Дипломдық жұмыс. Казак тіліндегі терминжасам жуйесі

Мазмұны

 

Кіріспе

 

І тарау. Қазақ тіліндегі терминжасам жүйесі.

1.1. Қазақ тіліндегі терминжасам жүйесінің зерттелуі.

1.2. Термин жасам тәсілдерінің жүйеленуі.

 

ІІ  тарау. Қазақ тіліндегі ішкі термин жасам тәсілдері.

2.1. Қосымша туралы түсінік және оның грамматикалық сипаты.

2.2. Қазақ тіліндегі терминжасаушы жұрнақтар.

 

Қорытынды.

Қолданылған әдебиеттер

 

 

Кіріспе

 

Терминдер жүйесі, жалпы терминология жағдайы тілдің лексикалық құрамындағы бүтін бір мәселе ретінде көптен зерттеліп келеді. Оларды шешуде тіл мамандары да, логиктер де, басқа да ғылым салаларының өкілдері де қатысып, еңбектерін арнады.

Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, А.Н.Баскаков, Р.А.Будагов, Р.Ф.Журавлев, М.Ш.Гасымов, Б.О.Орузбаева, Н.А.Щеглова,  Д.Э.Розекталь, М.А.Теленкова және В.П.Даниленко, Т.Бертогаевтың еңбектерін ерекше атауға болады. Сондай-ақ қазақ түрколог тілшілері А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Е.Аманжолов, С.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Н.Сауранбаев, Ш.Сарыбаев,С.Исаев,Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, А.Аманжолов, Ш.Құрманбайұлының еңбектерінің де үлесі зор.

Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминология ұғымының теориялық мәнін ашуға тырысады. Ол термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп, екі түрлі бағытқа тоқталады: яғни терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар. А.А.Реформатский терминнің басты белгілеріне тоқталады: «термин емес сөздердің мағынасы контексте ашылу керек те, ал термин сөздер контекске тәуелді емес. Термин сөздерге көп мағыналылық, экспрессия жат» – дейді. Ол терминді 1) терминологиялық жүйенің элементі ретінде; 2) жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде қарастырады.  [1, 46, 54]

Г.О.Винокур терминдер тек зат есім болуға тиісті деген пікір айтады. Яғни термин болу үшін сол сөз заттануы тиіс. Ол, әсіресе , қимыл атауларына назар аударады. Техникалық терминдердің көбі қимыл мен процесс атаулары болып келеді деген қорытынды жасайды. [2,13]

Н.А.Щеглованың еңбектерінен де осындай пікірді кездестіруге болады. [3,89]. В.Н.Прохорова «Актуальные проблемы современной русской лексикологии» деген еңбегінде  терминге  мынандай  анықтама берген: «Термин- бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы бар сөз немесе сөздер тіркесі» [4,10]

Термин жөнінде бұдан да басқа пікірлер бар. Атап айтқанда, энциклопедиялық сөздіктердің өзінен мынадай анықтаманы кездестіруге болады.

«Термин- рим мифологиясында шекара құдайы. Термин– терминалдар құрметіне арналған мейрам» дегенді аңғартады. Сонымен бірге  термин- шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл-1980 жылы Мәскеуде жарық көрген бір томдық «Советский энциклопедический словарьда» берілген анықтама.

О.С.Ахманова «Словарь лингвистических терминов» деген еңбегінде: «Термин (ағыл.) дегеніміз- арнайы ұғымдар  мен арнайы заттарды белгілеу үшін жасалған «қабылданған, енген және т.б.» тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т.б.) сөздер мен сөз тіркестері» деген пікірді айтады [5,15]. Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленкова терминнің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі сөздердің бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағына береді, -дейді. [6,16]

Академик І.Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақов терминнің о баста латын тілінің «шек», «шекара» деген сөздерінен пайда болғандығын айтады. Яғни: «Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын тұжырымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз»- деген пікірге келеді. [7, 17]

В.П.Даниленко өзінің «Русская терминология» еңбегінде орыс тілі терминдерін дұрыс түсіну үшін ең алдымен «Орыс тілі» деген күрделі, жиынтық ұғымның құрамына кіретін элементтер арасындағы иерархиялық байланысты айқындап алудың қажеттілігін айтады. Осындай иерархиялық тізбекте тектік ұғымды, автордың айтуынша, «жалпы ұлттық орыс тілі» деген ұғымды білдіреді. Бұл ұғымға осы тілдің функционалдық  тармағы болып табылатын «жалпы әдеби тіл», «диалектілер», «қарапайым сөйлеу», «жаргондар» тобы кіруге тиісті. Ал орыс тілінің терминдер жүйесін автор жалпы әдеби тілдің функционалдық тармағы болып табылатын ғылыми тіліне жатқызады. Осы тілдің лексикалық құрамына жататындығын айтады. [8] Шындығында терминдерді жалпы әдеби тілдің тармақтарының бірі ретінде қарастыратын болсақ, онда өзіне тән табиғатын ескермеген болар едік. Біріншіден, терминдердің  пайда болуы әлеуметтік қажеттіліктен туады, адам өміріне ғылым мен техника келді, оны жасаушы топ пайда болды. Олардың жұмыс үстінде бір-бірімен қатынасатын, пікір алысатын тілінде ғылымдық жаңа ұғымдарды білдіретін, сол кәсіппен айналысатындар ғана қолданатын сөздер пайда болды. Осының нәтижесінде мұндай ғылыми ортаның тілі жалпы әдеби тілдің басқа функционалдық тарамдарынан өзгешелене бастады, сөйтіп әдеби тілдің бір тарамы ғылым тілі дүниеге келді.

Бұл тіл-терминдер жүйесінің жасалатын көрігі, өмір сүретін ортасы. Өйткені, терминдер ғылым мен техниканың дамуынан, осы қажеттіліктен туғандықтан оның табиғатын, ерекшеліктерін тілдің өзіне ғана тән имманенттік себептермен түсіндіруге келе бермейді. Мысалы, жалпы әдеби тіл лексикасының дамуында болып жататын семантикалық өзгерістер терминологиядағы, ғылымдағы дамумен байланысты болса (экстралингвистикалық себептердің нәтижесі болса), лексиканың басқа қатпарындағы семантикалық өзгерістердің пайда болуына көпшілігінде лингвистикалық себептер әсер етеді.

Терминдік лексикадағы сөз тудыру мәселесі де лексиканың басқа топтарынан өзіне тән ерекшелігімен сараланады. Осы факторды, терминологиялық лексиканы айқындауды ескерусіз қалдыруға болмайды.

Жоғарыда айтылғандардан терминология жүйесін түсіндіруде біріне-бірі қарама-қарсы екі мәселенің бірлігін байқауға болады:

1) терминдік сөздерді жалпы әдеби тіл құрамына қосып, соған тән өлшемді қолдансақ, терминологияға тән функционалдық, басқа да қасиеттеріне нұқсан келетін сияқты; 2) керісінше терминологияны жалпы әдеби тіл жүйесінен шығарып, оны белгілі бір тілдік жүйеден бөлек қарауға тағы да болмайды. Өйткені терминология тілдің лексикалық құрамының бір тармағы, оның ішінде әдеби лексиканың бөлшегі болып табылады.Терминдер әдеби тілдің ішіндегі ғылыммен байланысты ұғымдарды білдіретіндіктен ғылыми тілге материал болады. Соған қызмет етеді. Осы ортада дамиды.

Сондықтан терминологиялық лексиканың тек өзіне ғана тән лингвистикалық ерекшелігіне байланысты мәселелерді тек лексика өмір сүретін табиғи орта- ғылым тілінің құрамында қарастырғанда ғана дұрыс шешуге болады. Термин сөздер тек осы ортада ғана терминдік қасиетке ие болады, өзінің негізгі қызметінде наминативті-семасиологиялық функцияда жұмсалады, тек жеке ұғымның атауы бола алады, яғни терминдік моносемантизмнің жасалуына жағдай жасайтын бірден-бір орта ғылым тілі болуы керек.

Терминдер тілдік бірліктер, материалдар негізінде қолдан жасалады. Ол қандай да бір механизмге сүйенген шығармашылық әрекетті талап етеді. Сондықтан терминологиялық қорды құрайтын кез-келген терминдік бірліктің жасалуы, қалыптасуы, орнығу сатылары бар. Оны жан-жақты қарастыру, терминмен қоса терминшіге, яғни термин жасаушыға қойылатын талаптарды ондағы шығармашылық әрекеттерді де айқындау терминжасам жүйесі үшін қажетті шарттардың бірі болып табылады.

Қазақша терминдерді жасаумен тек тілшілер немесе журналистер айналысады. Сондықтан осы уақытқа дейін көптеген салалардың терминологиясы дайын терминдерді алумен ғана шектелді. Термин шығармашылығы, терминжасам тебиғаты барлық сала мамандарына қатысты екендігі қазақ терминологиясына енді-енді күн тәртібіне қойылып, қолға алына бастады.

Бұл салаға қатысты көршілес орыс терминологиясы бізге қарағанда әлдеқайда ілгері дамыды деуге болады. Осы тұрғыдан келгенде орыс терминологиясын қалыптастыруға тек тілшілер ғана емес, әр саланың мамандары үлес қоса бастады. Олар тек терминологияны ғана емес, әр саланың терминжасам ісін қолға алып, терминдердің бірізділігін, жүйелілігін қамтамасыз етіп, терминологияны жаппай қалыпқа келтіруге ден қойды. Тіпті алғашқы жиырмасыншы жылдары орыс терминологиясын зерттеуге мамандығы инженер Чаплыгиннің араласуы да орыс терминологиясындағы бұл сұрақтың өзекті мәселеге айналуына түрткі болды.

Батыс елдерінде терминологияның сала ретінде орны жеке ғылыми жұмыстарда қарастырылады әрі терминология арнайы сала ретінде әбден орныққан. Соның салдары болар, көптеген ғылыми терминологиясы дамыған елдерде терминологияның әр түрлі мәселесіне қарасты ғылыми еңбектер көптеп кездеседі. Тіпті, олар тіл білімі сияқты салалармен қатарлас, терезесі тең ғылыми саласы ретінде қабылданып, дамып, қалыптасып келеді. Бұл батыс елдеріндегі терминологияның жағдайы.

Қазіргі қазақ терминологиясының термин жасап, термин қалыптастыру ісі өзіндік ерекшеліктерге толы болып отыр. Атап өтсек, қазақ терминологиясы бірнеше жылдар бойы қалыптасқан кірме терминдерге толы. Қазіргі кезеңде сол қалыптасқан терминдердің  өзі қазақшаға аударылып, қазақ тіліндегі нұсқасын қалыптастыру ісі қарқынды түрде жүргізіліп жатыр. Бұл әрекет бір жағынан, пікірлер тұрғысынан қолдау тауып жатса, екінші жағынан, сынға ұшырап, терминдердің қолданысындағы жарыспалылықты тудырып отырған фактор ретінде  әрі тілді бүлдіруші әрекет ретінде бағаланып жатыр. Екінші бағыттағы пікірлердің туындауына дұрыс аударылмаған терминдердің себеп болып отырғандығын айтып өту керек. Дегенмен, осындай қарама-қайшылықтарына қарамастан, соңғы кезеңде қазақ тілінің термин жасау жүйесі қолға алынып, қазақ терминологиясына бірқатар сөздер жаңа ұғымдарға ие болып, жаңа сөздер мен терминдер жасалды. Бұл қазақ тілінің сөздік қорын, әрі терминологиялық қорын байыта түсіп, терминологиялық қордағы кірме терминдердің санын азайтуға қалыптасқан қазақ тіліндегі терминдер аз да болса үлес қосып отыр деген сөз.

Қазақ терминжасам жүйесі мен терминжасам көздері термин шығармашылығының жүру үрдісі, өзіндік тарихи даму сатылары бар қалыптасқан жүйелердің қатарына жатады.

Көз жеткізгеніміз-терминжасам жүйесі біраз уақыт тоқырауларына қарамастан, өзіндік тәжірибесі бар жүйе.

Терминдерді ұлт тілінде қалыптастыруға нақты, саналы, батыл әрекет қажет. Әзірге бұл әрекетпен санаулы сала мамандары айналысып отырғандығын, бұл тұрғыдан бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлерінің қызметі ерекше екендігін айтып кеткен дұрыс. Оның үстіне, бұл бағытты көпшілік түсіне алмай отырғаны да жасырын емес.

Термин әлі де өзіндік табиғатын зерделей түсінуді қажет ететін күрделі тілдік бірлік.

Ұлттық терминологияны қалыптастырудағы олардың басты бағыты-ішкі термижасам көздері екендігі белгілі болып отыр. Сондықтан ішкі терминжасам көздері мен оған әсер етуші факторлар да жан-жақты айқындауды, іс жүзінде ескеруді қажет ететін мәселелердің қатарына жатады.

Жұмыстың өзектілігі. Терминологияның шешуді қажет ететін сұрақтары бар. Олардың шешілуіне ықпал ететін өзекті тақырыптың бірі- қазақ тілінің терминжасам көздерін айқындап, жан-жақты жүйелеп беру. Ал біздің бітіру жұмыстарымыздың негізгі өзектілігі- терминжасам көздерін айқындау болып табылады. Бұл терминжасам жүйесін толығырақ түсіну үшін де өзекті болмақ.

Жұмыстың нысаны. Қазақ терминологиясындағы терминжасам көздерінің зерттелу тарихы. Қазақ тілнің термин жасау мүмкіндіктері, термин жасауға қабілетті ішкі терминжасам көздері. Жалпы сипаттағы қосымша, жұрнақ туралы түсінік және олардың топтастырылуы. Термин жасауда қолданылатын жұрнақтар.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –  қазақ тілінің терминжасамдағы морфорлогиялық тәсілдерін талдап көрсетіп, оның ана тілінде терминжасау мүмкіндгнің барлығын нақтылай түсу, тілдің ішкі тарминжасам жүйесінің терминдік қоры мен жалпы тілдік қолданыстағы сөздік қорды байытудағы рөлін көрсету. Осы көрсетілген мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер туындайды:

• қазақ тліндегі ішкі терминжасаушы жүйенің қазақ терминологиясындағы зерттелу тарихын сатылай көрсетіп, оларға жан-жақты шолу жасау;
• қазақ тіліндегі ішкі терминжасам көздерін талдай отырып, жалпы жүйесін көрсету;
• морфологиялық тәсілмен жасалған терминдерді анықтау;
• қосымшалар және олардың қызметі туралы түсінік;
• термин жасаудағы жұрнақтардың рөлін анықтау.

Жұмыстың материалдары. Жұмыстың басты нысаны ретінде терминжасам көздері, терминдердің морфологиялық тәсілмен жасалуы қарастырылды. Сол мақсатта зерттеу жұмысының негізгі талдау материалдары ретінде қазақ тілінде жасалып, қолданылып, қалыптасқан терминдер пайдаланылды. Терминологиялық сөздіктер қолданылды. «Терминологиялық хабаршыдағы» материалдармен қамтылды. Терминжасам үрдісінің теориялық негізіне сүйену үшін терминология саласындағы А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы т.б. көптеген қазақ ғалымдарының және А.А.Реформатский, А.В.Суперанская, Н.Володина  сияқты орыс ғалымдарының ғылыми еңбектері мен мақалалары негізге алынды.

