ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТАНЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

 

Қазақ күй философиясы

 

 

 

философия

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ:

 

беттері

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………..3

I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ

ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары ………..7

1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде ……………………..14

II       КҮЙ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ

2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны ………………..25

2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық синтезге

толы мазмұн ретінде  …………………………………………………………….40

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………………..49

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………………………52

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де,

екі шектен ескен күй, мақтауға тұрарлық қымбат дүние”

 

 А.Жұбанов

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

Қай халықтың болмасын өзінің атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық дәстүрлі музыка өнері болады. Ол негізінен вокалды (дауысты) және аспапты болып екі түрге бөлінеді. Ұлттық өнердің негізін қалаушылар – халаық арасынан шыққан дарын иелері, халық композиторлары.

Қазақ халқының аспапты музыкасына күйлер жатады. Күйлер қазақтың ұлттық болмыс бітімімен, сана сезімімен тығыз байланысып, өмірінен қуат алған, рухани өмірдегі дәстүрлі өнердің ішіндегі ең күрделі, тоқсан толғаулысы да осы күй шығармашылығы.

Ұлттық мәдениетіміздің құнарлы арнасына жататын күй өнері өзінің өміршеңдігі, халыққа етене жақындығымен ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Күйлер ел арасынан шыққан құйма-құлақ дарын иелері арқылы толыса дамып, ұлттық өмір-тіршілігімен тығыз байланысып, ел өмірінің рухани серігі болды.

Музыка саласында күй өнері өз алдына күй жанры болып қалыптасты.

Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін, соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі орын алып жатыр.

Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры, қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны, бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.

Күйлер адамның ішкі сезім дүниесін, оның жеке басының көңіл – күйін, қуанышы мен қайғысын, аңсаған арманын, өмір сүрген қоғамын, тіршілік дүниесін, қоршаған табиғат анасын — өзен-суын, орман – тоғайын, асқар таулары мен байтақ даласын паш етіп жырлайтын шығармашылық жанрға айналды. Көптеген күйлер, алайық “Ақсақ құлан, “Ботасы өлген бозінген, “Саймақтың сары өзені, “нар идірген, “Ертіс толқыны, “Аңшының зары т.б. тарихи оқиғаларды баяндаса, енді бірқатары әлеуметтік өмір тынысына үн қатып, ел өмірінің қайғысы мен қуаныш сезімдерін толғады /1/.

Сондықтан да күй шығармашылығы өзінің тақырыбы мен мазмұнына қарай өз тыңдаушысының көңіл күйіне, жүрек тебіренісіне, сезім сырына айналып, ішкі жан дүниесінен терең орын алып отырады. Олар ұлт мәдениетінде өзінің құрылымы, дыбыс ерекшеліктері жағынан басқа халықтарға ұқсамайтын төл аспап болып тарихи және мәдени кеңістікте сақталып келді.

Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.

Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, белгілі ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбеков, көне аспаптарды жинаушы, өзінің бар болмысын осы жолға арнаған профессор Болат Сарыбаевтың, Құдайберген Жұбанов, Тмат Мерғалиевтің, Сәрсенбай Бүркіттің, Орынбай Дүйсеннің, күй мұрасын зерттеуші, ұстаз, күйші-сазгер, шертпе күй шебері Уәли Бекеновтың және т.б. өз жалғасын тауып келе жатқан ғылыми еңбектерді ерекше айтып өткеніміз жөн.

Қазақтың саз аспаптары жалпы ұлттық және фольклорлық болып екі топқа жіктеледі. Ел ішінде кеңінен пайдаланып, халық күйлері мен саз әуендерін орындап ұрпақтан ұрпаққа қалдыру барысында домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптары негізгі орынды иеленеді. Күй жанырында да бұлар домбыра күйлері, қобыз күйлері, сыбызғы күйлері болып жекеленіп айтылады. Ал көбіне, фольклорлық этнографиялық кеңістікте сақталған уілдек, сазген, дабыл, даңғыра, шыңдауыл, дауылпаз, дудыға, желқабыз, желбуаз, тоқылдақ, тұяқтас, асатаяқ, керней, адырна, шартылдауық, сақпан, дүңгіршек фольклорлық аспаптар тобына енеді. Бұлардың қатарына сырнай, кепшік жетіген, бұғышақ, шаң – қобыз, ауызсырнай аспаптарын да жатқызамыз.

Күйлер және оны орындаушылық міндетін атқарушы төл аспапбымыз: домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптары халқымыздың өмір керуенімен бірге жасап келеді. Әр күйдің шығарушы әуен иелері болған. Күйлерді халық күйі және халық композиторының күйі деп шығарушының атымен атап жүрміз. Халық күйлері жылдар, ғасырлар өткен сайын шығарушының аты ұмытылып, ел ішіндегі дарын иелерінің орындап жалғастыруы арқылы күйдің аты сақталып, бара-бара халық күйі болып сақталған.

 

Зерттеу жұмысының мақсаты.

Қазақтың мәдениетіндегі күй өнерін зерттей отырып аты аңызға айналғн күй атасы Қорқыттан бастап, өмірдің қыры мен сырын күй тілімен сөйлетіп кеткен халық композиторларының күйлері мен есімдерінің ел арасында сақталып келуі халқымыздың өнерге сүйіспеншілігін, өнерпаз ұлт екендігін және күйдің құдіреттілігін философиялық тұрғыда ашып көрсету. Күйлер өзінің дәстүрлік ерекшеліктеріне орай жеке мектеп құрайды. Яғни, зерттеп отырған “Қазақтың күй философиясы” атты бітіру жұмысымыздың мақсаты да осыны меңзейді.

 

Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін мынадай міндеттер қойылды:

• Күй аңызының тарихи дамуына шолу;
• Күй қазақтың ұлттық-философиялық бітімін көрсету;
• Күй – қазақтың рухани-философиялық маңызы, хақындағы

 міндеттерді алға қойып, тереңірек ашуға міндет қойдық.

 

Зерттеу жұмысының жаңалығы.

Қазақтың күй философиясы — қазақ халқының ұлттық-философиялық мәдениетінің құндылығы ретіндегі ізденістер жүргізе отырып, мәдени-философиялық талдаулар жасап, қазақ халқының рухани азығы болған қазақ мәдениетіндегі күй жанрының синтезге толы мазмұнын ашу болып табылады.

 

Бітіру жұмысының құрылымы.

Тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты, міндеті,  ғылыми жаңалығы баяндалады.

«Күй аңызының тарихи деректілігі және құрылымы» атты бірінші тарауда  ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтарының негіздерін саралай отырып, осы мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, мазмұны мен мәні ашып көрсетілді. Сонымен қатар, Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде сипаттама берілді.

«Күй – қазақ халқының рухани азығы ретінде» атты екінші тарауда  қазақ халқының күй жанрының философиялық синтезге толы мазмұны мен күй мен күй аңызының арақатынасындағы философиялық маңызы мәдени-философиялық талдаулардан өтілді. Маңызы мен ерекшеліктерін барынша ашуға тырыстық.

Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеулердің негізгі нәтижелері мен қарастырылып отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ

ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары.

 

Әр ұрпақ өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ арасының жанды жалғасы. Бірнеше мың-жылдық тарихы бар қаза халқы ХХІ ғасырдың басында өзінің жаңа өмірін бастан кешуде. Бұл тарихи сәт біздің тәуелсіздігімізбен тығыз байланысты. Соңғы он жылдан бері еліміздің мәдениетіне деген көзқарас ерекше қоғамдық және саяси сипат алып, өнер саласында маңызды зор бағдарламалар жасалып, жүзеге асырыла бастады. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (2005 жылы, 18 ақпан)  “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп, өткенді пайымдау қажеттілігі айтылған еді. Осы тұрғыдан қазақ халқының болашақта адамзат мәдениетіне қосатын үлесі мол деп сенеміз /2/.

Ұлттық музыкамыз адам сезімі мен көңіл-күйін бейнелеудегі шалымдылығымен, әуездік-әуендік тілінің орамдылығымен баурап қана қоймайды, сонымен бірге, әлеуметтік – тарихи өмірімен біте қайнасып жатқан шынайылығымен де тәнті етеді. Қазақтың ғажайып фольклоры, поэзиясы, қолөнер сияқты ұлттық музыка да қоғамдық өмірдің барлық қырлары мен тарихи кезеңдерін мейлінше айқын бейнелей алған. Сонымен қатар, қазақтың философиялық – эститикалық ой-өрісі де терең талғамды музыкалық туындылары арқылы анағұрлым байып, рухани өміріміздің қайнар бұлағына айналған.

Жаңаша жыл санауға дейінгі І-мыңжылдықта көшпелі өмір салты тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала туындылары, ең алдымен, уақыт пен кеңістіктің не екенін танып, қабылдаған. Қазақстанның тұрақтылықты халқының көп ғасырлы дәуір аясында көшпелі өмір салтта болуы – Еуразиялық Ұлы Даласының ең енді тұсы Қазақ даласы екендігінде. Яғни, бұл ұлан-байтақ кең Далада қалың жұрт тербеле көшіп қонуға, жыл құсы сияқты мәңгілік көктемді қуалап отыруға мейлінше қолайлы еді. Ал технократтық даму бел алғанға дейін қазақтың қуаң даласында тіршілік үшін бірден-бір қолайлы өмір салт көшпелілік болды. Сонымен қатар, қазақтың бірыңғай өзімен тектес түркі халықтарымен шекараланып, түркі әлемінің кіндік мекенінде орналасуы да дәстүрлі салттың қалыптасуына себебін тигізді.

Белгілі археологиялық ізденістерінің нәтижелері тарихта Пазырық қорғандарының олжасы деген атпен белгілі. Пазырық қорғанында жаңаша жыл санауға дейінгі Ү-ІІІ ғасырларда өмір сүрген көшпелі тайпалардың материалдық мәдениетіне қатысты ғылым үшін мейлінше маңызды, бағалы заттық айғақтар табылған /3/.

Сол заттық айғақтардың ішінде қазақтың көне қобыз аспабы ерекше назар аударады. Қос ішегі және қос құлағы бар қобыздың айтарлықтай биік жасалған тиегі шанақ бетке керілген сірі көнге орнатылған. Мұның өзі қазіргі қазақ қобызының жасалу тәсіліне ұқсас екенін аңғартады.

Жаңа заманның ІІІ ғасырының екінші жартысында ғұмыр кешкен император Коммодтың замандасы болған грек грамматигі және софисті Юлий Полидевск өзінің “Ономастикос” атты еңбегінде былай деп жазады: “Бес ішекті музыкалық аспапты ойлап тапқан скифтер және бұл аспапты сірімен қаптайтын болған, ал шертпек ретінде ешкінің тұяғын пайдаланған … Скифтер бүркіт пен қарақұстың жілігін сыбызғы сияқты үрлеп ойнайды…” (Белгілі түркітанушы Иштван Қоңыр Мандокидың еңбегінен алынған дерек) /4/.

Бұл деректерде айтылған сірімен қапталған, ешкі тұяғымен ойналатын бес ішекті музыкалық аспап ол – қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталған үш ішекті шертері, қазірге дейін сірімен қапталған, мүйіз шертпекпен тартылады. Сондай-ақ, қобыздың да шанағы сірімен қапталатыны да бұрын-соңды белгілі. Ән қосылып шырқалып, күй қосылып тартылса, ондай ортада музыкалық мәдениеттің қалыптасқан дәстүрінің болғаны. Ұлы Дала көшпелілерінің ән айту, күй тарту дәстүрі тек намыс-ссеніммен ғана болып қоймай, күнделікті тіршілікте де кең қолданылған.

ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласында болған сырт көз жолаушылардың жазбаларында көрсетілген.

Осынау араларда бір-екі мың жылдық ұқсастық көшпелілер мәдениетінің тұрақтылығ мен өнерінің тектілігінің анық дәлелдері. Софист Леонтийдің қызы, император Екінші Феодорскийдің жұбайы (421-жылдан) грек қаламгері Эдия Евдокия көзі көріп, көңілі түйсінген әсерін былайша толғаған: “Мен Скифиядан құстың тілін жоруды, дыбыстан нышан тануды білдім, бұған қоса жан-жануарлардың шұбырынды ізінен нышан тартуды үйрендім, абыздардың ұлы сарынын, ағаш төсек пен құз-қияның теңселгенін, әлдеқашан көз жұмған адамдардың құйқылжыта шырқаған құдірет әндерін, тұлабойыңды кернеп тасқындаған сезімді көкрегіме қонақтатып қайттым” /5/

  Ғұндардың ұлы көсемі Еділ дүние салғанда, қылқобыздан қаралы күй сарнап, жоқтау айтылып, аспан асты күңіренген. Еділді жоқтаудың мәтіні ҮІ ғасырда ғұмыр кешкен Жерданес еңбектерінде сақталғанын білікті зерттеуші ғалым Ардақ Нұрғали жариялайды /6/.

Еуразия көшпелілерінің арасында күйдің ерте кезден-ақ тартылатыны жөнінде, оның өзі тәңірлік наным-сеніммен байланысты екені туралы аса мәнді тарихи – этнографиялық деректер табылуда. Түркі халықтарының қағандық заманында әрбір таңды жаңа күймен қарсы алатын дәстүр қалыптасқан. Яғни, бір жыл 365 күннен тұрса, сонша жаңа күй туындап отырған. Жыл бойы туындаған бұл күйлер Ұлыстың ұлы күнгі ұлан-асар тойда тартылып, соның ішінен ұрпаққа мұра етіп қалдырарлық тоғыз күй таңдалады екен. Байырғы грек тарихшысы Р.Квинг Курций (б.з.д. І-ғасыр) өзінің “Ескендір жорығы” деп аталатын еңбегінде ұлыстың ұлы күні қаған ордасының үстінде күн бейнелі жалау көтеріліп, қағанға өңшең қызыл матадан киім киген 365 бозбалалардың мерекені қыздыра өнер көрсететінін тамсана суреттейді /7/.

Осы дәстүр туралы орта ғасырдағы түркінің музыкалық мәдениетін зерттеуші Абдулкадыр Мараги (ХІҮ-ХҮ ғғ.) мынандай дерек келтіреді: “”Түркі-Моңғол ән-күйі мынандай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір түрі бар. Оларды “күктер” (“кукна”) деп атайды, ал дауыспен айтатын түрлерін “ыр” және “дола” деп атайды. Мұндағы қытай (қыпшақ тайпасының ішіндегі ру аты) елінде күйдің 365 түрі бар, бір жыл ішінде қанша күн болса, соның соншама күйі болады. Оның әрбіреуі күн сайын ханның алдында тартылып отырады. Бұлардың ішінде ең асылы және ең ірісі – тоғыз күй” /8/.

Оқымыстыдан келтірілген ой-пікірде “күк” сөзінің – күй, “ыр” деп отырғаны – жыр, “дола” деп отырғаны – толғау сияқты күні бүгінге дейін қазақ тілінде бар атаулар. Бұл жөнінде кезінде профессор Қ.Жұбанов нанымды түрде дәлелдеп беріп еді. Сондай-ақ, “ең асыл және ең ірі тоғыз күй” деген дерекке қатысты, күні бүгінге дейін қазақ арасында “Тоғыз тарау” деп аталатын күйлердің бар екенін де айта кету орынды.

Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, қазақ халқының орта ғасырдағы музыкалық мәдениеті сөз болғанда, ең алдымен, сол заманнан бүгінгі күнге дейін музыкалық мұра ретінде Қорқыт атаның (ҮІІІ-ІХ ғғ.) күйлерін сақтап қалған бірден-бір халық қазақтар екенін айрықша атап өткен жөн. Қорқыт күйлерінің тек қазақ арасында рухани азық ретінде негізделуінде өзіндік тарихи себептер бар. Біріншіден – Қортық шыққан оғыздардың кіндік жұрты Қазақ даласы. Екіншіден – қазақтардың ХХ ғасырға дейін көшпелі өмір салтта болуы иісі түркілік дәстүр мен ділдің таза ерекшеленіп, дамуына ықпал етті. Үшіншіден – көшпелі өмір салт ислам дінінің дендеп орнығу мүмкіндігін азайтты /9/.

ХІХ-ХХ ғасырға дейін бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болып, Тәңірдің жердегі өкілі деп есептелетін аспап – қобыз еді. Қобыздың ілкі мағынасы – тылсым арқылы дүниеге әсер ету, келешекті жасау, табиғаттағы оқиғалар мен әлеуметтік орта арасындағы медиатор. Қобыз аспабындағы дыбыстардың пайда болу жолы, бұл аспап қыл ішегінің алпыс талдық бірлігінен тұруында.

Сонымен қатар мұндай бір-бірімен өзара тығыз байланысты синкреттік құбылыс өнерінің көне дәуірлерде пайда болғанын аңғартады. Терең мағыналы, символикалық нышаны бар аңыздар (Қорқыт туралы аңыздардың көбісі бүгінгі күнге дейін сақталмаған, кейбіреулерінің тек атаулары ғана қалған, мысалы, Ш.У.Уәлиханов өзінің ағасы Қанқожа Уәлиханов тартқан күйлердің аттарын ғана жазып алған. Олардың арасында: “Тәңірі күй” (“Қорқыттың күйі”), “Саймақтың сары өзені”, “Қорқыт күй”, “Ақсақ құлан”, “Жошыхан”, “Суға кетті ер Қотан”, “Көк бұқа”, “Бозінген”, т.б. Бұл аспаптың рөлін, қоғамдағы ерекше орнын көрсетеді. Аспаптың семантикасына сәйкес, бұл музыка көңілді емес, байсалды да байыпты мағынасын сақтап қалған. Сондықтан ғасырлар бойы қобызшыларға да қоғам сондай көзқараспен қараған /10/.

Қазақ халқының мәдениеті мен өнеріндегі төлтумалық өзінің тектамырын тым тереңнен тартады. Жаңаша жыл санауға дейінгі І мыңжылдықта, бәлкім одан да ертерек көшпелі өмір салтты тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала тұрғындары, сөз жоқ, ең алдымен уақыт пен кеңістіктің не екенін танып-түсінді. Уақыт пен кеңістік туралы таным-түсінік қалыптастырмай  тұрып көшпелі өмір салтқа ойысу, бейнелеп айтқандаа, қайда барарыңды білмей тұрып жолға шыққандай қайырсыз тірлік болар еді.

