаттыдәнділік арасындағы өлшемі 5 мкм кем болса, кері өзара байланыс байқалады (r = -06624)6 ал  орташа фракцияларында крахмал гранулының өзара байланысы – оң (r = +0,661) болады. Бидайдың қаттыдәнділігінің қалыптасуына субалейрондық қабаттың микроқұрылымы белсенді рөл атқарады.

Сонымен қатар, бидайдың қаттыдәнділігінің тығыз корреляциялық өзара байланыста болатыны немесе ұн құрамында бөлшек өлшемдері 30 мкм- ден (r = +0,968) кем болмайтыны анықталды. Қаттыдәнді бидайдан ұн тартуда мұндай бөлшектер ұн құрамында 20…45% аралығында (орташа 19 сұрыптан – 34,1%), ал жұмсақдәнді бидайдан ұн тартуда – 57…77% (орташа 64,4%) қаттыдәнділік бөлшектерінің болуы ұн шығымына әсерін тигізеді және ұнтақтауға қосымша энергия шығындалады.

Осылайша, Л.П.Посновтың зерттеу нәтижелері бойынша бидайдың қаттыдәнділігін тартылған ұндағы өлшемдері 30 мкм бөлшектер саны арқылы бағалауға болады [23] .

        1.5. Стандарттаудың рөлі

        Өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын көтерудің маңызды жолы оны сапа категориялары бойынша аттестациялау болып табылады.Аттестациялау сапаны жақсарту жолдарының ,кәсіпорынның,ұйымның,тағы басқа бірлестіктердің жұмыстарына баға берудің ұйымдастыру-техникалық негізі болып табылады.

      Өнімді сапа категориясы (сапа дәрежесі) бойынша аттестациялау техникалық прогрестің әсерінен бұрынғы өнімдерді ескеріп, жаңа өнімдердің қажеттілігінің тууымен байланысты.Өндірілетін өнімдердің ерте ме, кешпе,әйтеуір бір кезеңдерде сапасының төмендеп,қолданысқа жарамдылығы азаятыны белгілі.

       Өнеркәсіп өнімдерінің аттестациясы сапасының екі категориясы-жоғарғы және бірінші категориялар бойынша жүргізіледі.Осы категориялар бойынша өтпеген өнімдер өндірістен алынып тасталынады.

       Сапаның жоғарғы категориясына жататын өнімдер   мынандай талаптарға сай болуы керек:

           — техникалык-экономикалық көрсеткіштері жағынан әлемдік не одан жоғары деңгейде болуы керек;

          — халық шаруашылығында техникалық прогресті көтеруі керек;

          — еңбек өнімділігінің өсуін,материялды,отынды және энергияны үнемді қамтамасыз етуі керек;

           — әлемдік нарықтағы бәсекелестікке сай болуы керек;

         Бірінші категорияның өнімдері оларды өндірудің стандарттарына,өнімнің нормативтік-техникалық құжаттарындағы талаптарына сай болуы қажет.

          Аттестациялауға жатпайтындар:

        — өнеркәсіптік өңдеуден өтпеген өнімдер,

        — тек ел қорғанысына қажетті өнімдер;

        — өндірістен алынып тасталған өнімдер үшін қосалқы бөлшектер, бұйымдар;

        —  тамақ өнімдері;

        —  медицинаға қажетті өнімдер;

        —  парфюмерлік-косметикалық тауарлар;

        —  қолмен істелген әшекейлік бұйымдар;

        —  кітап өнімдері мен өнер туындылары,

        —  орағыш ыдыстар мен заттар.

     Жаңадан шығарылатын өнімдерді аттестациялау  шығарылғаннан бастап бір жылдан кейін, ал өте күрделі өнімдер болса,  екі жылдан кейін жүргізіледі.Аттестацияның нақты мерзімі өнімнің қабылдану құжаттары бекітілгеннен бастап саналады.

     Кейбір кәсіпорындардың өнімдерін олардың өндірілу кезінде аттестациялайды,бұл жағдайда өндіру процесінің сапасы тексеріледі.

      Мемлекеттік аттестациялау комиссиясы(МАК) тұтынушы және сұраныс жасаушы  органдарының министрлігінің, өнім өндірушілер министрлігінің тәжірибелі мамандарынан құрылады.Комиссия құрамына Мемлекеттік стандарттың, сыртқы және ішкі сауда министрліктерінің өкілдері кіреді. Еңбек қауіпсіздігі мен денсаулық сақтау талаптарына байланысты өнімдер үшін комиссия құрамында кәсіподақ ұйымдарының болуы керек.

        Айта кететін жай,комиссия құрамына аттестацияланатын кәсіпорын өкілдері кірмейді.Мемлекеттік аттестациялау комиссиясының өнімдері сапа категориясына қарап аттестациялауының мақсаты  — жоғары категориялы өнімдердің  әлемдік жоғары үлгілерге сай  келетінін, ал бірінші категориялы өнімдердің халықтың қазіргі замандағы талаптарына сай  келетінін анықтау болып есептелінеді.

          Комиссия нормативтік–техникалық құжаттардың  стандартқа сәйкестігін тексереді,жүргізілген сынақ жұмыстарының нәтижесін зерттейді. Өнімді    сынау аттестациялаудың  негізгі шарты болып табылады.

         Көрсетілген талаптардың барлығы орындалған жағдайда берілген өнім аттестациядан өтті деп есептелінеді.Тексерілген өнімге белгілі бір сапа категориясын беру туралы МАК –тың шешімі мемлекеттік стандарт органдарында  тіркеледі. 

         Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімдерін стандарттауға көп көңіл бөлінеді.Өнімдерді стандарттау арқылы олардың сапасын арттырады, ішкі және сыртқы саудадағы бәсекелестігін өсіреді.

        Европалық экономикалық комиссияның анықтамасы бойынша,стандарттау деп- өнім немесе қызмет түрлерінің белгілі техникалык шарттарға сай екендігін сәйкестілігімен расталуы.

       Халықаралық сауда саласында, оның  ішінде  экспорт – импорт тауар алмасуында стандарттау белгілі дәрежеде шешілуін қажет ететін көп мәселелерінің бірі болып табылады.

      Қазақстан Республикасының стандарттау саласында пайдаланылатын және қолданымдағы нормативтік құжаттарды келесі категориялар бойынша сыныпталады:

—  Халықаралық стандарттар  — ИСО/ ҚЭК стандарттары;

—  Мемлекетаралық стандарттар – ГОСТ –тар;

—  Мемлекеттік стандарттар – ҚР СТ – стандарттары;

—  Аймақтық стандарттар;

—  Техникалық шарттар;

—  Ережелер;

—  Нұсқаулар;

—  Басшы құжаттар;

—  Ұлттық техника – экономикалық информация сыныптауышы;

—  Санитарлық ережелер және нормалар;

   Сонымен қатар, осы стандарттар төменде аталған талаптарды белгілейді:

— Аспаптық өлшеу дәлдігінің нормалары және статистикалық бағалаудың дәлдік нормалары;

— Заттар мен матералдар қасиеттері мен нормаларының стандарттық үлгілеріне қойылатын талаптар;

-Қалаулы сандар, параметрлік және өлшеу қатарлары;

-Шектер мен қондырулар;

-Жабдықтар дәлдігінің сыныптары;

— Шекті рұқсат етілген тастандылар мен лақтырынды және зиянды заттардың рұқсат етілетін концентрацияларының мағыналары;

— Басқа бірыңғай талаптар мен /немесе / жалпы өндірістік – техникалық тағайындау нормалары.

        Жалпы жағдайда жалпы техникалық шарттар келесі бөлімдерден тұрады:

— сыныптау, негізгі параметрлері және өлшемдері;

— жалпы техникалық шарттар;

— қауіпсіздік талаптары;

— қоршаған ортаны қорғау талаптары;

— қабылдау ережелері;

— бақылау әдістері;

— тасымалдау және сақтау;

— пайдалану  жөніндегі нұсқаулар (жөндеу, кәдеге жарату) ;

— дайындаушы кепілдіктері.

        Бақылау әдістерінің стандарттар мазмұнына қойылатын талаптар (сынау, өлшеу, талдау).

  Өнім түрлерінің стандарттарында және бақылау әдістері стандарттарында белгіленген өнім сапасына қойылатын барлық міндетті талаптардың обьективті тексеруін қамтамасыз етуі тиіс.

  Бақылау әдістері (сынау, өлшеу, талдау) обьективті, нақты тұжырымдалған, дәл және тізбекті қайталанатын нәтижелерді қамтамасыз етуі тиіс. Жүргізу ерекшелігіне байланысты әр әдіс үшін бақылау түрлері белгіленеді:

— бақылау құралдары мен көмекші құрылғылар;

— бақылау жүргізуге қойылатын дайындық тәртібі;

— бақылау нәтижелерін өңдеу тәртібі;

— бақылау нәтижелерін рәсімдеу тәртібі;

— бақылаудың ұйғарынды қателіктерінің шегі.

  Бақылау әдістері мен көмекші құрылғыларды көрсеткен кезде қолданылатын жабдық тізбесін (құрылғы, аспап, құрал-сайман т.б.) немесе талап етілетін дәлдікпен бақылау қамтамасыз ету үшін қажетті жабдықтың негізгі техникалық сипаттамаларын (өлшеу ауқымы, жүйелік қателі ж.т.б.), материалдар (реактивтер) тізбесі немесе олардың қасиеттері туралы деректерді келтіреді.

        Жұмсақ бидай үшін реттік сыныптары мен сыныптар көрсеткіштері мына кестеде берілген:

 

   5-кесте              Жұмсақ бидай үшін техникалық талаптар

 

Негізгі сыныпты анықтағыштар	Жұмсақ бидай үшін сыныптар сипаттамасы және сыныптар жөнінен нормалар
	1	2	3	4	5
Түрлік құрам	I, III, IY, Y
	Бидайдың жақсы сорттары		Бмдайдың жақсы және бағалы сорттары		YII түрі рұқсат етіледі
Тегі, г/л, кем емес	750	740	700	Шектелмейді
Жылтырлығы, %, кем емес	50	50	Шектелмейді
Дән маңызының салмақтық үлесі, %, кем емес	32,0	28,0	23,0	18,0		Сондай
Дән маңызының сапасы, тобы, кем емес	I	I	II	II		»
Құлау саны, — дан	200   астам	200   астам	150   астам	90   астам		»
Араласпалар: Дәндік араласпалар, %, артық емес Сондай-ақ: өскән дәндер, артық емес Арамшөптік араласпа, %, артық емес Сондай-ақ: —         алынбайтын араласпа (қарасұлы, татар қарамығы);   —         бұзылған дәндер;   —         фузариозды дәндер;       — қиыршық         тастар	5,0	5,0	15,0	15,0		15,0
	1,0	1,0	3,0	4,0		Дәндік араласпа шегінде
	5,0	5,0	5,0	5,0		5,0
	2,0	2,0	5,0	5,0		Шектелмейді
	1,0	1,0	1,0	1,0		1,0
	1,0	1,0	1,0	1,0		1,0
	1,0	1,0	1,0	1,0		1,0
Зиянды араласпалар, артық емес	0,5	0,5	0,5	0,5		0,5
Сондай-ақ: —         спорлар; —         укекіре, түлкі құйрықты	0,05	0,05	0,05	0,05		0,05
-қыдық, ланцетті термопсис	0,1	0,1	0,1	0,1		0,1
-түрлі-түсті шегіршін	0,1	0,1	0,1	0,1		0,1
-жемісі түскен күн сүйгіш	0,1	0,1	0,1	0,1		0,1
Кәрі триходесма	Рұқсат етілмейді
Дән қаракүйесі (кірленген, көгерген), артық емес	10,0	10,0	10,0	10,0	10,0
Ескерту: Жұмсақ бидайдың сыныбын белгілегенде қосылған көрсеткіштердің біреуін анықтайды: немесе өскін дәндер, ал аспап болған жағдайда – құлау санын.