Жұмыстың теориялық мәні. Терминжасам көздерінің анықталуы тек терминология саласы үшін ғана емес, қазақ тілінің қолданыс аясын айқынырақ көрсету тұрғысынан да маңызды. Сондай-ақ ұлттық терминологияны дамыту, төл терминдерді қалыптастыру бағыты нақтыланып, оның тілді дамытудағы тиімділігін ашып көрсете түсу үшін терминжасам тәсілдерінің зерттелуі қажет. Терминжасам тәсілдерін бір ізге салып, жүйелеу үшін осы бағыттағы жұмыстардың қызметі ерекше. Терминжасам тәсілдері, әсіресе, морфологиялық тәсілі талданып, жүйеленуі сонымен бірге термин сөздер табиғатын айқындай түсу үшін де пайдалы.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Жұмысты мәтін талдау жұмыстарын жүргізуде,  терминология, арнаулы лексика, грамматика салаларына байланысты арнайы курстарды оқытуда, морфологиялық талдау жұмыстарын жүргізуде пайдалануға болады.

Жұмыстың әдістері. Жұмыста негізінен талдау және жүйелеу, салыстыру әдістері қолданылды. Аталған әдістер негізінен жұмыстың мақсатына, зерттеу нысанына сай келеді.

 

 

1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНЖАСАМ ЖҮЙЕСІ.

 

1.1  Қазақ тіліндегі терминжасам жүйесінің зерттелуі.

 

Қазақ тіл білімінде осыған дейінгі еңбектерде айтылып зерттеліп жүргендей, қазақ тілінің термин жасау тәсілдері бұған дейін де сөз етіліп келеді. Олар әр салаға қатысты ғылыми еңбектердің зерттеу нысанына айналып сол сала терминдерінің жасалу жолдарын сипаттауда жан-жақты қарастырылды.

Ал оның алғашқы зерттелу кезеңіне келсек, қазақ тілінің терминжасам жүйесінің қай кезеңнен бастап қолданысқа еніп, пайдаланыла бастағанын нақты мерзіммен көрсетіп беру қиынырақ. Бұл кез келген сала терминдерін зерттеуге ден қойған еңбектердің қай-қайсысында да солай көрсетіліп жатады. Дегенмен, терминдер қатары сонау ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарының ортасы мен соңында-ақ практикалық тұрғыдан қолданыс тауып, ғылыми айналымға көрініс бере бастады. Өйткені тілімізге ғылым мен техникалық атаулардың үлкен қарқынмен еніп, жаңа терминдердің көптеп жасала бастаған кезеңі осы кезең. Бұған дәлел сол кезеңдерде алғаш жарыққа шыққан термин сөздер мен олардың арнайы тәсілдермен жасалуы. Нақтырақ айтсақ, тікелей терминжасам шығармашылығымен айналысқан ғалымдардың қатарына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, М.Әуезов сынды белді зиялыларымыз еңбектерін брінші кезекте атай аламыз. Себебі А.Байтұрсынұлының «Тіл тағылымы» мен «Оқу құралдарындағы», М.Жұмабаевтың «Жалпы педагогика» (1922) оқулықтары мен ондағы сол кезеңде қолданыс тапқан терминдер аталған пкірімізді дәлелдей түседі, әрі көптеген тілшілердің осындай пікірге келуіне де осы дәйектер негіз болып отыр. М.Әуезовтің де терминология мәселелерін зерттеуге атсалысқанын көрсететін тағы бір дәйек-жазушының 1917 жылғы «Ғылым тілі» атты мақалалары [34].

Термин жасалуының өзіне келсек, кез келген термин белгілі бір дәрежеде ғылыми негізге сүйеніліп жасалады. Айтылған пікірлер тізбегін сол кезеңдерде жарық көрген нұсқалары дәлелдей алады.

Бірақ бұл айтылғандарға қарап, терминжасам көздері, жаңа терминдер тобы тек кеңестік дәуірде ғана қазақ тілінде қолданыс тапты деген біржақты көзқарастармен келісуге болмайды әрі кеңестік дәуірмен байланысты бағаланып та жүрген болатын. Әрі мұндай пікір тек терминология саласына ғана емес , тіл білімінің басқа салаларында қолданылып келді. Бұған қатысты С.Ақаевтың монографиясындағы терминологияның даму тарихын зерттеген тарауларында да мынадай пікір келтіріледі: «Тілде термин сипатты сөзжасау дәстүрі бұрыннан болғанымен, оның арнайы сөз тобы ретінде қарастырылуы- ғылымның хатталу тарихымен байланыстылығы негізінде, «қазақ ғылыми терминологясының алғышарттары октябрь революциясына дейін де болды» деп оны негізінен және сөзсіз түрде Қазақстанда кеңес үкіметінің орнауымен келген ғылымға теліп қана қарау жөн болмаса керек. Өйткені әрбір сөз жаңа пайда болғанда дерексіз, күрделі түсінікті деректендіруші, термин қызметін атқарып, уақыт өте ұғымдық қырлары ашылып, жатталып, қатардағы  жай сөзге айналары белгілі» [9, 11]

Демек, аталған пікірдің өзі де терминологияның, ғылымның бастау кезеңдеріне қарасты айтып өткен тұжырымымызды нақтылай алады.

Көптеген басқа тілдер сияқты жаңа сөздердің жасалуының көзі болсын, терминдердің жасалу көзі болсын ол халықтық лексика болып табылады. Сондықтан ХХ ғасыр басында қолданылған терминдік атауларға осыған дейін арнайы «термин»  деп айдар тағылмаса да тілдің сөздік қорында қолданылып қалыптасқан сөздер екіндігі белгілі. Бұл жөнінде әр сала терминдерін зертеген ғалымдар өз еңбектерінде орынды пікірлер айтады. Айталық, философия саласының терминдерін зерттеген еңбегінде С.Әлісжанов философиялық терминдердің қайнар көздері жөнінде: «Халықтық философияның қай  түрі болмасын ұрпақтан-ұрпаққа негізінен ауызша тарады. Солай бола тұра олар философиялық мәні жоғалмаған, өзгертілмеген күйде бізге жетті. Түйіп айтар болсақ, халықтық философия қазақ философиялық ұғымдарының қайнар көзі іпеттес. Оның әрі ауызша дамуының негізгі арқауына айналды»,- деп көрсетеді. [10, 22]

Осыған ұқсас пікірді психология терминдерін зерттеген диссертациялық жұмыстарында  С.Исақова: «Халықтың бай ауыз әдебиетінен халықтық психологияның бастапқы көрінісін көре аламыз»,- дей келе, өз пікірін одан әрі: «Психолог ғалымдарымыз айтып жүргендей, қазақ халқының ұлттық психологиялық өресінің дамуына ел аузындағы мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, толғаулар, термелер сияқты халықтың ауыз әдебиеті зор үлес қосты. Оның негізгі арқауы- қазақша ойлау жүйесі»,- деп жалғастырады.

Аталған пікірлердің қай-қайсысы да қазақ терминологиясының терминологиялық қорын құрайтын терминдердің қайнар бастауы халықтық тіл, оның тарихы мен дәстүрі, ұлттық болмысы деген қорытынды жасауға жетелейді. Демек, бұл жоғарыда аталып өткен терминологияның қалыптаса бастау кезеңін тек кеңестік дәуірмен ғана байланысты қарамау керектігі жөнінде тұжырымды нақтылай, дәлелдей алады.

Қазақ тіліндегі жаңа сөздердің өзі ХІХ ғасырдың аяғынан бастап қарқынды түрде жүргізіле бастаған оқу-ағарту жұмыстарына байланысты әрі газет-журналдардың шығарылуымен байланысты тілдік айналымға  ене бастады. Еске сала кетсек, бұл кезеңдерде «Дала уәләяты», «Түркістан уәләяты» сияқты газеттер шығып тұрған еді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіне шолу жасайтын оқулықтар мен оқу құралдарына сүйенсек, сол кездің өзінде, 1916 жылға дейін-ақ қазақ даласында баспа ісі дамып, 200-дей кітап басылып шыққан екен. Сонымен бірге ХХ ғасырдың басында 1911 жылы шыға бастаған «Айқап» журналы мен 1913-1918 жылдар аралығында шығарылып тұрған «Қазақ» газетінің де ел ішіндегі жаңалықтарды барлық жағынан баяндап тұрудағы маңызы айтылады [9,260].

Бұл тұрғыдан ғалымдар еңбегіне жүгінсек, терминолог-ғалым Ө.Айтбаев өз монографиясында: «ХХ ғасырдың бас кезіндегі мерзімді баспасөз тек қазақ тілінің ішкі мүмкіндіктерін сарқа пайдаланумен ғана шектеліп қойған жоқ, сонымен бірге жаңа ұғымды бейнелеуде бөтен тілден сөз алу процесін де мықтап дамытты ….»,- деп көрсетеді [12, 48].

Осы мәселе жөнінде ғалым пікірін нақтылай түсіп, өз мақаласында қазақ терминологиясының даму тарихын 5 кезеңге бөліп қарастыра келіп, оның ХІХ ғасырдың соңынан 1910 жылға дейінгі алғашқы кезеңі жөнінде былай деп көрсетеді: «Қазақ тілінде термин жасаудың тарихын, қолда бар деректерге сүйене отырып, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүрміз. Мұның өзіндік негізі бар» шынында да сол кезеңде шыққан «Дала уәләяты» мен «Түркістан уәләятының газеті», «Қазақ» газеті және «Айқап» журналы тәрізді басылымдар тілге тиек ететін біраз деректер береді. Мұнда терминдік пішінге ие болып, тұрақты  атаулық қызмет атқара бастаған жекелеген сөздерді кездестіреміз. Бұл ретте «Қазақ» газетінің орны айрықша [13, 6].

Ал ғалым Б.Момынованың еңбегінде «Қазақ» газетінің қоғамдық лексиканы қалыптастырудағы маңызды қызметі, ондағы жаңа қолданыстар жөнінде: «Сонымен, қазақ газеті бетіндегі оқу-білім, халық ағарту саласына қатысты атаулар үш деңгейде көрінеді: ертеден келе жатқан араб-парсы сөздері және авторлар қолтумасы – жаңа қолданыстар мен соны сөз тіркестері»- деп бағаласа [14, 75], монограиялық зерттеуіндегі: «…. «Қазақ» газетінен бастау алып, нормаланып, терминге айналған сөздерге мысал келтірейік: 1930 жылдардағы терминдер жүйесінде -ды//-ді қосымшаларының активтенгенін «Социалды Қазақстан», «Индустриалды ел», «Аграрлы ел» , т.б. осы есептес атаулар мен тіркестерден байқауға болады», — деген пікірі «Қазақ» газеті сияқты ХХ ғасыр басындағы баспасөз құралдарының термин қалыптастырудағы маңызды қызметін дәлелдей түседі.

Дерек негізіне сүйенсек, «Айқап» журналының да, «Қазақ» газетінің де қоғамға қызмет етіп, әсіресе термин қалыптастыруға үлес қосқандығын аңғара аламыз. Демек, алғашқы терминжасамның даму кезеңі ХІХ ғасырдың соңындағы ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзімен, терминжасам тәсілдерінің сонда қалыптасып, практикалық қолданыс табуымен тікелей байланысты екендігін түсінеміз.

ХХ ғасырдың басында жаңа ұғымдардың көптеп пайда бола бастауына байланысты терминжасам ісі практикалық, шығармашылық тұрғысынан қарқындап дамыды. Оларды алдымен жаңа ұғымдар деп танығанымызбен, кейіннен ғылым салаларына байланысты сөздер, арнайы атау сөздер ретінде танылып, термин сөздердің терминдік табиғаты, тіл білімі, терминология тұрғысынан арнайы түсінікке ие бола түсті. Терминжасам саласының даму тарихындағы бұл ерекшелікті де айтып өту керек. Бұл ерекшеліктер мен даму сипатына тіпті А.Байтұрсынұлы жасап кеткен терминдер тізбегінің өзі де дәлел бола алады. Жаңадан жасалған термин сөздер қатарын А.Байтұрсынұлының, Х.Досмұхамедұлының, М.Дулатұлының, Қ.Жұбановтың, Қ.Қаратышқановтың және тағы басқа ғалымдардың еңбектері мен оқулықтары және оқу құралдары қамтып береді.

Аталған ғалымдардың ішінде тікелей терминология саласының дамуына басшылық жасаған тұлғалардың бірі- Құдайберген Қуанұлы Жұбанов болды. Біріншіден, Қ.Жұбанов 1933 жылы Қазақстанда білім комиссариатының жанынан құрылған терминологиялық комиссияның төрағасы болып сайланды. Екіншіден, терминология саласында тілші бірқатар зерттеу мақалалар жариялап терминологиялық сөздік құрастырды. Нәтижесінде, сол тұстағы терминжасамның ілгерілеуіне өзіндік үлес қосты. А.Байтұрсынұлы бастаған термин шығармашылығын ары қарай жалғастырғысы келді. Мұны ғалымның 1935 жылдан бастап шығарыла бстаған «Мемлекеттік термин комиссиясы бюллетенінде» жарияланған «Термин сөздердің спецификасы жөнінде» /1935/, «Физика терминдері жайынан» /1935/, «Математика терминдері жөнінде» /1935/ атты мақалалары мен 1936 жылы Алматыдан басылып шыққан терминологиялық сөздіктің кіріспесінде басылған «Принципы терминологии казахского литературного языка, применяемые государственной терминологической комиссией» /1935/ атты ғылыми мақаласы дәлелдей алады.

Өзге қазақ тілшілері сияқты Қ.Жұбанов та қазақ тіліндегі терминдердің жасалуын қолдаған ғалымдардың бірі. Бұған дәлел ретінде ғалымның «Термин сөздердің спецефикасы жөнінде» атты мақаласынан пікірін келтіруге болады. Мақаласында термин сөздер табиғатын түсіндіре келе, қазақ тіліндегі терминдердің жасалу жөнінде: «Терминдер бір жағынан халықаралық ортақ болып кеткен сөздерден жасалса, екінші жағынан, ел-елдің   терминдерін жасауда да өзінің күшін сақтауы керек.

Сөйтіп қазақ тілінің терминдері бір жағынан бірыңғай интернационал сөздермен алынса, екінші жағынан қазақ сөздерінен жасалатын болады»,- деп көрсетеді [16,353].

Терминдердің қазақ тіліндегі нұсқаларының бір жүйеге түспеуіне қатысты терминологияда аударманың немесе өзге тәсілдердің пайдаланылмағандығы жөнінде пікірлер айтылып жүр. Ондай пікірлерге қазақ тілінде немесе өзге де басқа тілдерде сол тілдің негізіндегі терминдердің қалыптасуының себебін сол тілдердегі ғылымның дамуымен, терминдердің жасалмауымен түсіндіреді. Термин, ең алдымен, ғылыми атау. Ал ғылыми атаулардың арнайы бір жаңа ұғым айқындалып, оны белгілеуші, оны ойлап табушы қай елде ғылыми жаңалық ашылса, ұғым алдымен сол тілде терминделетіні, ал тілдік бірлік сол ұғымды қабылдай отырып, сол ұғымды терминологиялық өрісте,ғылым саласында термин ретінде қолданылатындығы белгілі.