Жыл құсы сияқты, экожүйе жаралымымен мінсіз үйлесім тапқан көшпелі өмір салт нәтижесінде барша бітім-болмысы дара шаруашылық-мәдени типі қалыптасты. Ат үстінде айдары желбіреген сахара сарбаздары қауышып, өздерін Тәңірдің перзентіміз деп санады. Олар алғашқылардың бірі болып Тәңірлік таным қалыптастырып, адамзат тарихындағы сапалық жаңа кезең – “кіндік дәуірдің” басталуына мұрындық болды. Яғни, шексіз әлем аясындағы Тәңірлік пен Адалдықтың арақатынасы бақилық пен фәнилік тұрғысында парықталып, адамға ғана тән терең трагикалық санамен қауышты. Неміс социологы А. Вебердің сөзімен айтқанда “олар дүниенің жалғандығын түсінді; ал үстем нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагикалық сананы орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті” /11/.

Дүниеге көшпелілер қайталанбас ғажайып өнер сыйлай алды. Олар Адамдық болмысты Тәңірлік болмыспен шендестіруді армандай арқылы өнерлеріне мейлінше асқақ рух дарытты. Сол асқақ рухты өнерлерінің ішінде Тәңірдің тіліне баланған ең құдіреттісі музыкасы болды. Байырға түркілер күйді “күк” деп атап, оны Тәңірмен тілдестіретін дәнекер деп білді /12/.

Сондықтан да, Тәңір тектес қағандарға арнап күн сайын жаңадан шығарылған мадақ күйлері тартылып отырған /13/.

Байырғы түркілердің бұл дәстүріне тәнті болған қытай императорлары түркі күйшілері мен әншілерін қолқалап шақырып, алтын ұсынды сарайларында олардың өнерін тамашалауды өздеріне мәртебе санады /14/.

Еуразияның ұлы даласыцнда көшпелі өмір салттың болмысымен үндес шаруашылық – мәдени типі өз кезегінде дүниеге қайталанбас төлтума мәдениет әкелді.

Көшпелілердің төлтума мәдениеті өмір шындығын өзіндік талғам – таныммен игерді, өмір құбылыстарын өзіндік тілмен жорыды, сол жолда өзіндік әдістер мен тәсілдерді, қалыптар мен түрлерді дүниеге әкелді, сөйтіп алапат-асқақ идеяларды адам өмірінің ең биік мұраттары ретінде ұсына білді.

Нағыз мәдениет, әсіресе, рухани мәдениет тек қана ұлттық – этникалық төлтумалықта көрініс табады және сол төлтума қасиетін тұғыр ете отырып қана дамып, шыңдалады. Ал, басқа елдің мәдени-рухани құндылықтарына жалаң еліктеу өзінен — өзі қайталау болып шығады.

Демек, әртүрлі этностардың саяси бірлестіктерінің уақыт аясындағы белгілі бір тұрақтылығына қармастан этникалық дегеніміз – адамзат баласының өмір сүруінің біірден-бір орнықты қалыбы болып табылады /15/.

Ұлы дала көшпелілерінің мыңдаған жылдар аясында шыңдалған ғажайып мәдениеттің кіндік жұрттағы мұрагері қазақтар болды. Тек қазақтар ғана өз төңірегінде бірыңғай түркі тілдес халықтармен шекараласты. Және олар сол ұлы мәдениеттің арқауын үзіп алмай бүгінгі күнге дейін жеткізе алды.

Енді, сол ұлы мәдениеттің ізін суытпай бүгінгі ұрпақтың зердесіне қондыру, келер ұрпаққа жұғысты ету жер басып жүрген қазақ атаулының ең бір киелі мұраты болуға тиіс. 

Яғни, осының бәрі қазақ музыка мәдениетінң тек-тамырының бастамасы байырғы скиф, сақ, ғұн закмандарынан осы күнге дейін қалыптасуының айқын дәлелдері. Өте көнеден қаланған дәстүрлік музыкалық өнер үш мың жылдық тарихы бар көшпелілер қоғамында ұрпақтар сабақтастығы нәтижесінде біздің заманымызға дейін жеткен. Қазіргі орындалып жүрген күйшілік өнер, әншілік, жырау-жұртшылық дәстүр бізге көшпелілердің ұзақ уақыт бойы қалыптасып, эволюциялық дамудың нәтижесінде сұрыпталған рухани мәдениет. Көне түркілік ұлы мұраттарды серілік етіп, алыстан көздеген өнерпаздар қоғамдағы әлеуметтік қажеттілік тізбегінен өз өміршең тұлғалар. Олар заман үніне үн қосып, келешекті жасаушылар тізбегінен өз өмірін адамзат жүріп өткен шиырлы жолдың табиғатын түсінумен қатар, өзінің қилы тағдыры мен ауыр өткелдің нәтижелерін, тәжірбиелерін пайымдау арқылы ертеңгі күнімізді айқындауға мүмкіндік беретіні сөзсіз.

Тарих көшінің ұлы шеруінде әр ұрпақтың өзіне ғана тиесілі міндеті болады. Ол міндетті тек сол ұрпақ қана келістіріп атқара алуға тиісті. Себебі, кез келген ұрпақ, өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ арасының жанды көпірі. Оның тал бойында өзіне дейінгі сан ғасырлардың жүгі бар. Сол жүктің сабақты жібіне дейін қалдырмай болашаққа қол жалғау – жер басып жүрген тірілердің ең киелі міндеті. Тарих көпірінен өткізіп үлгене алмай, артта қалдырған асылдың кез келгеніне енді қайтып болашақ ұрпақтың қолы жетпейді. Қолы жетпегені былай тұрсын, арттағы жолда қандай асылдардың шашылып қалғанын білместен, қолына іліккенді малданып ғұмыр кешеді. Ғұмыр кеше жүріп бұрын болған, әлдеқашан ата-бабалары дүниеге әкелген асылдарға қол жеткіземін деп тер төкпек.

Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқы үшін ерекше ғасыр. Жо-жоқ, көрген қорлықты, тартқан азапты, жоғалтқан ұрпақты айтпаймыз. Немесе, жеткен жеңіс, тапқан табыс та емес. Оның бәрін тіршіліктің бұйыртқан сыбағасы деп көңіл жұбатуға болар. Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының тарихи-әлеуметтік және мәдени-рухани тағдыры үшін айырық ғасыр болды. Үш мың жыл бойы, бәлкім, одан да ұзақ уақыт аясында қалыптасқан салт атты көшпелілер өркениеті /цивилизациясы/ артта қалды. Алда базистік болмысы мүлде бөлек өмір салт күтуде. Еуразияның апайтөс даласында айдарынан жет ескен көшпелілердің қайталанбас өмір салты жиырмасыншы ғасырда бөлек арна тартты. Технократтық даму жеңді, табиғаттың өзіндей табиғи бөлек арна жеңілді. Тұтас бір ұлттың тарихи тағдырындағы бұл сияқты ұлы өзгеріс табиғи даму барысында жүзеге асқан жоқ, жедел түрде, зорлықпен сырттан таңылып, әлеуметтік-экономикалық жойқын реформа жасалды. Мұның өзі тұтас этностың тарихи жадының көмескі тартуына себепші болды /16/.

Демек осынау тарихи дерттің дендемеуі үшін тегеурінді әрекетке көшіп, халықтың ғасырлар бойы қатталған ұлы мұрасын бүгін мен болашақтың игілігіне айналдыру ең киелі мұраттардың бірі болуға тиіс. Бұл тарихи дамудың қатал талқысында өз болмысыңды сақтап қалудың, келер күндері ұлттық – этникалық төл қадір-қасиетіңмен қарсы алудың бірден-бір кепілі. Уақыт мейлінше күрделі. Соңғы тынысқа дейін рухани мәңгүрттікке қарсы күресуден басқа жол жоқ. Технократтық даму ұлттық атаулының бәрін кеміріп, жалмап, обып, құртып барады. Ішіңнен шыққан балаңа “біз осындай болып едік” деп нандыра алмайсың. Ал, өзіндік қасиеттен айрылған ұлт өледі. Ұлтты  өлтірмейтін оның төлтума мәдениеті ғана. Сондықтан бұл жолда еткен еңбек пен төккен терді Тәңірдің сыбағасына балай жүріп, өткеннің асылдары болашақ ұрпақтың жан-жүрегін жылытуы үшін қол жалғап жіберу қажет.

Міне, осындай ойдың түрткісімен ұзақ жылдар бойы ел аузынан, архив қойнауларынан, жазба мұралардан қазақтың күй өнеріне қатысты деректерді сүзе жинап, кәдеге жарата отырып, осы зерттеу жұмысымызды жазудамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде.

 

Әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте қайнасып келе жатқан киелі мұрасы бар.  Адам жанының ішкі толқынысын, сезім шеруінің көпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізе білетін қазақтың қара қобызы мен қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді осындай мұра қатарынаа жатқызңға болады. Қазақтың арғы тегі мен түп – тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай-қайсысы да сірә осы музыка аспаптарына көз тоқтатпай өтпесі хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан сұлулығы, ерлігі мен өрлігі,  даралығы мен дарындылығын, дархандығы мен данлығын т.т. сан алуан қасиет – қабілетін осылардың үн төкпесінен таниды, сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді.

Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін, соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі орын алып жатыр.

Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры, қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны, бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.

 Бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн-мағынасына бойлаған адам тіл философиясымен біртектес даму жолын байқай алады. Философияда, тілде де, күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық үнемі қатаң мақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға негізделген жеке сөздер мен сөз тіркестері арқылы нақты ойды білдірер сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзіне тән айшықты үн-ырғақтардан, таңбалар мен тараулардан т.т философиялық бөліктерден бас құрап барып адам жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады.

Күй мен философияны осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер беретінін бір кезде профессор Қ.Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ, өкінішке қарай өзара бірлесе зерттеулерге тиісті осы жаңа арнаға философия мамандары тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым Ақселеу Сейдімбековтың “Күй шежіресінде” атты кітабы бұл жөнінде бірлі – жарым пікір өрбітеді. Күй шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбектің маңызы зор деп білеміз.

Ал енді күйлердің тарихы мен философиясы, табиғаты күй мен күйшілерді дәуір-дәуірге бөліп, мазмұн, стиль, жағына қарай таратып талдаумен, соған ылайықты тың ой-пікірлерімен ерекшеленеді /17/.

Біз бұл “Қазақтың күй философиясы” атты бітіру жұмысымызда күйге байланысты тарихи-философиялық деректемелерді қумалай отырып 30-ғасыр шеңберінде зерттеу жүргізіп, сөйтіп оны үш дәуірге топтап, жіктеп алып, жүйелі ізденіс жүргіздік.

1. Ежелгі дәуір біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІІ-І-ғасырлар мен біздің дәуіріміздің ІҮ-Ү-ғасырын қамтиды;
2. Орта дәуір: ҮІ-ҮІІІ-ғ.ғ. мен ХІІІ-ХІҮ-ғ.ғ. аралығы.
3. Кейінгі ХҮ-ХХ-ғасырлар аралығы.

Осы аталған дәуірлерде де қазақ күйлерінің түпнегізі сақталған. Күй тарихын осылайша философиялық талдау арқылы түптеп зерттеу арқылы болашақ ізденістерге азық болар қызықты барлау жасаймыз. Сонау сақ дәуірінен бері қарай тартып, қазақ халқының күйлері арқылы көмескі болып келген көп жайттың сырына үңіледі. Сонда бір байқалатын қазақтың көне музыка аспаптары – қобыз, домбыра, сыбызғының есте жоқ ескі замандарға жетелейтіні. Яғни бұл қазақ мәдениетінің, қазақ өнерінің тарихы көне дәуірлерден бастау алады деген сөз.

Қазақ халқының күйшілік өнері жайлы оның жазба мәдениетін ХХ-ғасырдың үлесіне жатқызамыз. Себебі, бұл ғасырға дейін өмір сүрген қазақтың сазгер күйшілері мен әншілерінің өмірі мен шығармашылығы жайлы бізге жеткен жазба деректер де, мәліметтер де жоқтың қасында десекте болады.

1925-жылы А.В.Затаевич Орынбор қаласында “Қазақ халқының 1000 әні” – атты этнографиялық жинақ шығарды. Бұл таңғажайып еңбекке негізінен алғанда қазақ әндерінің әуендік нұсқасы, жиырмадан астам күйлер енген еді. Онда қазақ сазының авторлары мен әншілері, күйшілері туралы қысқаша айтылып, әрі мәнді, әрі құнды қосалқы мәліметтер де берілген. Осы бір өнегелі іс бүгінде жалғасын табуда.

Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.

Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, Ақселеу Сейдімбеков т.б. еңбектерінде өз жалғасын табуда.

  Қазақ халқының тарихында ХХ-ғасырдың соңына қарай (1991) Қазақстан тәуелсіз ел атанды. Тәуелсіздіктің алғашқы қадамдарының бірі – қазақ ұлтыеың басынан өткен қиын тағдырына тарихи тұрғыдан әділ баға беріп, оң көзқарастарды қалыптастыру болды. Бұл істі алдымен тарихшылар және т.б. ғылымдар саласындағы ғалымдар қолға алды. Олар ұлтымыздың тарихына қатысты бар көне деректер мен әртүрлі мәліметтерді жиып-теріп, ғылыми талдау жасады, әрі зерттеді. Соның арқасында, қазақтың бұрынғы тарихын ақтаңдақтардан тазартып жазуға мүмкіндік туды. Солардың бірі – қазақ күйлерінің тарихы.

Қазақ салтында тарихты білу, ата-мекенді қастерлеу, туған ел-туған жерді қоғау, тілді, әдет-ғұрыпты ұмытпау, байырға өнер түрлерін сақтау, дінді құрметтеу – ежелден бері қалыптасқан дәстүр. Мұндай дәстүрлердің өзі ғасырлар бойы ұрпақтардың өмір тәжірбиесінен өтіп біздің заманға жетті.

Ерте кезден-ақ қазақ өз тіршілігінің барлық қырларын таңдайдағы әнімен, көкіректегі күйімен, көмейдегі жырымен баяндалған. Олар әр дәуірде, әр кезеңде, әр ғасырда туғандықтан; бір жағынан халықтың рухани азығы болса; екінші жағынан өткен өмір шежіресі.

Қазақ халқы Сақ, Ғұн, Үйсін, Көк түріктердің (аспан түріктері) және т.б. ру-тайпалардың тарихи отанында отырған ұрпағы, әрі олардан қалған мәдени мұралардың да, рухани байлықтың да бірден-бір иесі болып табылады. Сан ғасырлар бойы сақталған әуен-саздарды әр ұрпақ жадында сақтап, көздің қарашығындай қорғап, ілгері дамытып келеді. Сондай мұраларымыздың ішіндегі ең көнесі, ең байырғысы – қазақ халқының күй сазы. Сол күйлердішығарған халық сазгерлері жайлы академик А.Жұбанов “Не бір аруақты, дарынды дала перзенттерінің аты ұмтылып кетседе, сары алтындай шығармалары тот баспай бізге аман жетті,… Олардың бәрі де әліпті таяқ деп білмейтін, нота дегеннен тіпті бейхабар болса да, өз халқының  өзегін өртеген мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, көптеген тамаша музыкалық шығармалар қалдырып кеткені және айқын. Олар халық аспаптарына арнап шығармаларын, яғни, домбыра мен қобыз сыбызғыға арналған музыкалық пьесаларды, “Күй” деген бір-ақ сөзбен атаған”, — дейді /18/.

 Осы айтылған қазақтың үш күй аспабы: сыбызғы, қобыз, домбыра жайлы дерек көздері жоғарыда аталған ежелгі тайпалардың тарихында кездеседі. Ал, кейінгі түрік халықтарының әуен-саз мәдениетін зерттеуші ғалымдар да бұл деректерді толықтыра түсуде. Орта Азиядағы археологиялық қазбалардан табылған қазақтың домбырасына ұқсайтын екі шекті саз аспабы жайлы академик Р.Л. Садоков: “Осыған байланысты бейім заттарды енді Орта Азияның солтүстік жағындағы негізінен Арал теңізі маңын мекендеген Сақ тайпаларының музыкалық өмірінен іздеу керек”, — дейді /19/.

Сондай-ақ, ерте ғасырлардағы сыбызғы жайлы көне деректер Ғұндарда да, Қаңлыларда да жиі кездесіп қалады. Соның бірі – Ғұн сазгері – біздіің жыл санауымызға дейінгі 36-жылы Ғұн әскер басымен бірге жерленген сыбызғышының мүрдесі. Ал, Ғұндардағы қобыз аспабының Қытай еліне қалай келгені жайлы деректер туралы мәліметтер көне Қытай жазбаларында ұшырасады. Бір таңғаларлығы, осы айтылған үш аспап белгілі бір дәуірлерде өздерінің даму сатысында айрықша даңққа бөленгенін көреміз.

Ескі замандардан – ақ осы аспаптарда орындалатын әуен-саздардың жалпы атауы “Күй” деген сөзбен аталуы себептерін ашып берген Құдайберген Жұбанов өзінің “Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы” очеркінде: “Күй” деген сөздің арғы тегі “Көк” пен байланыста болғанын көреміз. Көк пен су екеуі, бір кезде бір ұғым болған. Бірі – жоғарғы аспан, бірі – төменгі аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де “космос” – деген еді /20/.

Қазақтың күй сазын сөз еткенде, оның молдығы мен көркемдігі жайлы “Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де, екі шектен ескен күй, мақтауға тұрарлық қымбат дүние”,- деп А.Жұбанов айтқандай, күйлердіің санын сөзетсек – сонау ХХ-ғасырдың басындағы қазақтың ән-күйін жинаушы А.Затевичтен бастап бүгінгі таңға дейін 4-5 мыңдай болып қалады. Солардың ішінде 500-дейі ескі сарынды көне күйлер. Бұларды қазақтың халық күйлері деп атайды. Сонымен қоса, бұл күйлердің шығармасы, яғни, авторлары белгілі күйлер. Мың жарымдайы қазіргі заман күйлері, демек соңғы ғасырдың жемісі. Әлі де, ед ішіндегі талай күйлер нотаға түспей жатыр.

Ал, сапсын сөз етер болсақ, қазақ күйлерінің мазмұны: халықтың көне шежіресін, тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, мінез-құлқын, дүние танымын, арман-тілегін, сүйініш-күйінішін, ерлік істерін, махаббат-сезімін және т.т. жырлайды.

