МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………….

 

І ТАРАУ

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ

 1.1 Жылқы малының шығу тегі………………………………………………………………

 1.2 Жылқыға байланысты наным- сенімдер мен салт- дәстүрлер…………………

 

ІІ ТАРАУ

ҚАЗАҚ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ

2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы……………………………………………..

2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі………………………………………..

 

Қорытынды……………………………………………………………………………………….. .

Пайдаланған әдебиеттер тізімі………………………………………………………………. .

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының басым бағыттарында, біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар, ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз,-    [1;  1б.] делінген. Сондықтан біз, Қазақстанның дамуына өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.

Дипломдық жұмыс қазақ халқының асыл түлігі — тұлпар бейнесінің әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, осы образ арқылы шығармаларда өмір шындығы мен кейіпкер тағдырының көрініс табуы, оның көркемдік тұрғыдан жинақтауға әсері сынды мәселелерді қарастыруға арналған. Дипломдық жұмыста қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: жылқы малы туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесін сомдауда кейіпкер тағдырының көркемдік тұтастығы, қазіргі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары кеңінен көрсетіледі.

Қазақ халқын: «ер қанаты — аттан» бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп, аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе -көлігі, жесе — азығы, ішсе — сусыны болған сенімді серігі — тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар — жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген . Бұндай дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.

Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін ауыз әдебиетінің туындылары — көптеген ғылымның зерттеу объектісіне айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С. Қондыбай [3], А. Тоқтабай [4] т.б. археолог, этнограф зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін құнды ғылыми — танымдық мәліметтерді алға тартады.

«Мал патшасы — жылқының» әдебиеттегі орнын, оның образын биік тұғырға көтерген Ғ. Мүсірепов , Т. Әлімқұлов , Қ. Жұмаділов , С. Бақбергенов  т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.

Шындығында да, жан — жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген адамға мен мұндалап — ақ түр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 — 6000 жылдар бұрын Азия, Африка, Европада қолға үйретілгендігі сөз болып, сондай — ақ, жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, — делінген . Осы ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт , Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б. Зданович  т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің — 99,9 % — і  жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.

Қазақстан — Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған жебелердің үшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген . Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне — жылқы болып табылуы да тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха -Якут, түркі халықтарының дүниетанымында жылқы — жаратушы ана, апам -напат тотемі жылқы — тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие — қыласы, жылқы — адам не сиқыршы ретінде сомдалған. Қазақ әдебиетінде XX ғасырдың 60-80 жылдар аралығындағы прозалық шығармаларында да тұлпар образына байланысты көркемдік ізденістер оқырман назарын өзіне аударады. Бұл шығармалардағы басты идея -тұлпарлардың адам өміріндегі өзіндік орны, тарихи қоғамдық — әлеуметтік шындықтың тұлпарлар образымен сабақтасуын, тұлпардың сымбаты мен сұлулығы, ат баптаудағы дәстүрлі мектептер суреттелген. Мұның бәрінен, әрине жылқы — халқымыздьщ қымбат қазыналарының бірі, өмір — тұрмыстағы жиі пайдаланатын, қадірлі де қасиетті жануарларының қатарына жататынын білеміз.

Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі — тұлпар бейнесінің тарихы мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр.

Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең ұрпаққа түсіндіру — халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін терең ұғынуға септігін тигізеді.

Бұл — халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді . Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне болып табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды жалғастырушы дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, 60 — 80 жылдар әдебиетінде осы дәстүрді қайта жандандырып таза жылқы малының бейнесін сомдап, ішкі жан — дүниесін, психологиясы мен тағдырын суреттеген шығармаларды қарастырдық.

Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін — халқымыздың арғы-бергі тарихымен, ұлттык сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан — Абай әлеміне, одан қазіргі дәуірге   дейінгі      аралықтағы   жетістіктермен   табиғи   байланыстарылады.

Тақырып өзектілігі де арғы-бергі бел-белестеріміздегі тұлпарлар бейнесінің тарихы мен тағдырын таразылаудан тұрады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын этнографиялық, археологиялық, тұрғыдан зерттеулер жасалғанымен, әдеби тұрғыдан ғылыми еңбек жазылған жоқ.

Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру — тайпалық кезеңде жылқы малы қолға үйретіліп қазақтың малына айналған. Халқымыз асау тұлпарды ән — өлең мен дастандарына қосып жырлаған. Қай кезең әдебиетін алсақ та, ішінара тұлпар, сәйгүлік, арғымақ бейнелері сөз етіледі.

Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан — А. Тоқтабай [4], археологиялық тұрғыдан — В.Ф. Зайберт, С.Я. Зданович, М.К. Хабдулина , мифтік тұрғыдан –

С. Қондыбай [3] т.б. секілді ғалымдар зерттеу жасаған. Қазақ жылқысының ерекшеліктеріне В.М. Смирин, Ю.М. Смирин , Р.С. Липец [14], Б. Жетпісбаева [15], Б. Қиянатұлы [16] т.б. терең тоқталған. Осы күнге дейін тұлпардың қазақ әдебиетіндегі бейнесін сомдаған ғылыми жұмыс болмағандықтан, бұл   тырнақалды еңбек болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты – қазақ ауыз әдебиетінің аңыз- әңгімелердегі тұлпарлар бейнесінің шығу тегін, типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашумен қатар қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетке жеке образ болып келген кезеңін таныту болып табылады. Осы арнада төмендегідей міндеттер туындайды:

• этнографиялық зерттеулерге    сүйене    отырып,    қазақ    ұғымындағы
  тұлпарлар бейнесінің мән-мағынасын ашу;
• қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлар бейнесіне талдау жасау;
• Орта ғасыр әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін зерделеу;
• Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау

Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

І ТАРАУ

      ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ

 

        1.1 Жылқы малының шығу тегі

 

Ел аузында: «Жылқы — жеті қазынаның бірі», «Ат ерді сақтайды», «Ат -адамның қанаты», «Жылқы — түлік патшасы» деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс — салты, өмірінің өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.

Біздің тегіміз — түрік, түлігіміз — жылқы. Содан да болар, «…аттың жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады», — дейді. Жылқы — төрт түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін — ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен, найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.

Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол — мінсең көлігің, жесең тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен каны да дәрі. Қазысының майы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды. «Жылқы — жаным, қымыз — қаным», — деген Ақтайлақ би. «Жылқының сүті -шекер, еті — бал», — дейді дана халқымыз.

Жалпы, жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын — жатырына, бала — нағашысына тартады. Алып — анадан, ат — биеден. Ат болатын тай -саяққа үйір, адам болатын бала — қонаққа үйір. Жүйрік атта жал болмайды, ер жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі елшісі. Міне, осы тектес толғамдарды жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы түлігін қастерлей білген.

Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігінің табиғатын терең түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый — сияпат көреді. Үйір-

үйір жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады. Домалақ ананың пейіліне, ықыласына риза больш, бізден бір жылқы алыңыз деп мезірет жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар, кәрі құла сары айғырды таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі күні анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі санына қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен шыңғырады. Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей, тым-тырақай қашып, түгел кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты, қүтпен айғыр болған екен. Осылайша анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі жылқысынан айрылған елге пайдасын тигізген екен.

«Жылқы — жершіл», «Ат айналып қазығын табады», деп халқымыз бекер айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып — өскен жеріне тарта береді.

Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен оның кең даласы жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз-бірінің күні де, сәні де мәні де жоқ. «Ат бағу адамға сауап әпереді», — деген Пайғамбарымыз. «Халық едік артық көрген атты тақтан» деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр етінен жаралған баласын жақсы көргенде «құлыным» деп еркелетіп, бата бергенде: «Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын», — дейді. Әйтеуір атсыз әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық [28, 15 б.].

Түркі әдебиеті мен салт-дәстүрінде өте маңызды орын алатын жылқы түркілердің адам ретіндегі болмыс — бейнесінің қалыптасуына да әсерін тигізді. Жүйріктің жылдамдығы арқасында түркілер жаңа жағрапиялық аймақтарды бағындырды, шетсіз де шексіз далалық алқаптарға билік жүргізді, үш құрлықта үлкен-үлкен мемлекетгер немесе империялар құрды. Жылқының тарихи рөлі оның культке айналуына басты себеп болды. Бұрынғы кезеңде Тәңірі жіберген деп сенілген бұл «ұжымақ аттары» кейін де қызметін жалғастырды. Тұлпарсыз батырдың жеңіске жетуі мүмкін емес. Шашасына шаң жұқпас сәйгүлік пен батырдың арасында ұқсастық пен байланыстын қалыптасуы жылқының түркі тарихында атқарған маңызына тікелей қатысты.

Біздің заманымызда да бір-бірінен жырақ жағрапиялық аймақтарды мекендейтін түркі қауымдарының арасындағы тарихи ортақтықты қамтамасыз етіп отырған факторлардың бірі — осы жылқы мәдениеті.

 “Тарихта жылқы түркі үшін тек көлік қана емес, экономикалық, сауда, әскери және әлеуметтік өмірдің бір бөлшегі болды. Түркілер тұлпар көмегімен Азия, Еуропа жөне Африкада үстемдік құрды, кең жағрапиялық аймаққа тарады. Алыс өлкелерді ашудың, жаңа елдерді бағындырудың басты құралы болған ер қанаты ат — түркілердегі тәуелсіздік жайлы идеялардың дамуына ықпал еткен факторлардың бірі. Жылқының мініс көлігі ретінде қолға үйретілуі адамзат тарихының тағы бір саты ілгерілеуін қамтамасыз етті. Адам мен жан-жануардың тіршілігін жалғастыратын негізгі фактор — су. Сулы және шөбі шүйгін жазықтар, таулар — мал өсірумен айналысатын қауымдар әсте бас тартпайтын орындар” [29, 2 б.].

“Жылқы — арғы қазақтың болмысында да, оның рухани дүниесі мен дүниетанымынында да ең басты универсал сипатқа ие тіршілік иесі болған. Сондықтан да қазақтың тіршілігіндегі, тарихындағы, мәдениеті мен әдет -ғұрпы, салт — дәстүріндегі жылқы малының алатын орны жөнінде жаңа теңеу, жаңа эпитет, жаңа метафора ойлап шығаруды қажет деп есептемейміз” [3, 25 б.].

Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып келе жаткан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ, Ч. Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра, атақты палеонтолог В.О. Коволевскийден (1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге дейін зерттеулер жүргізуде

Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының — айдаһарға ұқсас бір көрінер қыры, келбеті болған. С. Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс

көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөнінде де сөз қозғаған. Бұған қарап «тау мен ат» байланысын «үңгір мен ат» байланысымен шендестіруге болады. Осыған үқсас аңыздар Монғолияда сақталған: «Аса қадірлі деп есептелген Монго Морито тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың

аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын «танг», (тау), «таз» (тай) сөз өзгерістерінен де көруге болады.

Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап отыр. Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде сақтап қалуға мүмкіндік берген жоқ.

Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір географиялық ареалға —  Каспий теңізінің жағалауына, дәлірек айтсақ, осы теңіздің оңтүстік — шығыс (Түркменстан) және оңтүстік — батыс (Әзірбайжан) жағалауына келіп тоғысады.

Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына қатыстырылады. Түркі — моңғол халықтарының фольклорында (эпосында) «жылқыдан жаралу» мотивінің бар екендігін Р.С. Липец те атап көрсеткен болатын. Ол: «Эпостағы ат эпос қаһарманының ата — аналарының біреуі, көбінесе шешесі болып баяндалады. Мәселен, саха — якуттың олонхолардағы «Жылқынын баласы» әр түрлі нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман — адам жылқының баласы болса, екінші эпоста ол — уақытша жылқы кейіпіне енген қатын — тәңіриесінің баласы да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің шығу тегі жағынан жылқы, ат тәңіриесі — Джесеймен байланысты болып келеді.

1. Ерен — жылқының баласы, яғни оның шешесі — Бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі — уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады.

Бұдан шығатыны — ереннің өзі де жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола алған.

Жылқы — ана немесе жылқы — қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің басты көмекшісі болған, ол еренді емдейтін, өліп қалса — тірілтіп алатын болған. Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам кейіпті шешелер мен қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар) бейнесін ығыстырып шығарған. Осындай өзгерістердін сарқындарын түркі халықтарының эпостары мен ертегілерінен кездестіруге болады.

Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) — мифологиядағы бейнелердің кейіптенуінің бір түрі,  бір варианты деп есептеуге болады.

Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердін жылқы кейіпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам — айғыр, әйел — бие тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында теңіз тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф Посейдонның Деметрамен ат (жылқы) кейпінде некелескендігін айтады. Осындай түрдегі «некелесу» үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар. Осыларға ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға болады.  Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың — арбын құлын (лошадь чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта да «жылқы әулие» деген түсініктің болғанын атайды. Бұл жерде қырғыздық «арбын құлын» мен қазақтың «жылқы әулие» дегендердің мифтік болмысын анықтау, нақтылау керек.

Жалпы, қазақ фольклорында «су және жылқы» байланысы, «су жылқылары» (суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән болғандығын көрсететін мысалдардың да бар екендігін айтуымыз керек.

Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтегі кез келген жылқы, тіпті оның «сумен байланысы» көрсетілмей қалғанның өзінде де су жылқысы болып табылады.

«Су жылқылары» деген мифтік түсініктің қалыптасқан жері — Каспий теңізінің айналасы, бастапкы жерін нақтылап көрсеткенде — бүгінгі Әзірбайжан территориясы болуы тиіс деп есептейміз. Бұл — энеолит заманы, яғни аталмыш аймақтарға ирандықтар келместен бұрынғы уақыт. Кейінгі, қола ғасырында бұл түсініктер Каспий теңізінің барлық жағалауына, одан соң Орталық Еуразияға таралды. Жекелеген этникалық — мәдени орталарда этникалық варианттары қалыптасты, соған қарамастан кейінгі замандарда да теңіз айналасы кеңістігінде осындай жылқылар туралы түсініктер сақталып қала берген. Осындай тұспалды орынды ететін мынадай қисындар келтіруге болады.

Біріншіден, б.з.д. соңғы ғасырларда Каспий  теңізінің оңтүстік – батысында, Әзірбайжан мен солтүстік батыс Иран жерінде өмір сүрген каспи тайпаларының этнонимі «ат бағушылар» деп аударылып жүр; «каспи» этнонимінің этимологиясы «Каласпи» — «Қал ананың аттары» болуы мүмкін. Қал (Хал немесе Ал) — Ұлы — аналар категориясына жататын мифтік кейіпкердің атауы «албастылардың жылқыны жақсы көруі» сияқты түсініктердің нақ осы каспи этнонимінің де сабақтастығы болуы ықтимал.

Екіншіден, реалды тарихтағы түрікпендік «ақалтеке» сәйгүлігінің тұқымының Каспий  теңізінің оңтүстік — шығыс жағалауына таяу жерде ғана таралуы, олардың тарихи құжаттарында кездесетін «ариандық», «нисалдық» тұлпарлардың реалды ұрпағы болуы, осындай сәйгүліктерді тудырған ареал мифтік су жылқылары туралы түсініктердің шығуына да ықпал ете алады.

Үшіншіден, Маңғыстау жағалауындағы қазақ — түрікпен әулиелік нысандарының біразы теңіз жылқыларымен байланысты. Олардың ішіндегі ең көрнектісі — Бекдашы маңындағы Дүлдүл — ата әулие. Түрікпен түсінігіндегі жылқы малының иесі, жылқышылардың пірі болған Дүлдүл — атаның есімі ислам дінінің таралуына байланысты, бірақ 14 ғасырға дейінгі түрікпендер «Дүлдүл — ата» есімімен таныс болмай тұрғанда, теңіз жағалауында орналасқан осы   бір   киелі   орынның   атауы   басқаша  болғаны   анық.   Ең   бастысы   -«жылқышылар    иірінің,    жылқы    иесінің»    аңыздық    «моласының»    теңіз жағалауында жатуы ойландыруы тиіс.