Дегенмен, көптеген тілдер терминдерді жасалған тіл нұсқауында қабылдап қоя салмайды. Аударады, болмаса ұғымға сәйкес қажетті атау табады. Ең болмағанда, терминді өз тілдеріне дыбыстық жағынан икемдеп алып, өзгерген тұлғасында қолданады. Мұндай тәжірибе  әлем тілдерінің практикасында бар. Тіпті, орыс тіл білімінің терминологиясындағы терминологиялық қорды құрайтын терминдердің көпшілігі латын, грек, қала берді ағылшын тілдерінен жасалған терминдер екендігі белгілі. Бірақ бұл терминдердің өзіне мұқият мән беріп қарасақ, орыс тіліне икемделіп, өзгертіліп қолданылған.

Орыс тіліне икемделіп қолданылған терминдердің өзін бір кездері халықаралық терминдер ретінде түсіндіргені белгілі, әлі де біздің терминологияда сондай түсінік бар. Орыс терминологтарының өзі де ана тілінің негізінде термин қалыптастыру қажеттігін, ғылыми ұғымға алдымен ана тілдің негізінде терминдік тұлға іздеудің қажеттігін баса көрсетіп жүр.

Мұндай пікірлердің негізін А.В.Суперанская, В.Даниленко, М.Н.Володина сияқты ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады. Аталған орыс терминологтарының ішінде А.В.Суперанская бастаған авторлардың еңбектерінде  де, басқа орыс ғалымдарының еңбектерінде де ең алдымен ана тілінде термин жасауға ұмтылу қажеттігін, болмаған жағдайда  ғана өзге тілден термин алу керектігін, оның өзін тілдің ішкі заңдылықтары мен дыбыстау жүйесіне икемдеп алу керектігін алға тартады [17, 49].

Ал ғалым М.Н.Володина болса өз монографиясында неміс тілінің терминдерін талдай отырып, ұлттық терминдерді қалыптастырудың тиімділігін әр түрлі аспектіден дәлелдеп көрсетеді. Ғалым атап айтқанда, термин қалыптастыруды психолингвистикалық, когнетивтік-ақпараттық және тілдік тұрғыдан талдап, неміс терминологиясындағы телевизия терминдерін нысан етіп алады [18,49,98]. Белгілі терминолог-ғалым  В.Даниленко да өз еңбектерінде орыс сөздерінің термин қалыптастырудағы қызметін әр түрлі сөз таптарының мүмкіндігі тұрғысынан талдап көрсетеді [19, 56].

Бұл бағыттың дұрыстығын өзге елдердегі термин қалыптастыру ісі де нақты практикалық тұрғыдан дәлелдеп беріп отыр.

Қазақ тілінің терминжасам көздері термин шығармашылығында 1940-1950 жылдары да пайдаланылды. Өйткені терминологиялық сөздіктерді 1940, 1943, 1948 жылдары да және одан кейінгі жылдары да шығарып, жаңа терминдер тізбегін сөздіктерде қамтып отыруға тура келді. Оған 1959 жылдан бастап шығарыла бастаған «Терминологиялық сөздіктер» сериясының 1959 жылы жарық көрген 1-томы дәлел бола алады. Бірақ ол кезеңде тілімізге жат сөздер легі әбден сіңісіп, шет тілдік терминдер үйреншікті болып үлгерген еді. Яғни басым терминдер дайын күйінде алынып жатты, қазақ тілінің терминжасау мүмкіндігі барынша пайдаланылмады.

Демек,аталған сөздіктерде қамтылған терминдер жиынтығы терминжасам шығармашылығының қолданыс тауып, дамыған кезеңінің айғағы деп білу қажет.

Терминжасам ісі кеңестік дәуірдің қай кезеңінде де қолға алынып, нақты принциптер тұрғысынан жүзеге асты. Терминжасам жүйесі сол кездің өзінде-ақ жүйеленді.

Жоғарыдағы терминжасам үрдісінің жалпы жүргізілуі сипатынан байқайтынымыз-кірме терминдер тіліміздің терминология айналасында көптеп қалыптасты.  Бұл жөнінде терминжасам жолдарын зерттеуші ғалымдардың бірі М.Н.Володинаның еңбегіндегі мына бір жайға тоқтала кетуге болады. Ол өз еңбегінде терминдерді жасаудың екі тәсілін атап көрсетеді. Оның бірі- стихиялық жолмен жасалған терминдер болса, екіншісі- жүйелі жолмен жасалған терминдер [18, 42].

Демек, терминологиялық қорды құрайтын терминдер жиынтығы осы негізгі екі тәсілмен жасалады деген сөз.

Терминжасам жүйесінің дамуындағы келесі кезең 1940 жылдан кейінгі уақыттың еншісіне тән. Бұдан кейінгі дәуілерде де терминжасам саласына байланысты С.Аманжолов, А.Әбдірахманов сияқты ғалымдардың «Қазақ тіліндегі ғылыми терминология мен аударма мәселесі туралы» /1958/ атты ғылыми мақалалары жарық көрді. Олар өз  еңбектерінің нәтижесін 1959 жылдан бастап 1962 жылға дейінгі аралықта шығарылған 12 томдық  әр саланың терминологиялық сөздіктерінде көрсетті.

1970 жылдардың аясында терминологияны зерттеп, осы салаға қатысты бірқатар ғылыми еңбектер қорғалды. Олардың барлығында да терминжасам жолдары қарастырылып, нақты мысалдар талданды. Нақты айтсақ, Т.Г. Аппакованың «Аффиксы терминообразования» атты мақаласы, Ж.Молдажаровтың  «Термины спорта в русском и казахском языках» атты /1972/ кандидаттық диссертациясы, 80- жылдардың еншісіндегі белгілі ғалым Ө.Айтбайұлының «Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы» атты (1988) және 1997 жылы жарық көрген «Қазақ сөзі» атты монографиялық еңбектері қазақ терминжасам көздерінің зерттелуінде өзіндік орны бар ғылыми жұмыстар болып табылады.

Қазақ тіліндегі ұлттық терминология бағытында қарқынды зерттеудің қолға алынған кезі тәуелсіздік алған жылдардан кейін  болғандығы белгілі. Бұған А.Исанованың «Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі заң терминдері» атты (1977), Г.Жұмалиеваның ««Жаңа мектеп» журналының тіліндегі терминдер» атты (1996), С.С.Исаеваның «Қазақ тіліндегі психология терминдері» атты (2000), А.Ж.Теренязовтың «Қазақ әдеби тілі синонимдер жүйесінің терминжасамдағы рөлі» атты (1999), А.С.Нұржанованың «Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері» атты (2000) жұмыстарын атап өтуге болады.

Соңғы кезеңдердегі терминологияның жан-жақты зерттеліп, жаңа ұлттық бағытта дамуына негіз болған басты еңбектердің бірі- Ш.Құрманбайұлының «Қазақ лексикасының терминдену үрдісі» (1998) атты докторлық диссертациясы. Бұл негізінен қазақ терминологиясының күн тәртібінде өзекті мәселелері мен қалыптасуындағы теориялық заңдылықтарын, қазақ лексикасының терминденуіндегі басты ғылыми тұжырымға негізделген ерекшеліктер мен принциптерді, сондай-ақ, терминдену үрдісінің даму тарихын да жан-жақты қарастырған еңбек болып есептеледі. Терминдену үрдісін сөз еткендіктен, аталған жұмыста қазақ терминжасам жүйесіне қатысты көздер жан-жақты талданып, қамтылады. Осы еңбектің ІҮ тарауында толығымен дерлік терминденуші лексика көздеріне, яғни терминжасам үрдісіне негіз болатын лексикалық қабаттарға тоқталады.

Тәуелсіздіктің соңғы он жылдығындағы қазақ тілінің даму тарихына мән беріп қарасақ, қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан бастап көптеген сөздер мен ұғымдар қазақ тіліне аударыла бастады. Сондай аударманы қажет ететін лексикалық қабаттардың бірі-терминология, термин сөздер.

Сонымен, термин мәселесі көпшіліктің көңілін аударып, тілші қауымының көкейіне ой сала бастаған кезең қазақ тіліне мәртебе берумен байланысты еді, өйткені қазақ тілінің мүмкіндігін пайдалану және қазақ тілінің қоғамдық қызметін арттыру мақсатында осы кезеңнен бастап терминология саласында да бірқатар ілгерілеудің болғандығы белгілі.

Сонда да болса, қазақ тіл білімінің терминологиясы саласында шешімін таппаған өзекті мәселелердің ауқымы жетерлік. Тіпті басты тұжырымдары нақтыланып, басым жағдайда оларды аударып, қалыптастырудың өзектілігі дәлелденсе де, терминологияда бірізділік қалыптаспай отыр.

Қазақ тіліндегі жарыспалы терминдер өзекті мәселелердің біріне айналды. Термин жасау, қалыптастыру, оларды бекіту механизмі де бірізге түспей отыр.

Сондықтан бір жағынан осы үрдісті, қазақ тілінде  терминдер жасаудың қжеттігін нақтылай түсу мақсатында, екінші жағынан тіліміздің айналымындағы бірқатар терминология салаларына қатысты еңбектерде сөз болып жүрген терминжасам көздерін жиақтап, қазақ тіліндегі терминдерді қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтай түсу мақсатында және оларды жүйелеп беру үшін терминжасам көздерін зерттеу нысаны еттік.

 

1.2  Термин жасаушы тәсілдердің жүйеленуі.

 

Қазақ тіл білімінде термин сөз туралы түсінік өзгеше сипатта қалыптасқан. Мұның өзі терминдердің қазақ тілі үшін жат болып көрінуіне, қазақ тілі терминді тек сырттан ғана қабылдай алатын тіл болып есептелуіне итермелеп отыр. Кез келген ғылым саласы үшін термин сөз тек сол сала мамандарына ғана түсінікті, тұлғасы өзге тілден жасалған сөз болуы шарт болып келді. Сондықтан қазіргі кезде де кірме термин сөз болсын, қоғамдық өзгерістерге байланысты енген жаңа сөздер болсын , барлығы бірдей термин ретінде қабылданады. Яғни термин мен жаңа сөздік арасын ажырата алмай, ғылыми тұрғыдан өзіндік талаптары мен арасындағы шекті қоя алмай жүргендігіміз- тіл біліміндегі терминологияға қатысты өз алдына тағы бір өзекті мәселе.

Бұл шарт, термин жөніндегі қате түсінік осы уақытқа дейін осындай бағытта қабылданып келді. Яғни түсініксіз, мағынасы басқа сөз- термин. Қазақ тіл білімінде өзге ТМД елдерінің тіл білімінде осындай түсінік белең алып келді. Соның салдарынан тек түсініксіз сөздер қатарын термин ретінде тілімізге қабылдау, сөйтіп өзге тілдік термин сөздің арқасында ғылымды, ғылыми түсінікті қалыптастыру бағыты қолданылып келді. Бірақ қазақ тіліндегі терминжасам жөніндегі пікір айту, оның механизмдерін анықтау қазақ тілінде термин жасауға ұмтылу- бәрі қазақ тілшілері үшін белгісіз түсінік болып келді. Терминмен сөйлеудің, сол сөздерді қолдана отырып ғылыми мақала жазудың өзі бір кездері дәстүрге айналғаны мәлім.

Екінші жағынан ғылым саласы болғандықтан термин сөздердің барлығының көпшілікке мағынасы түсінікті бола беруі, барлық терминдердің ұлт тілінің негізінде жасалуы шарт емес екендігі шындық.

Ғылымды қазақ ұлтының өкілдері жасамады, ғылымға бармады деген біржақты пікір айтудың  жөні жоқ екендігін де айту керек. Өйткені қабілеті жеткенінше қазақ ұлтының өкілдері де кезінде осындай қиындықтарға қарамастан ғылымға барып, оны дамытуға өзіндік үлестерін қосуға ұмтылғандығы да белгілі. Бұл ой дәлелдеп жатудың өзін қажет етпейді. Кеңестік дәуірдің өзінде де өзге тілдің терминдерін пайдалана отырып, ғылыми еңбектер жасайды.

Ең бастысы, ғылыми атмосфера қазақ ғылымын, қазақ тіліндегі ғылым салаларының, соған сәйкес терминдердің қазақ тілінде дамып, қалыптасуын тежеді. Мұның зардап шеккен соңғы маңызды нүктесі қазақ тілінің тілдік мүмкіндігі еді. Осынша жылдың ішінде ғылымға деген осындай көзқарастың салдарынан терминжасам жүйесі жұмыс істемеді, ғылым тілі үлкен зардап шекті.

Соның салдарынан терминжасам  жүйесі толығымен қалыптаспады. Қазақ тілінің терминология саласына қатысты мүмкіндігі толық пайдаланылмады. Бірқатар соңғы кезде жарық көріп жатқан терминология саласының бағытындағы ғылыми еңбектер мен мақалаларда бұл жөнінде айтылып, дәлелденіп, мәселе ретінде көтеріліп те жүр.

Барлығы болмаса да өз тілінде жасалған біраз терминдері бар қазақ тіліндегі терминдер жасалу жолдары мен құрылым-құрылысы жағынан әр түрлі болып келеді. Сондықтан қазақ тіліндегі терминдердң жасалу жолдарын терминжасам жүйесі аясында қарастыра отырып, іштей топтап, жүйелеп қарастыруға болады. Осы орайда оларды ең алдымен топтастырып, оның негіздерін көрсетіп, анықтап алуымыз керек сияқты. Бұл жөнінде терминжасам жүйесін, өз монографиясында қазақ тілінің терминденуші көздерін қарастырған тарауында ғалым Ш.Құрманбайұлы  былай деп көрсетті: «Ендігі жерде мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі өзінің ғылым саласындағы қызметін толық атқаруға көшуге тиіс. Ол үшін терминжасам тәсілдері іске қосылып, үздіксіз жетілдіріліп отырумен қатар, термин жасауда пайдаланылатын лексика көздері анықталып, олар термин шығармашлығында тиімді пайдаланылуы қажет» [20, 95].

Қазақ тіліндегі терминдер тізбегі құрылымдық жағынан әр түрлі жолмен жасалған. Терминдердің құрылымына мән беріп қарасақ, олар әрі лексика-семантикалық, әрі грамматикалық, сондай-ақ синтаксистік жолдармен жасалғанын аңғаруға болады.

Терминжасам жүйесінің жасалуына негіз болатын әр түрлі лексикалық қорларды жинақтай отырып, терминжасам көздерін өзара іштей жинақтап, жүйелеп көрсетуге болады.

Бұл жөнінде ғалым Ш.Құрманбайұлы : «Жалпы кез келген тілдің терминологиялық лексиканың түзілуіне негіз болатын екі көзі бар. Оның бірі- ұлттық тіл де, екіншісі- өзге халықтардың тілдері. Алғашқысы терминжасамның ішкі көзі, ал кейінгісі- сыртқы көзі деп аталады» – деп көрсетеді [20,94].