Біздің заманға көптеген көне күйлермен аңыз-әңгімелердің мазмұны 30-ғасырға жуық уақытты қамтиды. Мұндай сазды – сарындарды шығарған күйшілердің бірінің өмірбаяны ел ішінде аңызға айналса, енді біреулері эпостық жырлардың кейіпкерлері, немесе, көбінің есімдері ұмыт болып, шығармалары сақталған. Кезінде тыңдаушысын тамсандырған бұл әуендер, әсіресе, қазіргі көне күйлер сазының құрамында жиі кездеседі. Бұлардың ішінде әуелгі замандардағы нұсқаларынан хабар беретін: “Аққу”, “Сары өзен”, “Ертіс толқыны”, “Боз айғыр”, “Шұбар ат”, “Шыңырау” сияқты халық күйлері жүздеп саналады.

Осындай көне күйлердің әуен-саздары мен мазмұны қазақ даласын мекен еткен ежелгі (Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктер) тайпалардың бәріне ортақ. Бұл туралы деректер мен мәліметтер ескерткіштер де мұны растай түседі.

Қазақ халқының ұлы жазушысы М.Әуезов күймен бірге айтылатын аңыздарға мән бере қарап, оған аса жоғары баға берді. “Күй аңызы” (1948) атты мақаласында “Барлық Орталық, Шығыс Қазақстан, Алтай, Алатау, Сыр аясындағы қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй, домбыраның да екі шекті ғана емес, әдейі күйге арналған үш шекті тіліне оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс – тарих үшін елеулі бұйым” – дей келіп: “Ноғайлы-Қазақ айырылған күй”, “Қорқыт күй”, “Асанқайғы күйі”, “Ала байрақ”, “Ақсақ құлан”, “Нар идірген”, “Азамат қожа”, “Тепең көк”, “Боз торғай”, “Боз айғыр” сияқты т.б. күйлерді атай отырып “Осы күйлердің көбіне тек өздеріне тән, нақтылы сұлу әңгіме – аңыздар болған”, — дейді /21/.  

Қарт Ноғай. ХҮ-ХҮІ-ғ.ғ. Ноғайлы елінің дәурені өтіп, тоз-тоз болып ел айрылған, жұрт жан-жаққа шашырап көшкен кез. Әсіресе, төскейді малы, мөсекте басы қосылған Ноғай-қазақ жұрты үшін өте ауыр болды. Біреу құдасынан, біреу туысынан, біреу нағашысынан, біреу жиенінен, енді біреулер қанды көйлек жолдасынан айрылған алмағайып заман туады. Бұрынғы сүттей ұйып тату-тәтті өмір өткізіп жатқан ағайын жекжатқа мұның өзі қатты соққы болып тиді. Бұл туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы былай дейді: “… Әз Жәнібек хан қазақты алып ауарда Ноғай бүлінгенде, ноғай-қазақ айрылғандағы жылау күй деп домбырамен бір зарлы күй тартады” /22/.

Сырттан жау келмей-ақ елдің өз ішінен бұлінуі қасірет еді. Қазіргі біздің түсінігімізде екі ел деп жүргеніміздің өзі – Ноғай-қазақ дегені тек атауы ғана болмаса, бір тілде сөйлейтін тұтас этнос еді. Сондағы елдің басынан кешкендері қазақ күйлерінде суреттеліп тарихтың мәңгі ескерткіші болып қалды. Сондай күйдің бірі “Ноғайлының зары” атты күй. Бұл күйді белгілі домбырашы Бақыт Басықараев:

Ормамбет би өлген күн,

Он сан Ноғай дүлген күн,

Айқай, айқай, айқай күн,

Айқайлап жауға тиген күн.

• деп, қара Ноғай босып көшкенде, оның Ормамбет би деген үлкен басшысы дүние салады. Сонда: “Ақылгөйсіз, басшысыз, қалған ендігі күніміз не болады?” деп қайғырған халықтың мұңын Қарт Ноғай деген күйшісі күй етіп тартса керек” деп деп күйді қарт домбырашы күңіренте тартады. Күйдің сазын нотаға түсіруші белгілі өнер зерттеуші А. Райымбергенов /23/.

Күйші қыз Ақжелең. Шамамен ХҮІ-ХҮІІ-ғасыр. “Ерте, ерте, ертеде; ешкі жүні бөртеде”, “Боз торғай қой үстіне жұмыртқалаған заманда” Ақжелең атты күйші қыз өмір сүріпті. Ол тартқан күйлердің бірі де әдемі, бәрі де сұлу, бұлбұлдың үніндей сыңғырлап, адамның тұла бойын шымырлатып, алпыс еті тамырды қуалап, тыңдаушының ет – жүрегін елжіретіпті. Содан Ақжелең қыздың  тартқан күйлерінің бәрінде елі мадақтап “Ақжелең” күй деп атап кетісіпті дейді ел жадында сақталған ескі әңгімеде. Аты аңыз-әпсана кейіпкері болған осы Ақжелең қыз “Елпыс екі тамырлы Ақжелең” күйлерінің авторы делінеді.

А.Жұбанов: “Қазақтың халық музыка қазынасында “Ақжелең” атты күйлердің сериясы бар. Солардың шығуы жайында домбырашылар мынадай жайды айтады. Өткен заманда Ақжелең деген домбырашы қыз болады. Қазақта адам тамырын алпыс екі деп санауына байланысты, ол қатарынан сонша тамырдың барлығы иімейінше күйді тарта береді екен”, — дейді /24/.

Байжігіт ХҮІ – ХҮІІ-ғасырлар. Қазақ халқының күйшілік дәстүрін сөз еткенде Байжігіттің өнері өз алдына бір төбе, шоқтығы биік болып, еңселі көрінеді.

Байжігіт күйшінің тарихи тұлғасы М.Мағауиннің “Күй бабасы Байжігіт” атты хикаясында, “Көкбалақ” романында баяндалады. “Күй бабасы Байжігітте”: “Байжігіт, сөз жоқ, туған халқының өзіне дейінгі саз өнерін жете таныған, оның барлық озық қасиеттерін бойына сіңірген адам еді”, — десе, әрі қарай: “Байжігіт күйлерінде, әсіресе, көшпелі қазақтың рухани әлемі айқын бейнеленген”, — дейді /25/.

Шынында да Байжігіт күйлері қазақ күйлерінің әуен-сазында ұлттық тұр-сипаттың қалыптасуына әсер етіп қана қоймай, оның бастау бұлағы да болды. Ол шығарып тартқан күй тілінің әуен-ырғағындағы сазды сарындар халқымыздың мінез-құлқына орай өрнектеліп отырады.

Т. Ақселеудің “Күй шежіресі” атты кітабында Байжігіт күйшіінің өміріне қатысты кейбір деректер нақтыланып, оның тарихи тұлғасы сомдала түскен. Онда: “Байжігіт қазақтың күй өнеріне ұлттық әуез дарытуға ұйытқы болған, сөйтіп осынау қанатты өнердің төл тума тұлғасын  біржолата орнықтыруға ықпал ете білген санаулы саңлақ күйшілеріміздің бірі”, — дейді /26/.

Қазіргі қазақ күйлерінің ішінде шертпе дәстүрінде тартылатын көне-сарынды көптеген күйлердің мазмұны, әуен-ырғағы, композициялық құрылымы “Келіншек”, “Көкбалақ”, “Былқылдақ”, “Қайың сауған”, “Қосбасарлар”, “Көкейкесті” т.б. ондаған күйлердің тарихи нұсқасы ғалым-жазушы Т. Ақселеудің жоғарыдағы сөзінің әділ екенін қуаттай түседі.

Ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктердің тарихи отанында отырған қазақ халқы ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырларда-ақ таза ұлттық тіл-қазақ тілінде сөйледі.

Бұл ғасырларда ірілі-уақты ру-тайпалар өздерінің этникалық тегін анықтап қазақ ұлты болып тұтастану, қалыптасу табиғатын бастан кешті. Қазақ халқының өз алдына ұлт болып дамуы ең аз дегенде бес-алты ғасырды қамтиды. Әсіресе, ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырлар қазақтың ұлт болып өмір сүруінің сыналар шағы болды. Бір жағынан қазақ даласына сыртқы жаулар анталап ат қойса, екінші жағынан оның байлығына сұқтана көз тіккен көршілер де қарап жатпады. Оның үстіне ұлттық этностың дамуына кедергі болған ішкі қайшылықтар да “бір жағадан бас, бір жеңнен қол” шығаруға үлкен кедергі болды.

Бұл кезде қазақ елі этникалық тұрғыдан алғанда бір тұтас болмағанымен (тіршілігі, тілі, салты, дәстүрі, өнері т.б.) мемлекеттік жүйесінің дамуы жағынан ру-тайпалық құрамда болатын. Қазақтың ең осал жері де осы еді. Ол кезде бір ру екінші румен жиі-жиі дау дауласып, соңғы ұрыс-керіске ұласатын. Болмаса, ақыры жауласауға дейін барып, кейде қайғылы оқиғалармен тынатын. Бұған қазақтың өткен өміріндегі: рушылық мінез-құлық, жер дауы, жесір дауы, қарындастың намысы, ер құны, барымташылық т.т. мысал етуге болады.

Қазақтың осындай жағдайын өз пайдаларына ұтымды шешкісі келген екі үлкен көршілер – Ресей мен Қытай; қазақтың жерінен өздеріне үлес-сыбаға алып қалуды жасырын түрде ойластырып та қояды. Мұның ең бір оңай жолы алдымен қазақтың этникалық тұтастығына  жарқышақ салып, оны бөлшек-бөлшек етіп бұтарлап жұту еді.

Осы бір зымиянды, айлалы саясаттың кейінгі ғасырларда іске асқанына қазақ халқының өз тарихы куә. Тіпті мұны растайтын деректер әлем халықтарының тарихынан да табылады.

Сол кездегі халық ауыз әдебиетінде бұл кезең шынайы шындық сарынмен жырланады.

Ал, қазақ күйлерінің тарихында да бұл кезеңдер өзіндік түр-сипатпен суретеледі. Сондай күйлердің тобына: Сырым Датұлын суреттейтін “Сырым сазы”, Мөңке би (1763-1836) тартқан “Кеңес”, Жоңғар-Ойрат шапқыншылығын баяндайтын “Ел айрылған”; төре күйлері: Жантөренің “Шалқымасы”, Арынғазының өзіне шығарған күйі “Арынғазы”, Абылай ханның өзі шығарған: “Шаңды жорық”, “Ала байрақ”, “Қара жорға”, “Жорық күйі” , Ұзақтың “Ақжелеңі”, Боғданның “Боз төбесі”,  Саршаның “Бозінгені”, Кошқар мен Бейсембінің “Кеңестері” т.б. атауға болады.

Бұл ғасырлардағы күйлердің сарын-сазынан, әуен-ырғағынан, композициялық құрылымынан қазақтың ұлттық мінез-құлқына тән: ой-сана иірімдері, дүние танымы анық байқалады. Мұның өзі рухани танымдық тұрғыдан алғанда күйлердің атқарар міндетінің өскендігін байқатады. Тыңдаушылардың ыстық-ықыласына, оның шексіз құрметіне бөленіп, өнер туындысы ретінде жоғары бағаланады. Мұндай құбылыс ХІХ-ғасырда күйшілік мектептердің тарих сақынасына көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Бұл кездегі күйшілік дәстүр төмендегідей болды:

Біріншіден – ұлт тарихына қатысы бар күйлердің дүниеге келуі: “Сырым сазы”, “Ел айрылған”, Абылай хан күйлері т.т.

Екіншіден – күй сазындағы әуен-ырғқтарда: шертпе күй және төкпе күй дәстүрі анықтала түсті.

Үшіншіден – төре күйлері ортасының қалыптаса бастауы. Абылай хан, Наурызбай, Дәулеткерей т.т. Енді ХІХ-ғасырдағы қазақтың күй өнеріндегі дәстүрі мен мектептерін сөз ете отырып, сол кездегі елдің әлеуметтік жағдайына қысқаша тоқталамыз.

Қашанда өз халқының талайғы тағдырымен біте қайнасып, бірге жүретін халық күйшілерінің үлкен тобына ХІХ – ғасырдағы күйшілік мектептің өкілдері жатады. Махамбет, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Өскенбай, Есір, Есбай Бейсембі, Қожеке, Түркеш, Есжан, Дина, Сейтек, Қазанғап, Сүгір сияқты т.б. күйшілердің өнеріне туған халқы дән риза еді. Олардың асқақтата тартқан күйлеріндегі саз-сарындарынан ата-бабалардың ежелгі қасиетті үнін естіп, нәзік сезімге бөленіп, бойға күш-қуат, қайрат-жігер жинат аруақтанатын.

Осылайша халқын өмірге жігерлендіріп, намысын жанып, оған рухани жағынан қызмет көрсетуші ХІХ-ғасырдағы күйшілік мектептер десек; өзіне дейінгі күй дәстүрінен бөлектеу тұратын олардың айрықша сипаттары бар. Сол кездегі күйшілердің тәжірбиесінен жеткен мол мұраның тарихи мазмұнынан мұны анық көреміз. Оны түрлі-түрлі жолдармен сипаттар жазуға да болады. Әрине, ондай сипаттамалардың бәріне бірдей тоқталып жатпай-ақ, негізгі екеуіне қысқаша түрде шолу жасасақ: оның біріншісі – күйшілік өнердің тарихилығы деймізде; екіншісін – күй тілінің мағыналары деп қарастырамыз.

ХІХ-ғасырдың күйшілері өздерін ежелгі дәуірлерден бері қарай жалғасып келе жатқан күй дәстүрінің мұрагеріміз деп есептеген. Халықтың тарихымен байланысты шыққан күй аңыздарын, оның шығу тегін өте жақса білген. Мәселен, Құрманғазы туралы М.Әуезов: “Ел дәстүрімен ескі жақсы күйшіге шарт болған күйшілік жораны жақсы біліп, ұғынғандықтан қазақ күйлерінің атасы – Құрманғазы өзінің бар күйін шығарумен қатар соның бәрін тудырғаан себеп-халді де, сезім сырды да бірге аңыз, әңгіме етіп айтып кеткен”, — дейді /27/. 

Құрманғазы тек күй тарихы ғана емес, қазақтың ескі тарихын, оның шығу тегінде тамаша білген. Мысалы, өзін жерлегенде ежелгі Сақ, Ғұн дәстүрімен қасына сүйікті тұлпары Боз жорғаның бас сүйегін бірге көмуді өсиет етіп кеткен.

Күйшілік мектептердің тарихилығының тағы бір дәлелі: есте жоқ ескі заманнан жеткен көне күйлердің әуен-ырғағын өз бойларына терең сіңіруінде; оның ескі сарын-саздарын шығармашылық өнерлеріне арқау етуінде.

Шығу тарихы үш мың жылдық о жақ бұ жағында деп аңыздалатын: “Аққу”, “Шыңырау”, “Боз айғыр”, “Шұбар ат”, “Сары өзен”, “Ертіс толқындары”, “Қорқыт сарындары”, “Тәңірі күйлері”, “Тепен көк”, “Кертолғау”, “Тоғыз тарау”, “Қаратау шертпелері” т.б. ескі сарынды көне күйлерді боздата тартып жүрген. Арқа күйшілік дәстүрін толық меңгерген Тәттімбет “Боз айғыр”, “Көкейкесті” сияқты байырғы күйлерді аңырата тартса, перінің қыздарын қаңлы елінің ескі әуен-ырғағына билеткен Науаиы күйшінің байырғы сазын Құрманғазы А.Ф. Савичевтің алдынада тартқанда ол аузын ашып таңқалған, ал сол күйдің сарынын күйші Дина Ташкентте тартып бүкіл дүйім елді аузына қаратқан.

Ал, Қаратау өңірінде Қаңлы дәуірінен бері тартылып келе жатқан қобыз сарындары: “Кертолғау”, “Тоғыз тарау”, “Қаратау шертпелері” сияқты көне саздарды Сүгір домбырада ғажайып сұлу сарынмен асқақтата шертеді.

Тарихи мазмұны сонау Ғұндардың арғы атасы Шоң би заманынан бастау алатын “Кеңес” күйлерін байтып, атақты күйші Бейсембі “қырық кеңес” күйін шағарып тартады. Бейсембі бабамыз өзі ұлық болып ел басқарып тұрғанда жиынға келген жақсы-жайсаңдармен күй сазымен кеңесіп, күймен билік айтады екен!

Күйшілік өнредегі шеберліктің барлық әдіс-тәсілін көрсетеміін деп Байсерке күйші “70 бұтақ” атты күй шығарып тартады.

Бір ғажабы ХІХ ғасырдағы халық күйшілері күй тарихын тек өздері ғана біліп қоймай, оған үлкен мән беріп ел ішінде насихаттар таратып жүреді, әрі мазмұнын байытады, кейінгі шәкірттеріне ұқыпты түрде үйретеді. Бұның бір мысалын Дәулеткерейдің күйшілік мектебінен көреміз. Ол тартқан көне күйлер: “Көрұғлы”, “Жошы хан”, “Ақжелең” т.б. біздің засанға жетті.

Түйіндеп айтқанда бұрынғы өткен замандардан жеткен халық күйлері ХІХ-ғасырдағы күйшілік өнердің түп негізі, әрі тірегі дейміз.

   Күй – қазақ халқының рухани азығы болғандықтан, оның тағдыры әр өңірдегі тыңдаушылардың таным-түсінігіне байланысты болды. Қазіргідегідей емес өткен ғасырлардағы мүмкіндігі бар еді. Рабио, теледидар, күй табақ, магнитафон, нота сауаты дегендердің ХХ-ғасырдың жемісі. Ол кезде,тіпті газет-журналдың өзі бірен – саран саусақпен санауға да келмейдітін. Мндайда тыңдаушы бір дәстүрдегі күйлерді көбірек тыңдап, уақыт өте келе сол дәстүрді өзіне өмір бойы рухани тірек ететін.

Сондықтан да, халық күйшілері сол кездегі жағдайға қарай өмір сүріп, соған лайықты шығармашылық тәжірбиесін қалыптастыра алды.

Мысалы, бір өңірде бір мезгілде қатар өмір сүрген Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйшілік өнерлерін сол заманның тыңдаушылары әр түрлі түсініп, кейде оларды бір-біріне қарсы да қоятын жайларда кездесетін. Мұндай шындықты тарихтың көзімен қарағанда жасыруға болмайды. Себебі, күй тыңдаушы қазақтардың бір бөлігі Дәулеткерей күйлерін жақтаса, енді бір бөлігі Құрманғазы күйлерін қолдады. Бұл екі күйшіде сол замандағы тыңдайшыларының таным-түсінігіне икемделіп, соған лайықты өзінің өнеріне орта жасаған ұлы суреткерлер болып танылады.

Ал, Маңғыстау түбегінің күйшілерінің өнері алдыңғы екі күйшілік мектептен де өзгеше, өзінше бір төбе болып қалыптасқандығы сол жердің тыңдаушыларының тікелей әсері екені сөзсіз.