Төртіншіден, иран, үндіарий халықтарының мифологиясындағы, Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген көне жұрттардың (дей — түріктердің) келтіріміндегі «су жылқысы» бейнесінің бастауы да тарихи, географиялық қисындарға сәйкес осы Каспий теңізінің аралығында жатыр.

В.А. Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда бар екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша «су айғырының жүні алтын болады, аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан жағаға шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты алып, су астына кіріп ғайып болады» делінеді.

«Қорқыт ата кітабы» циклінде де теңіз айғыры кездеседі.

Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. «Ақбоз ат», «Қара Юрга», «Заятулек — Хыухылу» эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын берілген. Солардың бірі — башқұрт халқының күрамындағы «баюлы» (байұлы) руының шығу тегі туралы аңыз — эпоста келтірілген: «Күшлек деген жігіт өзінің сұңқарын бір үйір «су жылқысына» айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір

жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз әкеліп береді, осы қыздан туған жігіттің балалары «байұлы» руы болып тарапты…» , — дейді С. Қондыбай [3, 56 б.].

Маңғыстаулық қазақтар теңіз жылқыларын «суын» деп атап, миф пен аңыздың болмысына қарай «суын бие», «суын айғыр» деп ажыратып айта береді.

Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы датаны (судан шығатын күнді), шығатын түсты білген жылқышылар өздерінің кәдімгі үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: «Су астынан шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы әбден мүмкін». Міне, осындай, суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын болса, оны (биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған құлынды ешкімнің көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.

Саназар бай туралы аңызда нақ осындай оқиға баян етіледі. «Осы кісі өзінің биелерін Темір — баба (Маңғыстаудағы, теңіз жағасындағы жер) жақтағы теңізге сұғына кірген тілше — құмға қамап қойып, теңіздің айғырларының сол биелерге түсуін аңдиды екен, оның осындай будандастыру жолымен дүниеге келген сәйгүліктерінің өзінен бір үйірі болыпты мыс» деген әңгімелер болған.

Бұл жерде аңыздың оқиға желісінің «судан шығатын уақытын» нақтыласақ. «Теңіз айғырлары туралы мифтің астарлы әлі анықтала қойған жоқ, есесіне «теңіз биелері» туралы мифтін мағынасы анық; бұл миф жазғы аспандағы Сириус (қазақтар «Сүмбіле» деп жүрген) немесе Орион (қазақтар «Таразы деп жүрген) жұлдыздардың (шоқжұлдыздардың) көріну уақытымен байланыстырылады. Мәселен, 2002 жылы Сүмбіле жүлдызы тамыз айының 14 -інде көрінген. Осыған сәйкес, суын жылқылардың   судан шығатын күні 14

тамызға сәйкес келуі тиіс. Әрине, аталған жұлдыздардың көріну уақытын анықтауда олқылықтар бар.

«Суын жылқысының бейнесі шежірелік Адай есіміне де байланысты. Шежіре бойынша, Елтай деген жігіт Қыдырбайдың он ұлдан кейінгі қызы Ханбибіні әйелдікке алады, одан Адай туады. Міне, осындағы Қыдырбай бейнесінің астарында «теңіз және теңіз жылқыларының иесі» деген мифтік бейне жатыр. Олай болса, Ханбибі — су перісі болып шығар еді. Ханбибі — таңғы Шолпанның бір келбеттенуі. Ал Шолпан «жұлдыз» суын бие кейіпінде де суреттеле алады. Елтай (Адайдың шежіре әкесі) туралы аңыздағы Елтайдың Қыдырбайдың ауылында болып, Қыдырбай мен оның он баласы ауылда жоқ кезде шапқан жаудан ауылдағы қатын — баланы құтқарып калуы сияқты сюжеттің астарында да, бір жағынан, аспани — күнтізбек, екінші жағынан, суын жылқылар туралы мифтер жатқанын аңғаруға болады. Яғни Елтай да Сириус жұлдызының кейіптенуі бола алады, ол да суын айғыр, сары құлақты ақ арғымақ кейіпінде суреттеле алады. Жалпы осындай аңыздың мифтік қабаттарына үңілу бұрын білмеген, аңғармаған көптеген қисындардың көзін аша алады»[35, 86 б].

Ғұлама ғалым Ә. Марғұлан «Ежелгі жыр, аңыздар» атты еңбегінде: «Жылқы бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқыньщ неше алуан әдемі мүсінін баптаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар…» деген [23, 95 б].

Ескі ғұн, үйсіндер жылқыны сондай — ақ, қадірлі көргендіктен, оны сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан кем болмаған көрінеді, — деген . Демек, Суын құлынның қандай екеніне тоқталсақ, «Суын» сөзінің түбінің өзі су сөзінен шыкқаны түсінікті. Өкінішке орай, «суын» сөзін «Түсіндірмелі сөздіктен» кездестіре алмадық. Алайда, ел аузындағы әңгімелердің өзінде, кейбір ақын -жазушылардың шығармаларында суын сөзіне нақты анықтама, түсінік беріледі. Мәселен, С. Назарбекұлының (Абай — Шәкәрім жиені, Домалақ — Ана күмбезін салушы, сәулеткер ақын) «Абай басқан Жидебай топырағы» атты өлеңдер жинағының 66 — бетінде суын сөзіне мынадай түсінік берілген: «Суын — ауыл

аңыздарында кездесетін Каспий су жылқысының асыл айғыры»

Осы тұста М. Сықақбаевтың кынжыла айтқан мына пікірін келтіруді орынды санаймыз:

«Көкек, байғыз, көгершін, суыр, құндыз маймыл сияқты адам таңырқайтын қылықтары яки интеллект нышан бар мақұлықтар жөнінде айтылатын мифтік аңыздар да ұмытылуға айналды. Сондай ұмытылған тіршілік иесінің бірі — біз сөз еткен суындар.

        Жалпы ертедегі әңгіме — аңыздар, ертегілерде суын — теңіз жылқысы туралы әңгімелер баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден естігендер де кездеседі. Тұлпарлар, суын — теңіз жылқысы туралы аңыз -әңгімелер көптеген халықта бар» — деген.

Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі немесе бітімді суын құлыны  ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр кейіптегі тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл , «Балжыңгер» күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып шығатын канатты пырақ , «Едіге», «Орақ — Мамай» жырларындағы күміс құйрық түлпарлар , «Манас» жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық тұлпары, ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың шақырым жүретін тұлпарлары, «Қара мерген» ертегісіндегі ғажайып құлындар, «Керкұла атты Кендебай» ертегісіндегі алтын құйрықты құлын , Мың бір түндегі ұшатын тұлпарлар -жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы сыңары  немесе теңіздің, көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар туралы әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сиякты сыры беймәлім күшке таң қала келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып «Хұсырау Шырын» дастанында алланың әмірімен тау ішінде үңгірдегі (Сырдария өңірінде) тұлпар суретін түз жылқылары шағылысып, жүйрік аттар туатынын айтқанын ескерусіз қалдыруға болмайды. Бұл сол кездің, заманның шындықтары. Аңыз дегеніміздің өзі — халықтың көкейінен шымырлап шыққан шындық қой.

1988 жылы шыққан «Ертегілердің» I томының 62 — бетінде зерттеуші

Т. Бекқожина Ислам Қасымжанүлы деген азаматтан естіген мынадай әңгімесі

берілген: «Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп ғашық болады. Ретін тауып, жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын — теңіз жылқысы. Өте әдемі, қүйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су тамшылап тұрады — мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады» . Бір ғажабы суын туралы аңыз — әңгімелер Каспий маңында тұратын тұрғындар көбірек айтады.

С. Қондыбай да су жылқысы мен Байұлы руының шығу тегі туралы аңызды

келтірген.

“Осыдан байқап отырғанымыздай, жалпы теңіз жылқысы туралы әңгіме көптеген халықтардың ескі әдеби нұсқаларында бар екен. Ол бұдан да көп болуы мүмкін. Баса тоқталатын жай: суын жылқысына қатысты аңыздар қазақ ішінде тек Адай елінде ғана көп сақталған. Оның аты осы елің баласына дейін таңсық болған” [3, 123 б.].

Қорытындылай айтақ, су жылқысы туралы аңыз түркі тектес халықтарда жиі ұшырасады. Су жылқылары туралы деректі Мифологиялық сөздіктің 50, 60 беттерінен кездестірдік.

Үнді — Иран мифологиясында «Апам — Напат» (су баласы) атты ғажайып мифтік кейіпкер сақталған. Осы «Су баласы деп аталған тұлпар қазақ ертегілеріндегі кездесетін мифтік сюжетке ұқсас» — дейді С. Қондыбай.

Осы ретте, бүгінгі күнге жеткен антропонимдердің тым көнелері негізінен наным — сенімдерге байланысты туғанын көптеген ғалымдар растайды. Бұл негізсіз емес, өйткені адамат ой — өрісі әлі балаң шағында біртұтас діні жоқ тайпалардың рухани қаруы осы наным — сенім болған. Қазақтар киеге үлкен мән берген. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлеген Бұған қосымша тарихи деректер, Қытай жазбаларындағы Хуцза тайпаларының этнонимі жергілікті айғыр атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен Герадоттың «аргиппейлер» тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді. Сондай — ақ, «Аргиппейлер» деген сөз «арғымақ», «тұлпар» дегенді,

білдіретіні баяндалады. Бұл атаулар этноним ретінде беріліп отыр. Ерте дәуірлердегі этнонимдердің кейін кісі есімдеріне айналғаны мәлім.

“Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы актуалдығы арғы қазақтарда (дей — түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылкы шаруашылығына қамқоршы болатын «арнайы» тәңіриенің болуына жағдай жасап берген. Бүгінгі қазақтағы «Қамбар — ата», «Дүлдүл — ата», «Жылқышы — ата» деп аталып жүрген жылқы иесі мен жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай функциялы тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха — якуттардың мифологиясындағы Джесегей (Дьохогой) айы тойон — ат (жылқы) малының

тәңіриесі. Әлгі «арбан қүлан» мен «жылқы әулие» дегендердің астарынан да осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін” [3, 42 б.].

Қамбар — жылқышылардың пірі, жылқы малының иесі. Зерттеушілер оның есімін мұсылман діни образы, пайғамбарымыздың күйеу баласы Әзірет Әлінің атбегісі болған Ганбармен байланыстырады. Оған айтар дауымыз жоқ, сондықтан осы образдардың мифологиялық функциясы мен рулық шежіреге кіруге себептерін ғана қарастырамыз. Қамбар — баба немесе Қамбар — ата образын қазақтан басқа түркі — мүсылман халықтарының фольклорында бар, бірақ ол туралы түсінік түрікпендерде мол сақталған (түрікпендік версияның болуы бейнені бірден Каспий  теңізі жағалауына, яғни Маңғыстауға жақындатады).

Түрікпендік Гамбар — баба — қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен әншілердің, ақындардың пірі болып саналады.

Қазақ түсінігінде Қамбар деген жұлдыз атауы да бар. Ол күз айларынан бастап көктемнің басына дейін түнгі аспаннан көрінеді және қазақта (солтүстік аймақтарда) «Қамбар тоғысы» деген ай санау үрдісі де болған. Қамбардың аспанда тұруы бізге саха — якут мифінде аспанда тұратын, кейде адам, кейде ақ боз түсті ат күйінде көрінетін, жылқышылықтың қамқоршылары Жесегей — айы мен Киели — Баалы — тойонды еске түсіреді.

Қамбардың тағы бір мифтік функциясы — оның су стихиясымен байланыстылығы. «Көл иесі Қамбар — ау, Шөл иесі Қамбар — ау, қарағыма көз

сал — ау», — осының нышаны.

Міне, Қамбарға берілген үш мифологиялық функция:

а)  сумен байланысты;

ә) жылқымен байланысты;

б)  музыкамен байланысты.

Жылқы жөніндегі таным-түсініктің де тарихы тым тереңде жатыр. Жылқы иесі мен жылқышылар пірі түрікпендік Дүлдүл — атаның моласы — Хасарлы теңіз жағасында. Маңғыстау облысынан тысқары болғанмен, таяу жерде, Бекдаш қаласы маңында орналасқан. Дүлдүл — Әзірет Әлінің тұлпарының атауы, ал теңіз жағалауындағы мола бұрыннан бар, яғни осы мола иесі ислам

діні таралмастан бұрын (14 ғасырға дейін) оның жылқы иесі фунциясын

сақтағанымен, басқаша аталғандығын шамалауға болады. Ал егер осы жылқышының моласы Қамбарға қатысты болып жүрсе. Бірақ Қамбар есімінің де дала киелі ономастикасына Дүлдүлмен қатар, бір уақытта кіргізілмегендігін ескере отырып, образдық сабақтастықтың болу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.

“Алматы маңындағы Есік үйігінен табылған сақ оғланының («Алтын адамның») бас киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты (крылатый конь с козлинным рогом) екі аттың кескіні бар, олардың арқаларынан «төрт алтын жебе» өсіп шыққан” [3, 67 б.].

«Алтын адамның» бас киіміндегі мүйізді аттың (крылатый конь с козлинным рогом) қанаттылығы жөнінде әңгіме айтпай — ақ, «бұл көрсеткіш түркі мифологиясында бар» дей салуға болады, өйткені қанатты ат бейнесі қазақ ертегілік, жырлық дәстүрінде де жеткілікті. Ал, «аттың ешкі мүйізділігі» мәселесіне келсек, қазақ (түркі) фольклорынан осыған сәйкес мысалдарды іздеп табумен қатар жалпы аттың қүбыжықтың (атқа басқа мақұлықтардың дене мүшелерін беру) сипаты жөніндегі мәселені қарастыруға тура келеді.

Нақты «ешкі басты» («мүйізді» деп нақтыланбағанына қарамастан) тұлпар бейнесі «Қорқыт ата кітабы» циклінде сақталған: «Бейрек туралы жырда қарындасы Бану — Чечекке құда түспек болған Қорқыт — атаға Қарашар

(Карчар) бір «ешкі басты» мен бір «қой басты» екі аттарды әкеліп бер дейді. Қорқыт осы екі атты әкеліп береді. Қарашар оны өлтірмек болып қуғанда Қорқыт әуелі қой басты атқа мінсе, артынша ешкі басты атқа мінеді. Міне, мұндағы «ешкі басты ат» пен сақ ханзадасының бас киіміндегі «ешкі мүйізді

атты» бірдей кескінді деп есептеуге болады.

Сақ ханзадасының баскиіміндегі аттың екеу болуы себептерін де казақ (түрік) фольклорының материалдары негізінде түсіндіруге болады.

Қарапайым түсінікпен берсек, бүларды аспандағы Ақбоз және Көкбоз жұлдыздары деп қайыра салуға болар еді, бірақ аттың кейіптену мысалы қазақ мифологиясынын күрделі екендігін көрсетеді.

Аңыздарға қарағанда түрік көк жүзінен жер жүзіне атпен түскен жартылай

 ат денелі бір нәрседен жаратылғандығына сенетін еді. Тәңірмен хабарласы атпен барып жүргізілетін — ді.

Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен бөлім дастандарда да үшырасады.

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Жылқыға байланысты наным -сенімдер мен салт- дәстүрлер

 

         Жылқы малынын пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде жылқыға байланысты көптеген наным — сенімдер мен салт — дәстүрлер де бар.

Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп, жылқыларды үйірлеген екен. Немістің оқымыстысы Шиле өз еңбектерінде табыннан алынатын жылқы ұнамды, отты жанарлы ат болатындығын жазады .

Табыннан көз жанары үлкен атты әкеп, аурудың кеудесіне басын иіп иіскетеді. Бұнда қара күш иесі үлкен жанарлы көздерден қорқып, өз қазасын жіберетіндігін айтады.

Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуде жылқыны қолданатындар да болған. Ертеректе бақсылар зікір салып аруақарын шақырған кезде киіз үйге білдірмей, алдыңғы аяқтары бүгулі ақ ат кіріп, аурудың басын иіскеп, оның кеудесіне өз тұяғын қояды екен. Келтірілген деректерге қорытынды жасасақ, мынадай тұжырымдарға келуге болады: емдейтін жылқы асыл тұқымды, таза қанды және өз ерекшелігі мен қоса бұндай істерде жалды, қоңыр, үлкен, әдемі көзді ат болу керек деп есептеген. Емдеу барысы бірнеше бөлімнен түрады. О.А. Сухарева жылқы (айғыр) әйелді әр түрлі аурулардан сактауда, қара күштерден қорғап, магиялық қызмет атқарады, — дейді. Сондай -ақ: «Жылқы жүрген жерде, жын-шайтан болмайды», — деп қазақ мақалында да айтылған.

Қамшы — ат үстіндегі адамның қаруы. Оған аттың тері сіңгендіктен, сол қамшыға жындар мен неше түрлі қара күштер жақындауға қорқады екен. Сондықтан қамшыны жас әйелдердің бас жағына ілетін болған. Қамшылардың ішінде ерекше магиялық күші бар сары қайыспен өрілген сабы тобылдан жасалған камшы саналатын болған. «Шайтан қызыл сапты қамшысы бар адамнан қорқады», — деп Тувалықтар айтса, қазақтар: «Сарыала қамшыға сайтан жоламайды», — дейді. Халқымыздың түсінігінде қайыс — тазалықтың белгісі болып есептеген.

«Қазақтар жаңа туған ер баланың кесілген кіндігін шүберекке орап аттың жалына немесе қой бастайтын қошқардың мүйізіне байлаған. Бұл баланың ата-

анасына малды өсіріп өндіре алатын адам болсын деген мағынаны білдірген. Жылқыға байланысты, «Үзеңгіден өткізу» салты Шығыс Қазақстан, Алтай, Тарбағатай өңірлерінде көптеп кездесіп, оған аса мән берілген. Бала өскен кезде: «Үзеңгіден өткізілген бала бақытты болады», — деген. Көшпенділер біздің заманымызға дейінгі II ғасырда атқа үзеңгісі бар ет салып жүрген. Бұдан бұл дәстүрден Шығыс Қазақстан регионында ертеден үзеңгінің пайда болғанын дәлелдейді»[35,102 б].

Ертеректегі ұғымда «Періштенің ізі» — деген үғым болған. Бұлай аттың ізі қалған топырақты атап, оны бесікте жатқан бала жастығының астына салатын болған. Егер бала шошыма болып ауырса, оны ат тұяғының ізі қалған емдік қасиеті бар топырақ қосылған суға шомылдырған.

Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяқ суреті бейнеленген тастар кездеседі. Оларды «тұлпартас» деп атаған. Ә. Марғұлан жергілікті казақтардың айтуы бойынша Сарыарқадағы Беғазы тауында Манас батырдың Аққұла тұлпарының ізі бар тас бар дейді. Г. Спасский өзінің 1818 жылы шыққан еңбектерінде Ертіс өзені бойындағы шың тастарынан адам мен аттың іздері бейнеленген көшірмесін береді.

Қазақ мақалында: «Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді», — дейді. Бұнда тұлпардың тұяғы — ардақты сәйгүліктердің тұяқтары өте қатты болғандықтан, оның ізі өшірілмейді екен. Тастағы жылкының ізіне табыну, аттың тұяғын құрметтеу емдік магияның элементі болып табылады.

Сол секілді, аттың құйрығы — жалы кара күштер, жындар мен кауіптен қорғайды. Ата — бабаларымыз бала бесігіне аттың жалы мен кұйрығының қылын байлайтын болған. Аттың жалының қылын жұлып алып, оны шүберекке тұмар ретінде орап, баланың мойнына таққан. Толғақ қысқан әйелге аттың қылын иіскетсе, жылқының өзі келіп оған көмектеседі деп ойлаған. Бұндай магиялық талқылаулар ауыз әдебиет үлгілерінен кездеседі. Мәселен, «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырында адам даусымен сөйлеген ат былай дейді: «Кекілімнен бір қылды тұтатқанда, Сонда пайда болармын мен өзіңе…», — дейді .

Жас балалар сенімсіз алғашқы қадамдарын жасағанда да, оның аяғын аттың қылымен байлап, ауылдағы белді адамдардың бірі кесетін болған. Осыдан соң бала тезірек жүріп кетеді деп ырымдаған.

Жылқыны касиетті жануар деп танитын кейбір ел етін жемейді, «қаны адаммен аралас» немесе «соғыс кезінде оның жалына адам қаны көп төгілген» деп ырымдаған. Көне аңыздарда, ел ішіндегі қауесет болатыны, оны ақ киімді адам мініп, түнімен күзететіні, жауға, ит — құсқа алдырмайтыны туралы да айтылады. Ал бағзы замандар жаугершілік тұсында жылқының адамның айрылмас жансерігі болғаны өзінше бөлек әңгіме. Жалпы, Қамбар атаның тұқымы жер бетіне қалай тарағаны туралы әңгіменің өзі сан тарапқа алып қашады. Десе де, төрт түлікте жылқыны құдіреттеген, етін ас төресі танып, сүтінің емдік қасиетін ашқан қазақ оның алғашқы жансерігінің бірі болған дей келе, жылқыға байланысты киені саралап берген.

Қазақ жылқыны пір тұтқандықтан, оны басынан ұрмаған, киесі ұрады деп ойлаған. Біздің елтаңбамызда да қос пырақтың басы бейнеленуі де бекер емес;

Бақсы — балгерлер ақыл — есі ауысқан адамдарды жылқының қу басымен аластап, ауруын қу басқа «көшіріп», кісі баспайтын жерге көміп тастайтын болған. Егер оны өзге адам басып кетсе, ауру сол адамға ауысып кетуі мүмкін деп ойлаған;

Жылқыда өт болмағандықтан, оның еті, сүті ерекше. Адамнан бастап өзге тіршілік иелері өтсіз өмір сүре алмайтыны бізге белгілі;

Жылқының сүті барлық ауруға ем. Қымызды қасиетті ас санайтын қазақтар оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе үйден ырыс қашады деп сенген;

Жылқыны өзге адамға сатқанда, сыйлағанда оның ноқтасын бермейді. Кие өзге адамға көшіп кетуі мүмкін деп сенген.

Тұқымы үзілмей жалғасып келе жатқан жылқының сілекейін алып қалған. Бұл кие кетпей, үйімде қалсын дегені білдірген.

“Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген ұлдың кесілген етін жылқының жалының астына байлаған. Сонда ол адам өр мінез әрі ат үстінде өмірін өткізетін елжанды азамат болып өседі деп болжаған” [32, 6 б.].

Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным — сенімдерінің ішінде жылқы түсіне байланысты жора — жосықтары — зер салып зерттеуге тұрарлық

сала.

Түркі — моңғол көшпенділерінің «жылқының тұрпатын» зерттеген Л.П. Патанов жылқының түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады.

Көп жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстің баран түстерге қарағанда әлсіз болатындығын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны Вергилий боз түсті жылқылардың торы   түстерге қарағанда   күші аз, пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді.

Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, торы түсті жылқы ішінде өте сирек кездеседі, «тобылғылы торы» — «қаракөк» пен «шұбардан» кейін үшінші орында түрады.

Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарының, XIX — XX ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктердің түсін салыстырып карайтын болсақ, бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше атақты бәйге аттардың барлығы да баран түсті болғаны анық аңғарылады.

Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден ерекшелендіріп: «Бұл қаракөктің тұқымы ғой», — деген. Алтай мен Шыңжаң қазақтары ақ түсті жылқыларды, «ақбоз атты» көпшілік жағдайда «көк ат» деп атайды. Бүл ертедегі ғұндар мен көне түркілердің аспан құдайы — Көк тәңіріне ақбоз аттардың құрбандыққа шалынуынан қалған.

Қаракөктен кейінгі жақсы түстердің бірінен саналатыны — шұбар. Шұбардың өзі бірнешеге бөлінеді: бозшұбар, көкшұбар, байшұбар. Атбегілердің айтуынша, шұбардын тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келетінін айтқан.

Қазақтың қаракөк пен шұбардан кейінгі жақсы көретін түстері: тобылғы торы, күрең, жирен т.с.с. Бір сөзбен айтсақ, баран түстерге айрықша ықылас білдіріп келген.

Боз түсті жылқыларды қадірлеу әр түрлі әдет — ғұрыптарға, жол -жораларға қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру -сырқау, қайғы — қасірет кетеді деп ырым кылған.

Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге баран атты (қара атты) жолаушы жіберген. Ақбоз атты адам айбынды көрінеді және

ақбоз түс жеңістің символын білдіреді, Бұдан басқа ақбоз атты құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс — жегжаты келгенде, жаугершілікте жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы шығынға үшырап тоқтамай қойғанда, жеті атадан соң қыз алысқанда, хан сайлағанда, Наурыз тойы басталарда орындаған.

Белгілі шежіреші 3. Бекжановтың айтуынша, Тәуке ханның «Жеті жарғысында» «Ақбоз атқа құн жоқ» деген бап болған. Ақбоз атты ұры ұрласа, болмаса жылқышы жоғалтып алса, құн төлемеген. Арғымақ ат құстан жаралған, Абылай ханның Алшаңбозы аққу құсқа айналып кетіпті деген аңыздың мәнісі казақ танымында құстардың ішінде аққуды ерекше қадірлеп, қасиетті санауында, тотемдік пікірге табынуда деп пайымдаймыз.

Хан, бекзада, ауқатты, бай адамдар, бақсылар, сал — серілер астындағы атының түсімен бірдей киім тіккізіп киген. Абылай хан Алшаңбозына мінгенде, ақ киім киіп шыққан. Ә. Марғүлан: «Жиренше — атты бақсы-балгерлердің есімінің пайда болуы жирен түсті ат мініп, күрең киінген…» деп жазады. Шыңғыс ұлы хан сайлағанда ақбоз атқа мініп, ақ киім киген.

“Ертеректе қазақ батырлары ту көтергенде өзінің астындағы атының түсіндей қыл шашақтар таққан. Өлкетанушы А. Алтаевтің айтуынша, тулардың қыл шашақтары: қаракөк, шұбар, жирен, торы, құла, кері, бурыл, күрең, ақбоз, шабдар түсті болған”.

Белгілі ғалым 3. Сейітжанов миф — түсінігі жайлы «Халық әдебиеті» атты еңбегінде: «Миф — ауыз әдебиетінің ең көне жанры. Миф — дегеніміз дүние -әдем туралы қиял — ғажайып түсінік. Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз — әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын және аңыздар мен құстардың шығу тегі мен мінез — құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар», — деп жазады .

Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата бабасы, жаратушысы, құдайы бар деп білген. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері атап-атап

айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған.

«О, мал иесі Шопан ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба! Малды аңдыған пәле көп, соған сақ бол, ит — құстан сақтай көр, сақтай көр. Біздің береке — бірлігімізді бұза көрме!» — деп қайталап өлең айтқан

Ә. Қоңыратбаев қазақ тотемдері жайлы: «Ертеде адам аңнан толық бөлінбей, табиғаттың дайын жемісін теріп жеп, тау үңгірлерінде тұрған. Мұны энеолит заманы дейміз. Ол кезде адам жыртқыш аңдардан әлсіз еді. Күштілерінен қорықса, әлсіздерінен көмек күткен. Міне, сол дәуірлерде тотемдік нанымдар туады.

Тотемизм барлық елдерде бар.

Тотемизм сатысында күдай болмаған. Нанымдардың өзі де өзгеріп отырған. Өйткені өмір, өндірістік күштер дамыған сайын адам табиғаты, қоғамды игеріп, жаңа ұғымдар жасаған. Мифологиялық наным мен дін бір емес», — деген [5, 27 б.].

В. Радлов қазақ халқының ауыз әдебиетке бай екендігін, әсіресе оның шығаруға қабілетті келетіндігін айта келіп, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастыруы, оны неміс және француз тілдеріне аударып шығаруы мәдени маңызы зор еңбектің бірі, қазақ халқының әдебиетімен басқа елдерді таныстыру зор игілікті іс екендігін жазған .

Әр халық эпостарында адамның жылқыдан жаратылу мотивтері де кездеседі. Сондай — ақ, башқұрттың «Бұзансы — батыр» эпосында батыр жылқы болып туады. Кей кездері ол адам кейіпінде де, құлын кейіпінде де бола алған. Бұнда боз бие күрең құлын туып, ол үш күннен кейін күтпеген жерден болашақ қаһарман жас балаға айналған.

Аңыз бен эпостарда адам мен жылқы арасындағы байланыс шындыққа ұласып, оқиғаның негізіне айнала бастаған. Мәселен, бурят версиясындағы «Гесерда»   жас   бойжеткен  Аралго  —  гоаны   Гесердің   айласымен   Гесерге

қосылады.

Ежелгі Сақтардың мифологиясындағы жылқы бейнесі культке жақын келген. С.П. Нестеровтың «Жылқы Орталық Азиядағы түркі тілдес тайпалардың   культінде»   еңбегінде   ғалым,   археологиялық   қазбалар

қорытындыларына сүйене отырып, жылқының ерте кездерден құдайланып, культтеніп, терең ойлық импликацияларды көтергенін дәлелдеген.

Жылқының атрибутты функциялық бейнесі ежелгі түркі мәдени дәстүрінің соңғы кездерінде де бейнеленген.

Қорыта айтсақ, ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясында қатыстырылады.

Аңызға қарағанда түрік көк жүзінен жер бетіне атпен түскен. Якуттар алғашқы адамның көктен түскен жартылай адам, жартылай ат денелі бір нәрседен жаратылғандығына сенген. Тәңірімен хабарласу атпен барып жүргізілетін — ді.

Ферғана аймақтарындағы аттар тәңір аттарының тұқымынан саналған. Бұлар «жәннәт аттары» делінген. Бұған карағанда солтүстіктегі Поли тауында үңгірдің ішінде «Тәңірінің (Көк) аты» болған. Ол жерде өмір сүрген адамдар қысырақтарын жайлауларға жібереді екен. Осы кысырақтар тауда өмір сүрген және тәңір атының тұқымынан шыққан жабайы айғырлардан тердің орнына қан шығаратын құлындар туғандығынан мәлімет берген.

Зерттеушілер аттардың тер орнына кан шығарушылардың осы аймақтағы жылқылардың ең жіңішке тамырларымен байланысты оқиға екендігін айтады. Шараған аттың ең жіңішке тамырлары жарылып, термен бірге сыртқа қан да шыққан. Ағылшын зерттеушісі А. Борнстың берген хабарына қарағанда, түркіменнің Ахал — Теке және Имут аттарының денелерінен шаршаған кездерінде термен бірге қан да шығатындығын хабардар етеді. Осы дәлелдерге сүйеніп, оғыз -түркімен аттарының сойының да Ферғана аймағындағы Тәңір аттарының тұқымынан екендігін жазған [29,174 б.].

Осындай жылкыға деген қүрмет пропорциялы, бейнелі түрде қазақтардың көркем ойлауында қалыптасты. Көптеген зерттеушілер тек қазактардың сөздік шығармашылығы жылқы бейнесінің тамаша поэзия үлгісі көптігін айтады. Осы жерде айта кететін жай, қазақ фольклорының контексінде жылқы әр кез символ ретінде кездеседі. Ол:

1) Күннің символы ретінде — қанатты, аспанға жақын және оның шабысы ерекше — ұшатын шабыс, — деп жіктеген Б. Жетпісбаева өз еңбегінде [15, 124

б.].

Жұлдызды аспанмен халық қазақтың көптеген аңыздарын байланыстырады. Олардың бірі — жеті қасқырдан қорыққан жылқылар. Қасқыр кейіпіндегі сайтандар жылқыларды шабуылдайды. Ал, «Темір — қазық, Ақ боз ат және Көк боз ат, жеті қарақшы» аңызында жеті қарақшы алтын шынжырлы Темір қазыққа байланған екі Ақ ат (Ақ боз ат) пен Көк (Көк боз ат) атты ұрлағылары келеді. (олар Поляр жүлдызы мен Темір қазык).

