Кіріспе

 

XX ғасырдың соңғы он жылдығында құлаш жая бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі «адам – тіл – мәдениет» үштігі негізіндегі гуманитарлық зерттеулердің пән аралық салалардың дамуын күшейтті. Олардың құрамына этнолингвистика және әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттану және лингвоелтану ғылымдары кіреді.

Антропологиялық тіл білімінің түрлі бағыттары өз бастауын В. Фон Гумбольдттің, «тіл – халық рухының, оның танымы мен менталитетінің көрінісі» концепцияларынан бастау алатыны белгілі. Л.Вайсгербер тілді шындық әлем мен адамның және оның санасының арасындағы «аралық әлем» деп есептейді. Жалпы тіл білімінің маманы, ғалым Э.Бенвенист сөзімен айтсақ «Мы мыслим: мир таким, каким нам оформил его сначала наш язык. Различия в философии и духовной жизни стоят в неосознаевамой зависимости от классификации, которую осуществляет язык»[ 1.36б].

Тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, оны меңгерудің негізгі құралы, ұлттық менталитеттің ерекше белгілерін сақтаушы. Солай бола тұрса да, мәдениет тілде көрініс табады, сонда өмір сүреді. Бұдан тіл мен мәдениеттің арасына теңдік белгісін қоюға болады деген ой тумаса керек.

«Мәдениеттану» терминін 1909 жылы алғаш ғылымға енгізген неміс филосифы және химигі В.Оствальт болатын. 1939 жылы Лесли А.Уайт өзінің антропологиялық зерттеулерінде аталмыш терминді ұсынады.

Белгілі ғалым Э. Бенвенистің «тіл, мәдениет және жеке адам үштігі (триада) негізінен басқа бір лингвистика тууы мүмкін»,– деген ұшқыр ойы XX ғасырдың соңында қалыптаса бастаған жеке дербес лингвистикалық мәдениеттану пәнінің пайда болуының болжамы сияқты. «Лингвокультурология» – «лингво мәдениетттану» термини соңғы үш-төрт жыл көлемінде фразеологиялық мектептің өкілдері В.В.Воробьев пен В.Н.Телияның негізгі ой желісі барысында туды.

Лингвистикалық мәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халықтық мәдениеттің тілге әсер етуін зерттейтін ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара жиі әсері және өзара байланысын қарастыратын ғылым саласы жоғарыда көрсетілген анықтамамен берілгенмен, аталған мәселе бүгінгі күннің жаңа бағыты емес. Этностың тілі мен мәдениетінің ерекшеліктері соңғы кезде жаңаша көзқараспен, бұған дейін ғалымдар бұл мәселені психология, әлеуметтік лингвистика, этнопедагогика, этнолингвистика, т.б. пәндердің негізінде зерттеп келді.

Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш зерттеген ғалымдар Я.Гримм, Р.Раск, А.А.Потебня, т.б. болды. Бұл проблеманың қайнар көзі В.фон Гумбольдттің ғылыми еңбектері. Оларда ғалым мынандай ғылыми ой тұжырым жасайды:

1. материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
2. кез келген мәдениет ұлттық нышанға ие, бұндай сипат тілдік жүйеде айқын көрінеді;
3. тіл–адам және қоршаған ортаны жалғастырушы буын;

4.халықтық рух» пен мәдениеттің белгісі – ішкі форма тілге тән.

Белгілі ғалым А.Потебня тіл халықтың мәдениеттің қайнар көзі екендігін дәлелдеп, халық ауыз әдебиетіндегі аңыз – әңгімелердің ерекшеліктерін анықтады.

Ғалым, тілші В.Н.Телияның пікірінше , лингвомәдениеттану – тілдің корресподенциясы мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін және сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлігі.

Лингвомәдениеттану шекаралас пәндердің қиылуысында пайда болған және олармен тығыз байланыста болады, мәдениеттану, лингвоелтану, әлеуметтік лингвистика, этнолингвистика пәндеріне қарағанда арнайы аспектісі – тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін өзінше қарастырады.

Осыған орай В.В.Воробьев лингвомәдениеттану пәніне төменгіше анықтама береді: “Лингвокультурология – комплексная научная дициплина синтезирующего типа изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры языка в его функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единиц в единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные установления “ система норм и общечеловеческих ценностей” [2. 25б].

Демек лингвомәдениеттанудың объектісі тіл білімі мен мәдениеттану пәндерінің қиылысқан жерінде зерттейді. Ал зерттеу пәні төмендегідей объектілерді атауымызға болады:

1.Лингвомәдениеттану объектісі–эквивалентсіз лексика мен лакуналар;

2. Тілдің паремиологиялық қоры;

3.Тіл–дін арақатынасы;

4.сөйлеу әрекеті;

5.сөйлеу этикеті;

6.аңыздар, ертегілер, ырымдар,және салт–дәстүрдің тілдегі формалары;

Сонымен лигнвомәдениеттану ғылымының зерттеу объектісі адам қалыптастырған материалды және рухани мәдениеттің, яғни еңбек құралдарынан бастап, адам өміріндегі салт – дәстүр, өнер, дін, ғылым, тәрбие, мораль және философия болып табылады.Біз өз жұмысымызда лингвомәдениеттанудың негізгі объектілерінің бірі – ертегілердегі мифтік бейнелер.

Ертегілер халық өмірі, тарихы, дүниетанымымен тығыз байланысты. А.Н. Толстой халық ертегілерінің ғылыми–тарихи құндылығын ескере отырып: ”Ертегілер халықтың рухани мәдениеті, оны біз біртіндеп жинаймыз. Ертегілер арқылы мың- жылдық тарих біздің көз алдымызға елестейді”– деген болатын. Ертегілер барлық елдер фольклорында сөз өнерінің ең көп тараған, ең демократиялық түрі болып табылады. Оның шығу тарихы тереңде – адам өмірінің алғашқы сатысында жатыр.

Қайсы бір халықтың ертегісін алмайық сюжеті, композициялық құрылысы мен идеялық мазмұнында бір–біріне жақындығы барлығы сезіліп турады. Ертегілер халық ауыз әдебиетінің басқа жанрлары сияқты өмір тәжірибесінен, болмыс құбылыстарынан, еңбектерінен келіп туады. Адам өзін қоршап тұрған кеңістік пен табиғат құбылыстарынан әсерленеді де, соның негізінде пайда болған түсініктер, фантастика, көркем әсерлеу түрінде ертегіге арқау болады. Өткен замандарда жаратылып, бізге дейін сақталып келген аңыздарда, ертегілерде өмірдің, тарихтің романтикалық және реалистік бейнесі айқын көрінеді. Ертегі фантазияны, өз дәуірінің әлеуметтік–саяси қайшылықтары, халықтың мұң–мүддесі мен тілек–талабы арқылы дүниеге келтірілген.

Қазақ және ұйғыр халықтарының табиғат сырын білу, оны меңгеруден туған қиялдық түсініктері ертегі, аңыз ретінде туып тараған. Мұндай ертегілер қиялдың ғана жемісі болмай сол заманның шындық бейнесін, қоғамдық құрылысын, тап тартысын, бұқара халықтың мұң – мүддесін , әділет — арманын түгел жинаған. Қазақ халық ертегісі мен ұйғыр халық ертегілеріндегі туыс тақырыптар, ұқсас сарындар, ортақ кейіпкерлердің болуы осы екі халықтың көне заманнан бері үзілмей келе жатқан туыстығының нәтижесі. Қазақ және ұйғыр фольклорында ұқсас дүниелер өте көп. Бұның бір себебі тұрмыстан, қоғамнан алған бір түрлі әсер бір–біріне ұқсас ертегілерді тудырған болса, екіншіден экономикалық, саяси, мәдени және діни байланыстар ертегілердің көрші елдерге кең тарауына себепші болғаны. Сол себепті қазақ және ұйғыр халықтарының ертегілері Орта Азия және тағы басқа шығыс халықтарының фольклорының туындыларына ұқсап келеді, кейде тіпті бірін – бірі қайталап келеді.