 

 

 

                  1.6. Жұмыстың мақсаты және оның шешімі.

     Жұмсақ бидайдың қаттыдәнділіктегі микроқұрылымының ерекшеліктерін анықтау.

     Зерттеуге арналған бидай астығының үлгілерінің микроқұрылымының ерекшеліктерін анықтау үшін келесі зерттеу анализдерін қарастырдық:

• зерттелетін бидай үлгілерінің сипаттамалық көрсеткіштерін;
• әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың микроқұрылымы және химиялық құрамы;
• ылғалдылық пен температураның әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың механикалық қасиетіне әсерін;
• әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың анатомиялық бөліктерінің микроқаттылығын;
• әртүрлі факторлардың дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттеріне әсерін.

                           II Зерттеу обьектісі мен зерттеу әдістері.

        2.1 Зерттеу объектісі.

       Зерттеу объектісіне Қазақстанда өндірілетін жұмсақ бидайдың әртүрлі қаттыдәнділік деңгейіндегі сорттары: Саратовская 29, Алмалы,

Казакстанская раннеспелая,   Павлодарская 93,  Сапалы, Қарлығаш.

        2.2 Зерттеу әдістері.

     Зерттеуде стандарттық әдістерді қолдандық.

     Астық сапасын анықтау үшін:

ГОСТ 10940-64 Дән.Типтік құрамын анықтау әдістері.

ГОСТ 10967-90 Дән. Түсі мен иісін анықтау әдістері.

ГОСТ 13586 1-68 Дән. Бидайдағы клейковина мөлшері мен сапасын анықтау әдістері.

ГОСТ 27676-88 Дән және оның өнімдері. Құлау санын анықтау әдістері.

ГОСТ 10987-76 Дән.Шынылықты анықтау әдістері.

ГОСТ 10840-64 Дән. Натураны анықтау әдістері.

1000 бидайдың массасы, қаттыдәнділік индексі, бидайдың ылғалдылығы SKCS 4100 Perten Instruments аспабында анықталды. Ақуыз құрамы  — NIR –әдісімен Pacific Scientific 4250 аспабында. Крахмал құрамы —  Эверстің поляриметриялық әдісімен (ГОСТ 10845 76).

        Бидай дәнінің микроқұрылымының анализі.      

        Дәннің эндосперм құрылымының ерекшеліктерін «Джекл» фирмасының (Жапония) «Stereoskan» көшірмелі электронды микроскопында жүргізілген фотография көмегімен зерттеледі. Зерттеу үшін әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидай сорттары  алынды. Үлгіні дайындау келесі жщлмен жүзеге асырылды. Бидай дәнін көлденеңінен кесіп, арнайы жапсырмамен металды столға жабыстырылды. Үлгі мен металды стол арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін жапсырма ретінде коллоидты күміс пайдаланылды.

Астықты ұнтақтауды жргізу  әдістері

Астықты ұнтақтауға дайындау.

Астықты ұнтақтауға дайындау екі этаптан тұрады: қоспалардан тазалау және  кезекті   бөктеруге  ие  ылғалдау .  Астықты тазалау   үшін   лабораториялық   сараптамада  қолдануды   ұсынады.   Астықты   ылғалдауды  астық  типіне  және   жалпы  шынылыққа  тәуелді  өткізеді. Ұсынылған  режимдер (7) берілген. Ылғалдауға  қажетті  су  мөлшері   формуламен  есептеледі.

 

M_B= M W_p-W_HCH

            100 -W_{P                                                                                                                 ( 1.10)}

Мұндағы,

M_B – ылғалданатын  астық   массасы , г;

W_{кон –} дәнді  қаншалықты  ылғалдау  керек  екенін  білдіретін ылғалдық, %;

W_нех – астықтың   бастапқы  ылғалдығы, %;

Астықты мұқият  араластырып   отырып   сумен   ылғалдау   диірменде   астықты  ұнтақтаудың  қысқа  схемасын   ескере  отырып,  жақсы  ұнтақталу үшін астықты  бір рет    ылғалдаудың  өзі  жеткілікті.  Астықты  бөктіруде   сыйымдылықтың   герматикаланғанын  қамтамасыз ету  керек.

          МЛУ — (202) («Бюллер» фирмасы) диірмендерде  астықты  ұнтақтау диірмені  68- 70 %   ұн    шығымын   алуға  арналған. Ол  3 жармалау, 3 ұнтақтау  жүйесіне    ие.   әр   биліктің  сыңары  3 секциядан  тұрады.  Жармалау жүйесін   біліктері – кесілген ,   арқасы  мен арқасы   бойынша   айналады,   ұнтақтау  біліктері   тегіс   бетке   ие.   Диірмен   темір   және  капрон   електі   екі  рассивке   ие.   өнімнің  берілуді- пневматикалық МЛУ – 202  диірменінің  астықты  ұнтақтау   схемасы  2 — суретке  келтірілген.

 

2 — сурет МЛУ – 202  диірменнің   астықты    лабораториялық  ұнтақтаудың  техналогиялық  схемасы

       Егер сынама   ылғалдылығы 16 %  болса,  онда   алдын ала   12,5 % дейін  ылғалдайды.  және 1 тәуліктен соң    ұнтақтауға    қажетті  ылғалдылықты  алғанша   ылғалдайды.  Алдын – ала   кептіруден  соң  және    ылғалдаудан  соң  ылғалдылықты  тексеріп тұру  ұсынылады.

          Жұмысшы   зазорының  және    валемутердің параллельдігін  вальуелі  станоктың   алдыңғы   қабырғасында   орналасқан   реттегіш   винттің   көмегімен   орнатады және  арнайы   жұптың көмегімен  тексереді.  Бидайды   ұнтақтауда  зазор  өлшемдері  мына   жүйелер үшін  құрайды:  I жармалау – 0,50;  II жармалау -0,30, III  жармалау – 0,10, 1- ұнтақтау  0,07,  2- ұнтақтау  — 0,05,  3- ұнтақтау  -0,03.

          Астықты   ұнтақтау  нәтижесінде  өнімнің  8 ағымын   алады:   алты – жармалау  және   ұнтақтау   жүйесіндегі   ұн  және  екі  — кебек (жармалау және  ұнтақтау  жүйелерінің  сырғыма)

          70 %   ұнның   шығымын, ереже  бойынша,  астықтың   бір  ағымын     алады.   Егер  70 % — тен аз болса (дайын  өнімді  есептеуде), онда лабораториялық  рассевте  № 38 електе  сырғама  өнімдері  қайта  елейді (жібек  електе  10 минут). Егер   қайта  жармалау  және  ұнтақтау   жүйелеріндегі  сырғыма  өнімдерді  қабылдау  қорабына     сеуіп   қайтадан   ұнтақтайды.

          Жеке  жүйелірндегі  ұнды  ұнтақтаған   соң  өлшеп,  оның   күлділігін   және  ақтығын   анықтайды.

          70 %     шығымды  ұнның   сапасын   бағалаған  соң   ғана  түрлендіреді.  Жалпы  ұнға  күлділігі  төмен   ұн  ағымын   қосады.  Қалған ұн    ағымдарын   кебекке  жібереді.  Алынған   ұнды  өлшеп,    анализге  сынама   бөледі. 

          Жүйелер   бойынша  (ұн шы) жалпы,  ұн   шығымын  және   кебекті 

( % — пен  дайын   өнімге)  мына  ф- мен есептейді.

                   *100

                                                                                                            (11)

Мұндағы ,

В- ұн немес  кебек  шығымы,  %;

Mi – жалпы, жүйелер  бойынша  ұн  және  кебек;

M_общ  — барлық  жүйеден  олынған  үн  массасы,  г;

М _отр  — жармалау   және  үнтақтау   жүйелеріндегі   кебек  массасы, г;

 

 

 

 

    ΙΙΙ Әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың құрылымдық-механикалық қасиеттері.

3.1. Зерттелетін бидай үлгілерінің сипаттамалық көрсеткіштері.

Бидайдың әртүрлі механикалық қасиеттерінің (қаттылық, иілгіштік, реологиясы) бидайды ұнтақтау кезіндегі ескеретін маңыздырақ қасиетінің бірі беріктілік, яғни механикалық бұзылуға қарсылық қасиеті.

Бидайдың беріктілігі оның құрылымына, ылғалдылығына, температурасына, шынылығына, 1000 бидай массасына және басқа да факторлардың әсерлеріне байланысты.

Дәннің құрылымы толу және пісу кезіндегі алмасу сипатына байланысты болып келеді. Шынылықты анықтайтын негізгі факторлардың қатарына:  ауа райы-климат жағдайлары, тыңайтқыштардың құрамы, сұрыптық ерекшеліктер жатады. Жоғары температура, ылғалдың жетіспеушілігі, дәннің толуы мен пісуінің қысылған кезеңі шынылықты арттыра түседі. Фосфордың шамадан тыс болуы шынылықты азайтады, ал азоттың шамадан тыс болуы, керісінше, шынылықты көбейтеді.

Дәннің шынылығы астықты дақылдың сұрыптық белгісі болып табылса да, ол топырақ-климат жағдайларына байланысты өзгеруі мүмкін.

Ақуыздардың мөлшері мен шынылық арасындағы бидай дәніндегі ара қатынас жөніндегі мәселе қызықты болып табылады. Бір зерттеушілер олардың арасында астықты мемлекеттік сатып алу кезінде дәннің нан пісіру қасиеттерін бағалау үшін клейковинаның мөлшері мен сапасын ұзақ және жеткілікті дәрежеде дәл емес анықтауды шынылықты қарапайым әрі жылдам анықтаумен алмастыруға мүмкіндік беретін корреляциялық тәуелділік бар деп пайымдайды. Бұл жерде сөз шынылық бойынша ақуыз бен клейковинаның мөлшері жөнінде және осы көрсеткіштер бойынша – бидай дәнінің нан пісірудегі құндылығы туралы тон пішу туралы болып отыр. Өзге зерттеушілер шынылық пен ақуыз мөлшерінің арасындағы осындай тығыз байланысты растамайтын мәліметтерді келтіреді.

Әр түрлі уақытта және әр түрлі дәнде сан көптеген зерттеушілер алған дәнінде ұн тәрізді дәнге қарағанда ақуыздың мөлшері әдетте көбірек болатындығына нандырып отыр. Алайда бидай дәнінің жоғары шынылығына ондағы ақуыз мөлшерінің жоғары болуы әрқашан сәйкес келе бермейді.  Кейде керісінше құбылыс та байқалады. Бұл шынылық көрсеткішінің, ақуыз бен клейковина мөлшеріне қарағанда, көбірек өзгеруіне, алуан түрлі сыртқы факторлардың және олардың үйлесімінің әсеріне көбірек берілетіндігіне байланысты болады.

Бидай әртүрлі құрылымға ие, яғни нақты өзара байланыс, оның ткандеріне нақты құрылым беретін ткандерінің өзара орналасуы. Құрылымның  шынылық және  ұндық түрлері болуы мүмкін.Ұндық бидайды көлденең кескен кезде түсі ақ болады және түрі борға (мел) ұқсайды; оның шынылық бөлігі бидайды бойлай кескендегі тегістігінің ¼ бөлігін алады. Шынылық толығымен бидайдың механикалық қасиетіне әсер етпейді. Мысалы, әртүрлі астықтардың беріктілігі (қатты және жұмсақ шынылық) шынылықтың көрсеткіштерінің барлығында бірдей емес. Данилиннің [24] мәліметтері бойынша тек жұмсақ сұрыпты астықтан тұратын осындай шынылықтағы бидай қоспасын ұнтақтауға қарағанда шынылығы 65%, құрамында 30% қатты астық бар бидай қоспасын ұнтақтау кезінде  жабдыққа салыстырмалы күштің әсер етуі 15%-ға төмендеген, ал энергияның салыстырмалы шығыны 20-25%-ға жоғарылаған.