• Интелектілік символ ретінде, оның бойы ақылға, тіл байлығына толы, ол
  өз иесіне ойлы пікірлер, дұрыс жол айтады. Батырлардың барлық аттары
  осындай ерекшеліктермен өзгеше болып келеді. Олар ақылды, ойлы, батырдың
  қай кезде болмасын қасынан табылады.
• Ат — өжеттілік пен сенімділіктің символы.

4) Сұлулықтың, мырзалықтың символы. Қазақтар секілді атқа арнап сонша ән, мақал, тамаша сөздер, аңыздар, атты бағалаған эпикалық шығармалар, оның бейнесін, сұлулығын, маңғаздығын, мырзалығын, тәкаппарлығын мадақтаған туындылар басқа халықтарда көп кездеспейді деуге болады. Бұның өзі халқымыздың ұлттық ерекшелігі десе артық айтқандық емес.

Егер ерте замандарда түркілер жылқыны өз өмірінде, тіршілігінде пайдаланса, Шығыс халықтарының санасында мәдени даму жүріп, техникалық революция (атты машинаға айырбастау) керісінше жұмыстар жасады. Ол жылқыны тек өз өмірінен ғана емес сол секілді, түркі халықтарының да өмірінен алыстатты. Ендігі жылқының символы көшпелі өркениеттің соңына жетті. Д. Кэмпбелла өз еңбектерінде былай дейді: «Адамгершіліктің бірлігі тек биологиялық тұрғыдан емес, сол секілді рухани — тарихи тұрғысынан да өсті», — деген . Демек, ат (тұлпар) туралы таным — түсінік, оның өмірмен, тұрмыспен байланыстырылуы жайдан-жай емес. «Адам — жылқы мінездес», -дегенде үлкен мән, зор шындықтар бар.

Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз: қазақпен бірге жасасқан асыл жануарларымыздың халқымыз үшін орны ерекше болып саналады. Қанша ғасыр артқа салса да, әдебиетімізде тұғыры биік тұлға болып қалыптасқан қасиетті Қамбар атаның ұрпағы — жылқыға байланысты халқымыздың наным –

сенімі өте мол.

Бұдан байқалатыны:

—          халқымыз жылқыны қасиеті көп, пайдасы мол деп таныған;

• халықтың таным — түсінігінде — жылқы адамның канаты, досы, пірі
  саналған;
• түркі дүниесі жылқы жайлы жоғары түсінікте  болған,  қорғаны  әрі
  қамқоры санаған;
• халық әдебиетінде   жылқы   жөнінде   алуан   дерек   көзі   де,   мифтік
  материалдар да мол;
• арғы-бергі тарихтағы оқымысты — зерттеушілер тұлпар бейнесі мен
  өзгеше белгілерін айрықша атап,  адамға жақын, тірек болғанын дәлелді
  жеткізеді;
• ең негізгісі, қазақ халқы жылқы жөнінде жоғары түсінікте болған. Халық
  әдебиетінде кең  орын  алған  тұлпар  туралы  таным  —  түсініктер  қазіргі
  кезеңдерде де дәстүр мен сабақтастыққа сай жүйелі дамып келеді.

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ

ҚАЗАҚ АҢЫЗ -ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ

2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы

         Қазақ мәдениетінің көне заманнан бері жасап келе жатқан халықтық туындылары аз емес. Сан — салалы өлең — жырлар, асыл сөз үлгілері -көркемөнер саласындағы халық мүрасының куәсі. Дәуірлік мәні бар поэзия туындылары, әдеби шығармалар — халқымыздың рухани байлығы. Сөз өнерінің өзіндік сипаттары да осында.

«Ерте заманнан бергі қазіргі Қазақстан мен оған ілгерілес аймақтардың негізгі басыбайлы тұрғыны, ата мекен иесі болып тіршілік кешіп келе жатқан қазақтар тарихының шамамен отыз ғасырлық уақыт кеңістігін қамтитындығы аян. Бұл уақыт ішінде, әрине осы халықтың мәйегі болып табылатын көптеген қазақ рулары, яки қазіргілердің арғы аталары сондағы халықтармен майдан даласында айқасқан. Басқа жұрттардың санын толықтырды. Сапасын арттырды. Кей тұстарда белгілі бір уақытқа есімін де өзгертті. Қайтадан бұрынғы атын иеленді. Діні мен ғұрпына да өзгеріс енбей қалған жоқ. Мұның өзі оның тілінің өзгеруіне де ықпал жасады. Бірақ, дүниеден мүлде құрып кеткен жоқ. Жүдесе де талай тарихи жүттарды басынан кеше отырып белін бекітіп, буынын қатайтты» — дейді профессор Ж. Тілепов .

“Халқымыздың өткен тарихына көз салсақ, қазақ өмір бойы көшіп-конып қана жүрген, отырықшылық өмірді мүлде білмеген ел емес. Көшпенділік оның шаруа жайына не сыртқы жауының қысымына байланысты қолданған стратегиясы болған. Күшті жаудан ел — жұртын қорғау мүмкіндігі болмаған шақта олар бала — шаға, қарияларды мал — мүлкін алыс өлкеге көшіріп, көз тасалау қамын жасаған. Халқы үшін жанын пида етер көзсіз ерлерін халық барынша қадірлеп, оларды келешекке үлгі етіп ардақтай білген. Поэзия тілімен олардың өшпес ерлігін жырлап, бейнелерін сомдап кеткен. Мәңгілік эпос жырларын туғызып, оларды ұрпақ мұрасына айналдырған. Осылайша, халық поэзиясында дәстүрлі ерлік эпосты қалыптастырған” [8, 8 б.].

Осы шығармаларда асау ат, сенімді тұлпарлар жайлы түркі халықтарының

бәрінің аңыз — әңгімелері мен эпостық дастандарында да кездеседі. Түркі -монғол эпос, аңыздарының көбінде жылқы басты қаһарманның ата — анасы, көбіне анасы болып келеді. Одан бергі эпостарда анасы емес, бие батырдың емізушісі, оны өз құлынымен бірге бағушы болып келген.

Б. Жетпісбаеваның «Символ в движении литературы» ғылыми зерттеуінде: «Скиф — сақ жыртқыштық стилінде, қасқыр мен бірге жылқының да негізгі көркем бейнесі қалыптастырылып, мың жылдықтар арқылы біздің кезеңге дейін жеткен. Осы кезеңдердегі даму барысында, зерттеушілердің айтуынша жылқы бейнесі реалистік және шартты түрде бейнеленген. Осы бейнелеу тенденциясы символдық интерпретацияның пайда болуын қалыптастырды, -делінген [15, 112 6.].

Түркі, сол секілді қазақ дәстүрінде, жылқының бейнесі, қасқырдың бейнесі секілді терең мағыналық, бірнеше ғасырлық әдеби мұра болып жеткен.

Түркі халықтарынын барлық эпикалық жанрында — «атқа мадақ» кең тараған. Мәселен, атақты «Күлтегін» жырында бірнеше рет аттың түрлері, жауынгерлердің аттары, батырлары бейнелеген. Бұл ақ құла — Байырку мен ақ боз ат — Алып Шалшы, ақбоз ат Огсиза, сол секілді келесі фрагментте, Күлтегін 21 — ге толған, бір соғыста өзінің ақбоз аты Ышбара Яштарға  мініп, жорықты бастайды. Ақбоз ат сол жорықта мертігеді. Келесі жорықта Йегин — Силигқа мініп жорыққа шыққанда да осы аты да мертіккен.

Әдебиет зерттеушісі, профессор М. Жолдасбеков Күлтегін образына тоқталып, оның жауынгерлігі мен тұлпарлары жайлы сөз қозғаған. Орхон шығармаларында эпостық образ дәрежесіне жеткен басты әрі ең өзекті тұлға -Күлтегін екендігін айта келіп, ат жалын тарта халқына қорған болған бала батыр жырда үнемі беку, өсу үстінде суреттелетіндігіне тоқталған.

Жеті жаста атадан жегім қалған Күлтегін он жасқа келгенде ер атанады. Он алты жаста қару — жарақ асынып, ел намысын, халық кегін қуып табғаштарға аттанады.

Жиырма бір жаста Тадықын чурдың Боз атына мініп, чача Сеңүнмен айқасады. Шайқастың тепкісіне төтеп бере алмаған Боз ат та, одан соң мінген Торы ат та қан майданда жан тапсырады. Осы соғыста Күлтегін өзіне жау

оғының бірін де дарытпай шығады.

Қырғыздарың Жөйіт батырларының бірін оққа үшырап, екеуін найзаға ілген Күлтегіннің астындағы байырқылық Ақ айғырдың белін мертіктіреді, бірақ жауды жеңіп тынады.

Одан соң түргештерге жойқын соғыс жасайды. Алып шашы ақ атқа мінген Ер Күлтегін түргешті талқандайды.

Отыз жасында — қарлұқтарды, отыз бір жасында аздарды алады.

Бұл жойқын кескілестерде Күлтегіннің астынан баяғы Алып Шалшы атты көреміз. Оғыздармен, ізгілдермен шайқаста Күлтегін Азман ақ пен Қаракерді алма — кезек мінеді,

Сөйтіп, қырық жеті жасында дүние салған Күлтегін ылғи жорықты сапар, қанды майдан үстінде, жекпе — жек айқастарда, теңдесі жоқ қолбасшы -кемеңгер бейнесінде көрінеді.

Батырдың сырт пішіні, портреттік суреті жырда берілмеген, жаумен бетпе-бет келіп найзаласқан сәттерден қазақ эпостарындағыдай «Буырқанған, бусанған, мұздай темір құрсанған» ержүрек алыптың келбетін елестету қиын емес.

Бір ғана Күлтегін жырында сан атаулы сәйгүлік аттар Күлтегіннің мінісіне шыдамай бірінен соң бірі кұлап жатса, бұл — дағы батырдың соқталы образын аша түсетін, айқындай түсетін айшықты мотив.

“Ал, талай қырғынға Күлтегінмен бірге кіріп, жеңіске ортақ болған атақты Алып Шалшы мен Азман ақтардан «Алты айлық жерді алты аттаған», «Бір төбенің тозаңын бір төбеге қосқан», «Суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын» жүрісте — көлік, жауда — серік өзіміздің сүйікті Тайбурыл, Байшұбарларды көргендей боламыз” [7, 88-89 бб.].

“Түрік қағанатының есімі мәшһүр әскери қолбасшысы, даңқты батыры Күлтегіннің он алты жастан бастап, қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейін ерлік істері эпостық сарынмен жырланады. Күлтегін тарихи адам болса да жырда ол бейне бір аңыз қаһарманындай ешқашан жеңілуді білмейтін батыр ретінде келген” [6, 58 б.].

Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеген ғалым А. Қыраубаеваның еңбектерінде

«Күлтегін» жырындағы Күлтегін батырдың бейнесі мен мінген тұлпарларына былайша сипаттама берілген: «Жиырма бір жасында, Чача Сеңүнмен айқасқан. Ең ілкі Талдықын чурдың, Боз атын мініп шапканда, Ол ат сонда өлген. Екіншіде Ышбар Ямтардың, Боз атын мініп шапқанда, Ол ат та сонда өлген. Үшіншіде Йегін Сілікбектің, Ерттеулі торы атын мініп шапқанда, Ол ат та сонда өлген», — дейді [7,120 б.].

Күлтегін ескерткіші түркі елінің бір кездегі тарихын танытарлық құнды мұра болуымен қоса, сол халықтың поэзиясынан да мол мәлімет беретін көркем туынды.

“Мұнда Күлтегіннің өліміне байланысты жоқтау сөздер беріледі, оның алып күшін, жорықтардағы сан батыл істерін де, тұлпар аттарын бейнелегенде де, талай көркем сөздер, нақышты образдар  қолданады.

«Өлімнен үят күшті» — мақалы Тоныкөктің ескерткішінде жүрсе, Күлтегіннің «Ақ азбаны», «Ақ қаракері», «Меңсіз ақ», «Альш шалшы ақ аты», оның келбетін суреттейтін (арыстан жүрек, ер алып) эпитеттер, балама сөздер осы шығарманың тіл көркемдігінің куәсі сияқты” [7, 23 б.]. Бұдан, тастағы дастандар, оның ішінде Күлтегін жырының да батырлық болмыс белгілерімен бірге тұлпардың бағы мен бабы, сыны туралы да дерек көздеріне кезігеміз. Мұның да айтары, берері мол.

Эпос — аңыздардың көбінде батырдың аты мен оның арасындағы байланыс мотивтері де кездеседі. Шығыс эпостарында жалпы орын алатыны бір мезгілде, батырдың үйлену тойы күні, батырдың аты да өз тағдырын жолықтырады. Мәселен, «Рүстемиадада» Рүстемнің аты — Рахыш бір кездерде өз иесін тастап, жылқы табынына кетеді. Ал Рүстем оны іздеп жүріп Тахминаның әкесінің шатырына келіп, сүлуды ұнатып қалады. Тахмина Рүстемнен ұл туады, ал жылқыдағы Рахштан құлын туады.

Қырғыздың «Манас» эпосында да Манастың Ақ Құла аты батырмен бір күнде туған. Сондай — ақ, қырғыз эпосындағы Алмамбет пен оның Сарала аты да тетелес болған екен. Өмір бойы олар бірінен-бірі ажырамаған. Алманбет өлгеннен соң, оның денесін қиындықпен еліне жеткізіп, тұлпары Сараланы бірге жерлеген.

Сол секілді, ертедегі моңғолдарда Сүлде жалауы болған. Бұның да жылқы малымен қатысы бар. «Шыңғыс ханның тоғыз құйрықты ақ жалауының сағасының үстіне ақбоз айғырдың жалын байлаған. Сондықтан ақ жалау атанған. Ал соғысқа, майданға аттанарда жалауы ызбарлы, суық болу үшін оған қара айғырдың жалын байлаған. Ұрыс жалауы сондықтан да қара болған», -делінген

Ғасырлар бойы жырланып, бүкіл түркі тілдес халықтардың сүйікті шығармасына айналған — «Көрұғлы» эпосы Орта Азия халықтарынан түркіменде, өзбекте, тәжікте, қарақалпақта, және қазақта бар. Кавказ халықтарынан — әзербайжанда, армянда, грузинде, абхазда, құмық халықтарында, Балқан түбегін мекен еткен елдерде, шет елдерден — арабта, түркімендерде кездеседі.

Толыбай туралы қазақтың ежелгі аңызын «Көрұғлы» эпосына қосып, Көрұғлының әкесі Раушанбекті (кейбір нұсқада Мұңлыбекті) Толыбай сыншының баласы деп атайды. Раушанбек саяпкерлікті әкесі Толыбайдан үйренген. Ол білгір, ат сыншысы — саяпкер.

Көрүғлының әкесі туралы тәжікте, өзбекте, түркіменде жеке дастан жоқ. Ал азербайжанда, қазақта Көрүғлының әкесі туралы жеке дастан бар.

Қазақта Көрұғлының әкесі — Раушанбек. «Раушанбек» дастанының үш нұсқасы бар.

Жырда Раушанбек бір тұлпардың қу басын күшақтап «Кімдер айтар сені тұлпар басы деп?» — деп мұңын шағып тұрып жылайды. Мұны естіген Шағдат шахы: «Мұның тұлпар екендігін сен қайдан таныдың?» — дегенде, Раушанбек қу басты ұстап: «Мұның тұлпар екендігін білгенім, Байқағанға жеті жерде белгі бар. Жеті жерде бардүр мүның белгісі, Бір тұлпардың жетпіс жерде тынысы. Сол жетпістің жетеуі бар басында, Таңдайында жетеуінің бірісі. Екеуі түр екі құлақ түбінде, Екеуі түр отыз тістің жігінде, Екеуінің орны көздің арасы, Бізден басқа ешкім білмес бұл күнде. Илансаңыз мен берейін есепті, Көрсетпесем, айтты дерсіз өсекті, — Бір қу бастың жеті жерде тынысын, Шағдат ханға қолыменен көрсетеді».