Арқаның ардагер күйшісі Тәттімбек күйлерінің сұлу сызына туғаннан құлағы үйренген тыңдаушылар Қазанғаптың жыр күйлерін тыңдағанда оны бірден түсініп кету оларға оңай бола қойған жоқ. Дәл сол тыңдаушы бала күнінен бастап Қазанғаптың күйлеріне құлағы үйреніп өссе, ол Тәттімбеттің күйлерін тыңдағанда тосырқаушылық танытқан болар еді.

Қаратау күйшілік дәстүрінде тартылатын күйлерді тыңдағанда, тыңдаушылар аса бір ерекше сезімге бөленгенімен басқа күйшілік өнерге тосырқай қараған.

Сол сияқты өткен ғасырда өмір сүрген Байсерке, Қожеке, Бейсембі күйлерінің таңғажайып сырлы сазын, сұлу әуенін естігенде ондай ықылас көрсетпейді.

Жоғарыда әңгіме еткен әр қилы күйшілік дәстүрлердің бір ерекшелігі – олар өздерінің күйлерін бағалайтын, оны құрметтейтін орта қалыптастырады. Атақты әнші Бііржан сал Сарамен айтысқанда:

Тәттімбет арғын асқан ардагерім,

Қырық түрлі күй тамған бармағынан.

• дейтіні содан. Егер тыңдаушы үнемі бір ғана дәстүрдің сазына үйренсе, онда оны өзге күйшілік дәстүрлерден өзіне жақынырақ санаған. Себебі, күйлердің тыңдаушылары сол күйлердің дәстүрлік ерекшелігіне құлақтары үйренгендіктен, тіпті әуені мен қағыстарына дейін қалт жібермей қадағалап отырады.

Халқымыздың күйшілік өнеріндегі дәстүрлердің және мектептердің әртүрлі болып жатуы қазақ жаласына да кеңінен таныс тұғын. Әр түрлі тартылатын әдіс-тәсілдеріне қарамай бұл күйлердің қатарына: “Бозайғыр”, “Аққу”, “Бозінген”, “Ел айрылған”, “Қазақ-ноғайдың айырылысу күйі” т.б. саз-сарындарды жатқызамыз.

Күй тарихында дәстүрлер мен тектептердің болуы, күй сазында екі түрлі түр сипаттың қалыптасуы – қазақ сазындағы тарихи маңызы бар өркениеттік құбылыс екені байқалады. Мұның өзі сан ғасыр бойы даму, жетілу, толысу жағдайында болған күй өнеріндегі тәжірибенің жемісі.

Байыптап қараған адам қазақ күй өнерінің кейінгі тәжірбиесінен, бұрынғыдай шашыраңқы емес, біртұтас өнерге айнала бастағанын көреді.

ХХ-ғасырда “қазақ халқының күй өнері” болып ірге тасының қалана бастайынан-ақ – халқымыздың күй туралы таным-түсінігінің терең екені аңғарамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II      КҮЙ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ

2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны

Қазақ халқының құнды менталитетiнiң тамырын домбыра өнерi сақтап келдi. Дәстүр салт, әдет-ғұрыптарды бойына жинап, ұлттық идея мен өркениетiн дамытуға үлесiн қосты. Өнер- мәдениетiнде қалыптасқан барлық құнды қасиеттердi жоғалтпай шанағына жинап, тұтас сақтап бiрiктiрiп әкелдi. Домбыра өнерi арқылы тiл мен тарих, күй мен шежiре, ән мен терменi, жыр мен айтыстардың сан түрлерiн кез келген қазақ баласы меңгерiп, әлқисасын айтып орындай бiлдi. Осындай тұтастықта жаралған өнерлi халық мәдениетiнiң тамырларынан ажырай бастады. Кейiнгi кiрген түрлi саясат қазақ халқының тұтас сақталған өнерiн сан түрлi әрекеттерге салып, жiк-жiкке бөлiп, жан-жаққа бытыратып жiбердi. Ұлттық өнердi тарату арқылы ұлттың құндылығын жойса басқаруға ыңғайлы болатынын бiлдi. Сөйтiп, тұтас қазақ халқын өнер айтудың құралы болған домбыра аспабынан ажырату арқылы көздеген мақсатына жете алды. Мұндай өнерлi халықтың мәдениетiн ақсату арқылы мәңгүрттендiруге ықпал етуге тырысты. Сұмдықты ойлаған, пиғылы жаман кiрме саясаттар қазақ халқын қолындағы киелi домбыра өнерiнен ажыратып адастыруды басты мiндетке қойды. Өйткенi, ұлттық идеологияның тамыры домбыра негiзiнде жатқанын бiлдi. Домбыра қазақтың рухынан жаралған жаны едi, соны түсiнген кiрме саясат одан айыруды көздедi. Олар қандай киiз үйге бармасын қолында домбыра, аузынан төгiлген жыр, әңгiме, үлгi, өсиеттердi көрiп құлағымен естiп бiлдi. Ұлы батырлардың ерлiгi мен iстерiн жыраулар жырлап, әрi баяндап үлгi ретiнде жас ұрпақтарды тәрбиелеп отырды. Мұны түсiнген саясат бiртiндеп жыршы, термешi, күйшi, хиссашы, айтыскерлердiң көзiн құртуға әрекет еттi. Өйткенi, қолына домбыра ұстап өсиет, нақыл, терме айтушылар ағартушының мiндетiн атқарып отырғанын сезiп бiлдi. Мұны түсiнген саясат ұлтты құнды дүниелерiнен ажырату арқылы тәлiм-тәрбиенiң көзiн басқа арнаға бұруды қарастырды. Сөйтiп, ұйып отырған ұлтты рухани байлығынан ажыратып, құнды домбыра өнерiнен тараған қасиеттi мәдениетiн жоюға тырысты.

IV ғасырда тасқа қашап салынған домбыраның сурет бейнесi көп нәрсенiң сырын аша түседi. Домбыра аспабы бар жерде, қазақ халқы бар. Қазақ халқы бар жерде, домбыра өнерi бар. Домбыра өнерi жоқ жерде ұлт та бiртiндеп жойылады. Домбыра өнерiн қолына ұстап, қазақтың қасиеттi өнерiн тудырып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзiп, оны жалғап әкелген киелi аспапты тұтас қазақ халқының меңгеруi, оның құнды өнерлерi — ұлттың иесiн сақтайды. Домбыра өнерiнен ажыратқаннан кейiн бiзге мынадай жаман әдеттердi енгiздi: көреалмаушылық, түртпектеушiлiк, алауыздық, көмектеспеушiлiк сияқты ара жiгiн аша беретiн қылықтардың қолтығына су бүркiп отырды. Себебi, өзiнiң төл мәдениетiнен ажыраған ел не болса соған еретiнiн бiлдi. Миы бос, ойлау қабiлетiн ұлтсыздандырып, тыңдайтын жыршы, термешi, күйшi, өсиет айтушылардан қол үздiрiп, домбыра өнерiне сенiмсiздiкпен қарайтындай дәрежеге дейiн жеткiздi. Себебi өз тегiн ұмытқан халық өзiн де ұмытады.

Тәуелсiздiкке қолымыз жеткен кезде домбыра өнерi арқылы қалыптасқан ұлттық құндылықтарымызды тiрiлтiп, қайта жандандыруды қолға алмасақ өзiмiздiң кiм екенiмiздi танып бiлуден ажырап қалатын күн тууы мүмкiн. Сондықтан, домбыра өнерi арқылы жеткен құнды мәдениеттiң барлығын бiр жерге шоғырландырып пән ретiнде мектептер мен жоғарғы оқу орындарына тұрақты түрде тұтас енгiзу арқылы ойды жүзеге асыруға болады. Бұрын кеңестiк дәуiр кедергi болды деп кiнә тағып келдiк, ендi кiм бiзге кедергi болып отыр? Әлде өз қандастарымыз бұрынғы бойға сiңген саясаттың жетегiнде жүрiп тiзгiндi бермей отыр ма? Бүгiнгi жастар мен орта буын өкiлдерiнен ұлттық сана, ұлттық құндылықтардың жетiспеушiлiгiн көруге болатын тәрiздi. Болмаса тәуелсiз мемлекеттiң тәуелсiз тiлi мен домбыра өнерi кенже қалып, есiкте сығалап тұрғанын қалай түсiндiруге болады. Мектеп қабырғасы мен жоғарғы оқу орындарында домбыра өнерi жүйелi түрде сабақ ретiнде өтiлетiн болса ұлттық ойлау, ұлттық құндылықтар жетiлiп, күрмелiп жатқан түйiндердiң мәселелерi шешiлер едi. Мектеп қабырғасында домбыра өнерiн тұтас сабақ ретiнде жүргiзу арқылы ұлттық құндылықтарды сақтап, дамытып, ата кәсiп өнерiн жасөспiрiмдердiң бойына сiңiруге болады. Қазiргi ағарту саласындағы билiкте отырған басшылар ұлттың құндылылығын ойлаудан гөрi жеке бастың құндылығын ойлауды тәуiр көредi. Себебi, оларды домбыра өнерiнен дарыған ұлттың құнды қасиеттерiнен ауызданбай, басқа тәрбиеден қоректенгендердiң қатарына қосқан дұрысырақ болатын шығар. Өйткенi, олар домбыра өнерi арқылы қалыптасқан би-шешен, батыр, ақындардың айтқан ерлiгi мен өсиеттерiн бойына сiңiрмей, қазақи тәрбие алмаған азаматтардан үмiт күтудiң өзi қиын iс болар. Осындайларды қазақ бiлiп айтқан ғой, бәрiбiр олар тегiне тартпай қоймас деуiнде шындық бар сияқты. Ұлттық құндылығын шала бiлген қазақ ұлтынан гөрi бiлмей қызық көретiн француз азаматы артық болар. Екi шектiң үнi негiзiнде шыққан құнды әуеннiң сазымен айтылған жыр, терме, күй, өсиет, айтыс, хисса, ертегi, толғаулардан нәр алып өспеген ұрпақ бәрiбiр тексiздiгiн көрсетедi. Сондықтан, оқу ағарту саласы домбыра өнерiн пән ретiнде мемлекеттiк тұрғыда қадағалап ендiрмесе, бүгiнгi осы тiрлiгiмiздiң ақсауы ұлтсыздануға әкелiп соқтыруы мүмкiн.

Ұлттық құндылықтарды тамырымен бiрге сүйiп, жанымен берiле жадына түйiп, оны таратып сөйлете бiлген тұлғалар ұлтымыздың ұлылығын көрсетедi, ал керiсiнше тәрбие алғандарда мұндай қасиет сақталмайтыны байқалады: Қорқыт (VIII-IX ғ.), Әл-Фараби (870-950), Қашғари (XI ғ.), Баласағұни (XI ғ.), Кетбұға (XIII ғ.), Сыпыра жырау (XIV ғ.), Асанқайғы (XIV-XV), Қазтуған (XV ғ.), Байжiгiт (XVI-XVII), Бұқар жырау (XVIII ғ.), Ақтанбердi жырау (1668-1762), Төле би (1663-1756), Әйтеке би (1644-1700), Қазыбек би (1665-1765), Абылай (1711-1781), Сырым (1712-1802), Құрманғазы (1823-1896), Махамбет (1804-1846), Тәттiмбет (1815-1860), Дәулеткерей (1814-1887), Абыл (1820-1892), Абай (1845-1904), Сартай би, әрi батыр (1710-1805), Қазанғап (1854-1927), Тоқа (1830-1904), Ықылас (1843-1916), Дина (1861-1955), Сүгiр (1882-1961), Жаппас (1909-1969), Дәулет (1905-1976), Сүйiнбай (1815-1898), Бiржан (1825-1897), Ұлбике (1825-1849), Жаяу Мұса (1835-1929), Алтынсарин (1841-1889), Ақан серi (1843-1913), Нұртуған, Нартай, Нұрпейiс, Жамбыл (XVIII ғ.), Шәкәрiм (1858-1931), Сара (1878-1916), Кенен (1884-1976), Әмiре (1888-1934), Сәкен (1894-1938), Әуезов (1897-1961), Сәтбаев (1899-1964), Жұбанов (1906-1968), Төлебаев (1913-1960), Тiлендиев (1925-1998) т.б. тұлғалар домбыра өнерi арқылы өздерiнiң iрi iстерiн дамытып, қазақ мәдениетiне өлмейтiн мәңгiлiк үлестерiн қосты. Ал, осы дәстүрдi бойына сiңiрiп, жалғастыра бiлген тұлғалар санын саусақпен санауға болады. Мемлекет қайраткерлерi Н. Назарбаев, Ә. Кекiлбаев, И. Тасмағамбетов, М. Оспанов, белгiлi ғалым, жазушылар С. Қасқабасов, А. Сейдiмбек, М. Шаханов, тағы басқа азаматтарды айтуға болады. Демек, домбыра аспабын тыңдап меңгере бiлген азаматтардың бойында iрiлiк пен ұлтжандылық, көрегендiлiк пен құндылық қасиеттер сақталады екен. Қазақ елiн, жерiн сақтап өмiр сүремiз десек домбыра өнерiн үйренiп, өзiнiң құнды дәстүрлерiн жалғастырып, оны табанды түрде қолға алып, мақтан етiп көтермесек ертең кеш болады.

Көрiп отырғанымыздай жоғарыда айтылған тұлғалар өзiнiң ұлттық мектеп үрдiсiн жалғап содан тәрбие алуды тұтас ұстана бiлдi. Ал, кейiнгi тұлғалар жан-жаққа елiктеп өзiнiң ұлттық мектебiн менсiнбей орысқа, немiске, Америка т.б. елдердiң мәдениетiн қабылдап, соны қайталауға тырысты. Нәтижесiнде мәңгүрттенiп дүбара халге жетiп өз жерiнде, өз елiнде мемлекеттiк тiл, қоғам құрып жалынып сұрап алғандай күй кешуде. Оның үстiне қазiргi жастардың негiзгi бөлiгi азып-тозған ауру, нашақор, жезөкше, қатыгез, ұры, өтiрiкшi, сатқын, әлсiз ұрпақтар жетiлiп өсiп келедi. Оның басты себебi, домбыра өнерiнен ажырап, басқа өнерге бас иiп, өз мәдениетiн жатсынудан туып отырған мәселе.              

Қазақтың бағы

«Домбыра әрбiр кәсiпқой әншiнiң ғана емес, көптеген дарынды әуесқой әншiлердiң қолынан түспейдi», — дейдi А.В. Затаевич. 

Демек, домбыра аспабы тұтас қазақ халқының қолында, әр үйдiң төрiнде болғанын көремiз. Домбыра — қазақтың бағы мен жаны болған киелi аспап. Оның бойынан шыққан үн (ән, терме, жыр, айтыс т.б.) әсiресе, күй өнерi тыңдаушысы мен орындаушысын рухтандырды. Халқымыздың мұң-мұқтажын бойына жинап күңiренiп үн қатты, үнге қосып сөз айтты. Ал, оны түсiнетiн жүрек, сезiнетiн сезiм ғана керек болды. Ондай қасиет тек қана қазақ халқында болды. Қазақ өз бойындағы жетiстiгi мен кемшiлiктерiн бiлу үшiн алдымен домбыра өнерi арқылы байқап, сезiп, қадағалап оны тұспалдап, жұмбақ ретiнде жеткiзiп, бiрiн-бiрi тәрбиелеп отырды. Сонда оның бойы түзелiп, ойы сергiп, iшкi жан дүниесiндегi ауруы емделдi. Ауруы емделген ұрпақтың санасы мен жаны тазарып, қазақи мiнезi сақталып, ұлттық бояуы өзгермей тұрақтылық қалыптасты. Тұрақтылық қалыптасқан жерде ұлттық идеология дамиды. Бүгiнгi мың құбылған қазақтар сияқты түрленiп өзгерiске ұшыраған жоқ. Ендi өзгермейтiн байырғы қазақтардың ұлылығын қалыптастыру үшiн мектеп қабырғасынан домбыра өнерiн пән ретiнде енгiзiп, тәрбие көзiн ата кәсiп негiзiнде қайта жандандыруды қолға алу арқылы жүзеге асыруға болады. Оның бiр дәлелi «ДЭККО» жанрын мысалға алуға болады.

XXI — ғасырдағы компьютерлiк өнердiң дамуы және ғаламдану үрдiсi ұлттық музыкамыздың, аспаптарымыздың сақталуы мен дамуына ықпал ететiнi даусыз. Домбыра аспабының сақталуы арқылы қазақ менталитетiн, қасиеттерiн сақтап қала аламыз. Ана тiлiмiздi қорғау қандай қажет болса, домбыраны қорғау шараларын да мемлекеттiк деңгейде қолға алу қажет. Осы орайда, домбыраны сақтау және дамытудың мемлекеттiк тұжырымдамасы, тиiстi бағдарлама, ереже, заңнама сияқты жалпы мемлекеттiк заңды құжаттарды дайындау керек деп бiлемiн.

Қазақстан халықтары тұтас домбыра аспабын үйренiп меңгеру оны тыңдап түсiну арқылы оның iшкi жан дүниесiн ұғынуына мүмкiндiк ала алады. Сонымен бiрге домбыра өнерi тәрбиенiң басты құралы болса, бiлiм оның жалғасы. Әуелi тәрбие болмай, бiлiм миға қонбайды. Бүгiнгi жастарды парасатты iрi тұлға етiп қалыптастыру үшiн алдымен домбыра өнерiн 12 жылдық оқу жоспарына енгiзiп, мектептерде тұтас бiлiм бұлағымен терезесiн тең ұстап қатар дамыту қажет. Жас кезiнен келешек ұрпақ бойына әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердi сiңiрiп өсiру арқылы ұлттық құндылықтарды сақтауға болады. Ұлттық мәдениетi жоғары табанды ұлт қатарын көбейтiп, сегiз қырлы бiр сырлы азаматтардың санын толықтырып өсiру арқылы ұлт қатайып бекидi.

Бұл айтып отырған ұсынысымыздың нәтижесi Алматы қаласында орналасқан №115 аралас мектептi қайта құрып (1991-1997), ұлттық қазақ орта өнер мектебiне айналдырып, оның оқу жоспары және тұжырымдамасы мен бағдарламасын жазып, қолымыз жеткен көрсеткiш, тәжiрибе жұмысындағы табыстар куә бола алады.

Домбыра аспабын меңгеру арқылы адам ұқыпты, ептi, сезiмтал, түсiнгiш, жаттампаз, орындаушы және әуен ырғақтарының сырлы сырын ұғуға бейiм келедi. Адамдардың iшкi интонациясы әр түрлi болады, ал домбыра әуенi соларды реттейдi.