Ылғалдылық құрамы бидайды сақтауда маңызды орын алады және өндірістік қайта өңдеу кезінде алынатын бидай өнімдерінің технологиясына үлкен әсер етеді. Бұл бидай ылғалдылығын жүйелік бақылау қажеттілігін көрсетеді. Ылғалдылық мөлшеріне байланысты ылғалдылық бойынша бидайдың төрт жағдайын бөліп қарастырады: құрғақ бидай, орташа құрғақ бидай, ылғал бидай және шикі бидай. Ылғалдылық бидайдың физиологиялық белсенділік деңгейін анықтайды. Бірақ, физиологиялық белсенділіктің сол және басқа деңгейі әртүрлі культураларда әртүрлі ылғал ұстауда байқалады.

Ылғалдылық бидайдың беріктілігіне және онымен байланысты энергияның салыстырмалы шығынының көрсеткіштері, диірмен өнімділігі және  алу пайызына өте қатты әсер береді. Жұмсақ бидай нәзік, ал қатты бидай пластикалық түрге ие. Ылғалдылықтың жоғарылауы технологиялық әсерді нашарлатады.

Температураның жоғарылауы бидайдың беріктілігін көбейтеді. Температура төмендеген кезде бидай нәзік болып қалады және оңай бұзылады.

Ылғалдылық пен температураның бидайдың механикалық қасиетіне әсері оның полимерлерінің коллоидты қасиеттерінің (ақуыз, көмірсу) коллоидты-химиялық өзгерісімен байланысты.

          1000 бидай массасы бидайдың құрамындағы заттар санын және оның ірілігін көрсетеді. Ірі бидай 1000 бидайдың жоғарғы массасына ие екені белгілі. Ірі бидайдың құрамындағы қабықша мен ұрық массасы ядроға қатысты аздау болып келеді. Ұсақ бидайдың құрамында жіңішке қабықша мен кішкене ұрық болғанымен олардың арасындағы және бидай массасындағы қатынас толығымен әрқашанда ірі бидай пайдасына болады. Бірақ егер бидай массасы төмендесе оның өлшемі пропорционалды  түрде азайады, қабықша мен ұрықтың қатысты массасы баяу төмендейді. Бидай массасы мен қоспалар бөлігінің арасындағы айырмашылық бидайды тазалау кезінде қолданылады.

       Зерттеуге алынған бидай үлгілерінің сапалық сипаттамасы 6-кестеде көрсетілді.         

Кесте 6.  Зерттеуге алынған бидай үлгілерінің сапалық сипаттамасы.

 

Бидай сорты	Тип	ҚТ	Сапа көрсеткіштері
			Натура, г/л	Шыны лығы, %	1000 дән гр.	Сағыздығы		Ақуыз, %	Құлау саны, с
						%	ИДК
Алмалы	IV	68	765	60	32,4	30,2	72	13,0	200
Павлод 93	I	46	725	42	26,3	28,4	100	11,0	80
Каз.раннеспелая	I	76	758	65	31,0	31,4	74	13,2	240
Саратов. 29	I	58	750	48	3,0	26,4	55	12,8	190
Сапалы	IV	56	745	50	24,4	25,3	82	12,0	160
Карлығаш	IV	44	752	44	22,4	18,0	100	10,4	71

 

          Зерттеуге алынған бидай сорттарының сапалық көрсеткіштерін қарастырған кезде (6 кесте) қатты дәнді бидай сорттары (Казахстанская раннеспелая, Алмалы) – күшті бидайға, ал  жұмсақ дәнді сорттар (Қарлығаш, Сапалы, Павлодарская 93) – осал бидайға жатты.

         Сонымен зерттеуге алынған сорттар үш топқа бөлінеді: қатты дәнді, орташа дәнді және жұмсақ дәнді. Оның қатты дәнді бидай сорттары сапалық көрсеткіштері бойынша жоғарғы бидай класына, жұмсақ дәнді сорттары 4 класқа жатады. 

          3.2. Әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың микроқұрылымы және химиялық құрамы.

Ұн тарту технологиясында дәннің құрылымдық – механикалық қасиеттері ұн тарту процестеріне әсерін тигізеді. Осы орайда эндоспермнен қабықшалары және дәннің басқа қосымша бөліктерін ажырату процесі тиімді болғаны және барлық операцияларды жүргізуге кететін шығындарды азайту, сапа көрсеткіштері жақсы ұн шығымын алу көзделеді.

Бидайдың дәннің микроқұрылымының ерекшеліктері оның механикалық әсерлерге деген реакциясымен байланыстырады. Ұн алу технологиясында жармалау, қауыздау, байыту, ұнтақтау процестерін тиімді жүргізу үшін бидайдың микроқұрылымдылық ерекшеліктерінің мәні өте зор.

Қаттыдәнділік бидайдың құрылым – механикалық қасиеттерінің ерекше көрсеткіші болып табылады. Ол эндоспермнің микроқұрылымының ерекшеліктерін көрсетеді. Қатты дәнділік дәннің технологиялық қасиеттеріне әсер етеді. Қаттылығы мықты бидайды ұнтақтағанда ұн жармашықтау (ірілеу) болады, електерде өте жақсы еленеді, бөлшектер куб формалы болмайды. Жұмсақ бидайды ұнтақтағанда керісінше: бөлшектер формасы бірыңғай емес, ұнда эндоспермнің майда фрагменттері және бос крахмал гранулдары болады, бөлшектер бір – бірімен жабысып агрегаттар құрып, елек бетін сылап, сорттау процесін қиындатады.

Әр түрлі қаттыдәнділіктегі бидай сорттарының микроқұрылымдық ерекшеліктерін зерттеу үшін лабораториялық эксперименттер жүргіздік. Зерттеуге алынған үлгілердің қаттыдәнділігін жаңа әдіс – SKCS 4100 Пертен аспабы арқылы анықтадық, ал олардың микроқұрылымын анықтау үшін арнайы электронды “Stereoskan” микроаспабын  пайдаландық.    3-ші суретте әр түрлі қаттыдәнділіктегі бидай сорттарының эндосперм бөліктерінің орталық микроқұрылымы көрсетілген: а) Казакстанская раннеспелая сорты — қаттыдәнді; б) Қарлығаш – жұмсақдәнді.

                               3-ші суретте бидай дәнінің  микроқұрылымы:

                    а) қатттыдәнділік  б) жұмсақ дәнділік

      Әр түрлі қатттыдәнділік бидай дәнінің микроскопиялық құрылуының ерекшелігі эндоспермнің терең қабаттарын, әсіресе оның орталық бөлігін зерттеу кезінде анықталды. Бұл суретте қаттыдәнділік бидай сорты эндоспермнің орталық бөлігінде барлық жасуша айқын байқалатындығын, әсіресе дұрыс формасы (60х80 мкм) перийферинді бөліктерінде анық шығарылғанын көруге болады. Ал жұмсақдәнділік бидай сорттарының эндосперм жасушалары бұл аймақта аз мөлшерлі ғана, жасушалары әлсіз дамыған, ал кейбір аймақтарында мүлдем жоқ, крахмалды гранулдері дәннің бүкіл орталық аймағын түгелдей масса ретінде толтырады.

     Ақуыз матрицасы  крахмалдың ірі, ұсақ бидайларының арасындағы және ақуыз глобулдарының арасындағы кеңістікті алып жатады.Бидайдың периферийнді бөлігімен салыстырғанда ақуыз матрицасы бидай эндоспермінің орталық бөлігінің жасушаларында аз деңгейде дамыған және жасуша құрылымы әлсіз болып келеді.

     Ұндық бидай  эндоспермінің периферийнді бөлігінің жасушаларында ақуыз матрицасы жеткілікті жақсы дамыған, бірақ мұнда жасушаның бірқатар бөлігін ауалы сызықтар алып жатыр.Крахмалдың ірі бидайлары күшті ақуыз қабаттарымен қапталған.

     Сонымен қорытындылай келгенде 3 суретте көрсетілгендей  жұмсақдәнділік бидай эндоспермінің ақуыз матрицасы мен крахмал гранулдері бір-бірімен әлсіз байланыста – олардың бөлшектерінің арасында үлкен емес кеңістік бар. Қаттыдәнділік бидайдын ақуыз матрицасы толығымен крахмал гранулдарын оларды бір бүтін қылып ұстайдындығы және ақуыз матрицасы мен крахмал гранулдерінің арасында мықты байланыс бар екендігі анықталды.

       Бидай мен тұқым химиялық құрам бойынша бірқалыпты емес. Бұл бидай құрамына химиялық табиғаты бойынша әртүрлі заттар кіруімен ғана емес, сонымен қатар олардың орналасуының бірқалыпсыздығымен көрсетіледі. Химиялық құрамның бірқалыпсыздығы және бидайдағы химиялық заттардың бірқалыпсыз орналасуы тағамдық құндылық, сақтау, бидай массасын қайта өңдеу режимі мен тәртібі үшін үлкен маңызға ие. Осы жерден бидай сапасы мен жағдайын анықтау үшін химиялық әдістерге қажеттілік туындайды. Бидай сапасының химиялық көрсеткіштеріне төмендегілер жатады: ылғалдылық, күлділік, ақуыз заттарының саны, қышқылдылық, желімше сапасы мен құрамы.

       Бидайды толық сипаттау үшін басқа да химиялық көрсеткіштерді анықтау қажет: көмірсудың, майдың, дәрумендердің құрамы мен құрылымы, ферменттің белсенділігі, құрамы мен мөлшері, ферментативті процестер және т.б. бұл заттар және оларды бағалау әдістері бидай биохимиясының курсында оқытылады.

          Осыған орй біз қатты дәнді, орташа дәнді және жұмсақ дәнді бидайлардың химиялық құрамын зерттедік. Зерттеу барысында алынған нәтижелер 7 кестеде көрсетілген.

Кесте 7         Әртүрлі бидайлардың  химиялық құрамы  (орта есеппен )

	Ақуызы	Сағыздығы	Күлділігі	Құлау саны
Қатты дәнді	13,8	28,6	1,87	280
Орташа дәнді	12,4	27,4	1,95	200
Жұмсақ дәнді	11,0	20,4	2,00	90

 Бұл зерттеудің нәтижесінде әртүрлі кластарға жататын бидайлардың ақуызы мен сағыз клейковинасы өскен сайын олардың күлділігі мен құлау санының мөлшері төмендейтіндігін көрдік.

Нәтижені қорытындылайық. Бидайдың анатомиялық бөліктері құрылымы мен химиялық құрамы бойынша бір бірінен қатты өзгешеленеді. Бидай кескіні бойынша химиялық заттар тең болып орналаспаған. Осы бөліктердің қасиеттеріндегі айырмашылықтарын және бидайдың жоғарғы анизотроптарының нәтижесін күту қажет. Бұл шынында да бақыланып отырады.

Полимерлі дене және тірі организм ретінде бидай ылғалдылық пен жылулықтың кез-келген әсеріне әсер етеді, тіпті ылғалдаудың төменгі режимінде  нақты  құрылымдық түрленулері байқалады. Сондықтан бидайды сақтау кезінде өзгеріссіз және қауіпсіз жағдай жасау керек. Бидайды гидротермиялық өңдеу үшін құрылымдық өзгерістер максималды өлшемде көрсетілген; бұл режимдер технологиялық қатынаста оптималды болып табылады.

 

 

3.3. Зерттеуге арналған бидайдың механикалық қасиетіне ылғалдылық пен температураның әсері.