Раушанбек қаһарлы ханның қолына тұтқын болып түскенде де бас тартпай

барлық шындықты айтады. Ханның қаталдығын, сараңдығын әшкерелейді. Раушанбектің сыншылык өнері, ерлігі, Шағдаттың зұлымдығы, жаудың шешесі болса да анасының әділдігі (Шағдаттың анасы) өте жақсы көрсетілген.

Ұлт руханиятында, әдеби жәдігерліктерде — тұлпар туралы тағзым мен тағылым алар түстар мол.

“Қазақтың батырлар жыры — яғни, қаһармандық эпос халық поэзиясының ертеден келе жатқан көлемді де көрнекті жанрларының бірі. Оның сюжеті күрделі оқиғаларға, шиеленіскен тартысқа құрылатындықтан және қалың бұқараның көкейкесті мақсат-мүддесін, ой — қиялын бейнелейтіндіктен, тыңдаушыны баурап, әсерге бөлейді. Сондықтан да ол қалың бұқараға кеңінен тарайды, ұрпақтан — ұрпаққа жетіп, ұзақ уакыт сақталады” [18, 7 б.].

Түркі — моңғол эпосын зерттеп, ондағы батыр мен оның тұлпары жайлы еңбек жазған Р.С. Липец «Образ батыра и его коня в тюрко — монгольском эпосе» зерттеуінде тұлпарлар мен батырдың образына терең тоқталып, талдаған. Бүнда батырдың аты оның қорғаушысы, сенімді серігі қанаты ретінде суреттеледі. Батырлар жырында ерге канат болып, қиналғанда, жанына медеу болатыны — олардың тұлпарлары. Алпамыстың — Байшұбары, Қобыландының — Тайбурылы, Ер Тарғынның — Тарланы, Қамбардың — Тұлпары.

«Алпамыс батыр» жырында Байшұбар Алпамыстың алдына «мені ұста» деп, өзін көлденең тартады. Алпамыс болса, мінбеймін деп, оны басқа ұрады. Артынша Алпамыс абайлап, ақылмен ойлап, қасына келгенде, Байшұбар болса, жүгенге мойнын созған. Сол уақытта төрт аяғы тең болып, баяғы дұшпандар ұстап алмасын деп жасырған бойын жазады. Жырда Байшұбардың бейнесі: «Ауыздықпен алысып, Ұшқан күспен жарысып, Астындағы тұлпардың, Ойынды еті бұлтылдап, Құйындай шаңы бұрқылдап, Құлақ салсаң дыбысы, Тау суындай сылқылдап, Қолтығынан аққан тер, Тебінгіге сылпылдап, Маядай мойнын созады. Шу дегенде жануар, Ұшқан қүстан озады, Тарта-тарта баланың, Алақаны тозады», — деп керемет бір күш иесі ретінде суреттелген. Расында да, батырлар жырындағы тұлпарлар образының шабысы небір керемет суреттеулер, пейзаждар арқылы берілетіні анық. Ғалым Т. Кәкішев аталған жыр

туралы: «Осы суреттеудегі әсем қиялды әсірелеудің күштілігі мен нанымдылығы сонша, болмайтынды болдырады да, халықтың эстетикалық талғамын оятады. Сөзбен жасалған осындай тамаша суреттер, көрікті келбеттер, ажарлы әсемдіктер, талай ұрпақтың көркемдік танымын тәрбиелеп, сезімін жетілдірді, түсінік өрісін биіктетті» — дейді

«Құртқа күйеуінің еліне келе жатқанда үйірдің ішінен Қыдырбайдың кер биесін көреді де, қонғасын сол биені сұратады. Қыдырбай келіннің келмей жатып билеп — төстей бастағанына ашуланып, биені бермей, келініне ерегісіп, тіпті әлгі биені сойып тастамақ та болады. Тек қызы Хансұлу өтінген соң ғана шал жібіп, кер биені келініне береді. Қыдырбай қызына: «Кер биеден туғаны, Тобылғы меңді ат болар, Жалғыз ағаң Қобыланды, Ол торы атқа мінгесін жат болар, Жыл он екі ай келмей жоқ болар, Сонда менің көкем қайда деп, Аларсың менің мазамды, Сол себептен бермей тұр едім», — дейді. Шындығында Қобыланды Кер биеден туған Бурылға мінген соң, ел қамын ойлап, өз туғандарынан алыстап жат болғанын белгілі.

“Аталмыш жырдың басқа варианттарында да Қобыландының әкесінің (не нағашысының) осындай аты актуалды болып  шығады” [3, 63 б.].

Қазақ зерттеушілері батырлар жырына зор маңыз берген М. Әуезов зерттеулеріндегі Қобыланды батыр тұлпарының бейнесіне тоқталсақ: «Астындағы Тайбурыл, Арандай аузын ашады, Аяғын топ — топ басады. Бір төбенің тозаңын, Бір төбеге қосады. Жаңбырдай тері сіркіреп, Жауған күндей күркіреп, Қар суындай тосады. Құлан мен құлжаның, Ұзатпай алдын тосады. Көл құтан мен Қарабай, Көтеріліп үшқанда, Белінен кесе басады», — дейді.

Қобыланды Қазанды жеңіп, ат көтінен түсіріп өлтіреді. Содан кейін Қазанның ішінде дайындалып түрған қалың қолмен жалғыз соғысып, қырып жеңіп шығады. Қазан қасына Қият қолы келген соң, біржолата шауып, шаншып, олжалап алып болған соң батырлар қайта қайтады. Жолшыбай Қобыланды мен Қараман Көбікті деген ханның жылқысын ала кетпек болады. Далада жатқан қалың жылқыны алдарына салып айдап жөнелгенде, жылқыда Көбікті батырдың Тарлан ат деген аты болады. Сол жауды сезіп, қалаға қашып келеді. Көбікті жау келгенін біліп, атына мініп қуады. Бұл келген уақытта

Қобыланды бір жайлы жерге келіп, үйықтап жатқан болады. Көбікті үйықтап жатқан Қараман мен Қобыландыны байлап алып зынданға салып тастайды. Көбіктінің Қарлыға деген қызы екі батарды босатып алып, солармен қашпақшы болып, әуелі екеуінің батырлығын сынамақ болады. Қобыланды бұған көнбейді. Қашып, пысып кетпеймін, елінді қырып, шауып кетемін дейді. Қыз батырға ыза болып, зынданнан ықтиярымен шықпаған соң, айламен шығармақшы болып, Тайбурылдың тіліне қыл бұрау салып, қинап, шыңғыртады. Батыр жаны ашып, долданып зынданнан атып шығып, кейін қызды ертіп алып, Қараман үшеуі Көбіктінің жылқысын тағы альш жөнеледі

Тайбурыл туралы  көзқарас,  ой-пікірлер  өте  көп.  Ғалым  А.   Тоқтабай: «Тайбурыл тұлпар жайлы:  «Тайбурыл — ХІУ-ХУ ғасырларда өмір сүрген Қобыланды батырдың аты. Халық арасында Қобыландының осы тұлпардың иесі болуын былайша сөз етеді: Бірде Қобыландының әкесі ұлына: «Жақында кер бие құлындайды. Ат сенің сенімді тұлпарың болады», — дейді.

Құлын дүниеге келген соң, оның бар мехнатын батырдың жұбайы — Құртқа өз мойнына алады. Құртқа кұлынды қырық күн қулықтың сүтімен (бір — ақ рет құлындаған бие), келесі қырық күнді қысырдың сүтімен (екі жыл қатарынан сүт беретін бие) асыраған. Осы кезде Тайбурылда кажырлы күш пен темір бұлшық еттер пайда болып, келесі тоқсан күнде мықты болсын деп, оның азығына әр түрлі емдік шөптерді қосады. Жылқыны арнайы киіз үйде үстаған. Тек екі рет: таң алды мен күн батарда оған күн сәулесін түсірген. Осылай оны алты жасқа келгенше мәпелеп, енді жылқыны еркіне жіберген кезінде күннің көзін ешқашан көрмеген Тайбурылдың көзі жайнап, көкке шапшыған.

Тайбурыл батырмен бірге талай жорықтарға қатысып, Қазан қаласының маңындағы шайқаста Тайбурыл қорған қабырғасынан секіріп өтіп, Қобыланды ерлікпен жауды қырады», — дейді

Сондай — ақ, арғымақ ат адамға тән қасиеттермен көрінеді. Батыр жараланған болса, оны соғыс алаңынан алып шығып, тістерімен абайлап жерге қояды. Шапқан кезде батырдың құлап қалмауын ойлайды. Егер батыр алға қарай құлайын деп бара жатса мойын, артқа құлайын деп бара жатса кұйрығын

көтеріп, оған кедергі жасаған. Жаралы батыр үшін жылап, құстарға немесе

басқа да жандыларға пөлекетті елге білдірулерін жалынып сұрайды. Батыр өлетін жағдайда болса, оның жанынан еш кетпеген. Жаралы батырды жеу үшін әрекеттенген жыртқыш аңдарды, жабайы құстарды қуып, жаралы немесе өлген батырдың денесін еліне апаруға әрекеттенеді. «Қобыланды батыр» дастанында Қобыландының аты Тайбурылдың жаралы батыр Қобыландыны сыртқы жаулардан қорғау жолындағы күресі, тамаша суреттелген. Жаулар Тайбурылды ұстап, елдеріне әкетуге әрекеттенсе де оған колдары жетпейді. Тайбурыл Қобыландымен сөйлесіп, оны қалай да дұшпаннан құтқару үшін әрекет жасайды. Қысқасы, тұлпар да батырмен егіз, иесімен жаны біртұтас болып бейнеленеді.

“Эпостарда тұлпар өз дәуірінің маңызды байланыс және қатынас көлігі болып есептеледі. Тіпті кұстар да аттың жылдамдығына ілесе алмай, аяқтарының астында қалады. Түлпардың көзден ғайып болуы бір сәтте жүзеге асады. Қыдырдың боз аты адамды бір жерден екінші бір жерге көзді ашып жұмғанша апара алатын болған. Қобыландының Тайбурылы да күндік аралықты кірпік қаққанша алған. Тайбурыл Хазірет Мұхаммедтің Пырағы сияқты қанатты. Осы себептен құстармен бірге үша алады, оларды аяқтарының астында қалдырып кетеді. Таудан — тауға үласьш, иректеген жолдарды, биік-биік тауларды, батпақ пенен шөлдерді, дала менен көлдерді басып өтеді. Орнынан қозғалғанда терін айналасына шашып, жаңбырдың сіркірегенін елестетеді. Қозғалу мен көзден ғайып болуы бір сәтте жүзеге асады. Онын жүруі мен үшуы соңынды қалған шаңнан ұғынылады. Мұндай аттардың шапқанда аяқтары жердегі шөптерге тимей, тұяқтарынан от шығатын болған” [34,177 6.]. «Ер Тарғын жырындағы Тарғынның Тарлан аты өзге жырлардағы сияқты батырдың сүйген жары баққан тұлпар емес. Оны өсірген Тарғынның өзі. Ол батырдың қолғанаты, серігі, қамқоршысы, сырлас досы. Таң ғажайып Тарлан тұлпардың бейнесіне тоқталсақ: «Күн шыққанда қараса, Болған екен тамаша. Қырылып жауы батырдың, Өзі қапты онаша. Астына мінген Тарланның, Тұрпатына қараса, От орнындай түяқтан, Оймақтайын қалыпты. Етектейін еріннің, Екі елесі қалыпты, Қиған қамыс құлақтан, Бір тұтамы

қалыпты. Жалбыраған жалынан, Жалғыз қарыс қалыпты. Бір құшақтай

құйрықтан, Бір уыстай қалыпты. Тұла бойын қараса, Он жеті жерден жаралы, Сонда да тәңірім алмайды, Ол жараға болмайды, Әлі де ойын салады, Қос тізгінін созады», -дейді. Ер Тарғынның Тарлан аты иесін не бір қиын кездерде тастап кетпей қасында болады.

«Қамбар батыр» жырында Қамбар аң аулап, алпыс үйлі Арғынды, тоқсан үйлі Тобырды асыраған ер жүрек батыр ретінде суреттеледі. Ел шетіне жау тигенде, Қамбар тағы да халык үшін қаһармандық іске аттанады: «Жұрт үшін белді буайын, асырып белден қуайын, халқымыз қапа болмасын», — дейді. Жырда Қамбар жан сырын өз тұлпарымен былай бөліседі: «Қанатты туған пырағым, Аға-іні сен едің, Тар жерде жолдас шырағым, Мойнын алтын таяқтай, Қамыстай екі құлағың, Төрт аяғың қазықтай, Төңкерген кесе түяқтым, Сұлулығың сүмбідей, Жылқыға бітпес жануар, Сымбатың менен саяғың, Ажалым жетіп осыдан, Өліп кетсем орным жоқ, Өзіңе мәлім бүл жағым», — дейді.[34, 112 б].

Ұлт руханиятында — эпикалық жырларға кең орын беріледі. Қазақтың халық поэзиясында эпикалық жырлардың жалпы саны үш жүзге жуық. Батырлар жыры белгілі бір оқиғаның, уақыттың көрінісі емес, халықтың басынан кешкен сан ғасырлық тұрмыс — тіршілігінің, қоғамдық, әлеуметтік өмірінің бейнесі. Мұнда халықтық философия, бұқаралық идея бар. Бұл — отаншылдық, патриоттық, азаматтық идеясы. Осы идеялары іске асыру жолында батырға серік бола білген оның астындағы тұлпары, ерге қанат болып, қысылғанда жол таба білген серігі.

Эпостық жырлармен қоса ел ішінде аты аңызға айналған Қарасайдай батыр бабаларымыздың өзі асау тұлпардың қадірін білген жауын өлімге қимаған кезі болған екен. Қарасайдың аламан айқасқа мінетін аты басқа да, жол сапарға мінетін аты басқа болған. Тұрқы есік пен төрдей өзі жүйрік Саңлақкер дейтін сапар атын бір күні қалмақтар саяқ аттарымен қоса қуып кеткен көрінеді. Қолға түскен жылқының өңкей семіздерін сойғызып, Саңлақкерді пышаққа қимаған қалмақтың батыры, әрі палуанын қазақтар «Қара бура» деп кеткен Қарен өзіне алса керек.

“Артынша Қарасай осы Қаренді қолға түсіріп: «Қасым да болсаң досымдай

көрдің, Ақымақ достан ақылды дүшпан артық» — деген сөз бар, «жақсы мен жаманды, тұлпар мен тулақты айыра білген саған рахмет, Қарен. Саңлақкердің пышаққа бармағаны үшін, үстіне қалмақ ерін салмағаның үшін, құйрық жалын алмағаның үшін» — деп, үстіне ішік жауып, алдына ертүрманымен жақсы бір атты көлденең тартады” [32, 3 б.].

“Әр кез жауын ойсырата жеңген Қарасай батырдың есімі аңызға, аты ұранға айналған. Сондықтан ел ішінде күні бүгінге дейін «Ақтабан ат талмайды, Қарасай ат калмайды» деген нақыл сөз бар. Саңлақкер батырдың сапар аты болса, Ақтабан тек жауға қарсы мініп, шабатын сәйгүлік тұлпары болған” [32, 3 6.].

Сондай — ақ, бабамыз Қаракерей Қабанбайға елі берген сәйгүлігі — Қубас болған. “Қабекеңнің зілдей денесін, ауыр сауыт — сайманын көтеріп, шауып та жүрген бұл дәу сәйгүлік әбден қаусап түрған қайран күлік жаугершіліктің атойын естіп, жатқан жерінен атып түрып, қалың дүбірге ілесе жөнеліп, осы кезеңге келгенде жығылып өлген. Осыған байланысты осы ара Қубас атанған. Әсілінде жақсы атта сиық болмайды. Өте — мөте жүйріктерінің басы етсіз келеді. Қабекеңнің атына Қубас деген есім осыған бола қойылса керек” [32, 8 б.].