Алдымен термин жасауға негіз болатын тілдік бірліктерді  екі үлкен топқа бөліп көрсету қажет. Оның бірі қазақ тілінің өз тілдік материалдары негізінде жасалған терминдер десек, олар ішкі терминжасам көздерінің ретін құрайды. Ішкі терминжасам көздері көнерген сөздер қоры, қазіргі тіліміздің жалпыхалықтық қолданысындағы лексика немесе тіліміздің құрамына кіретін басқа да лексикалық қабаттарды, термин жасауға негіз болатын әр түрлі тәсілдерді қамтиды.

Ал екінші тобы сыртқы терминжасам  көздері сыртқы терминжасам көздерінің құрамына өзге тілдің сөздері енеді. Яғни терминдердің бірқатары термин дефинициялық мағынасын беруге  икемсіз болған жағдайда сырттан дайын терминді алуға болады. Мұндай жағдайда терминдердің соңына қажет болған жағдайда қосымшалар жалғап қабылдауға да болады. Ондай терминжасам тәсілі қазақ тілінде кеңінен қолданыс тапқан. Әсіресе —лық, ­-лік, -дық, — дік, -тық, -тік сияқты бірқатар қосымша  түрлері терминдер жасауға ыңғайлы қосымшалар ретінде қолданылады. Олар көбінесе түбірі етістік мәнді терминдер жасау барысында жиі қолданылады.

Сонымен, тілімізде бар терминжасам көздерін негізгі екі арнаның аясында қарастыруға болады. Олар: ішкі терминжасам көздері және сыртқы  терминжасам көздері.

Ішкі терминжасам көздерінің құрамына тілдің бұрынғы тарихы және қазіргі лексика қабаттарының негізінде термин қалыптастыратын көздер жатады.

Мұндай терминдердің қалыптасуы терминологиялық қор мен жалпы лексикалық қор арасындағы айналымды қалыптастырып, тілдің өз мүмкіндігін дамытуды жүзеге асырады. Лексикалық қор терминологиялық қорды толықтырып отырса, өз кезегінде терминологиялық қорда қолданушыға түсінікті терминологиялық бірлік арқылы лексикалық қорды толықтырып, байытып отырады. Екі қордың арасындағы тілдік айналым жөнінде орыс тілшілері А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильевалар жазған «жалпы терминология» атты оқулық-монографияда да, ШҚұрманбайұлының «Қазақ лексикасының  терминденуі» атты ғылыми монографиясында да жан-жақты айтылып, түсіндіріледі.

Алайда, аталған еңбектердің соңғысында ішкі терминдену және сыртқы терминдену сияқты терминдік қолданыстар мен оларға берілген түсініктемелер кездеседі. Бұл екі терминдік қолданысты біздің жұмысымызда қолданып отырған ішкі терминжасам көздері және сыртқы терминжасам көздері сияқты терминдермен шатастыруға болмайды.

Сонымен ішкі терминдену дегеніміз- бір терминологиялық өрістен екінші терминологиялық өріске өте отырып өріс ішінде бір мағыналық дефинициядан екінші мағыналық дефиницияға ауысып қолданыла отырып қалыптасатын терминдік бірлік. Яғни бұл терминжасам жүйесінен мүлдем басқа. Мысалы, бұрғылау (оқпанды бұрғылау- бурение ствола) термині мұнай өңдеу  саласында, көмір өндіру саласында да жол салу өнеркәсібінде де пайдаланылатын терминге жатады. Мұндағы ствол терминінің оқпан болып аударылуы да қалыптастыруға болатын терминдердің бірі.

Ал сыртқы терминдену кезенде терминдер мейлі шет тілінің сөзі болсын, мейлі сол тілдің төл сөзі болсын терминологиялық өріске басқа өрісінен алынып, термин ретінде қалыптасады. Яғни термин емес сөз терминологиялық өріске өтіп, термин  ретінде қалыптасады. Мысалы: қуат деген  жалпытілдік қолданыстағы сөз физика саласына өте отырып электр күшінің мөлшерін білдіретін термин ретінде қолданыс тапқан. Қуат сөзі сырттан терминологиялық өріске өтіп терминденіп отыр.

Сыртқы терминжасам көздері шет тілі сөздерінен кірігіп, термин ретінде қалыптасқан сөздер екіндігін білгілі немесе мұндай терминдер өзге тілдегі терминдерді сол қалпында алу арқылы жасалады. Дегенмен сыртқы терминжасам көздерінің өзіндік ерекшеліктері жоқ емес. Алдымен кірме терминдер расында да айтылып жүргендей, сол қалпында алынып, еш өзгеріссіз тұлғасын сақтай отырып қабылданады. Мұндай терминдер қатары терминологиялық қорымызда жеткілікті. Мысалы, синоним, сема, инфляция, радиус т.б. терминдер орыс тілі арқылы сол қалпында кірігіп, қалыптасқан терминдерге жатады [18].

Екіншіден, кейбір терминдер тұлғасын өзгертіп қолданыла алады. Бірақ біздің тіліміздің терминологиялық қорынан мұндай терминдерді кездестіре қою қиынырақ. Себебі бұл бағыт біздің терминологиялық қорымыздың тәжірибесінде жоқ. Соның салдарынан қолданысымыздағы терминдер өзгерместен алынған. Бұл қазіргі таңда тіліміздің дыбысталу нормасын бұзып, тілдегі жүйесіздікті тудырып отыр. Ал орыс тілінен мысал келтірсек радиус, косинус, абсорция т.б. сияқты терминдердің өзі латын, грек тілдерінде бұлай дыбысталмайды. Олар орыс тіліне икемделіп қабылданған терминдер.

Үшіншіден, кейбір терминдер қазақ тілінде берілу үшін өзге тілдегі негізгі тұлғасын сақтап, бірақ соңына қазақ тілінің қосымшалары жалғану арқылы қалыптасады. Мұндай терминдер қазақ тілінде көбінесе орыс тілі арқылы қалыптасқан терминдер болып келеді. Олар әрі көпшілік жағдайда етістік мәнді терминдерді құрайды. Мысалы, электронный, стерилизованный, вероятность, т.с.с терминдер қатарын электрондық, стерилденген, болжалдық сияқты т.б. толып жатқан терминдік тұлғада қазақ тілінде береді. Яғни қазақ тіліндегі –лану, -лену, -дану, -дену,- тану,                    -тену, -дық, -дік, -тық, -тік, -лық, -лік, -дан+ған, -ден+ген, –лан+ған,- лен+ген,  -тан+ған, -тен+ген тұлғасындағы қосымшалардың көмегімен өзге тілдердегі бірқатар терминдер түбір тұлғасын сақтай отырып қазақ тіліне кірігеді.

Демек, өзге тілдің сөзін сол қалпында, тұлғасын өзгерпестен ала отырып термин қалыптастыру немесе өзге тілдің өзінің түбір тұлғасын сақтай отырып, оған қазақ тіліндегі қосымша жұрнақ жалғау арқылы термин қалыптастыру- қазақ тілінің терминологиясындағы кеңінен қолданылатын әдіс.

Бұл тәсіл- қазақ терминжасам жүйесіне енген бір термин жасаушы көз.

Қазақ тілінің ішкі терминжасам көздерінің өзін тілдік бірліктеріне және жасалу жолдарына байланысты грамматикалық терминжасам көздері және лексикалық терминжасам көздері деп жүйелеп көрсетуге болады.

Мұндай жүйелеу терминжасам жүйесін бірізге түсіріп, терминжасам шығармашылығының тәсілдерін жүйелеу үшін қажет.

Біздің келесі тарауда грамматикалық терминжасамды, оның ішінде морфологиялық тәсілмен жасалған терминдерді, оларды жасаушы қосымшалар қарастырады.

 

 

2  ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ІШКІ ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ.

 

Түркі біл білімінде сөзжасам жүйесі мен оның теориялық мәселелері А.Н.Кононов, Э.В.Севортян, Р.М.Гарипов, А.А.Юлдашев, Ф.Ганиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.

Қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесі, соның ішінде морфологиялық (синетикалық) сөзжасау 20-30 жылдардан бстау алады. Сөзжасамның бұл тәсілін алғаш зертеген ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева, Ғ.Қалиев, Е.Жанпейісов, А.Қалыбаева, және т.б. Әсіресе соңғы жылдары сөзжасам мәселесіне арналған Н.Оралбаеваның оқулығы мен А.Салқынбайдың еңбегін арнайы атауға болады.

Морфологиялық тәсіл қазақ терминологиясы шеңберінде де қарастырылып келеді. Бұл ретте профессорлар Ө.Айтбаев пен Б.Қалиев зерттеулерін, сондай-ақ Ш.Құрманбайұлы мен Ш.Біләловтың, А.Алдашеваның монографиялық ізденістері тілге тиек болады.

Сөзжасамға қарағанда терминологиялық сөзжасамның өзіндік өлшемі мен жолдары ерекшеленетін туыстары бар. Жай сөзжасамда сөзжасаудың бір тәсілін пайдаланумен шектелетін болса, термин үшін терминдік атаудың сөздік мәнін (словесное раскрытие) ашу, ұғымға анықтама беру қажет. Жалпы әдеби тілмен салыстырғанда, терминологиядағы сөзжасайтын жұрнақтардың қызмет аясы кең, дәлірек айтсақ ұғымның белгілерін көрсетуі тиіс. Сөзжасамның морфологиялық тәсілі дегеніміз – түбір сөзге әр түрлі жұрнақтар жалғау арқылы туынды сөз жасау. Бұл тәсіл терминдер жасауда елеулі орын алады.

Морфологиялық жолмен жасалған терминдер қазіргі қазақ тіліндегі терминдер жүйесінде ерекше. Бұл қосымша арқылы сөзжасамның термин шығармашылығында да негізгі көз екендігімен түсіндіріледі, сол себепті қазақ тіліндегі терминдердің жасалу жолдарының ішіндегі өнімді тәсілдердің бірі болып саналады.

Тілімізде байырғы сөздеріміздің есебінен термин қорымызды толықтыру кезінде немесе кез келген арнаулы саланың жаңа терминдерін жасау барысында белгілі бір үлгіні сақтаудың терминология үшін маңызы зор. Бұл ең алдымен терминологиядағы жүйелілікті бұзбау үшін қажет. Ал терминологиядағы жүйелілікті кейбір терминолог-ғалымдар терминологияның басты принципі деп санайды.

Жүйеленген салалық терминологияны қалыптастыруда сол саланың терминдерін белгілі бір сөз тудырушы морфемаларды немесе терминдік элементтерді пайдалана отырып жасау тәжірибесі бар. Бізде де кейбір арнаулы сала терминдерін жасауда соңғы жылдары біршама өнімді жұмсалып жүрген жұрнақтардың бар екенін аңғаруға болады.

 

 

 

 

 

2.1 Қосымша туралы түсінік және оның грамматикалық сипаты.

 

Грамматикалық категория құраушы сөз таптарының ішінде түрленуге ең бейімі- етістік пен зат есім. Грамматикалық категориялар негізінен осы сөз таптары арқылы жасалады. Грамматикалық категория құрауда қосымшалардың орны айрықша.

«Қосымша» терминін қазақ даласына, қазақ тіл біліміне ендіріп, оның негізін салған белгілі ғалым А.Байтұрсынұлы болды. Ғалым өзінің әйгілі «Тіл құралы» еңбегінде қосымшаға жүйелі түрде анықтама беріп, жалғанған сөзінің тұлғасын өзгертіп, мағынасын өзгертпейтіндерді «жалғау» деп, жалғанған сөзінің тұлғасын ғана өзгертіп, мағынасын да өзгертетіндерді «жұрнақ» терминімен атайды [21].

Қазақ тілі білімінің ғылыми негізін салушы ғалым Қ.Жұбановтың «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» еңбегінде де қосымшалар мәселесі әрі қарай тиянақтала түседі. Ғалым бұрынғы қолданылып жүрген «жұрнақ» терминінің орнына «үстеу» деп атауды жөн санаған.

Кейін Қ.Жұбановтың «үстеу» термині қосымшалар жігіне енбей, оның орына А.Байтұрсынұлының ізімен «жұрнақ» термині қолданысқа енді.

Түркологияда қосымшалар «аффикс» терминімен аталып, сөз тудырушы аффикстер және сөз түрлендіруші аффикстер болып екі топқа бөлінеді. Атап айтсақ, Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, Л.Н.Харитонов,  Н.П.Кононов т.б. ғалымдар 1940 жылдары құмық, ноғай, ойрат, шор, хакас, өзбек тілдеріне арналған бастапқы грамматикаларын жазды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде «аффикс» термині нақты қолданыс табады.

Қазақ ғалымдарынан осы үлгіде қосымшаларды топтастыру, яғни сөз тудыруды және форма тудырушы қосымшаларға жіктеу Н.Машановтың еңбектерінен басталады деуімізге болады. Ғалым: «Сөйлемде грамматикалық формалармен түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер тек ғана екі түрде: не түбір сөз түрінде, не грамматикалық формада қолданылады. Былайша айтқанда қазақ тіліндегі қосымшалар жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз, не білгілі бір сөз табына тән грамматикалық форма болып қалыптасады» [22, 48].

М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың құрастырған »Қазіргі қазақ әдеби тілі» оқулығында да қосымшалар осы ретпен сөз тудырушы және форма тудырушы болып  жіктеледі [23].

С.Исаевтың классификациясында қосымшалар сөз тудырушы және форма тудырушы болып  екіге бөлінеді. Ғалым бұрынғы грамматикаларда беріліп  жүрген сөз тудырушы жұрнақтарды »Сөзталас қосымшалары» деп атау ғылыми мәнділігін ашады. Ол: »Қазақ тіл білімінде  қосымшаларды белгілі түрлерге жіктеуге негіз болатын қасиеттері, қосымшалардың мәні, мағыналық сыр-сипаты, қолданыстық қызметі,  жіктелу жүйесі толық айқындалды деуге болмайды»,-деп атап көрсетті. Сондай-ақ қосымшаларды жіктеуге оның беретін мағынасы ең басты қасиеті екенін, ал атқаратын қызметі сол мән-мағынасы арқылы жүзеге асатын екінші қасиеті деп, қосымшаларды жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгерту-өзгертпеуіне орай 1. Сөзжасам қосымшалары.  2. Форма тудырушы қосымшалар деп екіге бөлінеді. Әрі қарай форма тудырушы қосымшалар іштей жұрнақ және жалғау деп ажыратылып, жұрнақтардың өзі тағы да   сөздің мағынасын өзгерту қабілеті мен түбірдің грамматикалық сипаты сақтауы жағынан микротиптерге жіктеледі. Олар: 1.Модификациялық немесе лексика-граматикалық жұрнақтар;

2.Таза грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар.

Ғылым түркологияда талас тудырып жүрген біршама қосымшаларды атап айтсақ, етіс, күшейтпелі етістік, зат есімнің рең мәнін тудырушы жұрнақтарды форма тудырушы қосымшалар қатарында көрсетіп, олардың сөзжасам қосымшалары бола алмайтындығына нақты фақтілер келтіріп отырады. Бұл қосымшаларды модификациялық жұрнақтар деп атайды [24,226].