Адамның дүниетанымы дамып, тереңдеген сайын ақиқат деген не, оны жалғаннан немесе қателесуден қалай айыруға болады, ар, намыс, борыш, жауапкершілік, әділеттік пен әділетсіздік, зұлымдық пен қайырымдылық дегеніміз не деген сияқты әлеуметтік сұрақтар да қалыптаса бастайды.

Бұл сияқты сұрақтарға жауап беру үшін олар жайында дұрыс ұғым, дүниенің өзгерісі мен дамуы туралы кең көлемді көзқарас, ой – пікір керек. Шындық дүние және адам туралы, адамның мінез — құлқы мен іс — әрекеттері туралы жалпы ұғымдарды айқындапберетін пікірлер мен тұжырымдардың жиынтығы дүниеге көзқарас деп аталады. Дүниеге көзқарас адамзат санасының, дүниетанымының бір бөлігі. Әрине, әрбір адамның философиялық ой – пікірлерге келуінің бір ортақ жолы болды. Ол мифологиядан дінге өту жолы.

Мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай — қайсысының да күрделі негіздерінің бірі. Миф туралы ілімнің философия, психология, лингвистика, әдебиеттану. археология антропология, өнертану теология, логика т.б. толып жатқан ғылымдармен шектесіп жататындығы да содаи болса керек. Адамды түсіну үшін, оның дүниетанымын, көзқарасын, идеал-дарын яғни рухани әлемін білу қажет.

Мәдени-философиялық энциклопедиялык сөздікте: «Мифология —

а) адамның өзін тамыту құралы, адамның шығармашылық қабілсттерін айқындаудың ежелгі, мәңгілік бітімі. Ол адамзат мәдениетінің барлық типтері мен бітімдерінің негізінде жатыр; ә) миф теориясы немесе оның түсініктемесі. Мифтің жалпыға ортақ теориясы жоқ. Бірақ мифті түсіндіру мен зерттеу үздіксіз жалгасып келеді делінген. Сөйтіп миф үғымына үш түрлі мағына беріледі:

1) көне аңыз, әңгіме;

2) мифошығармашылық (миф тудыру), мифологиялық космогенез;

3)тарихи-мәдени шартталган сана күйі.

Адамзаттың негізгі мифтерінің бірі — уақытты цикл ретінде қабылдайтын мифологиялық санамен байланысты мәңгілік айналымдар туралы миф. Мифошығарма космогенез ретіндегі мифтің екінші мағынасы-әлемнің хаостан жаралуы. Бұл космогониялық мифтерге бастау береді. Олардың басты тақырыбы: «қасиетті (киелі) тарих», дүниенің, адамның және т.б. жаралуы. Әдетте, мифте жаратылыс уақыты киелі сипатқа ие болады, ол үлгі ретінде қүрметтеледі. Үшінші мағынасына оның бейнелі-рәміздік түсіндір-месі, қайта жаңғыру ретінде анықталады. Миф өзі пайда болған дәуірдің дүниетүсінігін бейнелейді, ол адамзаттың рухани медениетінің алғашқы бітімі [3.186-187б].

Миф адамзат мәдениетінің базистік феномені, адам баласының ең ерте заманғы ұғым – түсініктерінің, дүниені танып білу ой — өрісінің өте ескі көрінісі. Сондықтан да, ол қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы бар. Осыған қарағанда мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай — қайсысының да күрделі негіздерінің бірі. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелитинский мифологиялық таным-түсініктерде «қандай да болмасын заттың мәні оның пайда болуымен байланыстырылады; яғни айнала қоршаған дүниені сипаттау деген сөз — сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау» дейді [4.172б]. Мәселен, көптеген қазақ ертегілерінде зәулім бәйтерек суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды рөл атқарады. Бәйтерек түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне көтерілуге, немесе жер астына түсуге мүмкіндік алады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі — қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі.

Бұл туралы деректер этнографиялық материалдарда да кездеседі: «…В центре мира высится первозданный Кок-тюбе (священная синяя небесная Гора), на вершине холма растет великий Байтерек, четыре ветви которого на каждом ярусе охватывают весь небесный свод. Корни дерева проникают через все уровни земли до нижних вод» [5.56б]. Немесе Қашаған жыраудың мына жыр жолдарына назар аударсақ:

Ғазіреті ғали тауында Дарак деген ағаш бар.

Сондай-ақ, қазақ тілінде өте алыс мағынасында айтылатын жер ортасы — көктөбе деген фразеологизм бар. Мысалы: Енді айттырған күйеуім алмайды, жер ортасы — кектөбеде ұлытып тастайтын кісің мен емес (М.Әуезов «Абай жолы»). Ерте кездегі аңыздарда алып бәйтерек жер ортасы — көктөбеде (Жер кіндігінде) болады дейді. Осы әлемдік ағаштың тау түріндегі формалары тіліміздегі күлтөбенің басында күнде жиын, жер ортасы көктөбе сөздерінде кездеседі.

 

Жұмыстың өзектілігі. Ғасырлар бойы жер бетінде тіршілік етіп келе жатқан қай халықтың болмасын күнделікті тұрмыс – тіршілігін, салт – дәстүрін, кәсібін, ұлттық сана мен талғам негізінде бейнеленетін рухани дүниесі (мақал – мәтел, ертегі, аңыз т.б. ) болатыны белгілі. Адамзат баласы үшін ең қажетті осындай рухани дүниенің бір саласы – ертегі.

Атап айтқанда, осы зерттеу тілдік жүйені зерттеудің кейінгі дәуірде пайда болған түрлерінің бірі, тереңдеп барлаудың бір жолы – оның құрылымы тек тілдің өз ішінде қараумен бірге тілден, яғни ақиқат өмірмен тығыз байланыста қарауды мақсат етеді. Осыған орай жұмысымыздың өзектілігін айқындауда тақырыпқа сай тілдік қырларын сабақтастыра зерттеудің мәні ерекше.

Яғни жұмысымыздың өзегі – екі халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерге талдау жасауды, сол мифтік бейнелердің шығу төркінін этнос табиғатының тарихылығымен, мәдениетімен сабақтас зерттеу. Сонымен қатар қазақ және ұйғыр тілінің сөздік қорында ерекше орын алған мифтік бейнелер атауларын тілдік және экстралингвистикалық мәнділіктермен байланыста және ұлттық болмыс, ұлттық таныммен етене байланысты “ұлт пен тіл біртұтас” деген ұстанымға лингвомәдениеттану тұрғыдан кешенді түрде зерттеу жүргізу тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

 

Жұмыстың басты мақсаты — қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерді сұрыптап, олардың шығу тегін, айырмашылығы мен ұқсастығын анықтап, лингвистикалық табиғатын ашу. Жұмысымыздың жалпы мақсаты ертегілердегі мифтік бейнелердің лексикалық қордан алатыналатын орны мен ұлттық тарихи – мәдени тұрғыдан лингвомәдени табиғатын танып білу. Бұл мақсатты орындау үшін зерттеу жұмысымыздың алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:

хайуанаттар туралы ертегілердегі мифтік бейнелерді жүйелеп көрсету;

екі халықтың қиял — ғажайып ертегілеріндегі мифтік бейнелердің лингвомәдени табиғатын жүйелеу;

батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерді сұрыптап, талдау;

 

Жұмыстың дерек көздері. Халық ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдеби шығармалар, түркі, қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі тарихи – этнографиялық зерттеу материалдары мен түрлі сөздіктер, осы тақырыпқа қатысты жарық көрген мәдени танымдық және ғылыми зерттеулер мен мақалалар. Сонымен бірге ертегідегі мифтік бейнелер мәселесі бойынша жазылған С.Қасқабасовтың, М.М. Әлиеваның, А.А. Бейсеевтің, Осман Исмайылдың және т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінен қажетті мәліметтер алынды.

 

Жұмыстың әдістері мен тәсілдері. Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына байланысты сипаттама, тарихи – салыстырмалы, жаппай сұрыптау лингвомәдени талдау әдістері қолданылды.

 

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ және ұйғыр тіл білімінің ономасиология, этимология, семасиология салаларына, сонымен қатар фольклордың кейбір жанрларына теориялық — практикалық үлес қосты деп айтуымызға болады.