Міне, біздің бабаларымыз тұлпар қадірін жете біліп, оны ел тағдыры мен етене байланыстыра, қай дауды болса да әділ шешетін шешен де, білгір болғандығын аңғартады.

«Қазақ эпостарында, ұрыс — соғыстарда аттар негізгі орындарды алған. Алыс жерлерге аттың көмегімен жетіп, жаңа елдерді аттардың жәрдемімен басып алған. Сондай — ақ, соғыс тек батыр мен жауы арасында ғана емес, аттардың арасында да жүретін болған. Мұндай соғыста негізінен батырдың аты жеңіске жетеді. Батырдың тағдыры — оның атының да тағдыры. Аттар арасындағы соғыстардың суреттелуі сондай тартымды және шындыққа жанасымды болып келеді. Түріктердің қызу қанды атгарының соғыстағы шыдамдылығы айқастарда көрінеді. Бұл айқастар бір-бірін тістеу, тебу және артқы аяқтарында тұрып, алдыңғы аяқтарымен бір-бірлерін шапау түрінде өтіп жатады. Жақсы ат

жаудың аттарын жаралаумен, жеңуімен және өлтіруімен жақсы болады. Жау атының елуі жаудың жеңуін жақындатады. Егер соғыста дұшпан өлтірілген болса, батырдың аты дұшпаннын атын бағып жүріп, оны ұстап өлтіретін болған» [35, 105 б ].

Ат — соғыстың ержүрек қаһармандарының бірі жөне шабулысы. Жауды тебеді. Егер айқас уақытында батыр жығылар болса, тез арада оның қасына келеді. Дұшпанға қарсы тұрып, батырды қорғау үшін өзін жау оғының қылыштарының алдына тосады. Соғыс кезінде батырды арқа жағынан оқ тимеуі үшін оны сыртынан да қорғайды. Жараланған немесе қүлаған батырдың алдына тізерлеп, оны үстіне мінгізеді. Осылайша батырды соғыс алаңынан аман — есен құтқарады.

Дастандарда аттың әр түрлі айлакерлікке баратын кезі де болады. Шындығында мұндай айла — әдістерді ат иесінің өзі үйретеді. Аттың амал -әрекетке бай қабілеті дастандарда негізгі орынды алады. Ол аттар атылғанда қашып кетіп, керек болғанда жерге жатып, оқтан құтылады. Аттың айлалықпен қашып кетуі де шындыққа жанасады. Өйткені, негізгі мақсат — жауды алдату. Жауды жаңылдыру ниетімен жан-жакқа тарап кету, кері қашу көріністері беріледі.

Осы сияқты аттардың ат иесі тарапынан үйретілуі тарихи шындық болып саналады. Жауды алдату мақсатымен атгың өзін ауру сияқты көрсететін кездері. Мәселен, Қобыландының аты аяғын жаралы әрекетке көшіп, ақсай бастайды. Бүндағы тұлпардың мақсаты — уақытын ұтып, жаудың аз мерзімде бұл мекенді тастап кетіп жау қолынан құтқаратындығын біледі. Жауды алдату үшін аттын сұлулығын, мінезін өзгертуі де көмектеседі. Осындай өзгеріс кейде аттың өзін өлетін сияқты көрсетуі арқылы белгілі болады. Бұның мысалдарын Алтай және тувалардың дастандарынан көреміз.

Ортағасырлық қазақтың тарихшысы Мүхаммед Хайдар Дулати Бабырдың сөзі бойынша энциклопедиялық білім алған. Атақты тарихшы, әдебиетші Мүхаммед Хайдар Дулати Монғолстан, Орта Азия мен Қазақстанның, әсіресе Дулат тайпасының феодалдық бөлігінің тарихын жетік білген. 1541-1546 жылдары Кашмирде ол Тарихи Рашиди атты еңбегін жазған. Бұл еңбекте 15-16

ғасырдағы Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік — экономикалық жағдайы, Ортағасырлық Қазақстандағы Жетісудың тарихи жағрапиясы, қалалық және егіншілік мәдениет туралы құнды мәліметтер бар .

Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1555) «Тарихи Рашиди» еңбегінде: аттың тіршілігі, ерекше бағалығы, халықтық сана жайлы сөз етіледі. Мүхаммед Хайдар Дулатидің айтуынша, ол үшІн оған аса бағалы да, тәтті тағам -жылқының еті, сүйікті шырыны — қымыз, ең қызықты көрініс — бағылудағы жылқылар болып келеді. Осындай ойларды өз еңбектерінде Геродот, Страбон, қытай хрониктері, араб, парсы авторлары, атақты европалық саяхатшы Марко Поло, Вильгельм Рубак та қолдайды. Олар кең даладағы ең қымбатты және сыйлы қонаққа құрмет ретінде оған жылқы сыйлаған. Жылқы — сұлулықтың, барлық пен байлықтың белгісі, — деп санаған Мүхаммбед Хайдар Дулати.

Сондай — ақ, Махмұд Қашғаридің «Диуани лүғат ат-түрікте» кездесетін мақалдардың бірі — «Ат түркінің қанаты». Бұл — қанатсыз құс ұша алмайды, жылқысыз түркі өзін асырай алмайды деген мағына береді. Жылқының түркілер тұрмысындағы рөлі оның қасиетті деп саналуын, мәдениетті қальштастыратын элементтердің арасында басты орынды иемденуін алға тартты.

 

2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі

Дастандар — халықтың ауызекі тарихы. Тұлпарлардың түркі өміріндегі маңызын ұғу үшін дастандарға көз салсақ жеткілікті. Батыр жеке жеңіске жете алмайды, оның ең үлкен көмекшісі — аты. Батырдың тұлғасы және ерлігі оның тұлпарларының табандылығы мен шабысына тікелей байланысты. «Ойлайтын», «сөйлейтін», «ұшатын» бүл жануар батырды жамандықтардан құтқарып, ұлттық бірлік пен елдің тұтастығын қамтамасыз етілуінде маңызды рөл атқарады” [33, 2 б]. XV — XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті — қазақ хандығы құрылып, тайпалар бірлестігінің, дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі. Осы кезден бастап қазак халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түскен. Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.

“XV — XVII ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз. Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды. Осы жырлар негізінде, әдеби тіліміз де дами түсті. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өмірге араласуы, қоғам мүддесін көтеруі күшейді” [33, 218 б.].

Қазақ әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар туғызған бай рухани қазынаның заңды мұрагері еді.

Қазак ақын — жырауларының дүниетанымы, философиялық даналық ойлары төл философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады.

Олардың шығармаларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық принциптері анық байқалады.

Халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасы да танылғандай. Елге ұйытқы, ер — азаматка акылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта үмтылар бағыт — бағдарын, идеялық түғыры мен көркемдік биігін де айқындап кетті. Осы түста жыраулар поэзиясынан арғымақ тұлпарлар бейнелері де кең орын алды. Ақын — жыраулар өлең-толғауларында батырға серік — тұлпарлар бейнесін барынша айқын, бедерлі сөз етті.

“Қазақта арғымақ — жылқының ең асылы, сұлуы делінген” [5, 429 б.]. Ал,

С. Қондыбай «Арғымақ» сөзінің этимологиясы жайлы: «Арғымақ — Арғы — имақ

—  жылқы, бие кейіпінде суреттелген мифтік Ұлы Баба, түп ана, — деген.

Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп болған. Кең даладағы көшпелі тіршілік, тұрмыстық — қоғамдық өзгешелік сөз өнерінің соны сыпатта қалыптасуына себеп болған — ды. «Өнер алды — қызыл тіл, ал тіл шұрайы өлең сөз», — деп танылған. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққан поэзия әлденеше ғасыр бойы казак әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарған.

Халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасы да танылғандай. Елге ұйытқы, ер — азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазак поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт — бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін де айқындап кеткен. Осы тұста жыраулар поэзиясынан арғымақ тұлпарлар бейнелері де жиі көрініс берген.

Сахара эпосын тудырушылардын бірі — ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы, әрі нәзік лирик болған Қазтуған өз артына өмір туралы, ата мекен, туған ел жайлы және әскери тақырыптағы сан алуан мазмүндағы туындылардан қүрылған мол мұра қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған. Қазтуғанның біздің дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілік, өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Қазтуғанның: «Арғымақтың баласы, Арыған сайын тың жортар, Арқа мен қосым қалар деп, Азамат ердің баласы, Жабыққанын білдірмес, Жамандар мазақ қылар деп» [33, 29 б.], — деген өлең жолдарында үлкен философиялық астар мен түйдекті терең ой астасып жатқандығын байқаймыз.

Қазтуған арғымақтың баласы мен азамат ердің баласын қатар қоя салыстыру арқылы, нағыз ер азамат жамандарға мазақ болмас үшін жабыққанын білдірмейтіндігі жырланған. Біздің ойымызша Қазтуғанның «арғымақтың баласы, арыған сайын тың жортар» — деген жолдардағы арғымақ

—    арыған сайын емес, «жаратқан сайын тың жортар» болуы мүмкін деп ойлаймыз.   Себебі,  арық  ат  алысқа  шаппас,   ал  өкпесі  тесіліп,   жаратып, бапталған ат қана тың жортар. Бұны біз мәтіндік кеткен қателік деп ойлаймыз.

Қазтуғанның арғымаққа қатысты көзқарасы — атамекен, халық мұрасымен

өзара байланыста өріс алған.

Жырау қиялының байлығы, суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі көне дәуірдегі қазақ поэзиясының биік өрісін, өзіндік сыпатын танытады.

Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз өнернамалары айрықша әсер етті.

Жорықшы жыршы болған Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлык жауынгер көшпендінің ез түлғасы, ерлік кейпі, ат құмарлығы көрінеді. Доспамбеттің «Айналайын, Ақ Жайық» өлеңінен оның асқақ рухы, берік дәті, өмірлік мұраты танылады. Оны мына өлең жолдарына байқауға болады: «Күмбір, күмбір кісінетіп, Күреңді мінер күн қайда, Толғамалы ақ балта, Толғап ұстар күн қайда?» — дейді Доспамбет [33, 33 б.]. Жырау бүл өлеңде өткен өмір жолын аңсап, күмбірлей кісінеген күреңіне қайта мінуді арман еткендей.

Көне грек адамдарының айтуынша, қазіргі өмір — өткінші, жалған, алдамшы. Ендеше, қайтадан өткенге оралу, соны түсіну қажет. Өйткені, өткен «алтын ғасыр» болып есептеледі, — деген екен . Шынында да, осы өзіміз өмір сүріп отырған дүниені түсінбеу болашақты білуге, ұғынуға мүмкіндік бермейді. Доспамбет те осы жайды жете аңғарғандығы білінеді.

Осы тұста ойлы да сырлы Доспамбет толғауларының тақырыбы, мазмүны ғана емес, көркемдік ерекшеліктері түрғысынан алғанда да соны сипатта.

Қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі — Шалкиіз жырау. Өзінің ұзақ өмірінде Дешті — Қыпшақтың төрт бұрышын түгел шарлаған, заманның бірінші ақыны танылып, үлкен даңққа бөленген жырау бүкіл өмірін күрес үстінде өткізген. Өз тұсындағы әміршілердің ешқайсының да шашбауын көтермейді, турашылдығынан танбайды. Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлігімен, кезегенін орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу сазды көркемдігі, асау серпімді қалпымен ерекшеленеді. Шалкиіз поэзиясынан да тұлпар мен азамат бейнелерінің астарлы ұқсастықтарын да көреміз. «Айырдан туған жампоз бар, Жүгін нарға салғысыз, Арғымақтан туған будан бар, Күнінде көрінім жерді алғысыз, Жаманан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз, Жақсыдан туған жаман бар, Күндердің күні

болғанда, Бір аяқ асқа алғысыз», «Арғымақтың баласы, Жаздың алты ай жорытсаң, кеш өкпесі қабынбас, Асыл туған батыр ер, Тоқсанға жасы жетпей қарымас», — дейді [33, 45 б.]. Жыраудың «Айырдан туған жампоз бар»- деген өлеңінде айырды — жаманмен, жампозды — жақсымен қатар қойып суреттеу арқылы, жаман — айырдан — жақсы жампоз тууы мүмкін, жаман адамнан -жақсы бала туу мүмкін десе, арғымақтан туған буданды, жақсы адамнан туған жаманды қатар қоя салыстыру арқылы, жаманнан жақсы тууы, жақсыдан жаман тууы мүмкін деген ойды айтқан. Жырау тұлпар бейнесін, өзіндік белгі ерекшеліктерін сыры мен сипаттарына сай жүйелі, сенімді жырлайды.

Гректің ұлы философы Гераклиттің айтуынша қарама — қарсылықтарды бір-бірімен ажыраспайтынын, бір-біріне өтетінін, алмасатынын, бірін-бірі толықтыратынын, бірі жойылса, екіншісі де жоғалатынын айқындап берген.

Сонда мәңгі — бақи жамандық пен жақсылық, даналық пен надандық, адамдық пен хайуандық, ізгілік пен зұлымдық бір-бірімен қосақтасып, өмір сүре береді. Егер жамандык жойылса (әрине, ол процесс тез бола қоймайды), жақсылық деген ұғымның қажеті бола қоя ма екен? Өйткені, жақсылыққа қарама-қарсы жамандықтан басқа ешқандай балама жоқ екендігін Шалкиіз өлеңдерінен де көреміз

Шалкиіз поэзиясынан тұлпарлар бейнесін «Жебелей жебе жүгірген», «Туырлықсыз қара үйге, Ту байламак не керек!», «Жауынды күні көп жүрме» өлеңдерінен көре аламыз.

Жыраулардың ғасырлар көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді шымыр толғауларынан көне заман таңбасы — түз тұрғынының дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, эстетикалық қағидалары айқын аңғарылады.

Жоңғар баскыншыларына қарсы күрес сарыны әсерін Ақтамберді, Үмбетей, Тәттіқара жырау шығармаларынан айқын көрінеді. Ақтамберді өз толғауларынан жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды, исі қазақ болып атқа қонуды, ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылыкты ерлікке үндеп, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді жорыққа шығардағы жан серігі астындағы асау тұлпар мен ару

жар туралы былайша толғайды: «Арудан асқан жар бар ма, Жылқыдан асқан мал бар ма, Биенің сүті сары бал — Қымыздан асқан дәм бар ма! Желіде құлын жусаса, Кермеде түлпар бусанса, Сәні келер ұйқының, Жылқы қолдан тайған соң, Қызығы кетер күлкінің. Қыздың көркі құлпыда, Жігіттің көркі жылқыда!», — деген [33, 60 б.]. Ақтамбердінің «Ару жар мен жылқыны қатар қойып суреттеп, арудан асқан жар жоқ, жылқыдан асқан мал жоқ, қымыздан асқан дәм жоқ екенін айта келіп, құлыны желіде жусаса, керменде тұлпар бусанса, ұйқының сәні келетіндігін тілге тиек етіп, осыған қарсы: жылқы қолдан тайған соң, қызығы кетер күлкінің, қыздың көркі құлпыда, жігіттің көркі жылқыда!» -дейді.

Бұл жыраулар өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар XVIII ғасырдағы қазақ поэзиясынын бағыт-бағдарын, өзекті ойларын айқын танытады. Осы орайда, әрине жылқы жөнінде де ұтымды пікірлер, сипаттар бар. Бітімі бөлек жылқы туралы келелі ойлар қозғайды. Адамға батырға серік қырлары көрсетіледі.