Музыка өнерi адам өмiрiнде маңызды көрсеткiштерге ие «Тотынама» iлiмiнде осы тұрғыдан көрiнiс табады. «Патша баласының ақыл-есiн тексеру үшiн ғұламалар оған музыка әуенiн тыңдатып сынақтан өткiзедi: «Бала бесiгiнiң жанына тағы да бiрнеше бесiк қойылады. Бәрiнде де бала бар едi. Содан соң өнерпаздарға түрлiше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлi. Оның iшiнде тамбур, дутар, кеманшi, барбитон, ребаб және қытай аспаптары да болды. Даңғыраның күндей шалқыған үнiнен соң, кеманшаның түндей қайғылы үнi естiледi» дейдi айтушы Зийа ад-дин Нахшаби. Сол үнге патша баласы ең бiрiншi болып елiктеп, оның тектi тұқымнан екенiн айқындайды. Сөйтiп бұл ертегiнiң маңызы өз құнын жоймай тәрбиелiк қуаты дами түскен. Демек ерте заманның өзiнде ғұламалар музыканың құдiретiн мойындап, оның адам өмiрiне пайда беретiнiн түсiнген.

«…Барлық үлкен-кiшiге өнер үйрету қажет. Өйткенi, тек өнер үйренумен ғана өз замандастарыңнан дәрежең биiк бола алады. Әр уақытта сен өзiң өнер иесi болып, замандастарыңда сендегi бар қасиет жоқ екенiне көзiң жеткен жағдайда ғана өзiңдi басқалардан артық деп айтуыңа болады» деп өнердiң құндылығы биiк екенiне баса назар аударып айтады «Кабуснамада». Одан әрi қарай өнер адамының дәрежесi жоғары болатынын қайта-қайта ескертiп отырады өз еңбегiнде.

«… Дарын даналығы мен қадыр-құрметi және басқа жұрттан мәртебесi биiк екенiн сезiнiп, iлiм мен өнердi үйренуге ерiнбей еңбек ететiндi жұрт данышпан, ақылды», — дейдi «Кабуснама». Демек өнердiң — ғылым мен бiлiмнен де жоғары екенiн аңғаруға болады. «Оқуға сенген ұмытшақ»… «Жазуға сенген жаңылшақ» деп… Естiгенiн ұмытпайтын құлағының тесiгi бар, кеудесiнiң есiгi бар, ұқпа құлақ жандар болған», — дейдi Мәшһүр Жүсiп. Қазақ халқының ұлылығы ауыз әдебиетiнде сақталған фольклордың барлығын домбыра өнерi арқылы бүгiнгi күн үлесiне жеткiздi. Демек қазақтың жазуға құмар болмауында мән бар секiлдi. Өйткенi, жазуды жазып үлгеруден гөрi, ауызша айтуды тез ұғып қабылдайды. Ал жазу кезiнде көп нәрсенi ұмытады. Бiрiншiден, жазу кезiнде қаламсап, қағаз және айтушыны ұғу керек. Екiншiден, айтқан сөздi жадына сақтап тез қағазға түсiру қажет. Үшiншiден, айтылған ой қағазға түстi деп ойлау жүйесiн кейiнге қарай тежейдi. Сөйтiп, адам психологиялық әлсiздiкке ұшырайды. Ата-бабамыздың құйма құлақтарды ауызша айтып, тәрбиелеп өсiруiнiң басты жетiстiгi және құндылығын домбыра өнерi арқылы үйретiп отыруының арқасында болды.

«…Өнерлi адамдар iлiм ықпалы күштi болғандықтан, халық арасында қадiрi асып, үлкен абыройға тез ие болады. Осы жағдайды бiле тұрып, өнер-бiлiмге немқұрайды қарап, қолды бiр-ақ селтей салу барып тұрған ақылсыздықтың белгiсi», — дейдi «Кабуснама». Оқу мен iлiмге, бiлiм мен ғылым кеңiстiгiне жету үшiн алдымен өнердi меңгерiп, үйрену арқылы жүзеге асыруға болады. Демек, адам бiлiмдi бастамас бұрын алдымен өнер кеңiстiгiн игерiп алуы қажет екен.

«Музыка тыңдатпайынша, тәрбие беру, балалық шақтың өзiнде адамның сүйiп тыңдайтын ән-күйлерiнсiз тәрбие беру деген менiң басыма қонбайтын нәрсе», — деп /28/ В.В. Сухомлинский тәрбие саласында өнердiң алатын орнын ерекше бағалап өз пiкiрiн осылай айтады.

Музыка әуенi белгiлi бiр аспап негiзiнде құралады. Домбыра өнерi әуенде құрап айтылған сөздi жоғары көтерiп, биiктетiп адамның сыртынан кеулеп iшкi жан сезiмiне барып ұялайды. Ол аспапты меңгерiп, орындау үшiн оның бойындағы қасиеттердi бiлу қажет. Сондықтан, домбыра өнерiн тыңдап, меңгеру арқылы жаның тазарады, өмiрдi сүйiп, қызығушылығың артады. Ойлау қабiлетiң дамиды, идея тудыруға қалыптастырады. Әр әуеннiң ырғақтары iштегi сезiмге әсер етiп, миға хабар бередi. Iште қалыптасқан әуендер буырқанып сыртқа шығуға әрекеттенедi, ондай құбылыстарды жүрек реттейдi. Әр әуеннiң ырғағы бiрiгiп, тұтастықта сыртқа жиналып бiр мезгiлде шығады.

«Егер әрбiр жеке әрiптiң дыбыс екенi рас болса, сол дыбыстардың бiрiгуi арқылы сөздердiң туындайтыны рас болса, әрбiр сөздiң ойға, санаға зердеге (мысль, сознание, разум) ұласып жататыны рас болса, онда, адамды адам еткен дыбыс деп тұжырым жасауға негiз мол. Мұның өзi музыканың да этникалық тiлiнiң болатынын аңғартады. Соңғы жылдардың ғылыми тәжiрибесi адам болмысындағы үстем қасиеттер (доминанта) генетикалық факторлардың нәтижесi емес  екенiн анықтады. Адам болмысындағы үстем қасиеттер туа бiтпейдi немесе тұқым қуаламайды, ең алдымен естуден болатын лингвистикалық фактордың нәтижесi», — дейдi профессор Цунода. Демек, әр дыбыс нота жазуын құраса, әр әрiп бiрiгiп сөз жазуын құрайды. Сөз барлық адамды түсiндiрiп ұқтыруға қарекет етсе, әуен тұтас халықтардың тыңдауына әсер етедi. Әуен мен сөз бiрiгiп үйренушi мен тыңдаушыларды қызықтырады. Ал, қызығу бар жерде тәрбие қалыптасады. Тәрбие қалыптасқан жерде бiлiм сапалы болады.

«Музыка арқылы бiз өзiмiздi үлгiлi өнегеге бейiмдеп өркендете аламыз… Музыканың моральдық мәнi сол, бiз оның әсерiмен таза нәр аламыз, яғни шынайы сүйемiз, немесе жиренемiз… Музыканың шын мәнiнде бiздiң жан дүниемiздi толқытып, көңiлiмiздi көтеруге құдiретi әбден жетедi» дейдi Аристотель. Қауiп-қатер бар жердi сиқырлы музыка әуенi сақтандырады. Ал одан пайда болған өлең, ән, терме, күй адамның санасы мен жүрегiне жетедi. Домбыра өнерi ұлттың құнды қасиеттерiн ашып, халық жүрегiнде орын тепкен арман мен мұраттың орындалуына әсер етiп, әсемдiк әлемiн аша алады.

«Қолына скрипка ұстай тұрып, адам жаманшылық жасауға қабiлетсiз болмақ» деген Украинаның ескiден келе жатқан даналығын ойшыл Григорий Сковорода айтыпты-мыс «Жаманшылық пен шынайы әсемдiк бiр-бiрiмен сиыспақ емес. Тәрбиешiнiң маңызды мiндеттерiнiң бiрi, бейнелеп айтқанда, музыканың қалай туатынын әркiмнiң сезiнуi үшiн әр баланың қолына скрипка ұстату болып табылады», — дейдi    В.А. Сухомлинский.

Қазақ ежелден домбыра аспабын қолына ұстап туған халық. Дана, дарынды халықтың ақкөңiл, сенгiш, серi, ерме болуының өзi таза данышпан ел екенiн бiлдiредi. Үй бас сайын домбыра өнерiн меңгерiп сауықшыл, көпшiл, сөзшең, ойшыл, байқағыш, көрiпкел әсемдiктердi терең бiлетiн дара туған дарабоз ел, домбыра өнерiн тұтас тыңдап, үйренген сондықтан домбыра өнерiн меңгеруге мүмкiндiгi жететiн ел. Домбыра өнерiн тұтас меңгеру арқылы барлық қайшылықтарды, қантөгiссiз ақыл даналығымен жеңiп, кең байтақ жердi сақтап отырған. Осындай дара туған елдiң ұрпақтары өзiнiң мәдениетi мен өнерiн терең сүйiп, оны дәрiптеп әр үй бас сайын қадағалайтын болса, ұлттың мәртебесi өсiп биiктей түсетiнi анық. Сондықтан, әркiмнiң кiрме мәдениетiне елiктеудi қойып, өз мәдениетiне бетбұрып, ұлттың құнды дүниесiн терең түсiнiп бойына сiңiру үшiн алдымен домбыра өнерiн сүйiп тыңдаудан бастап, оны қадағалап үйрету арқылы жастардың арғы тегiнен түсiнiк берудi қалыптастыру негiзiмен тәрбиелеуге жол аша алады.

 Қазақтың жаны        

«Домбыра — қазақ музыка мәдениетi тарихында ел iшiне ең көп тараған аспап. Үй — iшiнiң бiреуi домбыра шертпейтiн отбасы қазақ арасында кемде — кем. Халықтың әншiсi, ақын-жырауы, ұзақ дастандарды жатқа айтатын жыршылары — бәрi де «әу» деп аузын ашқанда, өлеңiн домбыраның үнiне қосып шырқайды», — дейдi А. Жұбанов /29/.

Домбыра аспабының әуенi бар жерде алпауыт жамандықтар болмайтынын түсiнген қазақ, әр үйдiң iшiнен өнер адамдарын үйретiп, аузы дуалы өнерпаз адамдарға жетелеп апарып, бата алып, аузына түкiртiп, оның соңына ертiп жiберiп отырған.

Он үш жасынан ел билеп билiк айту, батыр боп сауыт кию, отау тiгiп әке мен ананың рөлiн атқару, сөзге тоқтап, үлкеннiң алдынан өтпеу, ағайын-туыс арасынан бедел жинап, ру-тайпалар биiгiне дейiн көтерiлу дәстүрiн сақтап жету тектiлiктiң байрағын құлатпайтын iрi тұлғаның ғана қолынан келген. Бiрден-бiр осы бағытты ұстануға тiрек болған, домбыра өнерiнен дамыған, екпiнi күштi дауылды күйлер мен ән, термелердiң құнды қағидаларының арқасында қалыптасты және мiндеттi түрде өнердiң сан түрлерiн меңгеру арқылы қол жеткiздi. Сондықтан, домбыра өнерi адамның ойлау қабiлетiн шынықтырады, ұтымды ойланған сөздiң жүйелi жетуiне және өнердiң сан түрлерiн орындап көрсету кезiнде айла тәсiлдi тиiстi жерде дұрыс пайдалануға қамқор бола алады.

«Бәдiк айту, той, айтыс — тез ойлауға, тапқырлыққа тәрбиелейтiн өнер сайысы. Айтыстай адамды аңдаусызда күтпеген, ұрымтал жерден төпеп тастарлық бiрде-бiр өнер сайысы жоқ. Айтыс, бәдiк айту, тойда жасөспiрiмдер мен қыздар өлеңдi суырып салып айтуға машықтанады, ауыз әдебиетi мен музыкаға сүйiспеншiлiгiн арттырады, олардың ой-өрiсiн кеңiтедi, тапқырлық пен ептiлiкке үйретедi…» — деп Бауыржан Момышұлы өзiнiң ақындығын, батырлығын, жазушылығын еске алып айтады. Демек, өнер — ерлiк пен батырлыққа, өжеттiлiк пен ептiлiкке, бiлiмдiлiк пен мәдениеттiлiкке қарай қалыптастырады екен.

Домбырадан шыққан әуеннiң ырғағы адамның iшкi жан сезiмiне ұялайды, оның артынан ерiп жүретiн сөздiң мазмұны ой елегiн тербейдi. Шектi қағып, перненi басу арқылы әуеннiң құдiреттi күшiн iздейдi және оның сыртқа естiлу заңдылықтарын сақтап, тыңдаушысына жеткiзудi көздейдi. Ойлау қабiлетiн оятады, ынталанып iздеуден еңбек етуге дағдылайды. Ән айту — вокалды еңбек. Күй тарту — аспапты еңбек. Екi үлкен бағытты домбыра өнерi бiрiктiрiп орындай алады және олардың шежiре тарихын әңгiмелеп тәрбиелiк үлгiсiн көрсете алады. Тiл мәдениетiн қалыптастырып сөз қорын байытады. Осы айтылған өнердiң барлық түрiн бiр мезгiлде орындап, тыңдармандардың құлағына жеткiзедi.

 Домбыра тамырындағы пәндiк сапалар

 Домбыраға тек қана ұлттық музыка аспабы деп қарауға болмайды. Оның тамырында пәндiк сапалар интеграциясы, әлеуметтiк сан алуан функциялар жинақталған. Оларды келешек үшiн сақтап дамыту — бүгiнгi ұрпақ мiндетi. Ата-бабаның домбыра өнерi арқылы жеткiзген музыкалық дәстүрi — әлемдiк музыкаға қосылатын құндылықтар. XXI — ғасыр компьютерлiк өнердiң дамып, қалыптасу кезеңi. Ал, мұндай технология прогресiн домбыра аспабы меңгере алды. Оған ДЭККО жанры дәлел бола алады.  

 Домбыра үйрену — еңбек.  Домбыра пернесiн басып, шек қағу — математика. Домбыра пернесiн басып, әуен шығару, бiр мезгiлде поэзия қосып нәтижесiн көрсету — логика.   Домбыра екi шегiн тартып,  есту арқылы құлақ күйiн келтiру — физика. Домбырада орындалған күй мазмұнын елестетiп әңгiмелей бiлу — бейнелеу. Домбыраға қосылып ән-терме, өсиет т.б. шығару оны орындау — әдебиет. Домбырада орындалатын күй аңызы мен ән әңгiмесiн айту — тарих. Домбыра арқылы күй сезiмiнiң мәнiн жеткiзу — философия. Домбыра арқылы орындалған жыр,терме сөздерi — тiл.  Домбыра арқылы тең айтысқа түсу, ойдың еркiн әрi ашықтығы — демократия.  Әуеннiң пайда болуы — музыка. Ән дауысын реттеп шынықтыру — вокал. Орындау техникасын үйрету, шығарманың этикалық — эмоциялық, эстетикалық әсерлiгi — педагогика. Аспап жасау, оны күту деңгейлерi — шеберлiк өнерi.  Домбыра аспабын толық меңгерiп, халық алдына шығып өз өнерiн көрсету — орындаушы, артистизм, театр. Домбыра бойында шоғырланған интеграциялық сапаларды жинақтап кешендi түрде бiр мезгiлде көрсету — мәдениет.

Осындай ұлттың құнды қазыналарын домбыра шанағына жинап жұмбақ ретiнде бойына сыйдырып, пәндiк сапалардың өзегiн бұзбай тексiздерге бiлдiрмей әкелуi, сiзбен бiздi ойландыруы тиiс. Ал, мұндай құнды құдiрет иесi туралы бұрын соңды iлiм мен ғылым толық ашып оны тұтас халыққа түсiндiрудi қарастыра алмай отыр, оның басты себебi, тұтас қазақ халқының бойына сiңiру туралы бағдарлама мен тұжырымдама мәселелерi әлi жасалған жоқ. Соның салдарынан тәуелсiз мемлекеттiң әлi күнге дейiн тиiстi ғылыми зерттеу орталығы жоқ, әйтеуiр салдыр салақ әр жерден қылау беретiн өнер саңлақтары өздерiнiң күштерiмен домбыраның беделiн түсiрмей келедi. Домбыраның соңына түсiп дәлелдеп жүрген ғалымдар некен-саяқ, болса да олардың көбiсi орындаушылық жақтарында шоғырланғандығын ғана көремiз.

ДЭККО кездейсоқ пайда болған жанр емес

ДЭККО кездейсоқ пайда болған жанр емес. Оның алдында XX — ғасыр соңына қарай электронды домбыралар эстрада да көрiнгенi жалпыға аян. Бұл домбыраны ғылыми — техникалық прогреспен үйлестiрудiң алғашқы iзденiсi едi. Басқаша айтқанда ДЭККО — жанрының алғышарты десе де болады.   

ДЭККО осы iзденiстi жалғастыра отырып пайда болған жаңа компьютерлi домбыра жанры болып табылады. Алайда, бұл сияқты iзденiстер ұлттық музыкалық мәдениетiмiздi глаболизацияның жұтып қоюына жеке өзi тосқауыл бола алады деп тұжырымдау қиын. Сондықтан, бұл көп болып ойланатын бүкiл халықтық, мемлекеттiк iс.

Домбыра аспабының қалыптасуы

Домбыра аспабы 2500 жыл бұрын (ғылыми болжам бойынша 5000 мың жыл бұрын болған деген сөзер де айтылады) пайда болғаны туралы деректерде кездеседi. Аспапты ойлап тауып, оны жасаған авторы белгiсiз, сондықтан ол халық аспабы болып есептелiнедi. Домбыра аспабы туралы Геродот, Приск, В. Виноградов, Р.Л. Садоков, А. Краснов, В. Бурьянов, А. Левшин, В. Бартольд, В. Радлов, Н. Савичев, Б. Куфтин, Ш. Уалиханов, А. Жұбанов, М. Әуезов, А. Затаевич, Б. Ерзакович, Б. Момышұлы Д. Кiшiбеков, С. Қасқабасов, Т. Мерғалиев, А. Сейдiмбек т.б. зерттеу еңбектерiнде сақ, ғұн, үйсiн, қаңлы, көк түрiктер, оғыз-қыпшақтар, ноғайлы кезеңдерi мен қазақтарының тарихында екi шектi аспап жиi ұшырайды. Археологиялық олжалардың (қабырғадағы сурет, күйдiрiлген саз-терракта) iшiнде кем дегенде осыдан екi мың жыл бұрын тұтынылған қос шектi аспаптың бейнесiн айрықша айтады… Бұған бүгiнгi күнгi ең тектес, ең жақын аспап ретiнде қазақтың домбырасы мен қырғыздың комузын жатқызуға болады деп В. Виноградов ыспалы (смычковый) аспаптардың отаны Орта Азия екенiн, қазақтың қобызы осы күнгi вилончельдердiң, скрипкалардың, альттердiң арғы атасы екенiн айтады  В. Виноградов.