 

Жұмыстың жариялануы. Жұмысымысымыз “Поиск” журналының N3 номерінің 22-24 беттерінде “Қиял-ғажайып ертегілердегі мифтік бейнелер” атты мақала, “Уйғур авази” газетінің сәуірдегі санында N15 (751) “ Уйғур хәлиқ чөчәклиридики мифологиялық образлар” атты мақаламыз жарияланды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік

бейнелер жүйесі

Хайуанаттар туралы ертегілердің түп төркіні адамзат тарихының ең арғы заманында, аңшылық өмірде жатыр. Басқаша айтқанда жануарлар жайындағы ертегілер ертедегі адамдардың аң аңлаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды өздерімен туыстас деп ойлаған, ал кейбір жануарларды рудың бабасы деп сенген. Осындай аңдардың мейірі түспесе, аңшылыардың жолы болмайды деп түсінген. Сондықтан еркектер аң аңлауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер шығарған. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау ертегі мен әңгімелерді ол аңдар естиды, мейірленеді деп ойлаған. Сөйтіп, аңшылырға көмек болады деп ойлаған.

Ол заманда мифпен бірге аңдар турулы әңгімелерге сенген, олардың магиялық құдіреті бар деп түсінген. Сол себепті бұл әңгімелерде тұспалдау болмаған. Ондағы аңдарды – жануарлар деп түсінген (ал, кейінгі ертегілерде аңдар-адам орнында болған), олардың іс — әрекетін шын деп қабылдаған, себебі ол кездегі табиғат, өмір туралы түсініктер мен пайымдаулар тотемизмге, анимизмге және магияға негізделген. Сондықтан дүниені, адамның өзін қоршаған маңайды тануға бағытталған әлемнің, тіршіліктің қалай пайда болғаны туралы көне мифтермен қатар жан – жануарлардың шығуы, мінез — құлқы, ерекшеліктері жайындағы әңгімелер де танымдық қызмет атқарған.

Алайда адамзат санасы мен қоғамы ілгерілеп дамыған сайын өмір туралы, тірі табиғат пен өлі табиғат жайлы түсініктер түбегейлі өзгерді. Бір кезде қасиетті деп саналып, қадірленген нәрселер, бірте – бірте мінеле бастайды, сынға ілінеді. Баяғы кезде тотемдік қасиеттерге ие болып жүрген аң мен құс енді басқаша қабылданады. Сөйтіп, көне дәуірде шыққан мифтер мен әңгімелер келе – келе магиялық сипатынан айрылып, ондағы пір тұтқан жануарлар енді сынға алынады, немесе аллегориялық сипат алады. Сөйте – сөйте баяғы жануарларды қастерлейтін әңгімелер басқаша айтылады, тіпті уақыт өте келе жаңа әңгімелер шығады, жануарлар қасиетті болып көрінбейді, қайта керісінше бейнеленеді. Байырғы сүйікті жануарлардың мінез — құлқындағы күлкілі жақтары ирониялық түрде суреттеледі. Сөйтіп, қазіргі ғылымда әлі анықтала қоймаған, ел арасында осы күнге дейін сақталған жануарлар туралы ескі тотемистік түсінік пен классикалық ертегілер арасында қайшылықтар пайда болады. Басқаша айтқанда, ескі мифтер мен әңгімелерде жануарлар тотемистік тұрғыдан бейнеленсе, кейінгі әңгімелер мен ертегілерде олар мүлде керағар көрсетіледі. Демек, мұндағы алшақтық тура мағына мен ауыспалы мағынаның, шын бейне мен оның тұпалының арасында болады.

Кейінгі замандарда туған әңгімелер мен ертегілер бұрынғыдан тек кейіпкерлерді мирас еткен, ал олардың іс — әрекеті мен мінез — құлқын басқа тұрғыдан бағалаған. Бірақ мұнда бір айтатын нәрсе сол: Жануарлар туралы классикалық ертегімен ескі мифтік әңгімелер арасында әлі де болса тотемистік ұғымды сақтаған, бірақ, әрине, сол алғашқы күйіндегідей емес.

Жоғарыда айтқанымыздай хайуанаттар туралы ертегілердің пайда болуына маңызды рөл атқарған – тотемизм болды. Ертедегі адамдар өздері қасиетті деп санаған аңдармен, жануарлармен туыспыз деп есептеп, кейде кейбір өсімдіктермен де туыстық қатынастамыз деп есептеген. Қазақтың хайуанаттар туралы ертегілерін Н.С.Смиирнова үшке бөледі:

1.Этиологиялық ертегілер. Шығу мерзімі жағынан ең көне миф жанрымен байланысын толық үзбеген, жануарлардың ішіндегі немесе жүріс – тұрысындағы, я болмаса мінез — құлқындағы, әйтеуір қандай да болмасын ерекшелігін түсіндіре баяндайды.

2. Нақты хайуандар туралы ертегілер. Шығыс және Батыс халықтарының көпшілігіне мәлім, яғни дүние жүзі елдерінің жануарлық эпосын құрайтын классикалық ертегілер. Бұлар бүгінгі дәуірде балалардың үлесіне тиген. Қай халықтың болмасын жануарлар туралы классикалық ертегілері адам мінезінің ақылдылық, ақымақтық, құлық — сұмдық сияқты жақтарын қарапайым аллегориялық формамен ашып береді.

3.Үй хайуандары туралы және ертек – апологтар. Бұл ертегілер көбінесе кітаби болып келеді де, әдебиетке жақын тұрады.[6.27-28б]

Осылардың ішінде ертек – апологтар маңызды орын алады. Онда белгілі бір жануардың сыртқы келбетіне, қимылына түсінік беріледі. Мысалы: Маса неге сөйлеу қабілетінен айрылды?, Қарлығаштың құйрығы неге аша? және т.б.

Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерді төмендегідей екі топқа бөлуімізге болады:

Адам мен хайуандар арасындағы қарым–қатынасты көрсететін ертегілер: «Бала билән йолвас», «Момай билән бөрә», «Гадай билән илан», «Бир кәмбәғәл билән ишт» және т.б.

Тек хайуандардың өзара қарым – қатынасы туралы ертегілер.

Хайуанаттар туралы ертегілер фольклор дамуының сатысына орай әртүрлі болып келеді. Хайуанаттартуралы ертегілерді зерттеушілер бұл фольклор жанрының тарихи ерекшелігі – оның бейнелерінің жүйелі дамығандығында дейді. Бейнелерді осы қалыпта жүйелеу адамның тек қана табиғатқа деген қарым – қатынасын емес, сонымен бірге адамның қоршаған ортаға деген қатынасын да көрсетеді.

Бұлай бөлу көптеген халықаралық және ұлттық ертегі сюжеттерінің көрсеткіштерінде, әлеуметтік құндылығын, дидактикалық бағытын және идеялық толықтыруын ескере отырып талдау жасалған.

Қазақ және ұйғыр халықтарының хайуанаттар туралы ертегілердің бейнелері ертеден осы екі халық өмір сүріп келе жатқан территорияның хауанаттар әлемі. Бұл жөнінде н.С.Смирнова былай дейді: « По пути следование кочевок и на стоянках человек постоянно сталкивался с обитателями степи, пустыни, лесов игор. Хищники держались близ стад и табунов; распологаясь на стоянки, аулы спугивали стада кииков, сайгаков; охотники и скотоводы встречались с крупными и мелкими зверями и птицами у водо поев. Дикие козы, куланы около Сарысу скапливались большими табунами; волки и лисы, корсаки, в горных лесах – медведи, барсы, архары, а в камышах Сырдарьи – тигры. Разнобразен был мир животных, чьи повадки хорошо изучил кочевник – казах» [ 6.8б].

Сонымен, осы екі халықтың хайуанаттар туралы ертегілерінің атақты бейнелері халық күнделікті өмірде кездестіретін хауанаттар әлемінің өкілдері болып табылады.

Қазақ мифтерінде магиялық әдет – ғұрыппен, тотемдік культпен байланысты хайуанаттар бейнесі кездеседі. Көптеген діни әдебиеттерде тотемизм діннің бір формасы ретінде қарастырылады. Бұл жөнінде С.А.Токарев былай қорытындылайды: «есть ни что иное, как религия раннего общества….»[7.28б] . Алғашқы қауымдық кездегі адамдар өздерін ерекше, қалайда бір тотеммен байланыстырып, оны әулие көреді. Кей кездерде олар өздерін осы тотемнен осы тотемнен туылғанын мойындайды. Осының арқасында тотемдік хайуандарды өлтіруге, оны қорек етуге тыйым салынады.