“XVIII ғасырдағы қазақ өдебиетінің ең көрнекті өкілі — арқалы жырау, қабырғалы би Бұқар өз түсындағы қазақ хандарының бас идеологы болып, ісімен де, жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше қолдаған. Хандықтың нығаюы, хан үкіметінің берік болуы жолында күреседі. Бұхар жыраудың «Ай, заман — ай, заман — ай» өлеңінде арғымақтық бейнесі мен ел тағдыры былайша берілген: «Құл — құтандар жиылып, Құда болған заман — ай, Арғымағын жоғалтып, Тай жүгірткен заман – ай” [33, 84 б.]. «Арғымақтың жалы жоқ -Жабылар жалымен теңелер, Жақсылардың малы жоқ — Жамандар малмен теңелер. Арғымақ жалсыз, ер малсыз, Алланың аманат қойған жаны, Қай күн алары болжалсыз!» — деген. Бүл өлеңде қиын — қыстау кезеңнің құл -құтандары жиылып, қүда болған заман, ел арғымағын жоғалтып, тай жүгірткен заман дей келе, өз кезіндегі арғымақ деген азаматтардың өзі билігі жабыдай жамандармен тең болып жақсылардың малы болмай, жамандармен тең келіп, заманның арғымағы мен азаматы жалсыз, ері малсыз болғандығын жырлаған.

Айталық, қазіргі әдебиет пен көркемөнердегі, тағы басқа салалардағы шығармалар үшін идеяның атқаратын маңызы өте зор. Ең алдымен, қандай ғана

шығарма болмасын, негізгі бір идеяның айналасына барлық оқиғаларды, шиеленіскен қайшылықтарды топтастырады. Әрине, мәселе идеяның ақиқатында жатыр. Дегенмен, идея бұл жерде шешуші және негізгі болып табылады .

«Жал құйрығы қаба деп» атты өлеңінен мынандай суреттеу мен философиялы ойды көре аламыз: «Жал, құйрығы қаба деп, Жабыдан айғыр салмаңыз! Қалың малы арзан деп, Жаман қатын алмаңыз! Жабыдан айғыр салсаңыз, Жауға мінер ат тумас, Жаман қатын алсаңыз, Топқа кірер ұл тумас»,

—   деп, арзанға түскен  қызды ойланбастан алуға болмайтыны, оның арты
жабыдан айғыр салсаңыз, жауға мінер ат тумай, жаман қатын алаңыз, топқа
кірер ұл тумайтын ұрпағын ойлаған жыраудың өмірлік тұжырымы жабы мен
жаман әйелді қатар қоя салыстыру арқылы берілген. Ал, «Қара арғымақ арыса»
өлеңінде де  арғымақ бейнесі  мен адам  өмірін  салыстыру әдісі  былайша
берілген: «Қара арғымақ арыса, Қарға адым жер мұң болар, Есіл көзден нұр
тайса, Бір көруге зар болар, Хайырсыз итке мал бітсе, Аңқаң құрып келгенде,
Саумал бермес ішерге», — деген [33, 102 б.]. Мұнда, Қара арғымақ арыса
дегені — жақсы адам қартайса, қарға адым жер мүң болып, есіл көзден нұр
тайса, бір көруге зар болуы, Қайырымсыз ит деп — жаман адамды айта келе,
аңқаң құрып келгенде, Саумал бермес ішерге», — деген.

Бұқар жыраудың бүл толғауларынан тұлпарлар бейнесі мен ел тағдырын, сол тұстағы тарихи — әлеуметтік жағдайды көруге болады. Сонымен қатар жырау шығармаларында Ресеймен жауласпау, онымен тату көршілік сақтау керегін насихаттайды.

XVIII ғасырдағы ақындар поэзиясынын ең көрнекті өкілдерінің бірі — Шал ақын. Шал ақынның біздің заманымызға жеткен мұрасы тақырыптық жағынан алғанда біршама бай. Бұлар: дін, эстетика, мораль мәселелері, байлық пен кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сөз етілетін философиялық -дидактикалық үлгілердегі туындылар, көшпенділердің күнделікті өміріне, шаруашылығына қатысты тұрмыстық өлеңдер, жеке адамдарға арналған эпиграммалар, арнау жырлар мен әр түрлі жағдайда туған экспромттар. Сондай

• ақ, ағайын — туыс пен арғымақ ат жайлы жазылған мына жолдар соны
• дәлелдей түседі: «Арғымақ ат кімде жоқ, Міне алмасаң атша жоқ, Ағайын -туыс кімде жоқ, Сыйласпасаң жатша жоқ» [33, 114 б.], — делінген. Мұнда
  жырау арғымақ ат пен ағайын жайлы сөз ете келіп, Арғымақ атың болып, оны міне алмасаң, жоқпен тең, ағайын — туғаның болып, сыйласпасаң, жатша жок, -деп салыстыра жырлаған.

Жан — жақтылығы, өмірге жақындығы, елгезектігі, жыраулар поэзиясында қамтылмаған жаңа тақырыптарға бару Шал шығармаларының қазақ қауымының барлық саласында кеңінен тарауына себеп болған жоқ, қазақ поэзиясының өрісін кеңейтті, қазак топырағында реалистік дәстүрдің өркен жаюына септесер алғы шарттар жасады.

Қорыта айтар болсақ, жыраулар поэзиясында арғымақ, тұлпар бейнесін бірде сұлу жарға, біресе жақсы адамға, енді бірде ағайын — туысқа балаған. Жақсы адамды — арғымақ деп суреттесе, жаман жандар — жабы деп берілген. Бұл тұстардан да жылқы жөнінде түсінік, тұлпар туралы ойлар мен толғамдар мол. Тұлпардың сыны мен сыры, бабы мен бағы да қалың көптің назарын аударады.

Жыраулар поэзиясын жалғаушы ақын әрі батыр Махамбет Өтемісүлының «Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку — еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге шірімей, Терлігі майдай ерімей, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей, Ерлердің ісі бітер ме?» — деген өлеңінен [33, 180 б.] жаугершілік заманның қиын — қыстау кезеңін суреттеумен қоса, Махамбеттің атбегілік, жылқы сүйгіштік қыры да байқалады. Оны біз: тебінгі терге шірімей, терлігі майдай ерімей, ат үстінде күн көрмей, ашаршылық шөл көрмей», — деген жолдардан байқаймыз.

Сондай — ақ, «Атадан туған аруақты ер» өлеңінде де аттың сыны жайында да ой қозғайды: «Жамандарға қарасаң, Малын керер жанындай. Жүйрік аттың белгісі, Тұрады құйрық жалында — ай. Айтып, айтпай, немене, Халық қозғалса, Хан тұра алмайды тағында — ай!», — деген [33, 182 б.]. Өлеңнен Махамбеттің ат сүйгіштік қасиетімен бірге жүйрік аттың белгісін жазбай танушылығы суреттелген.

        Махамбеттің «Тарланым» өлеңінде де асыл ердің сүйікті тұлпары

суреттеледі: «Кермиығым, кербезім! Керіскідей шандозым. Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім! Қырмызыдай ажарлым! Хиуадай базарлым! Теңіздей терең ақылдым! Тебіренбес ауыр мінездім!», — дейді [33, 185 6.].

Тұлпардың нақтылы әрекет — қимылын шебер бейнелеген ақын, осы арқылы батырдың жаяу жарысына түсе алмай, қаны қызып, делебесі қозып өзін-өзі күшпен тежеп түрған жас жігіттің көңіл-күйін айқын көрсетеді.

Осы күнгі поэзияда тұлпар, жүйрік ат, жақсы ат деген мағынада айтыла береді. Сондықтан ертедегі немесе ескі жыр — қиссалардағы ерекше қасиеттері бар атты ғана тұлпар деп үғу дүрыс емес.

Сондай — ақ, халықтық дәстүрді қолданып, ақындар жақсы аттың қасиетін адамға жанастыруды да шет көрмейді. Мысалы, «тарлан» деген сөздің аттың сипаты ретінде қолданып ұнамды мағына алғаны сонша, тіпті кісіні де тарлан деп айта береміз. С. Дөнентаевтің «Үміт» атты өлеңінде «тарлан үміт» дегені де жатық болып шыққан. Ал Ж. Молдағалиев «тарлан халық», «тарлан күй», «тарлан жүрек» деген сиякты сөз тіркестерін еркін қолдана берген

Махамбеттің «Тарланым» өлеңінде ақын Исатай бейнесін қадірлі, қасиетті адам туралы халық ұғымына, көркем ойлау өзгешелігіне сәйкес тартымды суреттеген. Исатай батырды тарланым, арыстаным деу де — халықтық үлгідегі метафоралар. Құланға теңегенде даусы зор, айбынды дегенді аңғартса, қүлжадай айбар мүйіздім деп, әрине, ауыспалы мағынада, айбаттылық, қаһарлық секілді сипатты таныту үшін айтып отыр. Ақынның өлең -толғауларында тұлпар туралы ұнамды сипаттар мол. Тұлпар — көп жылқының бірі емес, батырдың серігі, жорық-соғыста шешуші роль атқарған.

Жауынгер серігі, ел ағасы Исатай қаза тауып, көтеріліс қанға боялған күндерде жүрегі кілкімеген, жігері мұқалмаған, қайта серпілер, қапысыз соғар күндерді аңсаған Махамбет өзінің өмірлік мұратын туған халқының тағдырынан бөлек алып қарамапты. Исатайға арнап: «Исатай деғен ағам бар», «Тайманның ұлы Исатай», «Мінгені Исатайдың Ақтабан — ай» және тағы да

басқа өлеңдер жазған. Ақын бұнда батырдың асау арғымаққа теңейді. Оны «Исатай деген ағам бар» өлеңінен көруге болады: «Ат туады байталдан, Айт

десем, лебіз қайтарман. Халық қайғысын айтуға, Хан ұлынан тайсалман. Ат туар ма шұбардай, Ер туар ма бұлардай!» — дейді [33, 183 б.]. Бүл өлеңде Махамбет «Ат туар ма шұбардай» деп, шұбар түсті жануардың қасиетін ерекше түсініп, оны Исатайға теңеген.

Осындай сарында жазылаған Махамбеттің «Тайманның үлы Исатай» деген өлеңінде: «Арғымақтан туған қазанат, Шабуыл салса нанғысыз. Қазан аттан туған каз мойын, Күніне көз көрім жер шалғысыз. Айырдан туған жампоз бар, Нарға жүгін салғысыз. Жаманнан туған жақсы бар, Атасын айтса нанғысыз», -дейді ақын [33, 184 б.]. Арғымақ жайлы жазылған Махамбеттің осы өлеңінің мәтіндік ұқсастығы Шалқиіз жырауда да кездеседі. Мәселен:

Шалкиіз:                                                                       Махамбет:

Айырдан туған жампоз бар,                            Айырдан туған жампоз бар,

Жүгін нарға салғысыз.                                    Нарға жүгін салғысыз.

Жаманнан туған жақсы бар,                           Жаманнан туған жақсы бар,

Адам айтса нанғысыз.                                    Атасын айтса нанғысыз, — дейді.

Осы арада Махамбет, Шалкиіз жырларынан сусындап, үлгі тұтып өскендігі білінеді. Шалкиіз жырау мен Махамбет ақын шығармаларынан осындай ұқсастықтармен бірге екеуінің атбегілік қырлары, Шалкиіз жырларын келешек ұрпаққа жеткізуші Махамбет үлгісін көреміз.

Махамбет Исатайдьщ Ақтабан атына арнап — «Мінгені Исатайдың Ақтабан — ай» атты өлеңін жазған: «Мінгені Исатайдың Ақтабан — ай, Сүт беріп, сұлы беріп баптаған — ай! Зеңбірек үш атқанда дарымады, Құдайым, міне, қара сақтағаны — ай! Мінгені Исатайдың көгілдір — ай, Әскерін Барша кұмға төгілдірді — ай! Мыңды алған, бірді беріп Ақтабанды, Жыландай белге соққан бүлдірді — ай!» — дейді [33, 196 б.]. Бүл өлеңде Махамбет Ақтабан аттың ерекше қасиеттерімен бірге оның аяусыз өлімін суреттеген. Махамбеттің: «Ылдидан салса, төсте озған, Ертеден салса, кеште озған, Қой мойынды, көк жұлын, Томаға көз қасқа азбан» — деп, асау тұлпарды жырға қосқан бір туар ел қамын, ертеңгі болашағын ойлаған батыр Махамбет бабамыздың өзі бота тірсек сәйгүлік мінген атбегі болған, десек артықшылык емес.

Жоғарыда келтірілген Махамбеттің бұл өлеңіне академик — Қажым Жұмалиевтен  бастап, үлкенді — кішілі сыншы — зерттеушілердің соқпағаны кем де кем. Бірақ, солардың бәрі де шығарманы талдағанда да, асса әдебиеттің қала берді тілдің принциптеріне ғана сүйенеді. Оған анық атбегінің көзімен қарап, ақынның ат танудағы артықшылығын, оның емеуіріндегі қат-қабат сырды, жойқын жұмбақты таза таным тұрғысынан ашып, шешіп берген жан жоқ. Демек, тұлпар табиғаты өзгеше мұрат-көзқарасты, дүниетанымды қажет етеді.

Қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл — ойы мен мәдениетінің, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін қаламгері — Абай Құнанбаев — өз ұлтының реалистік, гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты мәселелерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын. Ол халықының болашағы үшін жан аямай қызмет етті, оны мәдениет нүрына үндеді. Белгілі бір тарихи кезеңнің алға қойған сүрауына жауап беріп, елінің әдебиет көшін зор мақсатқа меңзеді .

Абай ақындық өнерге жаңа түсініктер енгізді. Сөйтіп, қаламгер жаңа тұрпатты поэзия жасаумен бірге, соны тудырушы ақынның рөлін жоғары бағалады, оның әлеуметтік кызметіне, шығармашылығына ерекше маңыз берді.

Абай — тек өсиетші емес, шебер өрнекші. Қазақ поэзиясындағы ақын өрнектерін кейінгі ұрпақтары жалғастырып, өсіріп, жетілтіп әкеткен баға жетпес мүлік. Абай — жаңаның жаршысы. Халқына да, поэзияға да соны жол сілтеп, өсу — өзгеру бағытын бастады. Осы кезеңде Ұлы қаламгер дара ақынымыз Абай Құнанбаев та аттың сынына байланысты «Шоқпардай кекілі бар қамыс қүлақ өлеңін жазды. Бұл өлең 1886 жылы жазылған. Әрқайсысы 4 тармақты, 8 шумақтан түрады. 1886 жылы тудырған өлеңдердің тақырыбы әр алуан екендігін көрсететін бір — екі өлең аттың сыны мен жазға арналған өлеңдер. Бұл шығармаларда Абай суретші — реалист акын есебіндегі шеберлігі көрінеді. Аттың сыны — жаратылыстың жанды бір бейнесі болған бәйге атқа арналған өлең. Ғасырлар бойында мал өсірумен, көшпелі күйде тірлік еткен

елдің ақыны аттың бағасын өзгеше түсінеді. Соның ішІнде бәйге аттың орны мүлде бөлек. Ол қазақтың бағы заманынан бергі ауызша әдебиетінде де сан

алуан «қиял пырағы» болып жырланып келген. Абай өмір кешкен кезде де ат -ер қанаты жүйрік ат, әсіресе, қазақ білген жануардың ішіндегі адамға ең ыстығы, қадірлісі. Бірақ, осы аттың жайын сипаттағанда Абай тағы да реалист — суретші боп шығады. «Қақтаған ақ күмістей» деген өлеңінде онша орынды болмаса да, мұнда қолмен қойғандай, барлық сыны сырт сымбатынан көрінетін көліктің жайын Абай кекілі, құлағынан бастап түгел толык баяндап шығады. Бәйге  аттың  мүсінін  сынып  санауда Абай  үлкен  білімдік,  байқағыштық танытады. Ол әрі шебер ақын болудың үстіне, аса білгір саятшы, атсейіс сыншы боп шығады. Абай «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ» өлеңінде: «Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті, Қабырғалы, жотасы болса күшті. Ойынды еті бөп — бөлек, омыраулы, Тояттаған бүркіттей салқы төсті», — дейді.

Аттың сыны мен бабы — өзгеше таным-түсінікті қажетсінеді. Тұлпар табиғаты, өзіндік бейне-бедері де жіті тануды, қамқорлықты қажет етеді.