Бидайдың технологиялық қасиеті оның құрылымымен тығыз байланысты. Бұл қасиеттердің ылғалдылық пен температураның әсерімен өзгеруінің қаншалықты өзара байланысын анықтауға болады.

Әсіресе, бұл процеске бидайдың жоғарғы полимерден (ақуыз, көмірсу, липидтер) құралғаны әсер етеді. Сондықтан ылғал құрамының кез-келген өзгерісі олардың физико-химиялық қасиеттерінен және жағдайының термодинамикалық сипатынан, ал олар арқылы бидайдың технологиялық қасиетінен байқалады. Сонымен қатар температураның өзгерісі де айтарлықтай маңызға ие, оның әсерінен бидайдағы судың жағдайы өзгереді, яғни  оның «байланыстырушылығы». Келтірілген процесс нәтижесінде су қасиетінің өзгерісі қаншалықты өзгергені биополимерлердің қасиеттеріне әсер етеді.

 Бидай – сақтаудың жалпы жағдайында тыныштық қалпында тұратын тірі организм. Дәннің  және алейраон қабаттарының клеткалары бидайдың құрамындағы ылғалдылықтың және отималдыққа жақын температуралық жағдайдың болуы кезінде жоғарғы қарқындылықпен байқалатын өміршеңділікті сақтайды.

Бидайдағы барлық процестер оның биологиялық жүйесін реттейтін әсеріне бағынышты, бұл тірі организм ретінде бидай қажеттілігі үшін олардың дамуын қамтамасыз етеді. Осылайша, сақтау немесе қайта өңдеу процесі кезінде бидайдың технологиялық қасиетінің түрленуі техно-химиялық және биохимиялық процестердің әсерінен болады. Осы процестердің әсер ету көлемін бағалау қажет. Келтірілген процестер нәтижесінде бидай құрылымының келбетінің өзгерісі оның шынылығының өзгерісімен сипатталады.Барлық зерттеушілердің зерттеуі бойынша бидайдың ылғалдануы кезінде оның шынылығы төмендейді, ал температура көтерілгенде бұл процесс күшейеді.

Гидротермиялық өңдеудің дәннің беріктігіне әсерін зерттеу жұмыстарын Я.Н.Куприннің басшылығымен З.Д.Гончарова жүргізді [26,27]. Ол ылғалдылық пен температура артқан кезде қысылудың бұзатын күші төмендейді, бұл ретте негізгі әсерді ылғалдылық көрсетеді деген қорытындыға келді. Ылғалдылық артқан кезде бұзылғанға дейін дән көбірек деформацияланады, бұл дәннің пластикалығының біртіндеп артып, оның морттығының азаюын көрсетеді. Мысалы, И.А.Наумовтың мәліметтері бойынша, Цезиум бидайының ылғалдылығы 10,5%-дан 18,0%-ға дейін артқан кезде ұнды дәннің ұсақтауға қарсылық көрсетуі 3,8 ^. 10⁵ – тен 6,0 ^. 10⁵ – ке дейін артқан, ал шыны тәрізді дәннің ұсақтауға қарсылық көрсетуі 4,5 ^. 10⁵ – тен 6,1 ^. 10⁵ – ке дейін артқан [28].

Осылайша, ылғалды дәннің бұзылуы құрғақ дәнге қарағанда өзгеше өтеді. «Күш түсіру – деформация» осьтерінде тұрғызылған қисықтар да осыны айтып тұр. 4-суретте әр түрлі ылғалдылықтағы дәнге арналған осындай қисықтардың сериясы көрсетілген [29]. Кестенің бірінші учаскесі еңкіш сызық болып табылады. Мұнда дәннің деформациясы толығымен қалпына келе алады, ал дән морт дене ретінде бұзылады. Кестенің екінші учаскесінде күшті шамалы ғана арттырған кезде бірінші учаскеде орын алған күш пен деформация арасындағы пропорционалдық бұзылады. Дән көбірек пластикалық қасиеттер ала бастайды, деформация енді толығымен қалпына келе бермейді. Ылғалдылықты арттырған кезде екінші учаскенің ұзындығы бірінші учаскенің есебінен арта түседі, бұл дәннің морттық, серпімділік қасиеттерінің төмендеуіне және пластикалық қасиеттерінің артуына сәйкес келеді. Ылғалдылықтың кейбір шамаларында дән әлде толығымен морт, әлде толығымен пластикалы болуы мүмкін. Сірә, дән 7-8% ылғалдылық кезінде морт бола бастайды.

 

4-сурет. IV типтегі бидай дәнінің төмендегі ылғалдылық кезінде бұзылу диаграммасы:

1 – 13%; 2 – 15%; 3 – 18%; 4 – 30%.

Осындай зерттеулер мен мәліметтерге сүйене отырып біз ылғалдылық пен температураның әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың механикалық қасиеттеріне әсерін зерттедік (8 және 9 – кестелер).

         Кесте 8         Ылғалдылықтың әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың механикалық қасиеттеріне әсері.

Қаттыдәнділік, ҚТ	Ылғалдылық, %	Бұзатын күш, кг	Абсолютті деформация, мм
42-ден            төмен                             75-тен           жоғары	13,5         14,5         15,5         16,5         17,5           13,5         15,5         16,5         17,5	8,0         6,5         6,0         5,8         5,4          12,2         9,3         8,8         4,8	0,14        0,25        0,27        0,35        0,50          0,21        0,32        0,36        0,39

 

 

Кесте 9    Температураның дәннің механикалық қасиеттеріне әсері

Қаттыдәнділік, ҚТ	Ылғалдылық, %	Температура, 0С	Қыздыру ұзақтығы, мин.	Бұзатын күш, кг	Абсолютті деформация, мм
42-ден     төмен	16,0 16,0 16,0	40 50 60	30 30 30	5,2 5,0 4,8	0,39 0,43 0,41
75-тен    жоғары	16,0 16,0 16,0	40 50 60	60 60 60	9,2 9,0 8,2	0,27 0,23 0,19

 

Бұл кестелерден ылғалдылық пен температура артқан кезде қысылудың бұзу күші төмендейтіндігін және абсолюттік деформациясы артатындығын көруге болады. Осыған орай ылғалдылық пен температураның әсер етуі нәтижесінде жұмсақдәнділіктегі бидайға аз күш жұмсалып, ол бұзылғанға дейін қаттырақ деформацияланады. Ал қаттыдәнділіктегі бидайға  керісінше көбірек күш жұмсалып, ол аз деформацияланады. Бұл дәннің пластикалығының біртіндеп артып, оның морттығының азаюын көрсетеді. Нәтижесінде дәннің ұсақтауға қарсылық көрсетуі арта түседі.

3.4. Әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың анатомиялық бөліктерінің микроқаттылығы.

Дәннің микроқаттылығын дәннің үстіңгі кескініндегі алмаз пирамидасы орнының көлемімен бағалайды, оны ПМТ-3 аспабында анықтайды.Құрғақ бидай дән қабықшасының микроқаттылығы 50…70 МПа, ал эндоспермі 70…170 МПа шегінде болады. Ылғалдылық 16…17% шамасында жоғарылаған кезде микроқаттылық төмендейді: қабықша 20…30 МПа-ға дейін, эндосперм 40…70 МПа-ға дейін. Ылғалдылық 25% шамасында болған кезде дәннің әртүрлі культураларының эндоспермінің микроқаттылығы бірдей болады. Температура төмендеген кезде дәннің микроқаттылығы өседі. Шынылықтың  60…90% шегінде бидай дәнінің микроқаттылығы 70-тен 140 МПа-ға дейін өседі.

З.Д.Гончарова [30]  дәннің кейбір ылғалдылығы кезіндежүгерінің, бидайдың, қара бидайдың, қарақұмықтың және сұлының эндоспермінің микроқаттылығының бірдей шамаға ие болатындығын анықтады.

Б.В.Сенаторский [31,32] дәннің беріктігін зерттеумен қатар оның суландырған кезде микроқаттылығының қалайша өзгеретіндігін де қадағалап шықты. Краснодар өлкесінде өсірілген IV типтегі бидай үшін «суық» кондиционерлеу кезінде 22 сағатқа дейін қоса суландырғанда микроқаттылық төмендей береді, одан кейін оның мәні тұрақты болып қалады екен. Микроқаттылықтың бастапқы мәні 14,25, соңғы мәні 8,66. Тәжірибе үшін шынылығы 70% бидай алынып, ол 11,6%-дан 16,5%-ға дейін ылғалдандырылды.

         Көптеген ғалымдардың айтуынша беріктілік, яғни жергілікті беріктілік деформацияның берілген түріне сәйкес келетін ұнтақтауға эндосперманың әртүрлі аймағы үшін кең көлемде (39-дан 167н/мм²) өзгереді. Эндосперманың орталық аймақтарында микроқаттылық перифериниге қарағанда толығымен жоғары. Қаттыдәнділіктегі бидайдың эндосперманың микроқаттылығы жұмсақдәнділікке қарағанда екі есе жоғары [24,25].

         Қаттыдәнділіктегі бидайдың қабықшасы мен эндоспермасының механикалық қасиеттері қатты өзгешеленеді. Қаттыдәнділіктегі бидай эндоспермасының микроқаттылығы қабықшаның микроқаттылығына қарағанда екі есеге жоғары. Жұмсақдәнділіктегі бидайда бұл ерекшеліктер көп емес.

         Сондай-ақ С.Л.Хусид [33] температура төмендеген кезде дәннің микроқаттылығының арта түсетіндігін анықтады; бұл дәннің морттығының артуына сәйкес келеді.      

Ал біз  бірдей ылғалдылықтағы жұмсақ бидайдың екі түрін алынып, олар үшін дәннің қабықтары мен эндоспермдерінің микроқаттылық мәндерін келтірдік  (10-кесте).     

                                                                                                                                                            Кесте 10              Ылғалдылықтың әртүрлі қаттыдәнділіктегі бидайдың          

                             анатомиялық бөліктерінің микроқаттылығына әсері

Бидай	Ылғалды- лық, %	Микроқаттылығы, кГ/мм2
		қабықтардың	эндоспермнің
Қаттыдәнділіктегі         Жұмсақдәнділіктегі	10,5 14,2 16,5 18,0   10,5 14,2 16,5 18,0	6,25 4,21 3,17 2,57   6,75 4,18 3,81 2,23	15,25 11,20 8,33 6,35   7,00 5,75 5,00 4,25

 

10-кестеден көрініп отырғанындай, ылғалдылық әсер еткен кезде дәннің  қабықтары мен эндоспермдерінің микроқаттылығы төмендейді.

3.5. Әр түрлі факторлардың дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттеріне әсері

Дәннің және оның анатомиялық бөліктерінің құрылымдықмеханикалық қасиеттері ұн, жарма және құрама жем өндірудің технологиялық процесінде жүзеге асырылады. Дәнді қабықтан тазартуға немесе майдалауға арналған машиналардың конструкцияларының ерекшеліктерін, олардың жұмыс режимдерін осы қасиеттерді міндетті түрде ескере отырып таңдап алады. Сонымен бірге, дайындаудың технологиялық процесінде гидротермиялық өңдеу сатысында, қабықтар мен эндоспермнің беріктігі арасындағы айырма мүмкін болғанынша көбірек шамаға жетуі үшін дәннің анатомиялық бөліктерінің қасиеттерінің бағытталған өзгеріске ұшыратылуы қажет.  Гидротермиялық өңдеудің практикалық режимдерін дәл осы мақсат үшін таңдап алады. Мысалы, ұн тарту өндірісінде жылдам кондиционерлеу процесінде дәнді булауды атмосфералық қысымнан сәл ғана асатын немесе оған тең қысымда жүргізеді. Жарма өндірісінде булаудың қатаң режимдерін қолданады, бұл эндоспермнің беріктігін артуына алып келеді.