Көшпенді малшылар сол себептен үй жануарларын негізгі орынға қойған. Көптеген этиологиялық мифтер үй хайуандарымен тығыз байланысты. Үй жануарларын құрбандық шалуда қолданды және олардың ішкі мүшелерін шамандар, бақсы – балгерлер әртүрлі тұмарлар, емдік дәрілер жасады. Сол себептен болу керек үй жануарлары мифологиялық ойлаудың алғашқы себебі болды.

Үй жануарының төрт түрінің өкілдері көптеген сиқырлы қызметтердің иесі яғни адамдарды және хайуандарды әртүрлі шабуылдан, қиыншылықтан сақтайды. Көптеген әдет ­ ғұрыптар, бақсы сарыны, бәдік, арбау жануарлар бейнесімен тығыз байланысты. Мысалы, бақсы сарынында негізгі рөлді қой бейнесі атқарады.

Үй жануарларының өкілдері көптеген қазақ мифтерінде, әлемді жарату туралы мифтерде белсенді түрде қатысады. Үй жануарлары туралы мифтерде үй жануарларын әртүрлі шабуылдан қорғайтын ерекше бір күш бар деп есептеген. Қазақ мифтерінде осы бейнелер өзінің табиғи тотемдік жағын көрсетеді. Текенің, қошқардың тотемдік мәні барлық түрік халықтарында сақталған. Түркі халықтарының территориясында тасқа қашалған суреттерде ең көп кездесетіні теке бейнесі. Бұл жөнінде Л.П.Потанин былай дейді: “Не вызывает сомнения тотемическое происхождение названия племени теке у туркмен и турок и рода теке у казахов. Козла ­ теке считают своим прародителем представители якутского рода хэрдық [ 8.11б].Қошқар мен текеге табыну көптеген түркі ­ монғол халықтарының шамандық әдеттерінде сақталған. “ У хакасских шаманов плащ выполнялся из бараней шкуры; у тувинцев принято сжигать баранью голову на специальном жертвеннике перед ламсой молельней; из шкуры дикого козла-теке изготавливалась одежды туба-кижи и тувинцев [ 9. 175б].

Қошқарға табынудың іздері халық медицинасында, аруаққа табыну және аурудан қорғау әдет-ғурыптарында сақталған. Буряттар емшіні Хусай-убуюгун ( Қошқар шал ) деп атаған. Ол емшіге міндетті түрде қошқар жүнінін құрақ тігетін болған. Ал якуттар болса, қошқардың төс сүйегін гауһармен, алтынмен, күміспен безендіріп, оны ерендерге ілетін болған. Ал қазақтарда қошқардың төсінің астындағы еттті керегеге ататын әдет бар. Бұл әдеттің мәні Шопан ата яғни қойдың пірі малды қорғасын деп сенген. Ал ұйғырларда болса қара қошқар ашық жолдың қожасы деп есептеген. Е.Д. Тұрсынов қошқар жөнінде төмендегідей пікір айтады: “ …в дуалистической мифологии наших первопредков козел-теке олицетворял доброго и мудрого брата, а баран-кошкар -злогои глупого. Теке был умным, опытным, и смелым, кошкар-глупым, неопытным, неумелым и трусоватым” [ 10.50б].

Хайунаттар туралы классикалық ертегілерде қошқар мен теке өзінің бұрынғы мифологиялық сипатын жоғалтпаған тәрізді.

Хайуанаттар туралы ертегілерде негізгі сиқырлы қызметті жабайы аңдармен қатар құстар да атқарады. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде жапалақ немесе құс биі бейнесі көп кездеседі. Себебі құстың бұл түрін қазақтар пір тұтқан. Ол әртүрлі аурудан, жамандықтан, көз тиюден сақтаған. Сонымен қатар үкі мен жапалақ отбасының қорғаушысы ретінде қаралған.

Хайуанаттар туралы ертегілерде адамның өмірінде маңызды орын алмайтын бейнелердің мысалы, түлкінің, қоянның, бөдененің негізгі бейнеге айналуын К. Леви-Стросс полиазиаттық бейне Қарға арқылы түсіндіріледі. “ Мифология имеет дело с медиацией, смягчает антиномии, открывающиеся в человеческом существовани. Одна из важнейших-антиномия жизни и смерти. Ворон и есть смягчение этой исвязанных с ней антиномий. Он есть падаль, и в этом отражается компрамисс между хищними животными и травоядными (метафора жизни и смерти ). Копаясь в земле, Ворон связан с царством мертвых.. Но он птица-он связывает небо и землю. Он не улетает с другими птицами осенью-он связывает зиму и лето” [ 11. 23б]. Бұнда К. Леви-Стросс қарғаға медиальды қызмет береді.

Хайуанаттар туралы ертегілерде ірі, зор аң ешқашан жеңіске жетпейді. Бұл құбылыс барлық халық ертегілерінде кездеседі. Оны күші жоқ майда жануарлар-тасбақа, қоян, тышқан сияқты хайуандар жеңеді.

Сонымен хайуанаттар туралы ертегілер өзінің негізін мифтің негізгі сәттерінен алған-адам мен хайуанаттар әлемінің қарым-қатынасынан. Ертегі мифтен тек әлеуметтік қызметі жағынан ерекшеленеді Миф неотделим от социальных институтов первобытного общества, тотемическая мифология имела глобальное значение-от установления связи настоящего и прошлого, поддержки природно-социального порядка по поддержания размножения тотемных животных[ 11.56б ].

Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер негізінен адамды күлдіруге арналған. Осы ертегілердің негізінде екі бейненің арасындағы бәсекелестік жиі бейнеленеді. Адам және хайуан ортақ әлемнің өкілдері. Ертеде адамдар қасқырларға, аюларға, жолбарыстарға қарсы шығалмаған, оларды тек қулық арқылы жеңген. Осыған орай жануарлар туралы ертегілердің бас кейіпкері әлсіз хайуандар. Қазақ және ұйғыр халық етегілерінде түлкі (ол қасқыр мен жолбарысқа қарағанда әлсіз), құстар (бөдене, қаз, сауысқан), жәндіктер (кене), үй хайуандары (қошқар, лақ, есек, жылқы, түйе) бейнелері жиі кездеседі.

Көптеген зерттеушілерді бейненің іс-әрекеті қызықтырады. Олардың іс-әрекетінің көбі өз өмірін сақтап қалу үшін құлыққа бару яғни өмір үшін күрес.

Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі атақты бейнелердің бірі-түлкі бейнесі. Фольклордың бұл жанрында түлкі бейнесі бірнеше қырынан көрінеді. Ол қу, тапқыр, айлакер және қызыққа құмар, басқа бейнелерге қарағанда өмірге деген белсенділігімен ерекшеленеді. Түлкінің бұл мінезі оның қарсыластары арқылы көрінеді.Залымдығының арқасында ол көбінесе жолбарыс, қасқыр, аю сияқты өзінен күшті жыртқыштарды үнемі жеңіпжүреді: еттің дәмін тат деп қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап, мүйізін пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен немесе адамдармен қақтығысы үстінде ашылып, я болмаса әшкереленіп отырады. Мысалы: бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене ақымақ етеді, бірде тасбақа және кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде малшының ітінен қорқып, зәресі кетеді.

Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерде жануарлар мен адамдар бір заңға бағынатын бүтін әлемде өмір сүреді. Хайуанаттар туралы ертегеілерде жиі кездесетін мотив тамақ табу үшін жануарлардың жасайтын құлық-сұмдығы. Тамақ табу үшін ертегінің кейіпкерлері барлық нәрсеге барады. “Главную тему… составляет голая, без каких-либо прикрас борьба за пищу для поддержания каждодневного существования” [12.192б]. Көптеген ертегілерде түлкі өзінің қарсыластарына опасыздық жасайды. “Қу түлкі” ертегісінде түлкі мен қасқыр түйені қалай жеуді ойластырады. Сонда түлкі арыстанға: “ О, аңдардың патшасы ! Біздің тамағымыз бітті ,сол себептен мен осы арамыздағы біреуімізді жеуді сұраймын” дейді. Сонда ақкөңіл түйе өзін жеуді ұсынады. Ал басқа ертегілерде түлкі қулыққа жиі сүйенеді. “Түлкі, қасқыр, арыстан” ертегісінде түлкі түйеге қыстың таяп қалғанын және осы қыс өте қатты болатынын, шөптің бәрі қалың қар астында қалатыны туралы айтады. Қасқыр, түлкі, арыстан өз індерінде жанын құтқарады, ал сен болсаң қаһарлы суықта үсіп өлесің дейді. Сонда аңғал түйе түлкіден өзін құтқарудың амалын тауып беруді сурайды. Түлкі соңында өз қулығын жүзеге асырып, түйені өз жемтігіге айналдырады. Ертегілерде түлкінің қулығымен қатар достарына деген опасыздығы жиі көрінеді. Етегілерде түлкі өз достарын бәсекелес ретінде санап, бүкіл жемтікті өзі алу мақсатында достарының көзін жояды.

Сонымен қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде түлкінің қу, айлакер, тапқыр қасиеттерімен қоса опасыз, зұлым жақтары көрінеді. Бірақ түлкі әркашан кенеден, тасбақадан, сауысқаннан, бөденеден жеңіледі.

Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі түлкі бенесіне қарама-қарсы бейне — қасқыр. Оның сиқы да жалпыға мәлім – ақымақ та ашқарақ. Түлкінің алдағанына иланып, өзінің көтен ішегін суыртып қаза болады, ешкі, қой жылқы сияқты жануарлардан алданып қор болатын да қасқыр. Сонымен бірге қасқыр – зорлықшыл, сәтсіздікке көп ұшырайтындардың бірі. Ерттегілерде ол қу түлкінің ойластырған айласын жүзеге асырамын деп соңында мерт болады. Ертегі әлемінде қасқырдың күші – тек жеңіліс пен сәтсіздікке алып келеді. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде қасқыр бейнесі жан-жақтан көрінеді. “Қасқыр,түлкі және есек” ертегігісінде қасқырдың қу, екі жүзді, сараң жақтары айкын көрінеді. Ол түлкімен бірігіп есекті айыптап, сонында оны мерт қылады. Ал “Қойшы мен қасқыр” ертегісінде қасқыр адаммен тең дәрежеде әрекет жасай бастайды және адамның үйреткенін үйренеді. Қойшы бір күні қасқырдың күшігін тауып алады, оны бағады. Күндердің күнінде қойшы қасқырға көрші отардан қой ұрлауды үйретеді. Бұған үйренген қасқыр қойшыға айтады: “Сен маған ұрлық жасауды үйреттің, енді қойларыңды жақсылап күзет, өз отарыңнан қойларыңды жоғалта бастайсың” дейді.

Түріктер мен монғолдар арасында қасқыр олардың ататегі, қолдаушысы, қамқоршысы ретінде ең маңызды тотемі болған. “В мифологических представлениях многих народов Евразии и Северной Америки образ волка был преимущественно связан с культом предводителя дружины (или бога войны) и родоначальника племени…”[13.212б]. Бұл күшті, еркін және ақылды хайуан ата-бабаларымыздың ерекше қастерлеуі кездейсоқ құбылыс емес сияқты. Бұл жөнінде Ә.Қ. Марғұлан: “ Волк являлся одним из сильнейших тотемов тюрко-монголов, олицетворяющим могущество и власть, охраняющий землю и пастбища, Легенды о значении волка как защитника и покравителя людей в период бедствий, широко распространены среди тюркских племен, начиная со времен саков, гуннов, усуней. Древний человек делает волка своим тотемом, ибо в его представлении волк – наиболее сильное, агресивное и опасное существо, у которого следует искать покравительства и которого желательно видеть своим предком [14. 7-8б].

Түркі халықтарының тегі қасқырдан шыққаны туралы Чжоу, Хань, Вэй және Тань қытай деректерінде жазылған. Л.Н.Гумилев қытай деректерінен Ашин тайпасының қалай пайда болғаны дерек келтіреді. Яғни олардың тегі тоғыз жасар баланы құтқарған қасқыр анадан тарады дейді. Ұлдарының бірін Ашина деп атап, ол кейін ел басқарады. Өзінің шыққан тегінің белгісі ретінде ол қасқырдың басы бейнеленген ту жасатады [15.23б].

Ғундардың, үйсіндердің және түріктердің мифологиялық ойлауы көне түркі жәдігері “Оғыз намеде” айқын көрінеді. Бұл ескерткіште қасқыр әрқашан “КӨК” эпитетімен беріледі. Аспанның сәулесі арқылы пайда болған Тәңрінің жіберушісі көк бөрі қажет кезінде Оғыз қағанға көмекке келеді және оның әскерлерін жеңіске жетелейді:

 

Ол жаруктун көк

Түлүклүг, көк жаллуғ бэдүк.

Бір эркәк бөрі чікті. Отул бөрі. Оғуз

Қағанға сөз бэріб турур эрді.

Такі дэді кім аі аі Оғуз Урум

Үстігә сэнатлар боласән.

Аі аі Оғуз тапуғуңларға мэн

Жүкүр боламэн, дэб дэді. Кэнә

Андан соң Оғуз Қағанға

Нуріканні түртүрді, кэтті, көрді

Кім чэрігнің тапукларі-

Да көк түлүклүг көк жаллуғ

Бэдүк бір эркәк бөрі жүрүгүдэ

Турур. Ол бөрінің артларин катағ-

Лаб жүрүгдэ турур эрділар[16. 52б]

Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде қасқыр бейнесі “ Оғыз наме” дастанындай адамға көмектеседі. Мысалы: “Қасқырдың жасаған қамқорлығы”, “Елеместің көргендері”, “Жігіт пен өнерлі қыз” ертегілерінде кездеседі. Шығыс Қазақстандағы қазақтардың мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін зерттеген ғалым Р.Куртц өз зерттеуінде қасқыр туралы төмендегідей мысал келтіреді: “ Казахи живущие Мангышлаке использовали волчьи кости в качестве амулета, в то же время волк воспринимался ими как недобрый дух, упоминать которого запрещали, так как иначе он нападает на стадо, а казахи-охотники именовали волка “дурной рот” [17.41б]. Сонымен қатар ұйғыр халқында қасқырдың сыңары киелі саналған. Оны балгерлер ұрланған нәрсені табуда пайдаланған.

Ертегілерде қасқыр мен түлкі бейнесіне қарағанда аз кездесетін бейнелердің бірі-аю бейнесі. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде аю бейнесі ақымақ, қорқақ ретінде көрінеді. Аюдың бұл бейнесі шынайы аюмен еш қатысы жоқ, яғни мифтік ойлаумененде шатастырмауымызға болады. Мифте “Медведь — это зверь производственный, зверь-заместитель всей охотничьей добычи. Он соединен с человеком посредством женщины. Он является тотемным героем и предком, по некоторым вариантом-отцом, по другим-только дядей человеческой юношей, убивших его и тем самым получивших от него боевое крещение. Он же являлся духом-покравителем, культурным героем и племенным богом” [18. 50б].

Қазақтың бақташылык өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -» Бозінген » сюжеті. Ондағы Бағланбай малының құты болған Бозінгенді тумады деп, бір шал мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота туғанда, кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын алып калады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған Бозінгеннің зарлы сөздеріне кұрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің даусын танып, оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет тұтқан қазақ халқы бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға айналдырған.

Бозінгеннің зары — монолог түрінде берілген. Онысы — жоқтау:

Жаралғаннан жасымнан,

Күйіп, жанып сабылдым.

Тартып беру бала үшін,

Үстіме кілем жамылдым.

Көрер күнім бар ма екен,

Мен ботамды сағындым.

Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшкан қүстардан, түнде жортқан жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені қүтқарып, ботасын алып келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір түтқан казақ үғымында түйенің бала сүюі адамға үқсас болып шығады.

Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай», «Кім күшті?», «Қуыршақ» сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмүны да аса қызық, тартымды. «Кім күшті?» ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, касқыр, олардьщ бәрінен оқтың күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа күшті болып шығады. Өйткені ол еңбек сүйгіш, ұйымшыл.»Тепең кек» ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк тай олжа түсіреді.