С.Исаевтың форма тудырушы жұрнақтарды жіктеу үлгісі С.Уманованың модаль формаларды жіктеуімен сәйкес келетіні бар. С.Умановадағы лексика- грамматикалық жұрнақтар С.Исаевта да солай аталады.

Жоғарыда сөз болған қосымшалардың жіктелу үлгілері мен басқа түркологияда сөз тудырушы  мен форма тудырушы аффикстердің екеуінің де қызметіне  жуықтап, аралық қалып танытып ерекшеленуі  негізінде қосымшалар жігіне өзгерістер еніп отырды. Мұндай қосымшалардың қатарында  -ғы/—гі,   -шы/—ші,   -дай/—дей,   -лы/—лі,   -сыз/—сіз,   -лық/—лік,   -ша/—ше  тағы басқа тұлғаларды атап айтуға болады. Қазақ тілі  грамматикаларында бұлар негізінен сөз тудырушы өнімді жұрнақтар деп анықталады.

Осы қосымшалардың аралық қалпын алғаш сөз еткен татар ғалымы В.М.Насилов  болды. Ол сөз тудырушы аффикстер мен сөз түрлендіруші аффикстердің екеуінің де қызметін атқара беретін бір топ қосымшалар тобын өз алдына бөліп алып, аралық категория етіп  »аффиксы включения»  терминімен атап, қосымшалар жігіне енгізді.

Қазақ тіліндегі зат есімнің рең мәнді жұрнақтарын Ф.А.Ганиев  сөз тудырушылар мен форма тудырушылардан бөлек өз алдына топ етіп береді. Автор стилистикалық қосымшаларға мынадай анықтама берген: »Суффиксы не образуют ни новое слово, ни грамматическую форму слова, а изменяют лишь его стилистическими [25,48].

Ғалым қосымшаларды жіктеуде өз алдына  тармақ етіп қоспағанымен  даулы мәселелер  қатарынан  саналатын -лық/-лік,   -шы/-ші,   -лы/-лі,   -сыз/-сіз  қосымшаларын сөз тудырушы суффикстердің де, грамматикалық суффикстердің де қасиеттеріне жуықтайтын  »жартылай функционалды» суффикстер деп атайды. В.М.Насиловтан  өзгешелігі  Ф.А. Ганиев бұл қосымшаларды бөлек категория етіп алмайды, яғни қосымшалар жігіне қоспайды. Олардың сипаты жайлы былай деп жазады: »В научно-описательных грамматиках каждый полуфункциональный суффикс рассматривается в полном  объеме. Между тем  оны должны быть охарактеризованы с двух точек  зрения словообразования. Должны быть выяснены и указаны критери различения лексических и грамматических значений этих суффиксов»  [25,53].

Ендігі кезекте  өзіміз қарастырып отырған термин жасаушы қосымшаларға тоқталып өтсек. Ондай  қосымшалардың бірі  -лық/-лік.

Түркологиялық бірізге түспеген  пікір  алалығын тудырып жүрген қосымшалардың қатарына -лық/-лік қосымшасы да бар бұл екі  сөз табының, яғни зат есім тудырушы, әрі сын есім тудырушы  қосымша болып анықталып қоймай, оның кейбір функциялық қолданысы да  белгілі бола бастады. Сөйлемге дайр тілдік единиця ретінде емес, сөйлеу процесінде қолданылатын жағдайлары ескеріліп, бұл  қосымшаны ғалымдар бірде жартылай функцияналды, кірістіруші (аффиксы включения) синкретті, және екі функциялы тағы басқа терминдерімен атаса, ал кейбір грамматикаларда, әсіресе қазақ тілі оқулықтарында бұл тұлғаның сөз тудырмайтын туыстары жайлы айтылмайды.

М.Казем-Бектің еңбегінде алтай тілі грамматикасында бұл тұлға есімдерден есім тудырушы формант болып көрсетіледі. М.Казем-Бектің грамматикасында —лық/-лік «частица» терминімен аталса, алтай тілі грамматикасында «приставка» терминімен аталады.

Н.К.Дмитриев -лық/-лік  қосымшасының беретін мағыналарын төрт түрге бөліп көрсетеді. 1.Орындық (ташлық, агачлық). 2.Дерексіздік (батырлық). 3.Құралдық (башлық, намазлық). 4.Өлшемдік (айлық, күнлүк).

А.Байтұрсынұлы бұл тұлғаны зат есімнің жұрнағы деп көрсетіп, оның мағыналарын үш түрде көрсетеді. «Әуелі, сол зат үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін, мәселен, «арқа» деген сөзге «лық» жұрнағын қосып «арқалық» дейміз; арқа үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін  екінші басқа нәрселерге сол затты өлшеу болатындығын көрсету үшін мәселен, «ай» деген сөзге «лық» жұрнағын жалғап, «айлық» дейміз, айдың өлшеу болатындығын көрсету үшін, үшінші, сол заттың қалпын көрсету үшін, мәселен, «аға» деген сөзге «лық» жұрнағын жалғап «ағалық» дейміз, аға қалпын көрсету үшін тағы басқа» [21, 212].

«Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде» -лық/-лік қосымшасының жалғану мүмкіндіктері мен одан туындаған жасалымдарға (зат есімдерге) молынан сипаттама береді. Қысқаша баяндағанда, -лық/-лік қосымшасы түбір сөздерге жалғанып (қолтық, төстік, астық), кірме сөздерге (кандидаттық, мұсылмандық, болыстық), туынды есімдерге (қайыршылық, әншілік,) сын есімдерге (қызбалық, ұқыптылық), сан есімдерге (бірлік, ондық), есімшеге (еріккендік, алжығандық), қимыл есімдерге (оқулық, сұраулық), үстеуге (дәлдік, күнделік), мораль сөздерге (қажеттілік, мүмкіндік) жалғанып, қосымша болып анықталады [26, 113-157].

А.М.Щербак -лық/-лік қосымшасының абстракт зат есім тудырушы функциясын мойындайды. Бірақ қатыстық сын есім тудырушы функциясын, яғни уақытқа, орынға қатысты өлшемдік мағына беруін (айлық, күндік, ауылдық т.б.) шартты түрде сөз тудырушы болып тұр деп күмәнді пкір айтады [27, 104, 110].

Н.Баскаков -лық/-лік қосымшасын қарақалпақ тілінде зат есімнің атрибут анықтауыш формасы деп көрсетсе, кейінгі 1979 жылы жазған түркі тілдерінің тарихи типологиялық морфологиясында зат есімнің субстантив формасын тудырушы морфема деп анықтайды. Демек, ғалым -лық/-лік қосымшасын сөйлемдегі қызметі негізінде бірде субстантив форма, бірде атрибут анықтауыш форма тудырушы морфема деп қараған.

Қазақ тіл білімінде Ы.Мамановтың анықтаулары да Н.А.Баскаковтың тұжырымдамаларымен үндесіп жатады. Ғалым: «Түркі тілдерінде қазақ тілінде, -лық/-лік қосымшасы жалғанған зат есімдердің барлығы түгелдей тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз бола бермейді. Олардың көпшілігі тек сөйлеу кезінде уақытша қолданылатын сөздік формаға жатады. Мысалы, қазақ тілнде үйлік, дәптерлік деген қалыпты даяр сөз жоқ, бірақ сөйлеу кезінде бір үйлік кірпіш, екі терезелік әйнек деп қолданылады. Демек, —лық/-лік қосымшасы жалғанған зат есімдердің бір тобы туынды түбір болып қалыптасқан лексикалық бүтінге жатса, екінші тобы сөйлем ішінде сөз тіркестерінде уақытша қолданылатын сөздік формалар. Бұлар  тілдің  сөздік құрамына енбейді. —лық/-лік қосымшасы зат есім, сын есім, сан есім, өткен шақ есімше формасына түгелдей талғаусыз жалғанады. Бір сөз табын немесе бірнеше сөз табын толық қамту форма тудырушы морфемаға тән қасиет. Олай болса, -лық/лік қочымшасының о бастағы негізгі қызметі форма тудырушы екендігі , келе-келе бұл формадағы кейбір сөздердің белгілі бір ұғымда ұдайы қолданылуы нәтижесінде, мағыналары нақтыланып, туынды түбір сөзге айналуы заңды құбылыс»,- деп ғалым -лық/-лік қосымшасының негізгі қызметі форма тудырушылық деп таныған [22, 26-30].

Шығу тарихына келсек, Н.А.Баскаков бұл тұлғаны «обильный», «полный» мәніндегі «лық» сөзімен байланыстырады. Н.К.Дмитриев те осы пікірді қолдайды.

 Б.А.Серебренников -лар/-лер көптік форма мен «аяқ, құлақ» сөздеріндегі «қ» екілік форманың екеуімен де байланыстыра отырып, -лық/-лік қосымшасының құрамында көптік мағына білдіретін екі элемент (л және қ) бар деп көрсетеді.

Сонымен -лық/-лік қосымшасының алғашқы мағынасын көптік жинақтық мағына деп танушылар басымдық танытады. Сондай-ақ тәуелдік өлшемдік мағыналарын көрсетуші ғалымдар да бар. Негізгі пікірлерді өзара жуықтық ретімен топтасақ, мынадай анықтамалар шығады.

1. -лық/-лік қосымшасын сөз туындаушы аффикс деп анықтау;

а)зат есім және сын есім тудырушы жұрнақ деп тану: М.Казем-Бек, алтай тілі грамматикасын жазушылар Г.В.Архангельский, Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, Э.В.Севартян, Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева тағы басқа.

ә) зат есім және сын есім тудырушы жұрнақ деп анықтау: М.Терентьев, Г.Алпаров, А.М.Щербак, К.М.Мусаев тағы басқа.

б) сын есім тудырушы жұрнақ деп анықтау: Н.Ф.Катанов, А.А.Пальмбах, Ф.Г.Исхаков тағы басқа.

2. -лық/-лік қосымшасын форма тудырушы тұлға деп анықтау: Н.А.Баскаков, Ы.Маманов.
3. -лық/-лік қосымшасын екі функциялы деп анықтау: Ф.Ганиев, М.А.Хабичев, В.М.Насилов тағы басқа.

 

-лық/-лік қосымшасы барлық зат есім сөздерге жалғану мүмкіндігі бар жұрнақ. Бірақ бұл тұлға жалғанып жасалған сөздердің барлығы бірдей сөздік құрамға енетін дербес лексикалық единица бола алмайды. -лық/-лік тұлғасы жалғанып жасалған нақты зат атаулары тілімізде көп емес. Мысалы: инелік, орындық тағы басқа.

-лық/лік қосымшасы қазақ тілі грамматикасында сын есім тудырушы қосымша болып анықталады. Мысалы, А.Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында «тәуліктік, көйлектік» сөздері -лық/-лік жұрнағының жалғануынан жасалған туынды сын есімдер делінеді.

Көптеген зерттеушілер -лық-лік қосымшасының есімше формасына жалғанғандағы формаларды қимыл есімі деп атайды. Олар: Н.А.Баскаков, Д.С.Насыров, Қ.Шаяхметов тағы басқа.

-лық/-лік қосымшасын грамматикалық форма тудырушы тұлға деп тануымыздың басты негізі критерийлері мыналар: 1. -лық/-лік қосымшасы жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертпейді. 2. Талғаусыз жалғанып, грамматикалық абстракция жасайды.

Қорытып айтқанда -лық/-лік қосымшасы зат есім, сын есім, есімше, формаларына түгелдей жалғанып, жұмсала алады. Бір  сөз табын немесе бірнеше сөз табын толық қамту грамматикалық форма тудырушы қосымшларға тән қасиет. Олай болса -лық/-лік қосымшасының о бастағы негізгі қызметі форма тудырушы екендігі, келе-келе бұл формадағы кейбір сөздердің белгілі бір ұғымда ұдайы қолданылуы нәтижесінде мағыналары нақтыланып, туынды түбір сөзге айналуы заңды құбылыс деген Ы.Мамановтың тұжырымдарын ұстанамыз.

Келесі —шы/-ші қосымшасы. Ең өнімді зат есім тудырушы қосымша –  —шы/-ші жұрнағының да әрқашан сөз тудыра бермейтіні жайлы көзқарас бар. -шы/-ші қосымшасы жалғанып жасалған жаңа лексикалар  негіз формалар болып танылады да, бұл жұрнақ негіз форма тудырушы қосымша болып саналады. Ал жаңа  лексема тудырмаған жағдайда бұл қосымша жалғанып жасалған сөз грамматикалық форма болып танылады да, -шы/-шi грамматикалық форма тудырушы қосымша болып қаралады.

-шы/-шi қосымшасы М.Казем-Бектiң түрiк-татар тiлiнiң грамматикасында (частица), алтай тiлi грамматикасында (приставка), Г.В.Архангельский қарастырған қазақ тiлiнiң грамматикасында (приставка) сөз тудырушы формант болып  көрсетiледi.

А.Байтұрсынұлы оны «жұрнақ» терминiмен атайды. Ғалым: «шы» жұрнағы зат есiмге жалғанады: сол затқа қатысы бар адамдарды атау үшiн, мәселен, «үй» деген сөзге «шi» жұрнағын жалғап, «үйшi» деймiз: үй iстейтiн адамды атау үшiн…» деп анықтама берген [21/212].

Ғалымдардың басым көпшiлiгi -шы/-шi қосымшасын зат есiм тудырушы өнiмдi аффикс деп анықтайды.

-шы/-шi қосымшасы кейбiр ғалымдар сын есiм тудырушы тұлға деп қарауы да кездеседi. Айталық, татар ғалымы Г.Аппаров оны сын есiм тудырушы кәсiп— профессия, сый— қатынас көрсеткiшi деп атайды.

Б.А.Серебренников пен Н.З.Гаджиевалар -шы/-шi қосымшасының шығу тарихына байланысты оның сын есiм тудырушы функциясын алғашқы деп көрсетедi. Олар: «Вероятнее всего -чы/-чи был аффиксом прилагательных, обозначающих привычку, склонность к чему- либо.

…Затем из сферы прилагательных, этот аффикс был перенесен в сферу существительных с соответствующим изменением его симпатии» [28,2201] деп жазады. Дегенмен, -шы/-шi қосымшасы негiзiнен  зат есiм тудырушы формат болып қалуы тұрақты анықталған деуге болады. Өйткенi оны сын есiм деп танушылардың ізi, бiртiндеп, зат есiмге ауыса бастады деп есептеген.

-шы/-шi қосымшасын форма тудырушы формат деп қараушылар да бар. Мысалы, А.М.Изербак -шы/-шi  қимыл иесiн атаушы форма дейдi. Н.А.Баскаков қарақалпақ тiлiнде -шы/-шi қосымшасын зат есiмдердiң атрибут анықтауыш формасын тудыратын аффиксі деп көрсетсе, «Историко-типологические морфологии тюркских языков» деген еңбегiнде оны есiмдердiң субстантив формасын жасаушы аффикс деп анықтайды.

-шы/-шi қосымшасының форма тудырушы жағдайларын көрсетiп, дұрыс тани бiлген ғалымдар баршылық. Олардың  қатарында Ф.А.Ганиевтің, қазақ ғалымдары Ы.Мамановтың, І.Шаяхметовтің есiмдерiн ерекше атауға болады. Бiрақ бұл аталған зерттеушiлер -шы/-шi қосымшасының зат есiм тудырушы функциясын да мойындаған.