Осылайша, гидротермиялық өңдеу арқылы технолог дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттерінің бағытты өзгертілуін жүзеге асырады. Осы процестің қажетті режимдерін таңдап алу үшін, қолымызда беріктіктің және өзге де көрсеткіштердің ылғалдылықтың, температураның және процестің ұзақтығының әсерімен өзгеруі туралы мәліметтер болуы керек.

5-суретте 13%-дан 17%-ға дейінгі ылғалдылық шегіндегі екі сорттағы бидайдың қысылуының жалпы деформациясы қалай өзгеретіндігі көрсетілген. Ылғалдырақ дәннің пластикалығының артуына қарай деформация арта түсіп, белгілі бір ылғалдылыққа қол жеткізген кезде кейбір тұрақты деңгейде тұрақтанып қалады. Бұл шама аталған дән                                   үшін оптимальды технологиялық ылғалдылықты анықтайды. температура өскен сайын сонымен қатар дәннің пластикалығының өсуі де жүреді                     (5-сурет).

5-сурет. Қаттыдәнділіктегі бидайдың қысылуының жалпы деформациясының ылғалдылыққа байланысты өзгеруі:

1 – I тип; 2- IV тип.

6-сурет. Қаттыдәнділіктегі бидайдың қысылуының жалпы деформациясының температураға байланысты өзгеруі:

1 – I тип; 2- IV тип.

        Дән деформациясының уақытта өзгеруінің күрделі сипаты бар (6-сурет). Дәннің жалпы пластикалығы – бұл процестің аталған сәтінде ылғалдың бөліну сипатына байланысты өзгеріп отыратын, оның анатомиялық бөліктерінің пластикалығының қосындысы. Суландырудың белгілі бір оптимальды технологиялық ұзақтығына қол жеткізген кезде дәннің қасиеттері тұрақтанып, процесс ұзақтығының әрі қарай артуы оларға айтарлықтай әсерін тигізбейді.

Ең маңызды фактор – ылғалдылық. Мысалы, ол 12%-дан 17%-ға дейін өзгерген кезде e_қал 0,020-дан 0,079-ға дейін, яғни төрт есе дерлік артты, ал температура 20⁰C – ден 55⁰C – ге дейін артқанда (16% ылғалдылық кезінде) ол тек 1,8 есе ғана артты. Суландыру ұзақтығын 8 сағаттан 16 сағатқа дейін арттыру  e_қал  көрсеткішін тек 1,2 есе ғана өзгертті (Казакстанская раннееспелая). Алайда әр түрлі факторлар бірлесе әсер еткенде дәннің құрылымдық-механикалық қасиеттерінің қауырттырақ өзгеруі болады. Мысалы, бір мезгілде ылғалдылық пен температура әсер еткен кезде Казакстанская раннееспелая бидайының деформациясы 0,020-дан 0,117-ге дейін, яғни алты есеге жуық артты.

Құрылымдық-механикалық қасиеттердің өзгеруі дәннің технологиялық қасиеттеріне айтарлықтай әсерін тигізеді. Пластикалық артқан кезде дәннің ұсақталуы өзгеше жүреді. Мысалы, драный процестегі жармашалардың алынуы төмендейді (11-сурет). Бірақ дәл бір мезгілде олардың күлділігі төмендейді, бұған эндоспермнің қопсуы және қабықтардың беріктігінің артуы себепші болады.

11-сурет.Казакстанская раннееспелая бидайының құрылымдық-механикалық және ұн тарту қасиеттерінің өзара байланысы:

1 – бірінші сападағы жармашалардың жалпы шығарылымы; 2 – бірінші сападағы жармашалардың орташа өлшенген күлділігі; 3 – шығымдығы 70% ұнның күлділігі.

3.6. Қорытынды

         Қорытындылай келе зерттеуге алынған бидай үлгілерінің сапа көрсеткіштерін қарастырған кезде оларды үш топқа бөлуге болатынын білдік: қатты дәнді, орташа дәнді және жұмсақ дәнді . Олардың сапа көрсеткіштерін анықтағанда қатты дәнді бидайдың натурасы, шынылығы, сағыздығы, 1000 дән массасы жұмсақ дәнді бидайға қарағанда жоғары екеніне көзіміз жетті.

     Ал олардың микроқұрылымын зерттегенде жұмсақдәнділік бидай эндоспермінің ақуыз матрицасы мен крахмал гранулдері бір-бірімен әлсіз байланыста – олардың бөлшектерінің арасында үлкен емес кеңістік бар, қаттыдәнділік бидайдын ақуыз матрицасы толығымен крахмал гранулдарын оларды бір бүтін қылып ұстап және ақуыз матрицасы мен крахмал гранулдерінің арасында мықты байланыс бар екендігі анықталды.

Ылғалдылық пен температура бидайдың құрылымына айтарлықтай әсерін тигізеді. Біз ылғалдылық пен температура артқан кезде қысылудың бұзатын күші төмендейді және бұл ретте негізгі әсерді ылғалдылық көрсетеді деген қорытындыға келдік. Ылғалдылық артқан кезде бұзылғанға дейін дән көбірек деформацияланады, бұл дәннің пластикалығының біртіндеп артып, оның морттығының азаюын көрсетеді.

Қаттыдәнділіктегі бидайдың қабықшасы мен эндоспермасының механикалық қасиеттері қатты өзгешеленеді.Бірдей ылғалдылықтың әсерінен қаттыдәнділіктегі бидай эндоспермасының микроқаттылығы қабықшаның микроқаттылығына қарағанда екі есеге жоғары, ал жұмсақдәнділіктегі бидайда бұл ерекшеліктер көп емес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          IV Арнайы бөлім. Бидайды суық кондиционерлеу.

Диірмендерге және жарма заводтарына келіп түсетін астықтың ылғалдылығы жоғары емес, эндосперм (ядро) мен қабықтарының құрылымдық-механикалық қасиеттері шамалы ғана ерекшеленеді. Сондықтан оларды бөлу де қиынға соғады, мұндай дәнді өңдеу нәтижелері де жоғары болмайды. Гидротермиялық өңдеу жүргізген кезде қабықтар мен эндоспермнің немесе гүл қабықшалары мен дән ядросының құрылымдық-механикалық қасиеттерінің айырмашылығының айтарлықтай артуына қол жеткізіледі. Диірмендегі процесті эндоспермнің беріктігі төмендейтіндей және қабықтардың беріктігі артатындай етіп, ал жарма заводында – керісінше, ядроның беріктігі артатындай және гүл қабықшаларының беріктігі төмендейтіндей етіп жүргізеді. Осы қасиеттердің өзгеру дәрежесі гидротермиялық өңдеудің нақты тәсіліне және осы процестің параметрлеріне байланысты болып келеді.

Диірмендердегі гидротермиялық өңдеудің негізгі варианты дәнді суық кондиционерлеу деп аталатын болып табылады, суық кондиционерлеу кезінде дәнді ылғалдандырып, осыдан кейін оны бірқатар уақыт қамбаларда ұстайды – суын кетіру жұмысын жүргізеді. Осының нәтижесінде физикалық-химиялық, колоидтық-химиялық және биохимиялық табиғаты бар күрделі процестер жүріп, бұл дәннің барлық қасиеттерінің өзгеруін тудырады. Дән суды сіңіріп, бөртеді, оның тығыздығы төмендейді, яғни оның үлестік көлемі артады. Бұл әсер эндоспермнің қопсуы жүреді, онда микрожарықшақтар дамиды дегенді білдіреді.

Осы процестің дамуына байланысты дәннің ұн тарту қасиеттері өзгереді: тартқан кезде эндоспермнің алынуы артады, ұнның шығымы жоғарылайды, ұсақтауға энергияның шығындалуы төмендейді. Гидротермиялық өңдеу режимін таңдап алған кезде эндосперм қопсуының максималды дәрежесіне қол жеткізу уақытының дәннің бастапқы сипаттамасына: оның қатты дәнділігіне, шынылығына, ботаникалық түріне байланысты болып келетіндігін есте сақтау керек. Мысалы, жаздық ақ дәнді бидаймен жүргізілген тәжірибелерде суды кетіру уақытының 6 сағатты құрайтындығы, ал жаздық қызыл бидай үшін – 10…12 сағатты, күздік қызыл дәнді бидай үшін -16 сағатты құрайтындығы анықталған. Температура көтерілген кезде кезеңнің ұзақтығы қысқарып, эндоспермнің қопсу қарқындылығы мен дәрежесі арта түседі, әр түрлі дәндер үшін температуралық оптимум 45…55⁰C шекарасында жатыр, алайда суық кондиционерлеу процесін атмосфера температурасында, яғни 20+2⁰C температурада жүргізеді.

Жарма заводында гидротермиялық өңдеу жүргізген кезде қабықтан тазарту және тегістеу кезінде ядроның ұнтақталуын азайту және тұтас жарманың шығуын арттыру үшін ядроны берік ету мақсатын көздейді. Бұл үшін дәнді қысым астында булап, дәннің айтарлықтай ылғалдануына және қызуына қол жеткізуге тырысады. Осының нәтижесінде эндоспермнің микроқұрылымы терең өзгерістерге ұшырайды, толық немесе ішінара ақуыздардың денатурациялануы және крахмалдың клейстерленуі                    жүреді, декстриндердің мөлшері арта түседі. Әсіресе гидротермиялық өңдеудің қазіргі варианттарын – аса жоғары жиіліктерді, инфрақызыл сәулелерді, лазерлік сәулелендіруді және т.с. қолданған кезде күшті өзгерістер болады.

12-сурет.  Дәнді ағынды судан кетіруге арналған қойманың негізгі бөлігінің қимасы: 1- шығаратын тесіктер; 2,5 – өздігінен ағызатын құбырлар; 3 – жинағыш шұңқыр; 4 – дән ағынын реттегіш.

 

Дәнді суық кондиционерлеудің маңызды факторы суды кетіру процесін ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсатта қазіргі уақытта түбінің шамамен 0,6 м² – на немесе 1² -на біреуден, бурнеше шығару тесіктері бар, түбінің конструкциясы ерекше қамбалар қолданылады. Бұл соңғы болып түскен дән соңғы болып шығатындай, қамбадағы дәннің жоғарыдан төменге қарай бірқалыпты орын ауыстыруына қол жеткізу үшін қажет болады; сусымалы массалардың қамбалардан ағып түсуінің ерекше сипатына орай, бір ғана шығаратын тесігі бар қамбада бұған қол жеткізілмейді. Ал судан кетіру барысында дәнде күрделі процестер дамитындықтан, дәннің бүкіл массасының судан кетірілу ұзақтығының қатаң бірдей болуы қажет.

Қазіргі заман қамбаларында астық үздіксіз қозғалып отырады; сондықтан мұндай тәсіл үздіксіз немесе ағынды судан кетіру деген атау алып отыр.

Жарма дақылдарының дәндерінің айтарлықтай алуан түрлі болуы әр дақыл үшін гидротермиялық өңдеу режимінің параметрлерін жеке-жеке таңдап алуды белгілейді. Дәнді буландыруды 0,1…0,5 МПа қысым кезінде 2…5 минут бойы жүргізеді. Бұл кезде дәннің ылғалдылығы 3…6%-ға артады, ал кейіннен кептірген және салқындатқан соң, процестің аяғында, дақылға байланысты, ылғалдылық 12,5…14,5% деңгейінде орнығады.

13-суретте сұрыптық тарту кезінде бидайды суық кондиционерлеудің сызбасы келтірілген. Ылғалдандыру – суды кетірудің екінші кезеңін шынылығы орташа немесе жоғары бидай дәні үшын ғана жүргізеді, қара бидай мен тритикале үшін бір кезеңмен шектеледі.