Ауырып жатқан кемпір — шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке — кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құткарады. «Мақта кыз бен мысық» ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті қадірлей бастайды. Қазак. ертегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы, тірегі ретінде суреттеледі.

Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп. Оның көркем үлгілері жарияланып келеді. Тақырыбы жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілерді («Түлкі, қойшы, аю», «Түлкі мен бөдене», «Арыстан мен түлкі») еріккеннің ермегінен туған деп түсінуге болмайды. Олар көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ арыстанға халық ертегілері сықак, сын қолданған. Кейде бұл

ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де болғандай. Бұл реттен «Түйе, арыстан, қасқыр мен түлкі» ертегісінің айтары тіпті терең. Түйе еңбекшілер образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан -қанаушылар бейнесін суреттейді.

Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды. «Мақта қыз» бен «Қотыр торғай» оқиғалары енбек процесімен тікелей байланысып жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары — нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің шығар деген әділет идеясы болмак;. Тым кішкене құйыршықтың өзі де әділет адамы, батыр, «Бозінгең», «Тепен көк» ертегілері тірліктің қамын айтады.

Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны бар.Мысалы, «Түлкі мен маймыл» ертегісінде маймылдың акымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі. Маймыл — бақкұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп, «басыңа тепкілесең кетпейтін бақ қонды» деп мазақ етеді. Түлкі қай елде болса да ақылды, қу аңнан саналған. «Түлкі мен қаскыр» ертегісінде қорқау қасқьір қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол «балық өзенде көп, суға құйрығыңды салып отырсан, балыққа молығасың» дейді. Қаскырдың қүйрығы мүзға қатып қалып, суға келген шаруалардан таяқ жейді, қүйрығы мұзда калады. Қасқыр — қорқау, акылсыздау аң. «Кәрі арыстан» ертегісінде сол тойымсыз қасқырдың өзіне де зауал туады. Арыстан қартайып, жүре алмайтын болған кезде, патшамыздын көңілін сураймыз деп барлык аңдар келеді. Келмегені қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. «Түлкім, түлкім, тілімді жеші» деген арыстанға, ол: «Амандық болса, көтеншегіңді де жермін», — дейді.

Арыстан образында хан, патшалардың да сыны бар. Осы ретпен хайуанатгар жөніндегі ертегілердің сюжеті өмір құбылыстарымен де жалғасып жатады. Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана андар арасындағы жайлар емес, әлеумет өңіріндегі теңсіздіктер, содан құтылу — күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін меже болмақ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР

ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ

Қиял — ғажайып ертегілер – халық ауыз әдебиетіндегі ең көне жанрлардың бірі. Оның шығу – мезгілі алғашқы қауымдық қоғам дәуірі. Сондықтан ертегінің бұл түрінде адамзаттың ертедегі өмірінің көптеген белгілері сақталған. Мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет — ғұрыптардың көріністері (дуальдық ұйым, аналық мекен, аналық неке т.б. ), ерте заманғы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен сенімдер.Бірақ көне дәуірдің бұл көріністерінкейінгі заманда халық тек қиял ғана деп түсінген.Сол себепті де ертекшілер әңгімесін «ерте уақытта болған» деп ескертеді.

Қазақ және ұйғыр қиял — ғажайып ертегілеріндегі жанрлық жағынан біркелкі емес, оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым әңгімелер, батырлық ертегілер кездеседі, сондай – ақ тұрмыс – салтты авантюралық шығармалар да ұшырасады.

Аталмыш жанрдың сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал еткен. Көптеген қиял — ғажайып ертегілердің сюжеттік желісінде батырлар жырындағыдай тұрақты прологтар эпилогтар бар. Әдетте, сюжеттің прологында ертегі қаһармандарының кәрі ата – анасы мен оның тууы туралы баяндалады. Қартайғанша перзент көрмей, қубас аталған кемпір мен шал құдайдан бала сұрап, әулие — әмбиелердің басына түнеп, жалбарынады. Кемпір иен шалдың тілегі қабыл болып бір бала туады. Ол – ертегінің бас кейіпкері. Осындай сюжеттер қазақ қиял — ғажайып ертегілерінде жиі кездеседі.

Қазақ қиял -ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамы әралуан. Атап айтсақ, онда барлық халықтың шығарған халықаралық сюжетте, бізге басқа халықтардан ауысқан және тек өзімізге тән сюжеттер бар. Бұның себебі қазақ халқы сахарада жеке дара ғұмыр сүрген жоқ. Ол өмірбойы басқа халықтармен қоян — қолтық аралас, тығыз қарым — қарым қатынаста болды.

Ерте заманда туып, көне дәуірдің көріністерін сақтап келсе де, қиял — ғажайып ертегілер тікелей сол қалпында емес, эстетикалық тұрғыдан алып қарағанда уақыт өтісімен көптеген өзгерістерге ұшырады.

Сөз болып отырған ертегілердің бас қаһарманы, эстетикалық мұраты – халық идеалы. Ертегі тек мұратын мадақтайды. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінің ұқсас жері — қаһармандарының ортақтығында. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінің бас қаһармдары – аңшы – мерген, жауынгер – батыр, кенже бала, тазша және басқа әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілдері. Бұлардың бәрі халақ арманынан әр кезде туған идеалды кейіпкерлер, яғни идеал – тарихи құбылыс. Ертеде табиғаттың дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң — хайуанаттармен күрескен кезде, халықтың арманы, идеалы – соларды жеңетін балуан, күшті батыр менген болды.

Кейінгі дәуірде, адамзат рулық қоғамға көшкенде халықтың идеалы өз руын бөтен елден, шапқыншы жаудан қорғайтын жауынгер болды. Бұл бейне қазақ ертегілерінің біразында кездеседі. Рулық қоғам ыдырай бастағанда — идеал басқа. Енді ол – ыдырап бара жатқан қоғамның дәстүрін қолдаушы, ата жолын қуушы. Ол қазақ өміріндегі қара шаңырақтың иесі – кенже бала. Біздің көптеген ертегілерімізде бас кейіпкер кенже бала.

Қоғамда әлеуметтік теңсіздік шарықтау шегіне жеткен кездегі ертегі идеал етіп, мадақтайтын бейне — әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілі, жәбірлеуші, жапа шегуші. Бұл кезде қиял — ғажайып ертегілер өмірге тікелей жақындап, толық бұқараланады, бұқара арманаын дәріптеп, халық мұратын эстетикалық мұратқа айналдырады.

Аталмыш жанардағы басты тақырып – сиқырлы заттардың көмегімен бас қаһарманның небір ғажайыптар мен қыруар қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі. Мұның үстінде үнемі әділеттілік жеңіп, зұлымдық әшкереленіп отырады. Ертегілердің бұл түрінде дәстүрлі идеялардың комплексі оның композициясымен, сюжеттік желілерімен және қаһармандардың айқын анықталғанидеясымен біте қайнасып кеткен. Бұл қатаңбірліктен сәл ауытқу қиял — ғажайып ертегісінің мүлдем бөтен түрін туғызады. Егер қаһарман бардық күшін сарқа пайдаланып, небір қиындықтарды жеңіп шықса, ол батыр атағына ие болады да , мұндай қаһарманы бар ертегі өзіндік ерекшелігімен дараланатын, батырлық ертегілер деп аталады. Екінші жағынан, дәстүрлі композициядан ауытқу қиял — ғажайып ертегілеріне жақын әрі біршама бөтен идеялармен байланыстырылады. Қиял — ғажайып ертегілердің классикалық типі қаһарманды басқа дүниеге аттандыру, ғажайып құралдарды табу, қиын тапсырмаларды орындау, құда түсу, жауыз күштерден құтылу сияқты композициялық бөлшектерді қамтиды. Ол көбінесе қаһарманның үйленуімен және таққа отыруымен аяқталады. Ертегілердің классикалық түрі шығыс пен батыс халықтарына кең таралған. Қазақтың қиял — ғажайып ертегілері ерекше дара тұрған дүние емес, оның көптеген сюжеттері дүниежүзіне белгілі ертегілердің варианттары болып келеді.