Сондай-ақ, Р. Садоков Домбыра аспабы IV ғасырда Арал теңiзiнiң батыс жағында орналасқан «Қойқырылған» (ежелгi Хорезм)  деген қалаға археологиялық қазба жүмыстарын жүргiзген кезде тасқа қашылып салынғанын осыдан 2400 жыл бұрын, қазiргi қазақ домбырасына өте ұқсас, қос шектi аспап ұстаған әуезшiлердiң қыш мүсiндерiн тапқаны туралы айтылады.

Ал белгiлi зерттеушi Д. Кiшiбеков бұл пiкiрлерден құнды тұжырым жасайды. «Геродоттың жазғанына қарағанда көшпелi скифтер тамақ iшiп болғаннан кейiн, түрегеп, бiр-бiрiне қарсы тұрып, екi шектi балалайкаға қосылып ән салатын көрiнедi. Бұл ән айтылған кезде жастар жiгерленiп, қариялар босаңсып, көздерiне жас үйiрiлетiн едi дейдi. Дәл осындай жағдайды, Аттила ордасында байқаған Приск те жазады. Сiрә, балалайка дегенi домбыра, бiр-бiрiне қарсы тұрып, өлең айтады дегенi Айтыс болуы да мүмкiн» /30/. Сөйтiп көшпелi скифтер мен көшпелi қазақтар арасында сабақтастық, байланыс болғаны байқалады.

Б. Момышұлы «Домбыра — қазақтың қасиеттi дүниесi. Оны тарта алмасаң да қадiрлей бiл. Себебi, баланың бойына халықтың рухани байлығын сiңiру домбырадан басталады. Домбыраның сырлы сазына ауызданбаған бала уызына жарымаған көтерем қозыдай болады. Домбыраны қастерлей бiлмеген қазақтың баласы туған халқының жанын түсiнбейдi. Ал халықтың жанын түсiнбеу деген тамыры шабылған ағашпен тең. Ондай ағаш жапырақ жайып, сая да болмайды, жемiс те бермейдi» , деп, ойын түйiндейдi.    

 Ө. Жәнiбеков «Ел аузында мынадай аңыз бар. Ертеде қылышынан қан тамған қањарлы ханның атастырған жалғыз қызы бойжеткенде бiр кедей жiгiтке ғашық болып, көңiл қосып жүредi екен. Мұны бiлiп қойған хан жiгiттi дарға астырады. Жiгiт өлгеннен кейiн қыз мезгiлiне жетпей бiр ұл, бiр қыз табады. Көптiң көзiнен, ел сөзiнен сескенген хан жаман атқа қалмаудың амалын iздеп қос бүлдiршiннiң көзiн жоюды астыртын мыстан кемпiрге тапсырады. Мыстан кемпiр өмiрге жаңа ғана келген сәбилердi көз көрмес, құлақ естiмес жерге апарып, биiк өскен жап-жасыл ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды батысқа қаратып iлiп кетедi. Нәрестелердiң көз жасы тамған ағаш бұтақтары суалып, қура бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсуiн доғарады. Ел iшiндегi өсек сөз, өтiрiк өкпеге шыдамаған қыз егiзiн iздеп жолға шығады. Бармаған жерi, баспаған тауы қалмайды. Күлкiсiз күндер, ұйқысыз түндер, арманмен айлар, жылаумен жылдар өтедi. Қатты шаршап, дiңкесi құрыған қыз әбден қурап қабағы түсiп, шiруге айналған биiк ағаштың түбiне келiп қисаяды. Ұйықтап кеткен соң оны бiр сүйкiмдi саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түрiп, тыңдаса «ән салып» тұрған қасындағы биiк ағаштан күмбiрлеген үн естiледi. Қыз күндiз егiзiн iздеп, түнде осы «әншi» ағаштың түбiне келiп, неше түрлi әуез естiп, көңiл жұбатып, тынығып жүредi. Бiр күнi айналаға көз салмақ болған қыз ағаштың басына шығамын деп оны құлатып алады. Бiрақ көп ұзамай самал соғып, «әншi» ағаш қайта зарлай жөнеледi. Қыз оның құпиясын бiлмек болып, тексередi. Ағаш жуан түбiнен басына дейiн қуыс екен. Жiңiшке басының екi жағында бұтақтан-бұтаққа керiлiп қалған шектердi көредi. Бұл қыздың екi баласынан қалған жұрнақ едi. Батыс жағындағы шек бостау, ал шығыс жағындағы шек қатты тартылыпты. Егiзiнiң өлiмiнен хабары жоқ қыз ендi ағаш неге ән салатынын түсiнедi де өзi де қуыс ағаш жасап алып, манағы екi шектi соған тағады. Шертiп көрсе, керемет үн шығады, құлақ тұндырады. Қыз байғұс бостау тартылған шектiң үнi мұңды шығатындықтан ұлы- Мұңлық, ал ащы, тым зарлы шығатындықтан қатты тартылған шектi қызым — Зарлық деп ат қойып, күндiз-түнi қолынан тастамай күй шығарып, ел кезiп, егiзiн iздеп кеткен екен. Ерте, ерте заманда, ер етегiмен су кешкен келте заманда, тарихтың тоғыз тарауы қарт жыраудың толғауымен қосылып домбыраның шанағына құйылған екен. Сонда осынша байлық оның (домбыра Ж. Еңсепов) қуыс мойнынан шығып кетпесiн, њәм тоғыз тараудың белгiсi болсын деп, бүкiл ел болып жиналып домбыраға тоғыз тосқау — перне таққан екен. Осыдан соң оның шанағы кеңейiп, мойны жiңiшкерген екен. Ал елiм деп егiлiп, ел есiндегi ер есiмдерiн паш еткен қарияның құрметiне домбыраның құлағы тесiлiп, қос бұрама қалдырылған екен, бетiне жүрек тебiрентiп, ой толғайтын қос шек тартылған екен. Осылай ол халықтың алтын қазынасы боп сол заманнан қалған екен».

 Бiздiң айтып отырған еңбегiмiздiң нәтижесi домбыра адам тектестiкке жақындығы байқалады. Басы, мойны, құлағы, бетi сияқты аттас сөздер адам бойында да қайталанылады, сондықтан адам баласы жұптасып өмiр сүретiнi рас болса әйел-еркек, ұл-қыз болып домбыраның екi шегiнiң аты Мұңлық-Зарлық аталуының заңдылығында негiз бар, өйткенi қос шектiң үнi арқылы қазақ халқының жанымен бiрге iлесiп келген фольклор жиынтығы дәлел бола алады. Сонымен, домбыра өнерiн тыңдамайтын, бас иiп қол соқпайтын жандарды кездестiруге болмайды. Домбыра өнерi тәлiм-тәрбие үлгiсiнiң ең басты баспалдағы екенiн толық айтуға болатын негiз бар, оған дәлел бабалардан мұра болып қалған күйлер мен әндер, ертегiлер мен дастандар, айтыс пен термелер, жыр мен өсиеттер, аңыз әңгiме мен шежiрелер сияқты iрi-iрi тарихи көздердiң тамырлары бiрiгiп келуi арқылы өнердiң құндылығын сақтайды.

Домбыра бойындағы әлеуметтiк қызметтер

Домбыра — қазақ халқының рухы мен жаны. Домбыра — оқу пәндерiнiң көмекшi құралы. Домбыра — шығармашылық көзi. Домбыра — сахна орындаушылығына үйретедi. Домбыра — сөз даналығына жетелейдi, әдебиет меңгеруге жетелейдi. Домбыра — адамның iшкi жан дүниесiн емдейдi, қолдайды, көтередi, денсаулықты нығайтады. Домбыра — еңбекқорлыққа үйретедi. Домбыра — жарысу мен таласуға, iзденуге баулиды. Домбыра — шежiренi бiлудi талап етедi. Халық композиторларының дәстүрiн жалғап, сақтап, дамытуға мүмкiндiк бередi. Домбыра — оның философиясы. Домбыра — мiнез стратегиясын қалыптастырады, адам мiнезiн тұрақтандырып, көркемдейдi, сенiмдiлiгiн арттырады. Домбыра — иманды болуға жол ашады. Домбыра — әдебиеттiң дамуына ықпал етедi. Домбыра — жаңашылдыққа ұмтылдырады. Компьютердi ұлттық музыканың дамуында қолдануға негiз бола алады (ДЭККО). Домбыра — аспабы арнап күй, сүйемелдеу шығармаларын шығару көзi. Құрманғазы, Тәттiмбет, Дәулеткерей, Қазанғап, Сүгiр, Дина, Ақан, Мұхит, Бiржан, Әсет, Нұртуған т.б. мектеп үлгiлерiн дамыту болып табылады.

Домбыра әуенi — Қазақ мiнезiмен сабақтас  

Қазақ халқының мiнезi домбыра үнiмен сабақтас, қоңыржай, кең пейiлдi таза, ақкөңiл, бейбiтшiл, жүрегi пәк болып келедi. Кең дала төсiнде жалғыз жүре бередi, бiр көрген жерiн күндiз-түнi болсын ұмытпайды, адаспайды, сақ жүредi. 5-6 шақырым жердегi бұтаның артында тұрған адамды не малды таниды және алыстағы от түтiнi мен буды ажырата алады. Есту, көру қабiлетi өте жоғары, жер, су, қыр, төбе табиғаттан көрген шөптiң түрлерiн ұмытпайтын тiрi-компас тәрiздi халық және тез жаттап алатын құйма құлақ. 

Алғыр, тез қабылдағыш, елiктегiш, өйткенi ол далада еркiн өскен ел екенiн бiлдiредi. Саққұлақ, көзi қырағы, иiс сезгiш, байқағыш сөзшең келедi. Қонақжай, аңқау, сенгiш, көпшiл, кекшiл емес, әңгiмешiл, сауықшыл өнерпаз халық. Жалбақтамайды, жасқанбайды, оқшауланбайды, батыл ойын тез айтады. Ұзақ сөйлеуге ерiнбейдi, уәде берсе орындайды. Сөйлескен кезде ашыла бастасаң, ол да ашылып сөйлесе кетедi, бiрақ бiр бүкпесi iшiнде қалады. Адам бетiне тiке айтпайды, тұспалдап ойын жеткiзедi. Бұйрық берсе естiмеген, түсiнбегенсiп қалады. Ал, өтiнiш бiлдiрiп өтiнсең жаны қалмай iстейдi. Бала кезiнен ат құмар, шымыр денелi атпен бiрге өседi. Азия халықтарына ұқсамайды. Ыстық-суық пен аштыққа төзiмдi келедi.

Дала құсы сияқты еркiндiктi сүйетiн таза халық. Руының намысы үшiн жанын беруге әзiр тұратын тектi халық. Басқа жақтан жау келiп, руларға тиiсiп күш көрсететiн күн туса барлық ру бiрiгiп, «қазақ» ұранын ту етiп жауды жеңiп отырған халық. Хас батыр, қас сұлу, қас шешендердi әр ру-рудан тудырып батыл, ержүрек етiп тәрбиелеудi бiлген халық. Бiр рудың тұқымы әлсiзденiп бара жатқанын сезсе «қан» (қыз) алысып, жаңарту әдiсiн бiлген халық. Барлық ру бiрлесiп «Қазақ» ұранын ту еткен халық. «Бiз қазақ деген мал баққан елмiз. Бiрақ ешкiмге соқтықпай жай жатқан елмiз. Елiмiзден құт-береке қашпасын деп, жерiмiздiң шетiн жау баспасын деп, найзаға үкi таққан елмiз. Ешбiр дұшпан басынбаған елмiз, басымыздан сөз асырмаған елмiз. Досымызды сақтай бiлген елмiз, дәм-тұзды ақтай бiлген елмiз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай бiлген елмiз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елмiз. Сен қалмақ болсаң, бiз қазақ, қарпысқалы келгенбiз, сен темiр болсаң, бiз көмiр, ерiткелi келгенбiз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбiз, танысуға көнбесең, шабысқалы келгенбiз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан, алысқалы келгенбiз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбiз, тұтқыр сары желiммен, жабысқалы келгенбiз. Берсең, жөндеп бiтiмiңдi айт, не тұрысатын жерiңдi айт!» деп Қаз дауысты Қазыбек жауына қасқая қарап тұрып, домбырасын қағып тұрып айтқан екен. Дала төсiн еркiн кезiп жүрсе де жауларына таптатпай, бiреуге есесiн жiбермей, өсiп дамыған ел бiреудiң езгiсiнде малай болмаған халық екенiн танытады. Демек, қазақ мiнезi қандай кең болса, домбыра өнерiнен дамыған сан түрлi өнердiң кеңдiгi дәлел бола алады. Мысалы: күй жанрын алып қарайтын болсақ бас буын мен орта буындарында жиi қайталау ұшырап реприза қойылады және ол орындаушының еркiнде сақтала бередi. Сол сияқты бiр күйдiң бiрнеше түрлi варианттары да бар, қазақтардың кейбiр мiнезiнде де бiрнеше варианттар кездеседi. Осындай ұлы халықтың мiнезi мен домбыра әуенi үндесiп жақсы жақтарымен ерекшеленедi.

Қазақ дастарқаны берекелi

Қазақ дастарқан жайса мол, бар жиған-тергенiн қояды. Тамақ iстесе көл-көсiр мол жасайды. Қонақ күтуге келгенде алдына жан салмайды. Ағынан жарылып ақ ниетiмен алдына ас қояды. Дастарқан басында қонаққа қойылатын үлкен ырым бар ол қонақкәде деген өнер сайысы, мiндеттi түрде қонақ қонақкәдесiн жасауы тиiс. Домбыра тартып ән, күй болмаса естiп, көрген бiлгенiн айтып тың естiлмеген әңгiме өнер көрсете бiлуi керек.

Дастарқан басында тамақ жеудiң де үлкен мәнi бар. Алдымен шай iшiледi сұхбат, пiкiр сұрақ жауап айтылады, содан соң пiсiрiлген ет кәдесiмен тартылады. Берiлетiн сыбағалардың жоралғылары болады. Арнайы шақырылған, құдайы қонақ, құда-жекжат, нағашы жиен, жеңге-келiн қыз-қырқын, бала шаға, апа-жезде т.б. бәрiнiң өздерiне тиесiлi сыбағалары болады. Қонақтың келуiне байланысты сүйек етiмен бiрге қазанға салынады. Мұны келген қонақ та байқап отырады. Соған байланысты өнер ортаға тасталып, қонақкәденi ауыл жиналып тамашалауы да мүмкiн.

Шернияз ақын қонақтар келген кезде үйде болмай, балалары ет асса, оған қонақтары риза болмапты. Себебi, малдың қол етiн асса керек. Шернияз бұны сезiп, қонақтарына былай дептi:

                                 Балалар бiлмегеннен қол асыпты,

                                 Асса да бала қолды мол асыпты.

                                 Дүниеге қолдан бұрын сан келмейдi,

                                 Асса да бала қолды жол асыпты.

Шернияз ақын философиялық терең ойлы ұтқыр өлеңiмен келген қонақтарды тәрбиелеп жiберген екен. Ата-бабалар малдың сүйектерiне қатты мән берiп оны құрметтегенi көрiнiп тұр. Демек, дастарқан арқылы тәлiм-тәрбие, өнеге мен өнер иелерiнiң тоғысатын бiр-бiрiне деген сүйiспеншiлiгi мен кемiстiгiн бетiне басып, шерiн тарқатып айтып, тату-тәттi өмiр сүретiндiгiн байқап айтуға болады.

Дастарқанға келген еттi оң қолдарын салып, барлығы бiр табақтан бiрлесiп тату-тәттi бөлiсiп жейдi. Қолмен ет жеу бiр-бiрiне деген жылылық, жақсылық, ынтымақ, бiрлiк ләззатын сыйлайды. Өйткенi, аяулы алақанда барлық жақсылық жататынын ұмытпау керек. Ал, қазiргi тамақ жеу бiр-бiрiнен бөлек қолдарында темiр қасық (табиғилық жоқ) алақаннан шыққан жылулық нышандары iшке тартылып кеткен, жiбiмейтiн тасбауыр халге жеттi. Қазақ табаққа кез келген адамды отырғызып жей бермеген, пиғылы жаман, ұры-қары, ел iшiнде азған, беделi жоқ адамдармен табақтас болудан бойын аулақ ұстаған.

Ал, жаман адамдарды ет жеуге кiргiзбей, үй есiгiнiң сыртында қалдырып, қалдық еттерден берген. Жасы үлкен кiсi, болмаса елге аты шыққан iрi өнерпаз адамдар — жастарға тамақ асатқан. Өйткенi, жас балалар аты шыққан адамдарға ұқсап дана, батыр болсын деп әке-шешелерi қадағалап отырған. Бата беру және бата алу дәстүрi дәл осындай қағидаларды ұстанған. Демек, аты әйгiлi не болмаса, жасы үлкен қария кiсiлер бата беру үрдiсiн жауапкершiлiктi түрде қадағалап отырған.

Дастарқан басына сөзшең өнерпаз адамдарды жинауға тырысады. Өйткенi, тамақ пiсiп үлгергенше өнерпаз, сөзге шешен адамдардың көргенi мен естiген әңгiмесiн тыңдап, ертегi, өлең, терме, күй тартып тәрбиелiк мәнi бар қасиеттердi айтып отырған. Мұндай салт-дәстүр негiзiнде қалыптасқан сан түрлi әдiс-тәсiлдер кең даланың мiнезiн көрсетедi. Дала табиғаты мен жан-жануарлардың үнiн, домбыра өнерi арқылы өнерпаз иелерi музыка үнiмен өрнектеп, ерекше сезiмге бөлеп, тыңдаушыларына жеткiзiп әсерлеп отырды. Бiр сөзбен айтқанда, дастарқан басында тәрбиелiк мәнi бар үлгiлi насихат айтып, ағартушылық дәстүрлердi дамып отырды /31/.