Аталған өлеңде аттың бар мүсінін санап шығуда, әсем жырмен, үлкен шешендікпен шеберлеп сипаттауда ақын қазақ тілінің осы жөніндегі мол байлығын да танытады. Өзге тілге аударуға аса қиын соғатын осы өлеңінде ақын сол тілдің бар мүмкіншілігін де өзгеше ұсталықпен пайдаланады. Жалғыз — ақ, атап айтатын бір жәй, осы атты сынап отырушы адамның кейбір салт -саналық көзқарасы турасында болу керек. Ақын осы атты еңбекші көпшіліктің күнделік тіршілігіне қажет болған күш көлігі есебінде жырламайды. Және жорықта жансерігі ететін жауынгер көзімен де қарамай, өзі жүйрік, өзі берік, жуан жуас, қолға түспес, жақсы атқа қарап отырған көзі өзі де еңбекші адамның көзі емес. Атты, оның іс — әрекетінің үстінде көрсетпей, «белдеуде тыныш тұрса, байлап көрсек» деп, тек қана көлденең тұрғызып қойып, бейнелеу түрінде тыныш қана тамашалап отырған ақын көзін көреміз.

Ғалым Б. Кенжебаев «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» еңбегінде Абайдың өлеңдерін талдай келе: «Абай өлеңдерін көріктеуге өте ұста. Бүл жөнінде ол эпиттеттің, салыстыру — теңеудің, ауыстыру — шендестірудің

(троптың), әсірілеудің, фигуралық сөздердің әрі неше алуан түрлерін қолданады, әрі оларды неше алуан етіп қолданады. Бұл оның әрбір өлеңінен

айқын көрініп отырады; кей өлеңдері бастан — аяқ кілең эпитеттермен, теңеулермен, шендестірулермен, әсірілеумен келеді. Және де өте жарыстықта, көрікті болып келеді, — дей келе, «Шоқпардай кекілі бар, камыс құлақ» өлеңіне тоқталып: «Өлеңді көріктеу, өлеңнің кестесін келтіру жөнінде де Абайдың қазақта әлі теңдесі жоқ; қазақтың бұрын — соңды ақындарының ешқайсысы өлеңді Абай сияқты үста, келісті көріктеген емес», — дейді.

Қазақта ат үстіне мініп, ел қорғаған арулар да болғандығын білеміз. Түркі, оның ішінде қазақ даласында әлемді таңдандырған абзал аналар мен үкілі қыздар аз болған жоқ. Әйгілі Кирдың басын алып, патшалық құрған Тұмар ханым, Шығыс әйелдерінің патшайымы Түркан қатын, Шыңғыс ханды бүлтартпаған Қоңыратқызы Бөрте ханым, Низами ғашық болып жыр арнаған Қыпшақ қызы Әппақ сұлу, бүкіл Ұлы жүздің үлы анасы Домалақ ананың қасиетті есімдерін білмейтін қазак жоқ. Арулар… Олардың бірсыпырасы қиын кезеңде ер — азаматтарымен бірге қолына қару алып, жауға аттанған. Ақын тілімен айтқанда: «…Намысты бермеу үшін жатқа қолдан, Арулар аз болды ма атка қонған», — дей келе, XVIII ғасырда өмір сүріп, ат үстінде елін қорғаған арулар: Гауһар батыр; Назым — Қабанбай батыр мен Гауһар батырдан туған қаһарман қыз; Есенбике — үйсін Қаратай батырдың қызы; Айтолқын — Абылай ханнын қызы; Жандәлі — Найман тайпасынан шыққан батыр қыз; Айбике -XVIII ғасырда өткен атақаты Бұланбай батырдың жары, барлаушы сарбаздар қолын басқарған ержүрек әйел; Ақбикеш — XVIII ғасырдағы жойқын соғыстарда алыстан көретін қырағы қыз болған екен; Ботагөз — Тама Көкіүлы Есет батырдың қызы; Салар. Әкесінің аты — Мәтен, Кейде есімі Сапура деп те аталады. Ғалым Н. Бекмаханова «Легенда о невидимке» деген /1968ж/ кітап жазған;

XIX ғасырда өмір сүрген ат үстіндегі арулар: Бақты — әкесі батыр болған текті жердің қызы екен; Қойсана — /XVIII — ХІХғ./ Тарақты Байғозы батырдың қызы; Қыз Данай — Кіші жүз қызы. Атақты күйші Құрманғазының Қыз Данайға арналған бірнеше күйі бар; Ақбикеш ана /XVIII ғ./ — Найман Бағаналы елінің

қызы; Бопай — Қасым ханның қызы, Кенесарынаң апасы; Айғыз Көшкінбаева /1876 — 1918/ — Азамат соғысына қатысқан, Аягөз ауданында туған. Жазушы

Қ. Исабаев «Айқыз» атты роман жазды.

Ұлы Отан соғысы жылдары ат жалын тарта ұстап, ел қамын ойлап, жаумен күрескен батыр қыздар — Мәншүк пен Әлия.

Қазақ елінің азаттығы мен тәуелсіздігі жолында жан қиған ержүрек бойжеткен Ләззат Асанованың ерліктері ешқашан ұмытылмақ емес . Мұның бәрі, сөз жоқ ұлт тарихының бай, ел-жерге көзқарас айқын, елбасылар мен қолбасылардың мақсат-мұраттары биік, ең негізгісі — Отан деп соққан жүректер атамекенге адал, бостандық пен тәуелсіздікке берік те табанды екендіктерін айқын аңғартты. Халқымыздың даму кезеңдерінің бәрі -баршасынан — ұлт тәуелсіздігіне ұмтылыс, осы жолдағы ерен еңбек, іргелі ізденіс, ізгілікті жасампаздық жан-жақты танылады. Аяулы аналардың ел ертеңіне, кемел келешекке қатысты көзқарас — әрекеттері осының дәлел-дерегі бола алады.

Қысқасы, қазақ әдебиетіндегі жылқы жөніндегі таным — түсініктердің негізі мол. Дала — қазақ ақын — жазушыларының бейнелеу объектісіне айналған. Оның ат шаптырар кең жазықтары, сол мекендегі болып жатқан оқиғалар, сол жерде туған адамдар мен жылқылар, бағылымдар осының бәрі — ат, жылқы бейнесін жасауға әсер еткен.

Бұл — бір.

Екіншіден, қазақ әдебиетінің арғы-бергі тарихында жасаған сөз асылын теріп, оны жоғары бағалаған көрнекті тұлғалардың бәрі — баршасы — тұлпар туралы жоғары түсінікте болған-ды.

Үшіншіден, аттың сыны мен бабы, ұрыс-шайқастардағы орын-үлестері өлең-толғауларда, бабалар сөзі арқылы жүйелі жеткен.

Төртіншіден, ұлттық сөз өнерінде тұлпарлар бейнесі мен тағдыры өзіндік белгі — қасиеттерімен, бөлек бітім, сымбаттарымен де қалың көптің назарын аударған.

Қазақ тұлпарларының сыры мен сымбаты осы.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Жылқы жайлы арғы — бергі тарихта, дамыған елдер тәжірибесінде, халықтық тағлымдарда көп айтылып, жазылған-ды.

Жылқы туралы қазақта «төрт түлік», «жылқы — мал патшасы» деген теңеулер айтылады. Ең алдымен жылқы күй таңдамайтын, жыл он екі бойы жайлауда бағылатын — түлік. «Қашсаң құтыласың, қусаң жетесің», — дейді ол туралы халқымыз.

Жылқы — ішетін ас, жейтін — тамақ. Қазақтың сүйікті сусыны қымыз, жейтін еті — қазы-қарта, жал-жая.

«Ежелгі эллиндерден гректерге жеткен аңызда, аттың құлағында ойнап Жер орта теңізінің жағалауына дейін келген дала халқын алғаш көріп үрейі ұшқан эллиндер оларды кентаврлар деп атап (басы адам, денесі жылқы) олармен соғыспақ тұрмақ үрейлене қашқан», — демекші  (бұл жерде кентаврлар деп отырған біздің арғы бабаларымыз) ата-бабаларымыз сонау ерте замандарда жылқыны қолға үйретіп, ең алғаш жауға қарсы мінген, көлігіне айналдырған.

Қазақта байлық жылқының санымен бағаланады, салтанат пен сұлулықтың өлшеушісі қалыңмалға, ат бәйгеге жылқы беріледі, айыпқа ат — шапан төленеді, адамның құнын жылқымен төлеген.

Дәстүрлі мәдениет пен тұрмыс — тіршілікті халық өмірінен, белгілі бір ұлттың жүріп өткен тарихы тағдырынан жеке дара бөліп алып қарауға болмайды. Ұлттың, оның ішінде ұлттық дәстүр мен мәдениеттің өзіндік ерекше сипаттары мен сапалық қасиеттерін терең, жетік бағалау үшін, соның қадіріне жетіп, өз деңгейінде көркемдік тұрғыдан жинақтау үшін сол ұлттың шығу тегін, қалыптасу, өркендеу кезеңдерін, бастан кешкен тарихи белестерін жақсы білгеннің артығы жоқ.

«Қазақтар барлық мал түліктері ішінде жылқы малын жоғары бағалаған. Жігіттің де сұлулығын, мінез — әдетін, серілігін, таза талғамын жақсы арғымақ аттың сұлулығымен, тазалығьшен салыстырады. Жас балаға деген сүю сезімін «құлыным», «ботам», «қозым» деген сөздермен білдіреді. Құрметті қонаққа қойдың басын тарту, ең қадірлі адамға ат мінгізу әдеттері де мал бағу кәсібінен туған»

Бұдан, әрине қазак әдебиетіндегі тұлпар бейнесінің жан — жақты сомдалған, әдеби туындыларға тән нақты көркемдік тәсілдерді бойына жинақтаған типтік бейне екені анықталады.

Типологиялық және генеологиялық салыстырулардың нәтижесінде тұлпар мифологиялық аңыздарға тән архаикалық кейіпкерлерінің катарында болғандығын, атап айтқанда бір мезгілде әрі адами, әрі хайуандық реңк алып,  кейіпте берілгендігін тануға болады.

Генеологиялық талдау барысында халықта тұлпар бейнесіне қатысты діни көзқарастың жан — жақты қалыптасқандығы байқалады. Қазақта: «Ат — адамның канаты» деген мақал бар. Тұлпар — дала пырағы, оның ғажайып көзге ілінбес шапшаңдығы — ер жігітті жеңіске, тәуелсіздікке жеткізеді.

Тұлпар — Күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың символы. Айрықша күш -қуаттың, күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің иесі.

Қанатты тұлпар — қазақ поэзиясында кеңінен тараған образ. Ол биік арманның, шығармашылық шабыттың, қажырлылық пен қайраттылықтың белгі, бедері.

Діни түсінік бойынша, киелі пырақ адамы тәңірлер мекен еткен Аспанмен байланыстырған.

Ол мәңгіліктің белгісі, ал елтаңбадағы қыран қанатты, ай мүйізі пырақ бір шаңырақтың астында өмір сүріп жатқан көп ұлтты Қазақстан халқының бірлігін, рухани байлығын, өсіп өркендеудің өміршеңдігін көрсетеді

Тұлпар — халықтың діни наным — сенімін, дүниетанымын танытып, бірде тотемдік тұлғада, бірде аллегориялық астарда, бірде әдеби образ, бірде замана шындығы мен кейіпкерлер тағдырының көркемдік сабақтастығын осы түлпарлар жайлы жазылған 60-80 жылдар әдебиетіндегі жазушылар шығармаларында сомдалған күрделі бейне.

Типологиялық және генеологиялык негіздеріне мейлінше кең тоқтала отырып, бұл бейненің қазақ әдебиетіндегі орнын анықтауға ұмтылған зерттеу жұмысымыздың ұлттық санамызды ақтаңдақтардан аршуға, халықтық тағлымдарды терең тануға, тұлпар туралы таным-түсініктерімізді арттыруда маңыз-мәні зор болып табылады.

Дипломдық жүмыс қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесінің сомдалуы мен өмір шындығын,  көркемдік мұратын зерттеуді мақсат еткен. Сол арқылы қазақ халқының жылқы малы туралы наным -түсінігі, аңыз әңгімелердің ерекшеліктері кеңінен қарастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

• Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан Астана 2006 жылғы 1 наурыз 2-3 б.
• Тілеужанов М. Халық тағылымы. — Алматы: Рауан, 1996.
• Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. — Алматы: Дайк — Пресс, 2004.
• Тоқтабай А. Қазақтардың XIX ғасыр мен XX ғасырдың  басындағы  жылқы шаруашылығы /тарихи — этнографиялық зерттеу/: Тарих ғыл. д-ры      дис… — Алматы, 1992
• Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. — Алматы: Ғылым, 1987.
• Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. — Алматы: Мектеп, 1986.
• Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. — Алматы: Ана тілі, 1991.
• Бердібай Р. Эпос мұраты. — Алматы: Білім, 1997.
• Итеғүлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі: Филол. ғыл. канд. дис… — Алматы, 2002.
• Кекілбав Ә. Бәйгеторы //Таңдамалы шығармалар: 3 т. — Алматы: Жазушы, 1989.-Т.2.
• Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. -Алматы: Жазушы, 1988.
• Тоқтабай А. Культ коня у казахов. — Алматы: КазИздат-КТ, 2004.
• Культурное наследие Южного Казахстана: Материалы Шымкентского
  краевического музея. — Шымкент, 2002.
• Липец Р.С. Образ батыра и его коня в тюрко — монгольском эпосе. — М.: Наука, 1984.
• Жетпісбаева Б. Символ движении в литературе. — Алматы: Ғылым, 1999.
• Қинаятұлы Б. Тісіне қарап жасын біл //Ана тілі. — 1994. — 28 қазан.
• Көрүғлы дастаны. — Алматы: Жазушы, 1973.
• Мағауин М.    XVIII    —    ХІУғасырдағы    қазақ    ақындарының  шығармашылығы. — Алматы: Ғылым, 1965.
• Дәдебаев Ж. Тұлпарлардың сыны мен бабы. — Алматы: Бастау, 1994
• Әбдезүлы Қ. Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы
  қазақ прозасы. — Алматы: Санат, 2001.
• Шаухаманов С. Пырақ // Егемен Қазақстан. — 2002. -31 шілде.
• Шынар Ә. Түркі өркениеті қалыптасуындағы тұлпар түғыры // Заман
  Қазақстан. — 1998. — 8 мамыр.
• Марғұлан Ә. Ежелгі жыр — аңыздар. — Алматы: Жазушы, 1985. — 367 б.
• Ертегілер / Құраст. Қ. Абдықадыров- Алматы: Жазушы, 1984. — Т.1.
  -430 6.
• Қаба Ә. Жылқыда қандай кие бар? // Жас Алаш. — 2002. — 29 тамыз.
• Тоқтабай А. Жылқы түсіне байланысты наным-сенімдер //Қазақтың
  әдет-ғүрыптары мен салт — дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. — Алматы:
  Ғылым баспа орталығы, 2001.
• Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий в эпохи средневековья. — Новосибирск: Знание, 1990.
• Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар // Жұлдыз. — 1998. -№10
• Жолдасбеков М. Асыл арналар — Алматы: Жазушы, 1990.
• Сүйіншәлиев X. VIII — XVIII ғасырдағы қазақ әдебиеті. — Алматы:
  Мектеп, 1989.
• Тоқтабай А. Казахские тулпары — скакуны. — Алматы: Аруана, 2003.
• Амалбеков Б. Қазақтың Қарасай батыры // Егемен Қазақстан. — 1998.
• Бес ғасыр жырлайды. ҚазССР ҒА М.О. Әуезов атындағы әдебиет және
  өнер ин-ты / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. — Алматы: Жазушы, 1985
• Төрт батыр / Ред. О.Асқаров.- Алматы: Жалын, 1990.
• Мұқышева А., Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: Филолог. Ғыл.канд.дис. Алматы, 2005.