Ф.А.Ганиевтің -шы/-шi қосымшасын анықтауы екi функциялыққа саяды. Ғалым: «1.Колхозчы, докладчы, 2.Баручы, ясаучы. С помощью этого аффикса от любого имени действия можно образовать причастия настоящего времени, что указывает на его универсальность. Он присоединяется к любому глаголу. Этот признак также дает нам право утверждать, что  суффиксы в форме причастия настоящего времени выражает грамматическое значение»,- деп, түбiр сөздерге жалғануда зат есiм тудырушы, ал «у» тұлғалы қимыл есiмiне, яғни етiстiк формаларына жалғанғанда форма тудырушы болады деп анықтап, бұл қосымшаны да, «жартылай функцияналды аффикс» терминiмен атайды [25].

Н.Маманов -шы/-шi қосымшасының түбiр сөздерге жалғануындағы қызметiн сөз жасаушы функция орындайды деп анықтайды да, грамматикалық формаларға жалғанғандағы қызметiн форма жасаушылық деп көрсетедi. Грамматикалық формаларға жалғануында, бiрiншiден қимыл есiмiне екiншiден, -мақ/-мек есiмiне формасына  жалғанып, үшiншiден, бұйрық рай және шартты рай формаларына түгелдей жалғанып форма жасаушы қызмет атқарады деп анықтайды. Автор -ушы/-ушi формасының бiр сөздерге ұдайы жалғанып, сөздiк қалыпқа жеткен бiрiншi сөздi мысалға бередi. Олар: оқушы, жазушы, тергеушi, мұнайшы тағы басқа [22,28].

І.Шаяхметовтің -шы/-шi қосымшасының қызметiн анықтауы Ы.Мамановтың пiкiрлерiмен үндес. Ол -шы/-шi тұлғасының зат есiм түбiрлерiне қосылуында орындайтын қызметiн сөз жасаушылық анықтап, мақсатты келер шақ формасына жалғанғандағы қызметiн форма жасаушылық деп көрсетедi. Автор -ушы/-ушi формасы арқылы жасалған сөздердi Ы.Мамановтың iзiмен сөз жасаудың лексика–семантикалық жолымен жасалған туылымдар деп қарайды.  -ушы/-ушi тұлғасын автор осы шақ есiмше деп анықтайды.

Осы жерде айтып кету керек, -ушы/-ушi формасын есiмше деп тануға айтылған сын пiкiрлер де бар. Айталық, Е.Исаев бұл жөнiнде былай деп жазды: «Айтып кету керек, —ушы/-ушi тұлғалы сөздердi есiмше деп тану әлi де талассыз емес. Өйткенi, бiрiншiден, қосымшаның ізi күрделi, -у тұйық етiстiк пен мамандық кәсiп, бейiмдiлiктi бiлдiретiн -шы/-шi қосымшаларынан туады, екiншiден, сонымен байланысты жiктелгенде де басқа есiмше тұлғаларындай емес, заттанған есiм сөздерше  жiктеледi: «мен алушымын» деген «мен алушы адаммын» тағы басқа мәнде жұмсалады. Ал таза етiстiк мәнiнде -ушы/-ушi тұлғалы сөз «едi» көмекшi етiстiкпен тiркесiп келгенде қолданылады да, «едi» жiктеледi. Бұл жерде -шы/-шi сөзжасам емес, функциялық мәндегi қосымша» [24,163].

-шы/-шi қосымшасының шығу төркiнi жайлы қалыптасқан екi түрлi көзқарас бар. Бiрi – кiсi қимылын бiлдiретiн мағына негiзiнде қаралады, екiншiсi – сындық сипатқа негiзделедi.

Бiрiншi көзқарасты қолдаушылар: Г.И.Рамстед -шы/-шi қосымшаның әуелгi сөздiк төркiнi деп қытай тiлiндегi  «адам, кiсi» ұғымын бiлдiретiн «чин» түбiрiн көрсетедi. Түкологияда Г.Н.Рамстедтiң пiкiрi қолдау тапқан. Сол себептi де бұл тұлға зат есiм тудырушы қосымша болып танылады.

Екiншi көзқарасты қолдаушылар: Б.А.Серебренников пен Н.З.Гаджиева —шы/-шi аффиксiнiң бастапқы мағынасы бейiмдiлiктi бiлдiру, яғни бұрын сын есiмдiк тұлға болып, кейiн заттық қимылды бiлдiретiн болған деп көрсетедi. Г.Ю.Санжеев пен Н.А.Баскаков -шы/-шi қосымшасының бастапқы төркiнi —чыл/-чил, -чан/-чен,/-чын сын есiм тудырушы аффикстермен байланыстырады.

І.Шаяхметов -шы/-шi қосымшасы қабiлеттiлiк, бейiмдiлiк мәнiн берiп, — шыл/-шiл аффиксiмен мәндес болып, сын есiмге тартатын тәрiздi көрiнедi дегендi айтады.

-шы/-шi қосымшасы етiстiктiң қимыл есiмi  формасына түгелдей талданып, грамматикалық абстракция жасайды. Ал жаппай жалғану форма тудырушы қосымшаларға тән қасиет. Екіншiден, -шы/-шi қосымшасы өзi жалғанған етiстiкке мағына үстейдi. Мысалы, келушi, сөйлеушi тағы басқа сөздерiнде -шы/-шi қосымшасы ұйтқы сөздерге кiсiлiк маңына үстеп тұр. —ушы/-ушi формасы форма тудыратындығын бұл тұлға жалғанып жасалған сөздер сөздiк құралға енбейдi. Бiрақ тiлдерiмiзде осындай құрылымнан сөздiк дәрежеге жеткен сөздер де бар. Оларды Ы.Маманов көрсеткендей, қимыл иесi формасынан семанитикалық тәсiлмен зат есiмге ауысқан сөздер деп қарау қажет. Мысалы: оқушы, барлаушы, сатушы тағы басқа.

Сонымен, -шы/-шi қосымшасы қимыл есiмi формасына жалғанып, етiстiк грамматикалық формасын тудырады. Оны етiстiк қимыл иесiн атаушы, субстантив форма деп атауға болар едi. А.М.Щербактың «форма действующего лица /чi/ образуется от существительных и отрицательных имен» деуi  өте орынды айтылған.

С.Исаев -ушы/-ушi формасын есiмше деп танудың дұрыс еместiгiн көрсеткенін жоғарыда сөз еттiк. Ғалымның пiкiрiнше -ушы/-ушi тұлғалы етiстiк жеке тұрғанда етiстiк мәнiнде жұмсалмайды. Бұл жерде ол заттанған есiм сөздерше жiктеледi. Демек, автор жеке тұрғандағы  -ушы/-ушi формалы етiстiктi субъектив форма деп таныған. Ал таза етiстiк мәнiнде «едi», «болма» көмекшi етiстiктермен тiркесiп келгенде ғана қолданылады деп тұжырымдайды.

Сонымен, жоғарыда сөз болған -шы/-шi қосымшасының етiстiктiң грамматикалық формаларына жалғануындағы қызметтерi форма тудырушылық болып толық танылған. Ендi -шы/-шi  қосымшасының зат есiм түбiрлерiне тiкелей жалғануын орындайтын қызметiне назар аударалық. Мұндай сөздер: қойшы, тiгiншi, тiлшi т.б.. Бұл сөздер о баста қойды бағушы, тiгiн тiгушi түрiнде айтылып, кейiн келе осы тiркестердегi қимыл мәндi сөз түсiп қалады да -шы/-шi қосымшасы сөздiң түбiрiне жалғанып жұмсалады. Олай болса, -шы/-шi қосымшасының өзiнiң бастапқы тұлғасы  -ушы/-ушi формасы деуге болады. Демек, -шы/-шi қосымшасы қимыл иесі формасынан біртіндеп сөз тудырушы тұлғаға айнала бастаған.

-шы/-ші қосымшасының алғашқы негізгі қызметі форма тудырушылық деп тұжырымдауға мынандай дәлелдеріміз бар.

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «сылаушы» сөзіне берілген түсніктеме- зат. Үй сылайтын жұмыскер. Осы «сылаушы» сөзі мен осы мағыналас «сылақшы» сөзі бары белгілі. Екеуінің қандай айырмашылығы бар? «Сылаушы» сөзі басқа да қимыл есімдеріне жалғанған «тоқыма тоқушы», «киім тігуші» деген сияқты сөздермен мағыналас. Кәсіпкер адам мәніндегісі біздіңше, «сылақшы» сөзі. Өйткені «сылақшы» абстракциялық сипат ала алмаған. Оның орнында «сылақ» (раствор) сөзіне -шы-/ші араға «у» тұлғасын салмай жалғанады.

Осы тәрізді «малшы», «егінші», «тігінші» тағы басқа сөздердің барлығында қимылға қатысты бағушы, егуші, тігуші, тоқушы мәндері бар. Сонда -шы/-ші қосымшасы абстракцияланып, жалпыланар кезде қимыл мәнінен гөрі заттық мәндегі сөзге тікелей жалғануды қажет етеді.

Ең адымен -шы/-ші қосымшасы қимыл иесіндік форма тудыруды да, оның сөзге (бүтін) айналуы екінші қатардағы процесс болады.

-шы/-ші қосымшасының сөзге жалғану мүмкіндігі күшті. Тіл білім қағидасы бойынша сөз тудырушы қосымшалар ұйтқы сөзге талғап жалғануы керек. Екіншіден, -шы/-ші қосымшасы өзі жалғанған сөздердің барлығына бейімділік мәнінен туындаған қимыл иесіндік мағына үстейді. Біз жоғарыдағы талдауларымызды қорытындылай келе, -шы/-ші қосымшасын «қимыл иесіндік форма» деп атаймыз.

 

 

2.2  Қазақ тіліндегі терминжасаушы жұрнақтар

 

Тілдік жүйедегі сияқты терминологиялық жүйеде де олардың жасалып, қалыптасуына әсер ететін бірден-бір құрал жұрнақтар болып есептеледі. Терминжасам жүйесіндегі осындай жұрнақтардың да термин жасауға жиі қатысатындарын бөліп көрсетуге болады. Мұндай терминжасам көздерінің қатары терминжасаушы өнімді жұрнақтар ретінде бағаланып жүр.

Негізінде оларды мағыналық құрылымына қарай заттық мәнді және етістік мәнді деп бөлуге болады. Кез-келген терминнің түпкі мағынасын зат есім немесе етістік құрайды. Терминологияда терминдердің барлығы да қай сөз табынан жасалғандығына қарамастан, заттық, заттық атау мәнінде тұратындығы белгілі пікір, терминдерге қойылатын басты белгілердің бірі. Дегенмен, олардың қолданыста бәрібір зат есім түбірден жасалған терминнің етістік мәнде жұмсалатын ерекшелігі де бар. Сол ерекшелікке қарай терминдер жасайтын жұрнақтарды заттық мәнді термин жасайтын жұрнақтар және етістік мәнді термин жасайтын жұрнақтар деп бөлу негізсіз емес. Осыған байланысты ғалым Т.С.Сайрамбаевтың мақаласындағы мына пікірге сүйенуге болады: «Біздіңше, терминдердің сөйлемде қолдану ерекшеліктері бар. Оның өзі біз екі түрлі жағдайда қарастырамыз: біріншіден, терминдердің ішкі құрылымдық ерекшеліктері тұрғысынан, екіншіден, терминдердің сөйлем ішіндегі ерекшеліктері жағынан» [29, 47].

Бұл тұрғыдан, сын есім, сан есім және т.б. сөз таптарының да термин қалыптастырудағы қызметі жоқ деп айта алмаймыз. Ол сөз таптарының да белгілі дәрежеде терминдерді жасап, қалыптастыруда өзіндік орны бар.

Жалпы терминологияда терминдерді жүйелеудің принциптерінің өзі әр түрлі. Былайша айтқанда, кез келген терминологиялық саланың терминдерін әр қырынан ала отырып, әр түрлі бағыттарда жіктеп көрсетуге болады. Мысалы, орыс тілшісі Н.А.Слюсарева өзінің «О типах терминов» атты (1983) мақаласында терминдердің әр түрлі аспектіден алғандығы әр түрлі жіктеу үлгілерін көрсетеді.

Дегенмен, басқа сөз таптарымен салыстырмалы түрде қарағанда терминжасам жүйесінде айқын басымдық танытатын зат есім мен етістік сөз табын аңғаруға болады. Бұл зат есім мен етістіктің термин жасаудағы мүмкіндігінің молдығын, икемділігін дәлелдейді. Бұл жоғарыда айтып кеткендей қазақ тілінің терминжасам жүйесіне тән.           

Қазақ тілінде термин жасап қалыптастырудағы өзіндік әдіс-тәсілдер бар екендігі. Олар айқындалып, нақтылауды қажет ететіндігі белгілі. Солардың бірі- жұрнақтар арқылы жасалған терминдер , яғни термин жасаушы жұрнақ қосымшалар болып табылады.

Бірақ термин жасаушы жұрнақтардың қатары әр сала терминдерін зертеу барысында сол салалардың терминдері арқылы қарастырылып та жүр. Термин тудырушы жұрнақтар атап айтқанда, кезінде А.Байтұрсынұлының, Қ.Жұбановтың, С.Аманжоловтың, А.Әбдірахмановтың, Т.Аппакованың, Ө.Айтбаевтың еңбектері мен мақалаларында негізге алынып қарастырылған болатын. Ал, Т.Аппакованың мақаласында негізінен тек сын есім, зат есім мағынасындағы терминдерді жасаушы жұрнақтарға тоқталған [30].

Тілде сөз жасауға қатысатын жұрнақтар термин жасауға да қабілетті болады. Ол тек терминнің мағыналық бөлігін беруге сәйкес келе алса болғаны. Бұдан келіп шығатыны тілдің сөзжасам жүйесі терминжасам жүйесіне тікелей әсер етеді. Тілдік бірлік жасаушы екі жүйе бір-бірімен өзара тығыз қарым-қатынаста болады. Сондықтан тілдік жүйедегі жұрнақтардың барлығы да сәтті қолданыла алса, терминжасам жүйесінің негізін құрай алады.

Екінші жағынан бұл терминология мен тілдің арасындағы айналымды нақтылай түседі. Яғни тілдік бірлік жасау жүйесі ғана бір-бірімен тығыз байланысты емес, олар бір-бірін толықтыру жағынан да бір-біріне қызмет етеді.

Дегенмен, жұрнақтардың терминологиялық жүйедегі қолданысы мен тілдік терминжасам жүйесіндегі қолданысы тілдік өрістегі, сөзжасам жүйесіндегі қолданысының тілдік бірлік жасау қызметінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Екі жүйеде кейде жұрнақтар екі түрлі мақсатта, екі түрлі мағына беру үшін қолданыла алады.

Мысалы —лық, -лік, -дық, -дік, -тық,- тік жұрнақтарының жалпы тілдегі қолданысы көп жағдайда сындық мағынаны беруге дайын тұрады. Яғни белсенділік,кепілдік,достастық,сыйымдылық деген  сияқты тағы басқа толып жатқан сөздердің құрамында қатыстық сын есім жасауға қатысатын өнімді жұрнақтардың бірі болып есептеледі.