13-сурет.   Бидайды суық кондиционерлеудің технологиялық сызбасы:

1 – астықты қарқынды ылғалдандыру шнектері; 2 – суды кетіруге арналған қамбалар; 3 – мөлшерлегіштер; 4 – араластырғыш шнектер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. V. Техно-химиялық бақылау.

          Дирмендердің ұнтақтау бөлімінің бақылау жұмыстары

     Астықты ұнға өңдеуде технологиялық процестерін бақылау ТХБ бөлімінің жұмысшылары және диірменнің өндірістік персоналы (ауысымды инженерлер,бригадирлер) график бойынша жүргізіледі. Жүмыс графигінде барлық схема бойынша жеке этаптары, машиналары, үлгіні таңдау орны және тәсілі, сапа көрсеткіштері және анализ тәсілдері, бақылаудың ұзақтығы және периодтылығы белгілі этаптарда технологиялық процесті нақты орындаушы бақылау обьектілері анықталуы қажет.

   Ұнтақтау бөлімінің жүмысын соңғы анализ және аралық ұнтақтау өнім арқылы бақылайды.

 Соңғы өнім анализі ұнның, манна жармасының және кебектің ауысымында 2 рет жүргізіледі. Металлмагнит қоспалары анализін ауысымда 4-тен 8-ге дейін жүргізеді. Соңғы өнім анализі кезінде ТХБ бөлімінің жұмысшыларымен бірге шығарылған өнім бағасын, стандарттқа сәйкес және ұн сапасына көрсетілетін басқа талаптар беріледі.

  Електі машиналарға түсетін өнім сапасын органалептикалық тексереді. Технологиялық процестің жалпы нәтижелерін тексеру үшін әр 1-2 сағат сайын сортты ұн шығаруға есеп нормасын анықтайды. Егер ұнның дәмі және иісі жаман болса, онда ол ұн стандартқа жатпайды деп таратуға жіберілмейді. Белгілік үлгілерден орта ауысымдық үлгі жасайды, сонымен нормаларға сәйкес өнім түріне немесе ұн сортына толық анализ жасайды. ¥нның анализ нәтижесі, бөлінген металл магнитті қоспа, күлділігі, және т.б. көрсеткіштер пайдалы және толық материал өндіріс жүмысына баға береді. Бүл келтірілген анализдерден басқа бидайдан сортты ұн шығару диірмендерінде ауысымдық немесе тәуліктік тәжірбиелі нан пісіреді.Сол бойынша ұнтақтау алдындағы сұрыптау қорытындылары шығарады.

  Егер нан да картофель палочкалары болса, диірменнің санитарлық күйін тексеру қажет, барлық жабдықтарды, самотектарды, рассевтерді, валцелі станоктарды, ұнтақтау аппараттарын жууға, ылғалдауға қолданатын судың санитарлық күйін тексеріп, астық тазалау жұмыстарын максималды ұлғайту керек.

  Кебекке анализ жасау өндіріс бақылауының негізгі анализдерінің бірі, өйткені эндосперм жоғары немесе дәннің эндосперм бөліктері қабығынан бөлінбеу ұнтақтау нашар екенін көрсетеді. Жақсы кебектердің қабығында, алейрондық қабатында, бидай ұрығында да болмайтын, сол эндоспермнен шығатын 20% крахмалы болады.

  100 гр кебекті 3 минут ішінде №27 електен өткізеді, кейін електен өткенін өлшейді. Кебектің өтуі 3-5 % аспау керек. Өту сапасына бөлу қажет. Егер ол майдаланған кебектен, тұратын болса, онда ол ұнтақтау және елеу машина жұмыстарының дефектілерін, энергия шығынын ұтымды пайдаланбауын көрсетеді. Таза кебек күлділігі 7-9% болуы мүмкін                           және ұнның күлділігімен бірдей жағдайда, эндосперм мөлшері әртүрлі болуы мүмкін.

 Эндосперм жоғалуын шығару үшін еленген кебек күлділігін анықтау қажет.Үлгіден 2 өлшемді алады. Біріншісінде үнды елеуден кейінгі күлділігін, ал екіншісінде 3  минуттық  фарфорлы ступкада кебекті үйкеуден кейін анықтайды.

  Үйкеу нәтижесінде күлділігі 0,2% жоғарласа, ұнтақтау нашар және эндосперм көп жоғалуын көрсетеді.ұнтақтауды поляриметриялық тәсілмен анықталатын кебек құрамындағы крахмал бойынша бақылауға болады. Кебек ылғалдығын ұндыкі сияқты анықтайды және ол кебектің стандартты көрсеткіші дәнді ұнтақтауға кептіру мөлшері болып табылады.Ұн, кебек және қалдық сапасының әр ауысымдық бақылау берілгендернің ұнтақтау бөлімінің және жеке машиналардың, стандартты ұн шығару бақылауына пайдаланады.

   Әр ауысымдық бақылау берілген негізі бойынша ылғалдық балансын және күлділік балансын құрастырады.

  Валецті станок жүмыстары шығарылатын өнім сапасы мен санына байланысты бақыланады. Станокқа түсетін және шығатын өнімнен үлгі алады. анализ тәсілімен анализ жасайды, ал анықтау нәтижелерін келесі есептеулер арқылы шығатын шығару коэффициентімен белгілейді:

 

                                 = (-)100/100-

мүндағы,

-станокқа дейінгі ұн мөлшері,%;

-станоктан кейінгі ұн мөлшері,%.

Өнімді 10 минут ішінде (стандарт бойынша) берілген ұн сортты шығатын елекпен елейді. Шыққан ұн салмағы % өлшеу салмағына белгілеп,шығару коэффициенты есептейді.

 Есеп. Станок I сорт үн шығару керек.Онда өлшеуіш №35 жібек елегінен өтеді.Станокқа дейін №35 електен өтуі 12%,станоктан кейінгісі 48%деп алсақ.Онда

 

 

 

  Анықталған шығару коэффициентін берілген станоктың шығару нормасымен салыстыра отырып бақылау нәтижесін анықтайды. Станок жұмысы қанағаттандырылды деп есептейді егер ол белгілі сападағы қойылған нормамен өнім шығарса. Өнімнің шығу процентін қысқа тәсілмен анықтауға болады өлшемдерді станокқа дейін және кейін I мен IV ұнтақтау жүйесінде белгілі №1,0-0,56 електерінен өткізу және жүмыс тиімділігін k=k2-ki алумен анықтауға болады.

   Елеу машиналарын (рассев, бурат, центрофуга) бақылауын түсудегі електі анализбен және өткізу анализ жолымен анықтауға болады.Әр түсуден салмағы Ікг үлгі алады, одан ІООгр өлшемді 3минут ішінде сол нөмірлі рассевте қойылған електен өткізеді. Електен өтуді өлшеп, өлшеу процентіне белгілейді.

   Рассев жүмысының дүрыс сипаттамасы болып рассевтегі ұнның елеудегі салыстырмалы өлшемі болып табылады.Ол үшін өнімдегі ұннның мөлшерін анықтайды,рассевке түсетін (ki) және рассевтен шығатын ұн мөлшерін анықтайды. Онда елеу процентін келесі формуламен анықтауға болады: 

                                                =(-)100/

 

   Есеп. Рассевке түсетін өнімде 50%үн,рассевтен түскенде 20% ұн бар. Елеу тең:

(50-20)100
х—          — = 60

50

   Бүл бақылау тәсілді қолдану үшін ұнтақтау балансынан жоғары және төменгі түсу қатынасын (I үнтақтау жүйесінің дән процент есебінде) және рассевтегі тексерілетін өнім салмағын білу қажет. Рассев жұмысы нашар істесе,үнның кейбір дефектілерін беруі мүмкін.Егер ұнның төменгі сапасы майда кебекпен ластану,ұнтақтау, наубайханалық қасиеті төмен болумен анықталса, онда төменгі сапалы өнім шығаратын рассев шығару мүмкін және өнім сапасын төмендететін валецті станокты анықтау үшін қажет. Әр рассевтен алынатын ұнды ірілігі және түсі бойынша тексеру керек.

   Електе көп қалдық қалса,онда ол рассевтегі електің нашар екенін көрсетеді,ал түсі тіпті қаралау болса қабықша бөліктері көп түсуін көрсетеді. Күлділігі сұрыпталған өнім кебектегі және майдаланған өнім қалдық бойынша бақылау жүргізеді.

 Түскен және шыққан өнім күлділігінің қатынастарын анықтайды. Бүл қатынас жарма тазалауда 2,-2,5-тен төмен емес,орта және майда жармада 1,5-2-ден көп емес болу керек. ¥нтақтау және тарту жүйелерінен алынатын ұн ағымы анализін ұнтақтаудан ұнтақтауға ауысқанда немесе стандартты емес ұнды өңдеген жағдайларда жасайды.

  Стандартты емес ұн шығаруда барлық аралық сортқа бағытталатын өнімдерге анализ жасайды және сапасыз өнім шығарылатын жүйені анықтайды диірмен жұмысын тиімді бақылау тәсілі бұл сандық және сапалық баланс тәсілі.¥нтақтау түріне және өңделетін ұн стандартына қойылған схема сәйкестігін, әр жүйеге түсетін және одан шығатын өнім сапасы мен санын негізгі бір кесте құрайтын ұнтақтау балансын түсіру жолы арқылы анықтауға болады. ¥нтақтау балансы кәсіпорынның жұмысын анализдеуге мүмкіндік береді.

   ¥нтақтаудың нақты схемасы бойынша ұнтақтау балансын дүрыс жүргізуге болады. Өнімнің жүйе бойынша қозғалысын тексеріп,үнтақтау схемасының жазылуын және сызуына қаншалықты сәйкес келетінін көріп, елек нөмірлерін тексеру керек.

   Балансты алу алдында және алу кезінде диірмен жүмыстарын ешқандай өзгертпеу керек, жүмыс режимі біртекті болуын бақылау қажет,ол шикізат кәсіпорындағыдай болу керек. Астық партияларының арнайы үлгілері болмауы тиіс. ¥нтақтау балансын әр машинадан шығатын өнім үлгілерінен алып, олардың салмағын анықтау қажет.

Өнімді таңдау уақыт үзақтылығы таңдау уақытындағы ауытқулар өнім мөлшерін анықтау нәтижесінде әсерін тигізбеу керек. 1-минуттан аз өнімді алуға болмайды.

Бір машинадан бір уақытта барлық өнімді алған жөн.Мүндай жүмыстарды жүргізу үшін тәжірбиесі мол белгі бойынша сәйкес өнімді қапқа немесе шелекке салып,қайтадан ағымға жіберетін жүмыстарды алу керек.Үлгі алған соң өнімді өлшейді,анализге үлгіні бөледі,қалдығын қайтадан ағымға береді, өнім салмағы арнайы журналға жазады (5-ші кесте).

        Ұнтақтау балансының жүмыс журналының формасы.

Жүйенің аты	түскен өнім			шыққан өнім
	қай жүйе- ден	өнім аты	салма ғы (кг)	өнім аты .	сал- мағ- ы (кг)	қай жүйе -ден .	таң- дау үлгі нүкт елер інің нөм ерле рі	үлг іНі таң дау үза қт ыл ығ ы
1	2	3	4	5	6	7	8	9

   Жеке жүйелер бойынша 4 пен 6 болған көрсеткіштерін салыстырғанда түсетін және шығатын өнім мөлшерінде айырмашылық болуы мүмкін.Егер бүл айырмашылықтар 2% аспаса,онда олар жақсы деп есептелінеді,егер 2% асып кетсе,онда қайтып үлгіні таңдап оны өлшеу қажет.Қателіктерін жөндеу керек.