Домбыра өнерi жамандықты аластайды

Домбыра өнерi арқылы қалыптасқан азаматтардың бойында жамандық қасиет тарих белесiнде болған емес. Домбыра аспабы қайта олардың бойына өнерден нұр құйып, құлпыртып, жiгерлендiрiп, жетiлдiрiп отырды. Сол себептi, домбыра аспабын төрге iлiп, жамандық реңдерден сақтандыратын қуаты күштi құрал ретiнде киелi аспапты басына жастанып жүрдi. Мұның өзi қазақ халқының тектiлiгiн таныта түстi. Әйтпесе алқалы жиын мен тойда және концерттерде домбыра өнерi ғана гүлдендiрiп, көңiлдi сергiтiп, рахатқа бөлей бiлдi. Домбыра өнерi тек көңiлдi көтеруге, уайым-қайғыны болдырмауға, жақсылықтарды дарытуға, жамандықтарды керi қашыруға ықпал ететiн үлкен қарулы күш болды /32/. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық

синтезге толы мазмұн ретінде

Қазақ халқының музыкалық мәдениеті өзінің терең тамырлы тарихымен де, философиялық синтезге толы мазмұнымен де, эстетикалық – эмоциялық рухының асқақтығымен де, өмір-тіршілікті дейнелеуден де жоғары көтеріліп кететін мәңгілік идеясымен де, жанрлық және түрлік әралуандығымен де, ең соңғысында өмірдің сан саласын реттеп отыруға айрықша ықпал еткіш қолданбалы-кәделік қызметімен де этностың рухани болмысында айырықша орын алады. Бұл ретте, қазақ халықтың мәдени-рухани әлемі туралы кез келген салиқалы ой-толғам оның музыкалық мұрасына әсте соқпай өте алмайды. Этнос атаулыны адамзат мәдениетіне қосқан үлесімен ғана парықтау қажет болса, онда қазақ халқының мағұрлана бетке ұстары ең алдымен музыкасы болуға тиіс /33/.

Қазақ даласында ән және күй жанрларының музыкалық тін ретінде салалауында қазақ ұлтының қазақ этнонимін иемденіп тарих сахнасына шығуынан көп бұрын қалыптасып үлгенген. Қазақ даласындағы мәдени-рухани дәстүрдің тегеуріні мен сабақтастығының күштілігі соншалық қазіргі түркі халықтарының біразына ортақ Қорқыт (ІХ ғ.), Кетбұға (ХІІ-Х ғғ.), Сары Салтық (ХІІІ-ХІҮ ғғ.), Асанқайғы (ХҮ ғ.),  Қазтуған (ІХ ғ.) сияқты тарихи тұлғалардың музыкалық мұрасын бүгінгі күнге дейін жеткізе алған бірден-бір халық – қазақтар болып отыр. Бүгінгі күнге жеткен авторлы күйлердің өзі соңғы мың жылдан астам уақыт аясын қамтиды.

Музыка зерттеушілері бүгінгі таңда қазақтың 5 мыңдай күй және 5 мыңдай ән мұрасын тіркеуге алып отыр. Қазақ күйлеріне арқау болған тақырыптар соңғы екі-үш мың жыл аясында Еуразия қос құрлығына өткен шежірелі тарихты паш етеді. Мәселен, “Қос мүйізді ескендір”, “Көк бөрі”, “Аққу”, “Қорқыт”, “Ақсақ құлан”, “Ел айрылған”, “Қоржынқақпай”, “Қалмақтың қара жорғасы”, “Заманай”, “Косманавт” күйлеріне арқау болған тарихи оқиғалар мыңжылдықтар аясын қамтып жатыр. Жер сардары Александр македонский (“Қос мүйізді ескендір”) мен көк сардары Юрий гагариннің (“Косманавт”) арасында екі жарым мың жылдық қою тарихтың жатқаны аян. Сол қою тарихтың небір сырлы шежіресі қазақ күйлері мен олардың аңыздарына арқау болған. Қазақ музыкасы адам сезімі мен көңіл күйін бейнелеудегі шалымдылығын, әуездік-әуендік тілінің орамдылығымен баурап қана қоймайды, сонымен бірге әлеуметтік – тарихи өмірімен бітеқайнасып жатқан шынайылығымен де тәнті етеді.

Бұл ретте, қазақ музыкасы жалпы қазақ мәдениетінің аса мәнді бір бөлігі ретінде ден қойлырады. Қазақтың ғажайып фольклоры, поэзиясы, қол өнері сияқты, оның музыкасы да қоғамдық өмірдің барлық қырлары мен тарихи кезеңдерін мейлінше айқын бейнелей алған. Тіптен, қазақтың философиялық – эстетикалық ой өресі де терең толғамды музыкалық туындылары арқылы анағұрлым байып, биіктеп отырғанын атап өту қажет.

Ең бастысы, қазақ халқының тарихы, өмір салты, дүние танымы, кісілік қалыптары, сезім – түйсіктері, арман-аңсары, содан кейін, әрине алуан реңді табиғаты музыка тілінде айрықша бейнелілікпен көрініс тапқан.

Сонымен қатар, қазақ музыкасы әрісі салт атты көшпелілер өркениетінің, берісі жалпы түркілік мәдениеттің жарқын көріністерінің бірі болып табылады. Әсіресе, түркілер музыка мәдениетінің пайда болуы, қалыптасуы деген мәселеді, қазақ музыкасы өзінің терең тамырлы дәстүрімен де, мейлінше төлтума қасиетімен де алдымен назар аударады.

Белгілі бір музыкалық құбылыстың тарихи болмысын саралау барысында, міндетті түрде музыкалық өнердің ел өміріндегі қоғамдық қызметіне, әлеуметтік сипатына, сондай-ақ музыкалық өнерді туындатушылар мен орындаушыларға, одан әрі музыка туралы таным-түсінің пен ғылыми ойдың қалыптасуы деген мәселелерге ден қойып отыру шарт.

Халықтың музыкалық мұрасы бір ғана данрлық, стильдік тұрғыда анықталып қоюы мүлде жеткіліксіз, сонымен бірге арихи-танымдық өреде де саралануға тиіс.

Түптеп келгенде, бұл мәселе қазақ музыкасының тарихын парақтау барысында ұсынатын ең өзекті талғам – талаптың бірі болып табылады.

 Қазақ музыкасының, соның аясында күй өнерінің тарихы мен қадыр қасиеті туралы зерттеудің өзекті мақсаты ұлттың текті де төлтума мәдениеті туралы ғылыми тұрғыда парықталған жүйелі мағлұмат беру, сол арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақтың жадында мәдени-рухани сабақтастықтың сақталуына және музыкалық мәдениеттің әрі қарай шыңдала дамуына ықпал ету.

Әрине, бұл жерде қазақ музыкасының, соның аясында күй өнерінің тарихы мен қадір – қасиетін білсе болды, музыкалық мәдениет шарықтап жөнеледі десе, асыра дәріптегендік болар еді. Кезінде Гегель логиканы оқу арқылы ақылды боламын деп ойлау, бейнелеп айтқанда, физиологияны оқу арқылы асқазан жұмысын жақсартпақ болғанымен бірдей деп әзілдеген болатын. Сондай-ақ, заңды жатқа білу оны орындауға кепіл болмайтыны сияқты, музыка тарихын да қаншалықты терең игергенмен, ол өлмес өнер туындатуға кепіл болады деп ойлаудың қисыны жоқ.

Алайда, кең мағынасында  рухани мәдениет туралы, соның аясында музыкалық мәдениет туралы ғылыми, жүйеленген таным-түсінік қалыптастырудың қоғам үшін де, сол қоғамның бір мүшесі болып табылатын адам үшін де маңыздылығы мен қажеттіліне күмән болмауға тиіс. Әсіресе, әлемдік аралас – құралас күшейіп, мәдени-рухани алашабырлық бел алған заманда ұлттың мәдени-рухани құндылықтары туралы таным-түсінік қалыптастырмай тұрып және сол таным-түсінік арқылы рухани мәдениетке деген сұранысты оятпай тұрып мәдениетті болу да, мәдениетті дамыту да, әсіресе төлтума қасиеті өанық өлмес өнер туындату да мүмкін емес.

Осы уақытқа дейін қазақтың, дәстүрлі музыкасы біртүтас мәдени – рухани құбылыс ретінде ғылыми тұрғыда парықтала қойған жоқ. Нәтижесінде, қазақ музыкасы жалпы қазақ тарихының, қазақ филологиясының немесе мәдениеті мен өнерінің аясында мәдени-рухани айғақ ретінде ғана зерделеніп келеді.

Мұндай үрдістің негізгі себептерін былайша пайымдауға болады:

• Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін қоғамдық ғылым салалары мен білім жүйесіндегі мемлекеттік монополияның, қасаң идеологияшылдықтың, әсіресе, мәдени-рухани құндылықтарды парықтауда еуропашыл көзқарастардың үстемдік құруы қазақ музыкасын оның ішінде күй өнерін оқыту және зерттеу істеріне басымдық сипат бермеді;
• Қазақ музыкасы туралы осы уақытқа дейін жинақталған тарихи, этнографиялық материалдар ғылыми тұрғыда түбегейлі сараланбай келді, нәтижесінде қазақ музыкасының тарихи болмысы мен қадір қасиеті түбегейлі айқындалмады;
• Қазақ музыкасының тарихы жалпы тарихтың немесе жалпы мәдениет туралы деректемелердің аясында сипатталумен шектелді;
• Қазақ музыкасын біртұтас мәдени-рухани құбылыс ретінде парықтауға мүмкіндіктің болмауы, өзінен-өзі бұл саланы оқыту қалыбының бұлыңғыр болуына, зерттеу жүйесінің шашыраңқылығына себепші болды, сөйтіп, қазақтың дәстүрлі музыкасы бірде тарихтың, келесіде мәдениеттанудың, енді бірде фольклордың аясында ғана қарастырылып келді.

Қазақстан дербес ел болғаннан кейін қоғамдық ғылымдардың бұрынғы идеологияланған мазмұнын бірден тәрік ету оңай болғанымен, бұл салада әдіснамалық тың үрдіс қалыптастыру, пәндердің құрылымы мен ерекшеліктерін жаңаша жүйелеу ісі уақытты қажет етуде. Әсіресе, ұлттың төл болмысына тәнік  (аналог) құндылықтарды саралап тану ғылым мен білім жүйесіндегі өзекті проблемалардың бірі болып отыр.

Уақыт шіркіннің кемшілкті жоятынына, кетікті бүтіндейтініне, олқылықтың орнын толтыратынына күмән жоқ. Осының бәрінің жүзеге асуының бірден – бір кепілі – бүгіннен, осы қазірден басталуға тиіс әрекет пен талпыныс болса керек.

Күй өнерінің құдіреті болмысы ой өрбіту үшін өнердегі төлтумалық немесе жалпыадамзаттық және интерұлттық деген ұғымдарды қарастырып алу қажет.

Жалпыа дамзаттық деген ұғымның аясы белгілі бір ұлттық қасиетті анықтауыш етпейді. Ал, интерұлттық деген ұғым болса, керісінше, ұлттық қасиеттерді қаперге алғанда ғана белгілі мән-мағынаға ие болады. Ұлттық төлтумалыққа шәк келтірген немесе ұлттық төлтумалықты қаперге ілмеген интерұлттық деген өзінен-өзі антиұлттық болып шығады.

Себебі, дербес ұлттар бар жерде ғана интерұлттық деген ұғымда мән-мағына болады. Осы орайда, “интерұлттық” деген терминнен гөрі “ұлтаралық” деген терминнің анағұрлым ұрымтал әрі мағыналық логикасы дәл екенін атап өткен жөн.

Жалпыадамзаттық дамудың қазіргі деңгейі ұлттық мәдениет атаулының интерұлттануына себепші болуда. Сөз жоқ, мұндай үрдіс әрбір ұлттық мәдениеттің аясында жалпыадмзаттық мазмұнның жерсінуі арқылы ғана жүзеге асуға тиіс. Мұны қаперге ілмеген кез келген ұлттық мәдениет жалпыадамзаттық немесе интерұлттық деп аталатын даңғаза идея мен идеологияның құрбаны болуы оп-оңай.

Тереңнен толғап, сыр тартқан қазақ хальқының күй мұрасы қашаннан ұлтымен бірге жасасып ғасырлар керуенімен ұрпақтан қрпаққа ұласып келеді. VIII-IV ғасырларда өмір сүрген күй атасы Қорқыттың есімі тек қазақта емес, жалпы түркі тектес қазақтарға аңыз болып таралғандығы мәлім.

          Міне сол Қорқыттан бері келе жатқан күй сазы ғасырлар үнін, өмір тынысын, халық арманын, мұң-шерін, қуаныш күйінішін баяндайды. «Асқақ құлан» аңызы Шыңғысхан дәуірін меңзейді. Ел арасында бұл күйдің бірнеше нұсқасы кездеседі. Солардың бірі Маңғыстау өңірінде орындалып келген атақты домбырашы Мұрат Өскенбаевтың жеткізуіндегі аңыз нұсқасы.

          «Асқақ құлан» аңызының бұл дәуірде орвндалуы біздің бұрынғы білетін, ел арасына таралған түрінен бөлек. Оны мұрат Өскенбаев былай деп баяндайды: «Саруалының арығы деген жерді үйір-үйір құлан жатыр деген хабарды есиіп, Жошы ханның жалғыз ұлы өзінің құралайды көзге атқан мергендерімен жолға шығыпты. Барса, айтқан жерде аралдарынан жылан шығыпты. Ханның ұлды құланды көргеннен кейін, үстіне қызыл шекпен киіп, қолына қаруын алып, ордалы жыланмен жалғыз алыспақ болып, басқаларға тоқтау салады. Басқа қу шоқайлы сұр мергендер сайсайдың тасасымен бет-бетіне аң аулап кетеді. Сол кезде үйір ішінен ханның баласына қарсы шапқан жалғыз құлан жер тарпып өткендей болады. Жер бетін қара түнек тұман басады. Мергендер бір-бірінен адасады. Сөйтіп жүргенде, бір құдіретті өктем дауыс «Қу шоқайлыдан қаша жүрің, қызыл шекпендінің үстін баса жүрің!» — деп, жар салып өтеді. Осы өктем үннен кейін лезде қараңғы түнек сейіліп, жер беті жап — жарық болып шыға келеді. Енді мергендер келіп қараса, ойнақ салған құлан да жоқ, онымен айқасқан ханның баласы да жоқ. Мергендердің тапқаны ханның баласының жалғыз шынашағы екен. Сол шынашақты алып, олар аулына қайтады.

          Хан өзінің баласының оралмағандығына күйініп, қаһарына мініп,  елге жарлық айтады.:

• Менің балам аман есен оралатын болсын! Баламның суық хабарын естімейтін болайын. Кімде-кім өлді деген хабарды айтса, көмейіне қорғасын құйғызамын. Баламның бір хабарын естімейінше азық-түлік беру тоқтатылсын, — деп хабарлап, бүктүсіп жатып алаы. Хабаршы болып ханның алдына баруға жан шықпайды. Сөйтіп қалың ел қатты торығып, күйзеліп тұрғанда Кербұқа деген домбырашы шығып:
• баласының өлімін домбырамен мен естіртейін деп дүйім жұртты өзіне қаратады. Ханның босағасына келіп, тізерлеп отырып бір күй бастайды. Бұл күйң құланның жүрісімен айбар шеккен сәтін суреттейді. Екінші күйін шлады. Бұл күйде Хн баласының қаза болғаны анық айтылады. Сонда мұны түсінген хан басын көтеріп:
• сенің мына күйің «Балаң өлді, Жошы хан» деп тұр ғой, — деп тіл қатады. Сонда Кербұқа:
• Ей тақсыр! Балаңыздың өлгендігін өз аузыңыздан естіп отырмын депті. Сонда, хан қатты қапаланып,- «Қап» , мен сөзден жығылдым. Қорғасынды домбыраның көмейіне құйыңдар! Домбырашыны айдаһар алдына апарып тастаңдар! Жылан жұтсын! — деп бұйырған екен. Домбырашы жыланның алдында да күй тартады. Жылан күйге балқып, баурын жазып, тұмсығымен, жұдырықтай алтынды домалатып әкеліп тастайды. Кербұқа өлімнен құтылып, еңіреген елдің батасын алып, олжаға батып, жөніне кетеді. Аңызда адам өміріне араша болған күй өнерінің құдіреті осылай баяндалады.

Ғасырлар бойы өзімен бірге жассып келе жатқан халық күйлері рухани мәдениетіміздің ең көне үлгілеріне жатады. Ол ғасырлар өткен сайын өз ұлтының жадында сақталып сатыланып молайып мәдени дамудың өрлеу биігіне құлаш ұрып, ұлттық мұра ретінде қалыптасты. Қазақ музыка мәдениеті ұзақ жолдардан өте келе күйші-әнші орындаушылық дәстүрінің профессионалдық жеке орны анықталды. 15-17 ғасырлар аралығы авторлық атауды қалыпиастырды. Көптеген шығармашылық жолында өткен авторлардың есімдері халық өнерімен бірге сақталды. Аттары аңызға айналған Кетбұғы, Асан Қайғы, Байжігіт күйлері шығарушы адамдщардың кім екенін анықтады.

Арғы тарихқа үңілсек, Байжігіт күйшінің аты ел арасында ілтипатпен аталып келген. Оның аңызға айналған өмірі мен шығармашылығы қазақ халқының басынан өткен соқпақ тіршіліктер мен әлеуметтік көріністерін бейнелейді. Байжігіт күйлерінің құрылым тақырыптары да сан алуан. Оның «Қайың сауған», «Ақтабан», күйлері қайғы-қасіреттерін, «Қосбақан», «Азат», күйлері қуаныш-күйініштерін бейнелесе, «Жетім торы», «Көк қаршыға» күйлері өмір-тіршіліктен туған.

Байжігіт күйлері Қазақстанның шығыс аймақтарында кең таралып, аңыз-әңгімелері сақталған. Байжігіт күйлері негізінен орындаушылық дәстүрдің шерітпе күйлері мектебіне жатады. Байжігіт күйлері де бірнеше ғасырлар ұрпақтан ұрпаққа желесін үзбей, мұра болып сақталып келеді.

Байжігіт Жылкелдіұлы Қосай немересі жөніндегі деректер тек ел аузында  қалған аңыз әңгімелер арқылы жиналып отыр.