Ал нақ осы тұлғадағы жұрнақтар терминжасам жүйесінде варианттылық, куәлік, атомдық сияқты т.б. болып жатқан бірқатар терминдердің құрамында заттық мағынаны білдірушілік қасиеті басымдау болып жатады.

Ал көбіне тілдік ұқсас мағынада қолданылатыны да бар. Мұндай жағдайда тілдік айналымдағы термин де сындық мағынада жұмсала береді. Мысалы, терминологиялық жүйеміздегі отандық, өндірістік, банктік, оттегілік сияқты терминдердің құрамындағы мағына, терминдік дефиниция көбне сындық мағынада қолданылып тұр. Бұл әрі олардың қолданысындағы тілдік табиғатқа да байланысты. Сондықтан термин тілдің сөзжасам табиғатына сәйкес, үйлесімді болғаны жөн.

Өнімді жұрнақтар терминжасам жүйесінде ғана еміс тілдік сөзжасам жүйесінде де қолданылатын ең өнімді тәсілдердің бірі болып табылады. Сондықтан бұл жұрнақтардың терминжасам көзі ретінде терминдер

Мысалы:

1. -ыш, -іш, -ш, -кіш, -гіш, -қыш, -ғыш жарылғыш,  ажыратқыш, ерігіш, көрсеткіш, өнертапқыш, реттегіш, қысқыш, бөлгіш  тағы басқа.

 

Бұл терминжасам көзінің бұрыннан келе жатқанын, Ахмет Байтұрсынұлының жиі қолданғандығын айту керек. Қазіргі қазақ тіл білімінде кеңінен қолданылып жүрген бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш сияқты бес сөйлем мүшесінің атауы болатын терминдердің біріз жүйемен жасалуы да сол тәсілдің жемісі.

2. -ыс, -іс, -с тербеліс, айналыс, жиылыс, серпіліс, сілкініс, үйкеліс, тартылыс т.б. Бұл терминдердің көпшілігі физика терминдері ретінде көпшілікке таныс. Осы сияқты кейбір жаратылыстану ғылымдарының тарминдеріне көз салсақ кезінде олардың қазақ терминжасам жүйесін орнықтыруға септігі болғандығын, аз да болса қазақ тілінде аталған сала сияқты салаларда терминдердің қалыптасып, қолданылғандығын байқауға болады.
3. -ғы, -гі жұрнақтары да сирек те болса термин сөздер жасауға қатысады. Мысалы, қондырғы сияқты сөздердің қолданысы соның дәлелі болып келеді. Бір жағынан, мағыналық құрылымына мән берсек, бұл сөздер жоғарыда атап өткен —ғыш, -гіш, -қыш, -кіш сияқты жұрнақтармен мағыналас болып келеді. Алайда, —ғы, -гі жұрнақтарына қарағанда —ғыш, -гіш, -қыш, -кіш жұрнақтары өнімдірек болып келеді. Сондықтан бұл жұрнақтар арқылы жасалған термин сөздерге көптеп мысалдар келтіріп өтуге болады: турағыш, айықтырғыш, сылағыш, сүзгіш, өнертапқыш, қондырғыш,  т.б. термин сөздер осының дәлелі.

Тілімізде сондай-ақ, -ма,- ме, -ба, — бе, -па,- пе жұрнақтары арқылы да жасаған терминдерді кездестіре аламыз. Мысалы, қондырма, түсініктеме, сызба, көрме, тұнба, жайылма және т.б. Соңғы кезеңдерде қолданыла бастаған терминдердің терминжасам жүйесінен осыны байқау қиын емес.

Соңғы аталған жұрнақ қосымшалардың мағынасына, терминжасам жүйесіне негіз болып тұрған бастапқы сөз тұлғасына көз жүгіртсек, олардың кейбірі етістік мәнді термин арқылы заттық мәнде қолданылатын терминдер жасауға бейім екендігін аңғарамыз.

Бұл соңғы аталған терминдердің көпшілігі әсіресе, соңғы уақытта қолданылып, қалыптаса бастаған термин сөздер болып келеді.

-ым, -ім, айтылым, жазылым, тыңдалым, айналым, қойылым, дүниетаным, басылым, келісім, сұраным, түсім, тіркелім, әкелім т.б.

Аталған терминдердің, әсіресе, соңғы уақыт ағымына байланысты өзгерістермен бірге дамып, қалыптасу үрдісін кешіргендігін де айта кетуге болады. Өйткені жоғарыда аталған көптеген терминдердің бірқатары орысша баламасы кезінде өте жиі қолданыс тапқан болатын. Міне, осы терминдерді орфография, орфоэпия, вклад, спектакль т.б. сияқты. Орысша нұсқаларынан қазақ тіліне аударып беру арқылы, не мағыналық бөлшегін толық бере алмайтын сөздерді басқа нұсқада беру арқылы қалыптасқан еді.

-кер, -гер сазгер, талапкер, кәсіпкер, зейнеткер т.б. Бұл сөздер кезінде ардагер, майдангер, мақсаткер, айтыскер, жауынгер, заңгер т.б. сиқты терминдердің де жасалуына негіз болып, терминжасам тәсілдерінің бір өнімді жұрнағы ретінде қолданылып келеді.

Кейбір мамандық атауларын, кәсіп атауларын қазақ тілінде беру негізінде де осы сияқты терминдер қалыптасып үлгерді. Байқап қарасақ, бұлардың да кейбірі тек соңғы кезеңде жасалып, қолднысқа енген термин сөздер болып табылады. Әйтсе де олардың кейбірін композитор (сазгер), абитуриент (талапкер), коммерсант   (саудагер), пенсионер (зейнеткер) сияқты өзге тілден алынған  нұсқаларында еркін қолданылып, тілімізге үйреншікті болғаны белгілі. Бұл орайда баспасөздің де термин қалыптастырудағы рөлін баса көрсеткен дұрыс. Себебі, аталған терминдердің орысша нұсқасы әлі де тілімізде қолданыла береді. Алайда күшпен болса да олардың қазақша баламаларын газет, журнал, теледидар беттерінде қолданып, қалыптастыруға ықпал еткен сол бұқаралық ақпарат құралдары болатын.

Қазіргі кезде көпшілік соның арқасында аталған ұғымдардың орыс не өзге тілдегі нұсқасымен бірге қзақ тіліндегі нұсқасын да біледі.

Термин тудырушы жұрнақтардың өнімді түрі -у жұрнағы болып табылады. Бұл жұрнақтың термин тудырудағы қызметіне болжау, сезу, тудыру, тотығу, реакцияға үсу, ыдырау, тербелу, қорыту т.б. сияқты терминдер келтіруге болады.

Қазақ тіліндегі етістік мәнді аталған жұрнақ арқылы жасалған осы терминдер тіркесінің ішіндегі тағы бір ерекшелік олардың бір сыңары өзге тілдің сөзі болып, бір сыңары ана тіліміздің сөзі болып келіп тіркесе беруінде. Мысалы: реакцияға түсу, тебу күші. Осы терминдердің алдыңғысының бірінші сыңары кірме термин болса, кейінгі терминдер тіркесінің екі сыңары да қазақ тілінің төл терминдік тұлғалары болып тұр.

Аталған —у  жұрнағы арқылы жасалған тіркесті терминдерге тән тағы бір жай олардың күрделі терминдердің құрамында  келтірілген мысалдардың ішіндегі соңғы тебу күші терминінің етістік мәніндегі тебу сыңары бұл нұсқада сындық мағынаны білдіріп тұрғанын түсіну қиын емес.

Қазақ тіліндегі термин тудырушы келесі өнімді жұрнақтар —лану,               -лену, -дану, -дену, -тану, -тену бұл жұрнақтар жоғарыда келтірілген мысалдарда да кездеседі. Дегенмен, олардың жасалуына негіз болған —у жұрнағымен қатар осы көрсетілген жұрнақтарды да атап көрсету қажет. Бұл жұрнақтар біздіңше күрделі формалардың өзі —лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен тұлғалары мен —у жұрнағының қосылуы арқылы жасалып тұр. Біздің ойымызша, -у жұрнағымен салыстырғанда нақты процестік, әрекеттік терминдік ұғымды осы екі жұрнақтың біріккен тұлғалары беретін сияқты. Мысалы, лексикалану, семантикалану, терминдену, заттану, адвербиалдану, заттану, адъективтену т.б. Аталған терминдердің бір кездері лексикализация, семантизация, терминологизация, адвербиализация, субстантивация адъективация түрінде, кейінен лексикализациялану, семантизациялану, терминологизациялану, адвербиализациялану, субстантивациялану, адьективациялану түрінде қолданылғандығын, соңынан біз атап отырған тұрғыда қалыптасқандығын айта кету керек.

Келесі —ым, -ім, -ыс, -іс, -с жұрнақтарының көмегімен атау мәнді теминдерге де айналатындығын терминжасам жүйеміздегі өзіндік ерекшелік ретінде атап өткен жөн. Мысалы: қойылым, айтылым, тербеліс, көрініс т.б. Бұл сияқты терминдердң қатары сіресе, соңғы кезеңдерде көптеп жасалып жүр.

Терминжасамда белсенділік танытып жүрген келесі жұрнақ —лық,                 -лік, -дық, -дік, -тық, -тік азаматтық, лирикалық, өкілеттілік т.б. Бұл терминдер құрамында заттық мағынаны беру қасиеті басым.

Мұндай жұрнақтардың қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі қызметі бізге дейінгі белгілі тілшілердің еңбектерінде де талданған. Мысалы, С.Исаев қазақ әдеби тілінің тарихына қатысты өз еңбегінде -ман, -мен, -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік, -ды, -ты, -ті, -ар, -ер, -р сияқты көптеген жұрнақтардың қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде ғасырлар бойы қалыптасқандығын, қазіргі әдеби тілдің, ондағы сөздердің жасалуына негіз болып отырғандығын атап көрсетеді [21, 104-145].

Термин жасауда өнімділік танытып жүрген —қыш/-кіш, -ғыш/-гіш жұрнағы арқылы жасалған терминдердің молайғандығы байқалады. Мәселен, ажыратқыш-выклютачель,электроқозғалтқыш-электродвигатель,    араластырғыш-смеситель, бу таратқыш-парораспредитель, көбейткіш— умножитель, сақтандырғыш-предохранитель т.б. терминдер. Бұл морфеманың көмегімен жасалған терминдер осы мысалдардан көрініп тұрғанындай негізінен орыс тіліндегі —тель суффиксімен жасалған қосымшаларға сәйкес келеді. Орыс тіліндегі құрал-саймандар мен жабдықтардың, механизмдердің, атауын жасауда жиі қолданылатын суффикс арқылы жасалған терминдер біздің тілімізде дәл сондай мағына беретін жұрнақ арқылы туындаған. Қазіргі терминжасам тәжірибесінде орын алып жүргендей белгілі бір жұрнақтарға салмақ салып, барлық арнаулы салалардың терминдерін жасау кезінде соларды ғана жаппай жалғай беруге жол бермеу жағын да ойдан шығармаған жөн.

Ұлт тіліндегі термин шығармашылығының жандана бастауына байланысты бұрын бірен-саран терминдерді жасауға ғана қатысып, аса өнімділік таныта қоймаған жұрнақтарды пайдалану арқылы жаңа терминдерді жасау үрдісі де байқалады. Оған төмендегі информатика және есептеуіш техника терминдерін мысалға келтіруге болады. Құжаттауыш-документатор, өңдеуіш-оброботчик, шектеуіш-ограничитель, жөндеуіш-отладчик, вычислитеьный-есептеуіш т.б.

Берілген мысалдардан көріп отырғамыздай, информатика және есептеуіш техника терминологиясында қазақ тіліндегі бір ғана -уыш,/-уіш жұрнағы орыс тілінде –атор/-ятор/-тор, -щик,/-чик, -тель, -н/-ая, -н/-ый суфикстері арқылы жасалған терминдердің қазақша нұсқасын жасауда пайдаланылған. Бұл үлгімен жасалған терминдердің ішінде –атор/ятор/-тор суффиксіне сәйкес келетіндерін ғана сәтті терминдер қатарына қосуға болады.

Келесі -лы/-лі, -ды-/ді, -ты/-ті қосымшалары. Олар негізгі және туынды зат есімдерге жалғанып, белгілі бір заттың немесе бір құбылыстың бар екендігін білдіретін туынды сын есімдер жасайды: лепті сөйлем, атаулы сөйлем, абстракты лексика т.б.

-малы/-мелі, балы/-белі, палы/-пелі жұрнағы. Бұл -ма және -лы қосымшаларынан жасалған құранды форма етістіктерге жалғанып , сындық ұғымды білдіреді: салыстырмалы шырай, жылжымалы мүлік, сөздің ауыспалы мағынасы, қолданбалы информатика т.б.

-ша, -ше формасы зат есімдерге жалғанады да, зат есімдерден кішірейту ұғымын білдіретін формалар тудырады: қосымша, тетікше, сызықша т.б.

Морфологиялық тәсіл арқылы термин жасаудың тағы бір түрі сөздердің бірігуі, яғни екі үш толық мағыналы түбірлердің бірігуі, яғни екі кейде үш толық мағыналы түбірлердің бірігуі нәтижесінде терминдер жасалынады.  Олардың мағыналары құрамындағы сыңарлардың мағынасымен анықталады. Мысалы: Шоқантану, әдебиеттану, тіршіліктану т.б.

Бұрын «Бабырнама», «Шаһнама», «Мухаббатнама» т.б. сияқты кітап атаулары мен жылнама, наурызнама сияқты бірен-саран атаулардың ғана құрамында кездесетін бізге парсы тілінен енген —нама жұрнағының жалғануы арқылы да соңғы жылдары бірнеше жаңа сөздер туындады. Мысалы: заңнама-законодательства, сауалнама -анкета         ,сапарнама- путевые записки т.б.

Әрине бұл аталған термин жасаушы өнімді жұрнақтардың толық нұсқасы емес. Дегенмен осының өзінде термин жасаушы жұрнақтардың өнімді тәсілі екендігін аңғардық.

Сонымен, қазақ тіліндегі термин жасауға негіз болатын өнімді жұрнақтарды жинақтай көрсетсек мынадай тізбекте болады.

— лық, -лік, -дық, -дік, -тық,- тік;                    -малы/-мелі/-палы/-пелі

-ыш, -іш, -ш, -кіш,-гіш, -қыш, -ғыш;             -балы/-белі     

-кер, -гер, -ым, -ім;                                                  

-ыс, -іс, -с;                                                            -қыш/-кіш, -ғыш/-гіш

-ман, -мен;                                                                

-ғы, -гі                                                                   -ша, -ше

-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе;                                   — тану 

-у                                                                            — нама

-лану, -лену, -дану, -дену, -тану, -тену                 

-ым, -ім,

 -ды/-ді, ты/-ті

 

Сондай-ақ осы жұрнақтарға байланысты келтірілген мысалдарды негізге ала отырып олардың қайсысы қай саланың терминдерін жасауға икемді екендігіне, қай сөз табынан терминдер көбірек жасалатындығына талдау жасауға болады. Мысалы, -ыш,-іш, -ш, -кіш, -гіш, -қыш, -ғыш  тыңдағыш,  реттегіш, талдағыш, сүзгіш, қосқыш, бөлгіш, еріткіш т.б.