Ертегі әдетте қаһарманның үйден аттануымен басталады. Оның себептері де әр түрлі : бірде үйірімен жылқы ұрланып, ағайынды жігіттер ұрыны іздеп шығады («Сәрсенғали»), бірде мыстан кемпірдің алдын ала ескертуі бұзылып, әкесі оған ұлын жіберуге мәжбүр болады («Қаратай»), бірде қаһарманның шешесін Алып Қарақұс әкетіп, оны іздеуге шығады («Қанбаба»). Басталудың мұндай типтерібарынша көне болып келеді.

Алғашқы рулық қауымның ыдырауы және жанұя ішіндегі алауыздықтың пайда болуымен ертегі басталуының жаңа формасы пайда болды: «Алтын айдар» мен «Үш қыз» ертегілерінде бәйбіше тоқалдан туғуан балаларды тастатқызып, орнына күшік салып қояды, хан тоқалды үйінен қуып жібереді. Ертегілердің бұндай басталуы ұйғыр халық ертегілерінде де кездеседі («Шынтемір батыр»). Кейінірек кезде ертегілерде әлеуметтік мотив ене бастайды. Кедей жігіттің әйелін ұнатқан хан оны өлтіру мақсатында әртүрлі қиын жұмыстарға жұмсайды («Барып кел де, алып кел», «Адам білмес тас», «Кенже бала»).

Үйімен қош айтысып, қаһарман жолға шығады. Оның алдында сиқырлы заттар мен қалыңдық табу мақсаты турады. Кейде оны сапар шегуге итермелейтін өзінің табиғи әуесқойлығы тұрады. Осы жолда ол кездейсоқ өз бақытын табады. Қолына темір таяқ ұстап, аяғына темір етік киіп, қаһарман жердің ең шетіндегі жат сырлы дүниеге – алыс жолға сапар шегеді. Жат сырлы дүние бірде жердің үстінде, бірде жер астында , бірде көкте болып шығады. Кейде ол адам адам басып өте алмайтын шөлді құм дала арқылы өтетін биік таулардың арғы жағында болады. Ертегілердің бас қаһарманы осы қиын сындардан өтіп, өз мақсатына жетеді.

Қазақ және ұйғырдың қиял-ғажайып ертегілеріндегі мол және терең идеялық мазмүндар жанды, айқын, ашық және түрлі түстегі көркем бейнелер арқылы бейнеленеді. Сондықган қиял-ғажайып ертегілерінің ерекшелігін өте анық көрсетіп бере алатын тұтқа-ондағы бейнелер.

Біздің байқауымызша, үйғыр және қазақ қиял-ғажайып ертегілеріндегі бейнелерді бес топқа бөлуге болады. Бүлар: қарапайым адамдар бейнесі, сиқырлы адам бейнесі, құдіреттілер бейнесі, сиқырлы жануарлар бейнесі және киелі заттар бейнесі.

Қарапайым адамдар бейнесі. Қиял-ғажайып ертегілер болған-болмаған және қиялдан туған бейнелерге толы болса да, оның негізгі кейіпкері — адам. Ертегіні тудырушылардың көңіл бөлетіні-адам түрмысы, қарапайым адамдардың тағдыры. Сондықган қарапайым адамдардың бейнесі ертегі әлемінің шынайы өміршілері болып есептеледі.

Ұйғырдың қиял-ғажайып ертегілерінде біріне-бірі ұқсамайтын тайпа, үқсамайтын кәсіп, ұқсамайтын жас шамасы және үқсамайтын мінез-күлықгағы адамдардың бейнелері жасалған. Олардың арасьінда жыртқыш мақұлықтарды немесе шапқыншы жауларды талқандап, халықка тыныштық бақытын орнатып беретін батыр ержүректер де, патшаның қиын шартын орындап, ханшаға үйленетін жігіттер де, өнерпаз шебер ұсталар да, мүсәпірдер мен сергелдеңге түскендер де, рақымсыз аға мен ақ көңіл інілер де, ғажайып дана жігіттер де, бір-біріне адал достар да, сүйкімді сұлу қыздар да, залым не әділ патшалар да, айлакер уәзірлер де, зұлым өгей шешелер де, жазықсыз жапа шеккен қыздар мен ұлдар да, шөл далаға тасталған ағасы мен қарындасы да, ағасына қастық жасайтын карындас та және өзінің туған баласына өзі қастандық жасайтын жауыз шеше де, тағы осылар сияқгы әр алуан бейнелер бейнеленеді. Бұл секілді бейнелердің тұлғасына халық бұқарасының ақыл-парасаты, көркем мінезі, ізгі қасиеттері топтастырылған.

Ұйғырдың қиял-ғажайып ертегілерінде кезігетін қарапайым адамдар бейнесі туралы М.Әлиева өзінің «Уйгурская сказка» деген зерттеу кітабында мейілінше терең, жан-жақгы талдаған.

2. Сиқырлы адамдардың бейнелері. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі бірталай адамдардың мінез-құлқы қарапайым адамдарға үқсамайды. Олар адам нанғысыз сиқырлы күш-қуатқа ие. Мысалы, «Құрай сатушының қызы» , «Адал қасап» , «Мұхтар айлакер мен Кәмек айлакер» , «Кенже батыр» және «Адам баласы үйренбеген өнер» сықылды ертегілерде неше қилы хайуан, қанатты құс, жәндіктер және жансыз заттарға өзгере алатын ер-әйелдер туралы сөз өріледі. Олар сиқыршылықгың және тылсым түйіндерінің әрқилы тәсілдерін жетік білетін адамдар болғандықган, міне, сол ғажайып қабілеттерінің қуатына арқа сүйеп, дүшпандардың көзін жояды және өздері бақытқа бөленеді.

«Етікші» , «Аюдың баласы Қүрбан» , «Әкесі мен қырық үл» сықылды ертегілердің бас кейіпкерлері өзінің сапары барысында ерекше құдіретті қабілетке ие бір қауым кісілермен танысып достасады. Солардың ішінде тауды көтеріп, орнынан ауыстырып қоятын Тау батыр, өзеннің суын ішіп арнасын құрғатып қоятын Көл батыр, көзді ашып-жүмғанша мындаған шақырым жолды басатын Желаяқ батыр, жеті күндік жердегі дыбысты еститін Саққүлақ батыр, үш күндік жердегіні көретін Көреген батыр сияқтылар бар. Ертегі кейіпкері, міне, осылардың көмегіне яғни құдыретті қабілеттеріне арқа сүйеп, өзінің мақсатына жетеді, ойлағанын жүзеге асырады. Одан басқа «Арсыз әйелдер туралы» деген ертегідегі жігіттерді кішкене қүтылардың ішіне бекітіп, қалтасына салып жүретін қыз, «Қартайғанда жанған бақыт» деген ертегідегі күшікке айналдырылған ханша, «Бадашы және оның ұлы» ертегісіндегі жылан кейпіндегі қыз, «Тадан мен Надан» ертегісіндегі ағаштармен, шөппен сөйлесе алатын бала, «Балықгың баласы» ертегісіндегі шыбықгы суға тастап жіберіп көпір орната салатын қыз, «Бүлбүл гоя» ертегісіндегі адамдарды әрқилы жан-жануарға айналдыра алатын және оларды қайтадан өзінің кейпіне түсіре алатын ханша, «Жетім қыз» ертегісіндегі өліп, қайта тірілетін жігіт, «Екі қошқар» ертегісіндегі қошқарға айналған ағасы мен қарындасы, «Есек басты патша» ертегісіндегі адамның басын есектің басына айналдыратын әйел, «Алтын аяқты қыз» ертегісіндегі балағынан алтын түсетін қыз, «Зұлпұқар» ертегісіндегі көзінен інжу-маржан төгілетін қыз сияқгылардың барлығы-сиқырлы адамдар. Олардың таңғажайып және тосыннан жасалатын әрекеттері ертегі тыңдаушыларды таң-тамаша қалдырады. Мәлім дәрежедегі мағына түрғысынан алғанда ертегілердің баурап алатын көркемдік қуаты дәл осы секілді бейнелер.