 

 

 

 

 

 

 

1. Еңбекті қорғау, қауіпсіздік техникасы, өнеркәсіп санитариясы және өртке қарсы техника

6.1. Еңбекті қорғау

          Еңбекті қорғау – бұл еңбек ету барысында адамның қауіпсіздігін, денсаулығының және жұмысқа қабілеттілігінің сақталуын қамтамасыз ететін заң актілерінің және оларға сәйкес келетін әлеуметтік-экономикалық, техникалық және ұйымдық шаралардың жүйесі. Техникалық сипаттағы шаралар жұмыс істеушілерге өндірістік факторлардың әсер етуін болдырмауға, еңбекті жеңілдетуге және травматизм тудыратын себептерді жоюға бағытталған. Қауіпсіздік техникасы адамдар мен мүлікті оттан қорғауды қамтамасыз етуге тиісті өртке қарсы қауіпсіздікпен тығыз байланысқан.

Еңбекті қорғаудың негізгі бағыттары – бұл қауіпсіз техника мен технологияны жасау, барлық кәсіпорындарда өндірістік травматизмді, кәсіптік ауруларды және ауыр дене жұмысын болдырмайтын жағдайларды кешенді механикаландыру және автоматтандыру. Сондықтан ғылыми іздену, жаңа техника мен технологияны жасау, кәсіпорындарды тұрғызу мен қайта құру кезінде ғылыми-техникалық прогрестің барлық сатыларында еңбекті қорғау проблемасын шешу қажет болады.

 

6.2. Өндірістік бөлмелердің микроклиматы.

Адам өзін-өзі қоршаған ауаның температурасы Цельсий бойынша 12…22 градус, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 40…60 пайыз, ал ауаның қозғалысы 0,1…0,2 м/сек болғанда жақсы сезінеді және жұмысқа қабілетті болады.

Метеорологиялық жағдайлардың адам организміне әсер ету процесі организмнің термореттеу процестерімен тығыз байланысты. Адам орындалатын жұмысқа энергия шығындауға орай жылу жоғалтады.

Жұмсалған энергияның мөлшері бойынша жұмыстар жеңіл дене жұмысы, ауырлығы орташа және ауыр дене жұмысы деп бөлінеді.

Диірмендегі жұмыс мыналарға бөлінеді:

Жеңіл дене жұмысы	I	Отырып, жүріп атқарылатын, ауырлық көтермей жүрумен байланысты жұмыстар (энергияның шығындалуы 172 дж/сек, 150 Ккал)
Ауырлығы орташа дене жұмысы	II а       II б	Үнемі жүріп, ауырлық көтермей атқарылатын жұмыс (энергияның шығындалуы 172-232 дж/сек немесе 200-250 Ккал) Жүрумен және азғантай (10 кг дейінгі) ауырлықтарды көтерумен байланысты жұмыстар (энергияның шығындалуы 232-293 дж/сек немесе 200-280 Ккал)
Ауыр дене жұмысы	III	Жүйелі дене қызуымен, оның ішінде жүктерді (10 кг артық) тасымалдаумен байланысты жұмыстар (энергияның шығындалуы 293дж/сек немесе 250 Ккал)

 

МемСТ 12.1.005 «ССБТ. Жұмыс аймағының ауасы. Жалпы санитарлық-гигиеналық талаптары». Бұл стандарт өндірістік бөлмелердің жұмыс аймағы үшін температураның, салыстырмалы ылғалдылықтың және ауа қозғалысының жылдамдығының оптимальды және жол берілетін шамаларын белгілейді.

Оптимальды микроклиматтық жағдайлар жылу жайлылығы сезімін және жұмысқа қабілеттіліктің жоғары деңгейінің алғышарттарын береді.

Жол берілетін микроклиматтық жағдайлар – бұл дегеніміз дененің бейімделу мүмкіндіктерінің шегінен шығып кетпейтін, адамға ұзақ уақыт және жүйелі түрде әсер еткен кезде организмнің функционалдық және жылу жағдайының өтпелі және тез қалпына түсетін өзгерістерін тудыруы мүмкін микроклиматтық параметрлерінің үйлесімі.

Өндірістік бөлмелердің жұмыс аймағындағы оптимальды температура, салыстырмалы ылғалдылық және ауаның қозғалу жылдамдығы

Жыл маусымы	Жұмыстар санаты	Цельсий бойынша темп-ра.	Салыс-тырмалы ылғал- дылық, %	Ауаның қозғалу жылдам-дығы, м/с, артық емес
Жылдың суық және өтпелі кезеңдері	I – жеңіл II а – ауырлығы орташа II б – ауырлығы орташа III – ауыр	20…23 18…20 17…19 16…18	60…40 60…40 60…40 60…40	0,2 0,2 0,3 0,3
Жылдың жылы кезеңі	I – жеңіл II а – ауырлығы орташа II б – ауырлығы орташа III – ауыр	22…25 21…23 20…22 18…21	60…40 60…40 60…40 60…40	0,2 0,3 0,4 0,5

 

Өндірістік бөлмелердің жұмыс аймағындағы; ылғалдың суық және өтпелі кезеңдеріндегі жол берілетін температура, салыстырмалы ылғалдылық және ауаның қозғалу жылдамдығы

Жұмыстар санаты	Цельсий бойынша ауаның темпе-ратурасы	Ауаның салыс-тырмалы ылғал- дылы- ғы, %	Ауаның қозғалу жылдам-дығы, м/с, артық емес	Тұрақты жұмыс ор-нынан тыс-қары ауаның темпер., Ц
I – жеңіл II а – ауырлығы орташа II б – ауырлығы орташа III – ауыр	19…25 17…23 15…21 13…19	75 75 75 75	0,2 0,3 0,4 0,5	15…26 13…24 13…24 12…19

 

Ұн тарту заводының бөлмелерінде артық шаң-тозаңдану байқалады. Шаң-тозаңды ұнтақталу дәрежесі (дисперсиялығы), оның бөлшектері тұратын заттардың шығу тегі, адам организмі үшін зияндығы, жарылысқа қауіптілігі бойынша жіктейді. Заттың шығу тегі бойынша шаң-тозаңды органикалық, бейорганикалық және аралас деп бөледі. Органикалық шаң-тозаңның өсімдік және малдық шығу тегі болуы, ал бейорганикалық шаң-тозаңның – минералдық және металдық шығу тегі болуы мүмкін. Аралас шаң-тозаң органикалық бөлшектерді де, бейорганикалық бөлшектерді де қосады. Оның ішінде, жекелей көрсетер болсақ, өсімдік текті органикалық заттардан және минерал заттардың қоспаларынан (кремнийдің қос тотығы) тұратындықтан, мұндай шаң-тозаңға бидай шаң-тозаңы да жатады.

Технологиялық және көлік жабдығының жұмыс аймақтарында түзілетін шаң-тозаң өндірістік бөлмеге жабдықтың ішіндегі асқын қысымға орай бос жерлері арқылы келіп түсуі мүмкін. Жабдықтан шаң-тозаңның бөлініп шығуын болдырмау үшін жергілікті ауа сору арқылы онда сейілту жасалады. Бұл мақсат үшін аспирация қолданылады.

Аспирация жүйесі шаң қабылдағыштардан, ауа құбырларынан, шаң бөлгіштен және желдеткіштен тұрады. Әдетте бір аспирация желісі бірнеше жабдыққа қызмет көрсетеді. Аспирация жүйелерінің жұмыстарының тиімділігі көптеген факторларға тәуелді, олардың негізгісі – жабдық герметизациясы. Тиісті герметизацияны қамтамасыз ету үшін жабдық корпусының түйіспелері мен қосылыстарын мұқият тығыздау және т.с. қажет болады.

 

Шаңның түрі	Шекті жол берілетін концентрация, мг/куб м.	Қауіптілік сыныбы
Бидай шаңы Ұнның шаңы	4 6	4 4

 

6.3. Өндірістік жарықтандыру

Жақсы ұйымдастырылған жарықтандыру жұмыс орындарының жеткілікті және бірқалыпты жарықтануын жасайды, еңбек өнімділігі мен жұмыс сапасын арттырады, жұмыс істеушілердің көзін сақтайды, травматизмді азайтады, адамның жүйке жүйесі мен организміне оңды ықпалын береді.

Табиғи жарық адам организміне оңды әсерін береді. Күндізгі жарықтану қарқындылығын сипаттау үшін табиғи жарықтану коэффициенті қабылданған. Бұл коэффициент бөлме ішіндегі табиғи жарықтанудың Е_і толығымен ашық аспан кеңістігінің жарығы жасайтын сыртқы көлденең жарықтанудың Е_с бір мезгілдегі мәніне қатысы болып табылады. Оны мына формула бойынша анықтайды:

                             Е_і

            1 = —————- x 100

                             Е_с

6.4. Өндірістік бөлмелер үшін табиғи жарықтану

коэффициентінің нормасы

Көз жұмысының дәрежесі	Бөлменің түрі	Жарықтану
		Жоғарғы құрама (ор)	Бүйірлік (min)
IV	Өндірістік бөлме

Жасанды жарықтандыру. Астықты сақтау және өңдеу кәсіпорыдарында жалпы, жергілікті және құрама жарықтандыруды пайдаланады. Жалпы жарықтандыру – бір түрдегі және қуаттылығы бірдей шырақтардың бүкіл бөлме бойынша (симметриялы) бірқалыпты орналастырылуы.

Жасанды жарықтандыру үшін жарықтың жылу көздері – қыздыру шырақтары және газ разрядты шырақтар (ДРЛ, ДРН) қолданылады.

 

6.5. Технологиялық жабдықтың қауіпсіздігі

Білікті станоктар.

Шаңның бөлмеге бөлінуінің алдын алу және болдырмау үшін станоктың есіктерін және люктерін тығыздап жабады. Алайда станок қақпақтарындағы аспирациялық саңылауларды жауып тастауға рұқсат етілмейді.

Білікті станоктың және электрқозғалтқыштың жетек белдіктері мен шкивтерін станоктың ішкі жағынан да, сыртқы жағынан да қоршап қояды. Білік арасындағы тісті берілістердің қоршаулары берік болып, дірілдемеуге тиіс. Заслонка мен қоректендіргіш білік арасындағы саңылауды, аспирация түтікшелерін, арналар мен өздігінен ағызу құбырларын қауіпсіз және қолайлы құрылғылардың көмегімен оқтын-оқтын тазартып отырады.

Білікті станокта жетек механизмдерімен бірге қауіпті аймақ болып өнімді ұсақтайтын қоректендіргіш біліктер мен білікшелер табылады. Дайналып тұрған біліктер кездейсоқ түрде қолдың саусақтарын ұстап алуын болдырмау үшін сақтандыру торын орнатады. Станокқа бөтен заттар түсіп кеткен кезде станокты дереу тоқтатып, заттарды алып тастайды.

Рассевтер. Рассевтерді пайдаланған кезде олардың бірқалыпты, соққыларсыз және тарсылсыз айналуын қадағалап отыру керек. Тарсыл аспаның цетровкасының бұзылуынан пайда болуы мүмкін. Бұл жағдайда рассевті тоқтатып қойып, жарамсыздықты жою керек. Кузовтарды еден деңгейінен кем дегенде 0,35 м биіктікке асып қояды.

Електен өткізу машиналары. Електен өткізу машиналарының бүйір жақтарынан өздігінен ағызатын құбырлардан бос, ені кем дегенде 0,8 м өтетін жерлер қалдыру қарастырылған. Жетек механизмінің қоршаулары берік болып, сенімді түрде бекітілуге тиіс.

 

                                6.6. Электр қауіпсіздігі

                                Бөлмелердің жіктелуі

Бөлме	Сыныбы
	Ортаның сипаты бойынша	Ток соғу қаупі Бойынша
Ұн тарту заводының ұнтақтау бөлімі	ҚББ ШБ	ҚЖБ

ҚБ – құрғақ бөлме;

ШБ – ток өткізбейтін шаңы бар шаңды бөлме;

ҚЖБ – қауіпсіздігі жоғары бөлме.