Бұл заттық мәнді терминдердің негізі етістік сөздер болып келеді. Теминдердің мағыналық белгілеріне байыптап көз жіберсек, қоғамдық ғылым салаларына қарағанда, техника немесе шаруашылық салаларының терминдерін жасауға бейімді жұрнақ екендігін аңғаруға болады.

Термин шығармашылығында жиі қолданылып жүрген жұрнақ –кер/- гер сазгер, жауынгер, ғарышкер, заңгер, бапкер, талапкер, әдіскер т.б. Бұл жұрнақ екі негізгі саланың екеуіне де тән терминдер қатарын құрайды. Өзін алмастыра алатын -шы,-ші жұрнағы сияқты кәсіптік атауларды беретіндігімен ерекшеленеді. -ым, -ім айтылым, жазылым, сөйленім, тыңдалым, оралым, қойылым т.б.

-шы,-ші салымшы, бақылаушы, хатшы, төреші, қолдаушы, демеуші, жолдаушы т.б. Талданған екі жұрнақ түрі де негізінен қоғамдық ғылым салаларының терминдерін жсауға бейім екендігін байқатады. Себебі алғашқы жұрнақтың мағынасы көбінесе техникалық салалар сияқты нақты заттың немесе құрал-сайманның атын атаудан гөрі құбылыс атауларын атауға бейімдеу. Ал екінші жұрнақ түрі айтып өткендей мамандық атауы болып табылады. Келесі жұрнақ түрі: -ыс, -іс, -с тербеліс, айналыс, құылыс, жиылыс, серпіліс, сілкініс, шығыс т.б.  жұрнақтардан ерекшелігі техника салаларының ұғымдарын атауға бейімділігі. Әсіресе келтірілген мысалдардың ішіндегі ең көп кездесетіні физика салаларының терминдері.

Тұрмыстық атаулар, қолданыстағы атау сөздер мен термин сөздердің арасындағы қолданыс табиғаты, жасалу жолдары да ұқсас болып келеді. Сондықтан олардың ерекшеліктеріндегі ұқсас тұстардың болатындығы заңды. Ең бстысы жаңа ұғымдарды өздеріне қабылдайтындығы. Бұл бір, екіншіден, терминдердің мағыналары жаңа сөздер сияқты ізденіс қажет етіп тұрады. Үшіншіден, жасанды сөз болады.

Әйтсе де олар бір сөз емес. Сондықтан аталған сөздердің арасында айырмашылықтар, айтылым белгілер де жоқ емес. Соның бірі өріспен байланысты. Себебі, терминдер белгілі бір ғылыми өріске тән болады, сол өрістің аясындағы басқа ұғымдармен байланысты болады. Ал жаңа тұрмыстық атаулар шектеулі, жасанды, шартты жүйеге бағынбайды. Тек даму үрдісіне, қалыптасу сипатына қарай жасанды түрде жасалады, еркін тілде қолданылады.

Біздің қазақ терминологиясында термин сөздер мен осындай сөздердің, тілдік бірліктердің арасын ғылыми тұрғыдан ажыратып беру міндеті тұрғандығын да байқауға болады. Бұл екінші жағынан терминнің табиғатының айқындала түсуіне септігін тигізеді.

Біз қоғамдық қолданысқа енген жаңа сөз атаулының барлығын термин сөздің орнына қабылдап жүргендігіміз, термин сөз десе болды жаңа сөздердің барлығы көз алдымызға келетіндігі, соларды мысал орнына ала жүретіндігіміз жасырын емес. Соның салдарынан келіп, бүкіл аударма саласында пайда болған сәтсіз шыққан сөздердің барлығын терминдер ретінде қараудың қажеті жоқ. Бұл орайда қоғамның дамуымен байланысты қолданысқа енген сөздердің барлығын термин сөздер ретінде қарастыру терминдердің табиғатының әлі айқындалып, анықталмағандығының белгісі деп түсінген дұрыс.

Термин жасауға негіз болатын жұрнақтар қатарының көбейгенін мысалдардан олардың үлес салмағы өзге тілді терминдермен салыстырғанда едәуір молая  бастағандығын, әлі қолданыс тауып жүргендігін байқаймыз. Расында да соңғы кезеңде терминдердің қазақша баламасы жиі қолданыс таба бастады. Бұл мемлекеттік тілдің мәртебе алуымен тығыз сөзсіз байланысты. Осыған орай жаңа қазақ тіліндегі сөз жасау, термин жасау тәсілі арқылы болсын, ескі сөздерді аудару арқылы болсын қазақ тілінің сөздік қоры қолданыла бастады.  Бұл терминжасам саласына да қатысты болып келеді. Жоғарыда көрсеткен терминжасам көздері арқылы төл терминдердің жасалуы қазақ тілінде де термин жасауға, сөйтіп оны қалыптастыруға болатындығының дәлелі болып табылады.

Қорыта келе, жоғарыда талданып отырған жұрнақтардың термин жасаудағы рөлі әр сала терминдеріне қатысты еңбектерде қарастырылғандығын айтып өту керек. Мысалы, Б.Н.Ақшолованың жұмысында макроэкономикалық терминдер жасайтын жұрнақтар ретінде -ыс, -іс, -лық,-лік, -дық,- дік, -ды, -ді, -ты, -ті, -сыз, -сіз, -шы, -ші , -тыр, -тір, -дыр, -дір, -лы, -лі, -ды, -ді жұрнақтары /32/. С.Әлісжановтың диссертациясында философия терминдерін жасайтын жұрнақтар ретінде —лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік, -у, -ыс, -іс, -с, -ма, -ме, -ба, -бе, -міс, -у+шы, -у+іш, -лы+с, -ле+с жұрнақтары [33] көрсетіледі. Өзге де әр сала терминдеріне қатысты зерттеу жұмыстарында да аталған жұрнақтардың термин қалыптстырудағы қызметі ашып көрсетілген. Сондықтан бұл жұрнақтардың дені бізге дейінгі еңбетерде де термин жасаушы жұрнақтар ретінде әр сала материалдары терминдері негізінде талданған. Біздің мақсатымыз сол жұрнақтардың негізгі денін қазақ тліндегі іштей термин жасаушы көздердің бірі ретінде қарастырып қазақ тіліндегі термин жасаудың грамматикалық тәсілі ретінде көрсетіп беру.

Терминологияда, сондай-ақ тіл білімінде жұрнақтарды өнімді, өнімсіз жұрнақтар деп бөліп қарастырғандығы белгілі. Ал осындай ұлттық термин қалыптастыру көздері бар тілдің соншалық кедей, икемсіз тілдердің қатарынан көрінуі мүмкін емес. Бұған нақты талдаулар барысында көз жеткіздік, әсіресе соңғы кезеңдерде пайда болған термин сөздерді пайдалана отырып, қазақ тілінің мүмкіндігін көрсетуге ұмтылдық. Қазақ тілінде термин жасауға болатындығына, тіл ретінде қызмет аясы мен терминжасам жүйесінің бар екендігіне көзімізді жеткіздік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

 

Қазақ терминжасам жүйесі мен терминжасам көздері термин шығармашылығының жүру үрдісі өзіндік тарихи даму сатылары бар қалыптасқан жүйелердің қатарына жатады. Қазақ тілінің терминжасам жолдары мен олардың әр кезеңде даму тарихына нақты тоқтала отырып, осындай қортындыға келуге болады. Қазақ тілінің термин жасау ісіндегі негізгі тәсілі морфологиялық тәсіл екендігін байқадық.

Қазақ тілінің мүмкіндігін пайдаланудың түбірге жұрнақ, жалғау сияқты негізгі, термин тудырудағы өнімді тәсілдері бар. Бұл тәсіл өзге де салалық терминологияға қатысты еңбектерде қазақ тілінің термин жасау мүмкіндіктері әр саланың терминологиялық жүйесіне қатысты терминдер негізінде аталып, сол саланың терминдерінің жасалу жолдары қарастырылған. Сондықтан жекелеген салалардың терминдерін зерттеу материалы етіп алу қазақ терминжасам жүйесі жөнінде толық мәлімет бере қоймауы да мүмкін.      

Осы жағдайларды ескере келіп, қазақ тілінің мүкіндігінше негізгі деген салаларының терминдерін қамти отырып, терминжасамдағы морфологиялық тәсілді анықтауға тырыстық.

Терминдердің негізгі мағынасының заттық болатындығы белгілі. Бірақ олардың қай сөз таптарына көбірек жасалатындығын көрсету мақсатында әрі қай жұрнақтың қандай сөз табы арқылы терминжасам жүйесінде термин жасауға қабілетті екендігін талдап көрсеттік. Нәтижесінде, терминдердің басым көпшілігі негізінен зат есім және етістік сөз таптарынан жасалатындығына көзіміз жетті. Соған сәйкес термин жасаушы жұрнақтарды нақты мысалдармен талдап көрсеттік. Терминжасам көзінің өнімді тәсіл ретінде морфологиялық тәсілдің мүмкіндігі өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетуге ұмтылдық.

Терминологияда сондай-ақ, тіл білімінде жұрнақтарды өнімді, өнімсіз жұрнақтар деп бөліп қарастыратындығы белгілі. Ал осындай ұлттық термин қалыптастыру көздері бар тілдің соншалық кедей, икемсіз тілдердің қатарында көрінуі мүмкін емес. Аталған термин жасау көздерінің термин шығармашылығында қазіргіден өнімді, қарқынды пайдаланылуы осыны дәлелдеген болар еді.

Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған терминдер терминдер жүйесінен елеулі орын алады.Бұл тәсіл арқылы жасалған терминдердің көлемі де мол.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                         Термин арқылы жасалған қосымшалар

 

-лық,/-лік,  -дық/-дік,  -тық/-тік

 

варианттылық

жылылық

механикалық

молекулалық

атомдық

бөлшектілік

дамытушылық

демеушілік

белсенділік

жарлық

кепілдік

куәлік

мердігерлік

қос тілділік

өкілеттілік

қайырымдылық

отандық

өндірістік

жаңашылдық

акустикалық

авторлық

дидактикалық

азаматтық

тарихилық

әлеуметтік

идеялық

канондық

философиялық

көркемділік

қоғамдық

фразалық

зәрулік

достастық

аурушаңдық

сіңірімділік

тағамдық талшықтар

қоректілік құндылықтар

салмақтылық

сыйымдылық

тұтанғыштық

сәуле шығарғыштық

лездік жылдамдық

келтірілген ұзындық

жарық сезгіштік

сығылғыштық

сызықты жылдамдық

бұрыштық жылдамдық

ойыстық

жазықтық

бұрғыланғыштық

ылғал өтімділік

материалдық игілік

ұлтаралық игілік

ұлтаралық араздық

белсенділік

кепілдік

қос тілділік

әлеуметтік

емдік тағам

фразеологиялық бірлік

логикалық екпін

еріндік дауыссыз

еріндік

езулік

дауысты аралық

ағартушылық реализм

авторлық аударма

ақындық өлең

азаматтық лирика

бауырластық

тапшылық

ғашықтық эпос

жаңашылдық

көркемділік

күнделік

мешкейлік

иілгіштік

сұйықтық

тығыздық

әкімшілік

еселік

іскерлік

 

                            

 

-ма/-ме,  -ба/-бе,  -па/-пе

 

 

анықтама

ұстама

талма

бөртпе

шүріппе

ізжазба

қума толқын

айналмалы қозғалыс

тербелмелі қозғалыс

айнымалы қозғалыс

қалқыма су

бекітпе орнату

сығылма

кеңейме

жуықтама жылдамдық

ұңғыма

дәлелдеме

қазба

даурықпа

демікпе

баспа әріп

аударма

аударма теориясы

баяндама

жолжазба очерк

қайталама ұйқас

көшірме

сілтеме

қоспа

рұқсатнама

түйіндеме

хаттама

тақырыптама

баянжазба

жазба

кейіптеме

керме

айқаспа

тіркестеме

тарпішіндеме

қондырма

 

 

-ым/-ім/-м

 

ашылым

болжам

жарылым

омырылым

белдем

тіркелім

құралым

сөзжасам

орам

телім

өлшем

айырым белгі

келісім

бөлім

айтылым

айырым

алмасым

екшелім

естілім

жалғаным

жаттам

жіктелім

қатынасым

дыбыс тіркесім

түрленім

басылым

таралым

ұстаным

салым

өтінім

әкелім

уатым

қойылым

оқылым

құрылым

тізілім

ауысым

өткізілім

жеткізілім

төсем

иілім

 

 

-қыш/-кіш,  -ғыш/-гіш

 

талдағыш

қоздырғыш

асқорытқыш

реттегіш

қысқыш

қабындырғыш

қосқыш

су өлшегіш түтік

тұтатқыш

ажыратқыш

түзеткіш

жайтартқыш

дыбыс шығарғыш

сәуле шығарғыш

көтергіш күш

шала өткізгіш

ерігіш

еріткіш

азайтқыш

бөлінгіштік

бөлгіш

көбейткіш

қосылғыш

азайғыш

бұрғыланғыштық

жарылғыш зат

сутартқыш

сутепкіштік

ұсатқыш

күлтұтқыш

көбіктендіргіш

қойылтқыш

көрсеткіш

дірілдеткіш

тегістегіш

желдеткіш

сақтандырғыш

көтергіш

электртескіш

қабылдағыш

 

 

 

-шы/-ші

 

аудармашы

байқаушы кеңес

әңгімеші

әдебиетші

баяндаушы

баяндамашы

сұхбаттасушы

жалдаушы

бақаншы

нақысшы

сарапшы

сыншы

мысалшы

нақтылаушы демеулік

биржашы

өсиетші

дайындаушы

тапсырысшы

айыптаушы

сотталушы

жәбірленуші

ауыстырушы

әскери қызметші

дәйекші белгі

дәйекші

салымшы

мұрағатшы

әңгімелеуші

жазушы

жыршы

әдебиеттанушы

насихатшы

мысалшы

очеркші

сықақшы

 

 

 

 

 

 

 

 

-уыш/-уіш

 

 

 

байқауыш

тежеуіш

шектеуіш

талдауыш

жабдықтауыш

жүктеуіш

қосындылауыш

құжаттауыш

жинақтауыш

шоғырлауыш

өңдеуіш

модульдеуіш

маршруттауыш

құрылмалауыш

жөндеуіш

жоспарлауыш

сипаттауыш

есептеуіш

кодтауыш

айқындауыш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-ыс/-іс/-с

 

керіліс

үйкеліс күші

жарылыс

қозғалыс

тартылыс

тербеліс

сілкініс

қалыс белгі

кідіріс

түйіс

тапсырыс

сұраныс

тексеріс

шығыс

кіріс

әкімшілік бағыныс

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-кер/-гер

 

қайраткер

зейнеткер

талапкер

ардагер

қызметкер

жауынгер

дәнекер

мұрагер

жауапкер

қылмыскер

мәліметкер

мәтінгер

заңгер

кейіпкер

бапкер