Семей обылысының Шұбартау ауданында Байжігіт дәстүрін ұстап күй шерткен домбырашылар 1931 жылға дейін мол болған.  Олар Мүсәпірхан Доғаұлы (1930 жылы 117 жасында қайтыс болған), Кеней, Раш, Күбіра, Мақажан, Бадау, Құлыншақ, Хаймолда т.б. Осылардың ішінде Мүсәпірхан Байжігіт күйлерін көп білген. Ол Байжігіттің 7-ші ұрпағы деседі. Байжігіт туралы көптеген құнды деректер жинағы этнограф ғалым Омар Хай-мулдин. Байжігіт жөнінде алғаш мәлімет беріп, күйлерін нотаға түсірткен  Омар ақсақал және күйші күйлерін бала жасынан үйреніпорындаған домбырашы Таласбек Әсемқұлов болды.осылар арқылы Байжігіттің отыздан астам күйлері бар.

Байжігіт жөнінде алғаш құлағдар болып, ғалым Омар Хай-мулдинді сөзге тартқанымда Омекең былай деді:

• мен Байжігіт жөніндегі әңгімені 1927 жылы Мүсәпірхан күйшіден естіген едім. Ол қолындағы көне домбыраны көрсетіп:
• «Сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпейді» дейтін халық мәтелі бар. Міне, әйгілі халық шебері Құлқараның жүргізген өрнектері зері, ою-әшекейі домбырадан кетпейді деген еді. Шынында да біздерге солай көрінеді. Ел арасында Байжігіттің үйленуі туралы әрқилы аңыз айтылып жүретін-ді.біз осы жайында дәлірек білгіміз келіп, бірсыпыра сұрақтар қойдық. Соған орай мүсәкен бізге былай деп жауап берді:
• халық айтса-қалыс айтпайды, солай екені рас,-деді. Ол былай болған оқиға екен. Байжігіт өнер иесі, жалғыз атты кедей, ерке ұлан, сұлу жігіт, біреудің жалғыз баласы болыпты. Жастық шағында жоқтық-кедейліктен өмір өктемдігіне ұшырап, тұрмысқұралмай көп бейнет көріпті. Сөйтіп тарығып жүрген күндердің бірінде Ақсұңқар атты қыздың үйінде қонақта болады. Бұл кездесуде дарын иесі Байжігіт сөзбен де, күймен де қағыстырып, өз сезімін қызға жеткізіп, тілек білдіріпті. Бірақ тәкәппар байдың сұлу еркесі Байжеңнің зығырына тиіп, маңайлатпай, сөз бұйдалай бнріпті. Сөйтіп, Бәжең: «Осы тілекті әкеңе айтқызсам, сен маған қосылар ма едің?»-депті. Ерке қыз «Егер құдіретің жетсе келістім»,-деген екен.
• Біздің халықтың кешкі шайының орны ерекше болатыны белгілі ғой. Жұрт тынығып, әнгіме айтып отырған кезі. Байжігіттің күй шертіп беруін қалап, тілек етіпті. Сол тілік «Мергеннің басуына, құланның қасынуы» дәл келгендей. Міне, Байжігіттің де күткені осы еді. «Қоңырқаз» домбыра үнінде маймаңдай жылжып, құлпыра қиқулап, наздана сыңқылдап, қанат қаға сілкініп, серпіле сұңқылдағандай әсер алған жұрттың ойын бөліп – «әйел түгіл еркек менің бөксем бүлкілдеп кетті, не жаны шыдап отыр» деген әкесінің сөзін құлағы шалған қыз: «Қияннан іліп, қияға қонған қыранға тұғыр болдық: өзіңіз бердіңіз, тойыңызды жасаңыз» — деген еді дейді.

Ел аузындағы деректерге қарағанда Байжігіт күйшінің үш жүзге тарта күйі болған. Қазіргі мәлім болған отыздан астам күйлердің көпшілігін ел арасынан үйренген О.Хаймулдин өнертанудың кандидаты, музыка зеріттеуші Х.Жүзбасов және домбырашы Д.Райымбергеновтерге  орындап беріп, олардың лайықтауымен нотаға жаздырды.

Байжігіт күйлерін ел арасына таратып келген адамдардың бірі Семей облысы Шұбартау ауданына қарасты Айқыз селосының тұрғыны Жүнісбай Стамбайұлы еді. Жүнісбай күйші болашағынан үміт күткен жиені Таласбекке он жасынан бастап домбыра шертуді үйретеді. Ата мұрасына жауапкершілікпен қарап, өнерге қатал талап қоятын өзге де сыншы Жүнісбайдың өзі де бұл өнерді бала жасынан үйренген екен. Жүнісбай Байжігіттің күйлерін Бодау ақын және Қызай деген атақты домбырашылардан үйреніп, бойына дарытады.

Байжігіттің күйлерін бізге жеткізуші Таласбек Әсемқұлов  Жүнісбайдың шәкірттерінің бірі, Байжігіт мұрагері болып отыр. Жүнісбай ақсақал 1973 жылы 80 жасында өзінің туған аулында дүние салды.

1975 жылы Таласбектің орындауы арқылы Байжігіттің он бір күйі күйтабаққа жазылып бірнеше рет жарық көрді.

1976 жылы «Жұлдыз» журналының 9-номерінде филология ғылымының кандидаты, белгілі жазушы Мұхтар Мағауинның Байжігіт күйшінің өмір – мұрсын байяндайтын көлемді мақаласы жарияланды /34/.

Қазақ телеарнасы ұйымдастырған музыка хабарлары арқылы Таласбек Әсемқұловтың орындауында Байжігіттің «Қылаң батыр», «Сараби», «Ақтабан шұбырынды», «Қайың сауған»,  «Көкбалақ», «Кербалақ», «Тоғыз тоты», «Құлақ күйі», «Салқара», «Көк қаршыға», «Сылаң торы», т.б. арнайы беріліп жүрді.

Сырлы әуенмен сомдалған, көңіл тербетер қазақ елінің ұлттық музыка – фольклор мұрасы орыс саяхатшылары  мен журналистерінің және музыка зеіттеушілерінің назарын ерте аударғаны мәлім. Бұған өткен 19 ғасырда жазбалар қалдырған С.Рыбаков, Н.Сабичев, Г.Потанин, А.Алекторов, А.Эйхорн т. б. естеліктері дәлел.

Қазақ халқының тарихи тағдырына көз жіберсек өнер дамуы кеңінен құлан жайып, өркендеп кетуіне мүмкіндік болмады. Ел ішіндегі ән мен күй, саз өнері фольклорлық дәрежеде сақталып келді. 19 ғасырда өмір сүрген Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет күйлерінің нотаға түсіріліп зерделеп зеріттелуіне тек 20 ғасырдың басында ғана мүмкіндік алып, қанат жайды.

Алғаш рет қазақ ән-күйлерінің ноталық үлгісін қағаз бетіне түсіре бастаған этнограф-зеріттеуші А.В.Затаевич еңбектерінің саны 2400-ден асты. Ол 1925 жылы «Қазақ халқының 1000 әні»деген үлкен жинақ шығарды. 1931 жылы «Қазақ халқының 500 ән – күйлері» деп аталатын екінші кітабы жарық көрді.

Міне, бұған қарап  қазақ халқының музыкалық мұрасының қаншама ұшаң теңіз екенін, оның болашақ ұрпаққа берерінің молдығын аңғаруға болады.

А.В.Затаевич негізін қалап кеткен қазақ музыкасының фольклорын, әсіресе күйлерін жинастыру және бүгінгі өмір кәдесне асыру жолында еңбек еткен өнертану ғылымының докторы, академик Ахмет Жұбановтың алар орны ерекше.

Профессор Ахмет Жұбановтың асқан дарынды ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында қазақтың Құрманғазы атындағы академиялық халық аспаптар ркестрі 1934 жылы ұйымдастырылып, оркестр репертуарына хаық күйлері және 19 ғасырда өмір сүрген атақты халық композиторлары  Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Сейтек, Түркеш және Динаның көптеген күйлері енгізілген еді. Академик А.Жұбановтың көп жылғы зеріттеу жұмысының нәтижесінде «Ғасырлар пернесі», «Заман бұлбұлдары», «Құрманғазы» атты кітаптар жарық көрді. Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйлер жинағы да музыка сүйер жұртшылыққа ұсынылды. Ұлттық музыкамыздың сәулеленіп, өркен жаюына бұл күйлер жинау барысында Қазақстанның батыс өңірінен шыққан дарынды дмбырашылар Уахап Қабиғожин, Қамбар Медетов, Науша Бөкейханов, Махамбет Бөкейханов, Ғабдулман Матов, Лұқпан Мұхитов, Қали Жантілеуов, Жалекеш Айпақов және қобыз күйлерін орындап жеткізуші Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаевтардың қосқан үлесі зор. Музыка мәдениетінің өсу жолында қазақ күйлерінің орындаушылық ерекшеліктеріне байланысы төкпе күйлердің Құрманғазы күйшілік мектебі берік қалыптасып, күй тарту дәстүрі дамыды.қазақ операларындағы билер, тіпті кейбір хорлардың өзі халық композиторларының күйлері негізінде жазылған. Күй берілетін тұқа келгенде опералық шығармаға жарқын бояу, әсерлі, ойнақы ырғақ пайда болатынын, ұлттық колориттің әсем иірімдері әр жүректтен орын аларын аңғару қиын емес. Ұлттық күй жанырының профиссияналдық симфонияларға дейін арқау болғандық құрылымын М.Төлебаевтың «Біржан – Сара» операсының увертюрасынан, Е.Брусиловский «Сарыарқа», А.Жұбановтың «Абай», Қ.Мусинның «Қазақстан», Кенжебек Күмісбековтың  «Фараби сазы», Нұрғиса Тілендиевтің «Ата тоғауы»  өздерінің шалқар шатыттылығымен қазақ күйлерінің симфониялық шығармаларының негізгі дәніне айналап, қазақ музыкасының алтын қорына енді. Бұл ұлт музыкасын, оның ассыл мұрасынан нәр алған композиторларымыздың үлкен жетістігі, қазақ күй өнерінің философиялық-мәдени тұрғыдан жасаған профессионалдық өркендеу жолы деп білеміз. Күй қазақ халқының асыл мұрасы, қымбат қазынасы. Сондықтан да күй тарихы – ел тарихы. Күй тарихын зерттей отырып, ел тарихының философиялық маңызын түсінеміз.    

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Тарихқа көз жүгіртсек, әр халық өз тарихын әр түрлі жолдармен белгілейтіні ерекше байқалады. Айталық, арабтарда көне тарихын алып тас мүсіндерге түсірсе, қытайларда ескі жазу тәсілімен сақталған. Үнділерде би өнерінің тілімен бейнелесе еуропалықтар зәулім храмдар мен қорғандар салып қалдырған. Ал, қазақ халқы болса, өз тарихын аса бай ауыз әдебиетімен жырлап, саз өнерімен суреттеген. Соның бірі – күй сазы.

Күй – көне жанр. Оның сан ғасырлық тарихы бар. Қалыптасқан дәстүрлері мен мектептері бар. Күй тілі – ана тілімен бірдей. Күй мазмұны халықтың өмір айнасы. Соныдқтан да, күйдің тұр-түсінен, тілінен, ұлттық сипатынан айырылып қалмайық деп, сонау ХХ-ғасырдың 30-жылдары Құдайберген Жұбанов бастап Ахмет Байтұрсынов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Ахмет Жұбанов тағыда басқа қазақтың біртуар азаматтары қайта-қайта айтып та, жазып та кетті. Керек десеңіз ғылыми тұрғыдан дәлелдегендері де бар. Өйткені, әр күйдің мазмұны, өзіндік тілі, философиясы, әуен ырғағына сай екпіні бар екендігін қазақ халқы терең сезінеді, әрі жақын түсінеді.

Соған қарамастан, бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн-мағынасына бойлаған адам тіл философиясымен біртектес даму жолын байқай алады. Философияда, тілде де, күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық үнемі қатаң мақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға негізделген жеке сөздер мен сөз тіркестері арқылы нақты ойды білдірер сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзіне тән айшықты үн-ырғақтардан, таңбалар мен тараулардан т.т философиялық бөліктерден бас құрап барып адам жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады.

Күй мен философияны осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер беретінін бір кезде профессор Қ.Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ, өкінішке қарай өзара бірлесе зерттеулерге тиісті осы жаңа арнаға философия мамандары тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым Ақселеу Сейдімбековтың “Күй шежіресінде” атты кітабы бұл жөнінде бірлі – жарым пікір өрбітеді. Күй шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбектің маңызы зор деп білеміз.

Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін, соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі орын алып жатыр.

Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры, қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны, бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.

 Бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн-мағынасына бойлаған адам тіл философиясымен біртектес даму жолын байқай алады. Философияда, тілде де, күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық үнемі қатаң мақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға негізделген жеке сөздер мен сөз тіркестері арқылы нақты ойды білдірер сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзіне тән айшықты үн-ырғақтардан, таңбалар мен тараулардан т.т философиялық бөліктерден бас құрап барып адам жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады.

Күй мен философияны осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер беретінін бір кезде профессор Қ.Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ, өкінішке қарай өзара бірлесе зерттеулерге тиісті осы жаңа арнаға философия мамандары тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым Ақселеу Сейдімбековтың “Күй шежіресінде” атты кітабы бұл жөнінде бірлі – жарым пікір өрбітеді. Күй шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбек күйдің философиялық мазмұнына маңызы зор деп білеміз.

Біз бұл “Қазақтың күй философиясы” атты бітіру жұмысымызда күйге байланысты тарихи-философиялық деректемелерді қумалай отырып 30-ғасыр шеңберінде зерттеу жүргізіп, сөйтіп оны үш дәуірге топтап, жіктеп алып, жүйелі ізденіс жүргіздік.

4. Ежелгі дәуір біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІІ-І-ғасырлар мен біздің дәуіріміздің ІҮ-Ү-ғасырын қамтиды;
5. Орта дәуір: ҮІ-ҮІІІ-ғ.ғ. мен ХІІІ-ХІҮ-ғ.ғ. аралығы.
6. Кейінгі ХҮ-ХХ-ғасырлар аралығы.

Осы аталған дәуірлерде де қазақ күйлерінің түпнегізі сақталған. Күй тарихын осылайша философиялық талдау арқылы түптеп зерттеу арқылы болашақ ізденістерге азық болар қызықты барлау жасаймыз. Сонау сақ дәуірінен бері қарай тартып, қазақ халқының күйлері арқылы көмескі болып келген көп жайттың сырына үңіледі. Сонда бір байқалатын қазақтың көне музыка аспаптары – қобыз, домбыра, сыбызғының есте жоқ ескі замандарға жетелейтіні. Яғни бұл қазақ мәдениетінің, қазақ өнерінің тарихы көне дәуірлерден бастау алады деген сөз.

Қазақ халқының күйшілік өнері жайлы оның жазба мәдениетін ХХ-ғасырдың үлесіне жатқызамыз. Себебі, бұл ғасырға дейін өмір сүрген қазақтың сазгер күйшілері мен әншілерінің өмірі мен шығармашылығы жайлы бізге жеткен жазба деректер де, мәліметтер де жоқтың қасында десекте болады.

Сөз соңында айтарымыз, қазақ күйлерінің сарын-сазы, әуен-ырғағы, композициялық құрылымы, ондағы көріністердің суреттелуі, оқиғадлардың баяндалуы – біздің ой-санамызды ежелгі дәуірлерге меңзеп, тарихтың тұңғиық тереңіне жетелейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Бекенов Уәли. Күй керуені. Алматы, 2002, 5-б.
2. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында “Мәдени мұра” бағдарламасы. 2005 жылы, 18 ақпан.
3. Руденко С.И. Горноалтайские находки и скифы. – Москва, 1952. – 268 с.
4. Юлий Полидевск, “Ономастикос”. Москва, — 1965 ж. 254 – б.
5. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Собрал и издал в русском переводе В.В. Латышев, Том1. Греческие писатели. Вып. 3. СПб., 1900, с. 836.
6. Нұрғали А. Қазақ ілкі тектерінің дәстүрлі мәдениеті. – Алматы, 2000. – 166 б., 48 б.
7. Квинт Курций Руф. История А.Македонского. – Москва, 1993. – 464 с., с. 438-439.
8. А.Сейдімбек. “Күй өнері”. Алматы, 1984. 125-б.
9. Марғұлан Ә. Қорқыт туралы жазбалар. — // Қазақ әдебиеті, 1982, 12 қараша.
10. Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Астана, 2002. –832 б.
11. К. Ясперс. Смысл и назначение истории. Москва, 1991, 46-б.
12. М. Қашқари. Түрік сөздігі. ІІІ том. Алматы, 1998, 186-б.
13. Абдулкадыр ибн Гаиби Мараги (ХІҮ-ХҮ ғғ.) Музыка ғылымындағы әуендер жинағы. Оксфорд. Бодлен кітапханасы. 1980.
14. Л.Н. Гумилев. Древние тюрки. Москва, 1967, 175-б.
15. Л.Н. Гумилев. Ритмы Евразии. Москва, 1993, 39-б.
16. Елтұтқа. Энциклопедиялық жинақ. – Астана, 2002. –365 б.
17. Ақселеу Сейдімбековтың “Күй шежіресінде”. Алматы, 1996, 13-б.
18. А.Жұбанов. Ғасырлар пернесі. Алматы, 1975. 10-бет.
19. Садоков Р.Л. Ежелгі хорезмнің музыка мәдениеті. Алматы, 1970. 156-б.
20. Қ.Жұбанов. Шығармалар мен естеліктер. Алматы, 1990. 128-б.
21. М. Әуезов 11-том, 1969. 174-б.
22. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы 1991, 23-б.
23. Райымбергенов А. Күй қайнары. 1990, 107-110-беттер.
24. А.Жұбанов. Ғасырлар пернесі. 1975, 230-б.
25. М.Мағауин. Өмір жыры. 1994, 59-б.
26. Т. Ақселеу. Күй шежіре. 1992,165-б.
27. М.Әуезов. Құрманғазы туралы. 11-том, 233-бет.
28. В.В. Сухомлинский. Дидактикалық педагогика. Москва, 1978, 115-б.
29. А. Жұбанов. Домбыра-қазақтың жаны. Алматы, 1995, 145-б.
30. Д. Кiшiбеков Қазақ мәдениетінің ерекшеліктері. Алматы, 1993, 97-б.
31. Сарыбасов Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы, 1981.- 208 б.
32. Жасарал Еңсепов. Нағыз қазақ – домбыра. Алматы, 2001, 135-б.
33. Ахмет Жұбанов. Ел тарихы – күй тарихы. Алматы, 1998, 85-б.
34. Мұхтар Мағауин. Байжігіт күйшінің өмір – мұрсы. // «Жұлдыз» журналы. 1976 жыл, №9.