Ток соғудан қорғану тәсілдері

МемСТ 12.1.019-79 «Электр қауіпсіздігі» мемлекеттік стандартына сәйкес, қорғаныстың техникалық тәсілдері мен құралдарына мыналар жатады: қорғаныс жерлендіру; потенциалдарды тегістеу; қорғаныс ажыратқышы; желіні электрлі бөлу; ток өткізетін бөліктерді оқшаулау; тұйықтау токтарын жерге өтеу; қоршағыш құрылғылар; ескертетін сигнализация; блоктау; қауіпсіздік белгілері; қорғаныс құралдары және олардың сақтандыру құрылғылары.

                         6.7. Жарылыс қауіпсіздігі

Шаң жарылысы – бұл жарықты жанудың бақыланбайтын процесі. Жандыру көзінен тұтануға қабілетті қоспадағы жанғыш шаңның ең аз концентрациясы тұтанудың төменгі шегі, ал ең көп концентрациясы – тұтанудың жоғарғы концентрациялық шегі деп аталады. Шаң-ауа қоспасының тұтануы мен жарылысы тек бір мезгілде ауада концентрациясы тұтанудың төменгі концентрациялық шегінен асып түсетін шаңның, жылулық қуаты мен температурасы жеткілікті тұтану көзінің, сонымен бірге аталған қоспада оттегінің болуы кезінде ғана мүмкін болатын нәрсе.

Өндіріс жағдайларындағы тұтану көзі болып:

— газбен пісіру жұмыстарын жүргізген кездегі ұшқындар мен жалындар;

— жарамсыз жабдықтың жұмыс істеуі кезіндегі қайнаған беткейлер, үйкеліс немесе соққы ұшқындары;

— жабдыққа бөгде металл заттар түскенде пайда болатын ұшқындар;

— өздігінен жанатын шикізат немесе дайын өнім;

— электр жабдығының жарамсыздығының нәтижесінде ұшқындау;

— ашық от көздерін пайдалану табылады.

Жарылыстардың алдын алу және оларды болдырмау үшін жарылысқа қауіпті ортаның түзілуін және тұтану көзінің пайда болуын болдырмау қажет.

 

 

                           6.8. Өрт қауіпсіздігі

СН-261-03-ке сәйкес диірмен ғимараты отқа төзімділіктің II дәрежесіне жатады. Ұн тарту бөлімінің жарылыс-өрт қауіптілігі бойынша өндіріс     санаты —  «Б», астық бөлімі үшін – «В» санаты.

Өртке қарсы шаралар СНИП П-А.5-70 «Ғимараттар мен құрылыстарды жобалаудың өртке қарсы нормалары» және СНИП Н.М. 2-72 «Өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік ғимараттары. Жобалау нормалары» санитарлық нормалары мен ережелеріне сәйкес жобаланған.

Негізгі эвакуациялық шығатын жер ұн тарту бөлімінде орналасқан баспалдық торы болып табылады. Екінші және үшінші эвакуациялық шығатын жер болып баспалдақ марштарының 45 градус бұрышымен еңістікте орындалған екі өрт-эвакуация баспалдағы табылады.

Төбеге шығу өрт-эвакуация баспалдақтарының алаңдарынан және баспалдақ торының құрылғысынан стремянкалар бойынша жүзеге асырылады. Өндірістің әр түрлі санаттарындағы бөлмелердің жарылыс-өрт қауіптілігі бойынша қатынасы отқа төзімді есіктері бар тамбур-                          шлюздер арқылы жүзеге асырылады. Отқа төзімділік шегі 0,75 сағаттан кем емес.

Ұн тарту заводының бөлмелерінде ағынды жүйелердің ауа алатын бұрыштарында айтарлықтай тұнба камералары қолданылады. Ауа құбырлары ОСП-МН  оттан қорғау құрамымен жабылады (МемСТ 23791-79).

Ішкі өрт сөндіру ішкі өрт су құбырының жобаланған жүйесінен жүзеге асырылады. Судың шығындалуы – 10 л/сек., ОХНП-10 ауа-көбік от сөндіргіштері қолданылады.

Сыртқы өрт сөндіру жобаланған алаң ішіндегі сақиналы су құбырларының өрт гидранттарынан жүзеге асырылады. Сыртқы өрт сөндіруге судың шығындалуы 40 л/сек. Өрт сөндіруге қажетті судың керекті қоры қолда бар резервуарлар есебінен қамтамасыз етіліп отырады.

 

 

                       VII.  Экологиялық қорытынды

Қазақстан Республикасының жалпы экологиялық мәселесі

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасыда тек қана әртүрлі өнімдерді өндіріп қоймай, сонымен қатар қоршаған ортаны үдемелі ластайтын көптеген өнеркәсіп салаларының бірнеше жүздеген кәсіпорындар жиналған.

Экологиялық қауіпсіздіктің бірігіп орналасуы, экологиялық лас өнеркәсіптік өндірістің жоғары концентрациясы осы аудандар тұрғындарының осы зиянды өндірістің  және оның шығындарының ұдайы әсері  зонасында жасауына  алып келеді. Бүгінгі күнде эклогиялық проблемалар тек қана халық шаруашылығының дамуына емес, сонымен қатар адамдар өмірі мен денсаулығына әсерін тигізетін ең маңызды факторлардың біріне айналды. Экологиялық проблемалар шешімі-бұл Қазақстан Республикасының бүкіл тұрғындарының өмір сүру проблемаларының шешімі. Су ресурстарының жағдайы маңызды үрейді тудырады. Күрделі экономикалық жағдай суаттар бетінің ластануына алып келетін өнеркәсіптік және тұрмыстық шаруашылық ағындар тазалығының қанағаттандырылмайтын жағдайымен де тереңдейді. Көптеген ауылдық аудандарда тазалау құрылыстары тіптен жұмыс істемейді, қалалардың тазалаушы құрылыстарына көп міндет жүктелген. Атмосфералық ауаны қорғау маңызды проблема болып қалады. Кейінгі жылдары ол біршама таза болып қалды, бұл өз көңілімізді жайландыруға себеп емес. Атмосфера тастандылары әліге дейін жоғары болып отыр. Автокөліктерден шығатын ластаушы заттар шығыны ерекше үрейді туғызады. Бірінші кезекте бұл мыналармен байланысты: негізгі автомагистральдар тұрғын қала, обылыс аудандары бойынша пайдаланған газбен өтеді, 200 түрден көп зиянды заттар тастайды, олардың кейбіреулері улы және канцерогенді қасиетке ие. Бұған қарамастан, кәсіпорындар қатарында аймақ үшін өте маңызды ауа-қорғау шараларды орындамау және программаны қысқарту орындарына ие. Қаржыландыру болмағандықтан автокөліктерді газға көшіру бойынша жұмыстар тоқтатылған. Атмосфералық ауаны қорғау үшін бастысы шығынсыз және экологиялық таза технологияны және толығымен таза өндірісті , жаңа технологиялық процесстерді енгізу болды және болып қалады.

Төмендегі қарқынмен Қазақстан Республикасының аудандары мен қалаларында егістік жерлер ауданын ұлғайту бойынша жұмыстар жүргізіледі. Тек қана жерге емес, сонымен қатар қоршаған ортаға негативті әсер қөздерінің бірі тұрғындар өміріндегі және кәсіпорынның өндірістік қызметі процессінде пайда болатын өнеркәсіптік және тұрмыстық шығындар болып табылады. Сондықтан шығындарды өңдеу, жинақтау және жерлеумен байланысты бірқатар проблемалар пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                         Әдебиеттер тізімі:

 1.Гуськов А.Г. Исследование структурно-механических и технологических свойств зерна пшеницы. – «Мукомольно-элеваторная промышленность», 1964. №12.

2. Гончарова З.Д. Исследование влияния гидротермической обработки зерна на изменение его структурно-механических свойств. — «Мукомольно-элеваторная промышленность», 1962. №9.
3. Казинцев А.И. О некоторых показателях физических признаков зерна. Орджоникидзе, Сев.- осет. кн. изд., 1956.
4. Петренко Т.П. Технологические значение структуры пшеничного зерна. – «Известия вузов. Пищевая технология», 1968, № 4.
5. Роменский Н.В. О химическом составе пшеничного зерна и его анатомических частей. – «Труды ВНИИЗ», 1949, вып. 19.
6. Цвибак Е.М. О плотности пшеничного зерна и его составных частей. – «Сб. н.-и. р-т Рост. НИИЗ», 1938, № 2.
7.  7. Попова Е.П. Микроструктура зерна.- М.-1999.
8. 8. Попова Е.П.Как устроено зерно.-/Химия и жизнь/.№9.- 2000.
9. 9. Беркутова Н.С. Особенности структуры зерна.- /Селекция и семеноводство/ №4.-2003.
10. Колкунова Г.К. Влияние твердости пшеницы и условия измельчения а размольном процессе и технологические достоинства муки. Автореферат канд. техн.наук. 1981г. Москва МТИПП.
11. Колкунова Г.К. Влияние твердости пшеницы и условия измельчения а размольном процессе и технологические достоинства муки. Автореферат канд. техн.наук. 1981г. Москва МТИПП.
12. Кравец Л.П., Мельников Н.И. Значение отдельных показателей качества зерна пшеницы .Автореф. канд. дисс.- Харьков 1967.
13. Е.Д. Казаков. Методы оценки качества зерна.

Москва “Агропромиздат” 1987г.

 

14. Ряховская В.В., Громская Е.И., Куанышбаева А.К.

Определение тверлозерности на микротвердрмере и показателям степени измельчения// Совершенствование методов оценки и качество зерна и зернопродуктов: тр ВНИИЗ.- Москва, 1987.- №109

15. И.Урлапова., Г.Панкратов., Н.Беркутова.

Оценки зерна пшеницы методом телевизионной микроскопии// Наука. Техника. Производство.-№5, 2004г.

    16.Братухин А.М.

Влияние алейронового слоя на качество муки.- Мукомольно элеваторная промышленность. 1954г.-№4.

17. Егоров Г.А., Петренко Т.П., Рукшан Л.В.

Взаимосвязь признаков качества зерна пшеницы и его мукомольных свойств.- Москва. Минзага СССР.-№188..

18. Суворов Н.С.

Влияния содержания алейронового слоя в муке на ее зольность.- В кн. ВНИИЗ, 1954

19. Наумов И.А. Содержание эндосперма в зерне пшеницы и его влияние на выход и качество муки.- Известия вузов. 1974,№4.
20. Изосимов В.П. Исследование технологического значения микроструктуры зерна пшеницы. Автореф. 1975.

    21.Егоров Г.А., Бутко В.П. Уточнение определения плотности зерна. –Известия вузов, 1974, №4.

    22.Мамбиш И.Е. Упрщенная методика определения весового соотношения составных частей зерна. М: 1949, вып.19

    23.Онгарбаева Н. Основы формирования помольных партий пшеницы отвечающие требованиям перерабатывающих предприятий// Наука. Техника. Производства. №2, 2004г.

    24.Онгарбаева Н. Основы формирования помольных партий пшеницы по технологическому потенциалу зерна. Автореф. На соискание уч.степени докт.техн.наук .Алматы, 2006г.

    25.Л.Р. Торжинская., В.А. Якрвенко технохимический контроль хлебопродуктов. Москва Агропромиздат 1986г.

    26.А.В. Луковников. Охрана труда. Москва Колос 1978г.

    27.Колкунова Г.К. Влияние твердости пшеницы и условия измельчения а размольном процессе и технологические достоинства муки. Автореферат канд. техн.наук. 1981г. Москва МТИПП.