Мына бір жайды анық айтуымыз керек, мұндай бейнелердің сиқырлы сипаттары тума бітім емес, яғни мүндай өзгеше қабілеттері туа біткен ерекшелікке жатпайды. Олар ертегілерінде о баста қарапайым адамдар сияқгы тұрпатпен көрінеді де, адамдармен араласып жүреді. Кейін келе белгілі дәрежедегі сиқырлы күштің ықпал еткен жәрдемінің арқасында осы төтенше қуатқа ие болады. Бұлардың кейбірі көне кітаптарды қолға түсіреді де, сол кітапта жазылған сиқырлы әпсүн (үшкіру) тәсілін үйренуі арқылы өздерінің бойына сіңдіріп алып, керемет қабілетті жетілдіреді. Кейбіреулері жадылағыштарға шәкіртікке кіріп, одан үйренеді. Тағы біреулері дию-перілер мекенінде біраз мезгіл өмір сүреді де, солардың ықпалы арқылы сиқырлы қасиеттерге ие болады. Енді біреулеріне Қыдыр мен перизаттар сондай құдыретті қабілет дарытады. Демек, ертегілердегі бүл сықылды бейнелер негізінде қарапайым адамдардан ешқандай айырмашылығы жоқ болады да, олардың бойларындағы сиқырлы қабілет ертегі мазмүнының қажетіне қарай кейін қосылып отырады. Сондықган сиқырлы қуаты бар адамдардың бейнелері басқа сипаттағы ертегі бейнелері сияқгы өзіне тән бір құбылыс ерекшеліктерімен арнаулы желі жасап, система пайда қыла алмайды.

3. Кұдіретті бейнелер. Құдіретті бейнелер дегенде негізінен жалмауыз, дию, айдаһар, перизат, Қыдыр, сиқыршы сықылды бейнелерді көз алдымызда ұстаймыз. Бүл секілді бейнелер басқа түрік тілдес ұлттар ертегілері үшін де ортақ. С.А.Қасқабасов былай дейді: «Характерными персонажами волшебной сказки М. Ауезов и Д. Соболев признают семиглавого и одноглавого жалмауыз (людоеда), жалмауыз-кемпир, айдагара (дракона — С.К.) и джиннов, а также добрых помощников героя — птицу Самурук и коня» [19.187б].

Құдіретті бейнелер — ежелгі көнелік сипаты бар дәстүрлі бейнелер. Бүлар түгелдей фантастика мен ойдан шығарылған шығарманың жемісі. Олардың кейбірі адам баласы дүниесінде өмір сүріп отырған белгілі табиғат күштері мен қоғам күштерінің баламасы. Тағы бір басқа түрінен алғанда адам баласының арман-тілегінің жалпы образды бейнесі. Ертегілерде көрсетілген толып жатқан қайшылықгарды өз дәуіріндегі нақ түрмыста шешімін тауып іске асыру өте қиын еді. Осындай жағдайда адамдар ежелгі миф пен әпсаналардағы құдыретті бейнелерді өзгертіп, ертегілер әлеміне енгізіп алған да, олардың сиқырлы, адам баласы білмейтін күші мен қуаты арқылы әлгіндей кереғарлықгың шешімін тауып, адам баласының ізгі арман-тілектерін қиял әлемінде жүзеге асырған.

Ертегілердегі киелі, құдыретті бейнелер әртүрлі. Олардың атқаратын қызметтеріне қарай үш топқа жіктеуге болады:

А) Тікелей адамдар арасында өмір сүретін, адамдардың серігіне айналған қүдыретті бейнелер. Ертегілердегі перизат (пері) сондай бейне саналады. Перизат — «ай десе-ауызы, күн десе-көзі бар» аса сұлу құдыретті қыз. Оның түпкі түрағы — аспан, аңызға айналған көркем бау-бақ, таудағы үңгір сықылды құпиясы көп жерлер. Бүл жерлерді көрген кісінің үрейін үшыратын диюлар қорғайды. Алайда, сондай жайларына қарамастан перизат адам баласының тұрмысын ұнатады. Бас кейіпкердің қабілеті мен ақылын сыйлайды да, өзінің таза махаббатын тартынбастан сол бір бақыт іздеп жүрген кейіпкерге бағыштайды немесе еңбекқор, ақ көңіл, бірақ бақытсыздыққа ұшыраған жігітті өзі қалап қосылады, оны бақытқа жеткізеді. Сөйтіп, өзінің ғажайып құдіретімен, сиқырлы қуатымен өзі қалаған жігітке оның түсіне де кіріп ,көрмеген сәулетті өмір сыйлайды. Сол жігіттердің адам баласына пайдалы, бірақ оны орындау өте қиын болған істерін жүзеге асыруына көмектеседі. «Бадашы қарт пен оның баласы» деген ертегісіндегі бақташы жігіт перизаттың, міне, осындай мейір-шапағатына кездейсоқ бөленеді. «Бұлбұл гоя» ертегісіндегі перизат кенже ұлдың ерлігіне және сымбатты кескініне, кейпіне қызығып, оны ұнатады. Сөйтіп, оның диюлармен айқасып, бұлбұл гояны қолға түсіру жолындағы әрекеттеріне басынан-аяғына дейін көмектеседі.

Перизат адамға қосылып, адам түрмысына араласқаннан кейін бүкілдей адам баласының қияпатына және адамдық санадағы сезімге бөленеді. Сөйтіп, бас кейіпкермен бірге нақгы үй-ішілік, отбасылық тұрмыс кешіреді. Олардың ой-пікірлеріне өмірдегі, қоғамдағы қьіз-жігіттердің әдемі әрекеттерін сабақтастырыла сіндірілген. Бірақ перизаттардың ерекше мінезі, күш-қуаты бәрібір өз қалпында сақгалады. Перизаттар адамдармен махаббат құрғанда әртүрлі әдет күш ықпалының шектеуіне ұшырамайды. Өзінің таңғажайып күш-қуаты арқылы сәулетті тұрмыс орнатады және олардың сол бақытты тұрмысын бұзбақ болған жауыздардың әркеттерін талқандайды. «Бадашы қарт және оның баласы» ертегісіндегі перизат бақташы жігітке әйелі болып қосылғаннан кейін залым патшаның көзі қызарады да, қызды күшпен тартып алмақ болады. Сөйтіп жігітке адам баласы орындай алмайтын бірнеше міндет жүктейді. Перизат дереу өзі іске кірісіп, патшаның шарттарын бірінен соң бірін күйеуі арқылы орындайды да, патшаны тақыр жерге отырғызады. Ақыры патша асқынып кеткен соң, оның көзін жояды да, бақташы жігітті таққа отырғызады.

Кей ертегілердегі перизаттар бас кейіпкердің батырлығын, төзім-ділігін немесе ақыл-парасатын сынап, сол мақсатпен кейіпкер жігітке қиын шарттар қояды және сол шарттарды орындаса, содан кейін барып жігітті мақсатына жеткізеді. Мысалы, «Маймыл қыз» деген ертегідегі перизат жігітке: «Мені іздесең — темір етігің тесілгенде, темір таяғың тебендей болғаңда табасың»— дейді. Перизатты көксеген жігіт оны іздеп жолға шығады да, бірнеше жыл тоқгаусыз сапар шегеді. Таудан тауға асады, асудан асуды басады, шөл-далаларды кезеді. Ақыры темір етігі тесіледі, темір таяғы тебендей болып кеміріледі. Сол кезде перизат жігіттің мұратына берік екеніне көзі жеткен соң, жігіттің қарсы алдына жарқ етіп келіп тұра калады.

Мұндай ертегілердің кейіпкерлері өздерінің бүкіл ақыл-ойын және рухани күш-қуатын сарп етіп, перизаттың айтқанын орындау үшін құлшынады. Олардың кеуделеріне адам баласының асыл махаббат іздеп, бақытты тұрмыс орнату арманы шоғырландырылады.

Б. Адам баласының үстазы әрі жәрдемші жебеушісі саналатын құдіретті бейнелер. Үйғыр халық ертегілеріндегі Қыдырдың және сиқыршылардың бейнелері сондай кейіптегілер. Бұл бейнелер перизаттар құсап адам баласымен бірге өмір сүрмейді. Алайда олар адамзат дүниесіне өте құштар сезімге бөленген. Бүл секілді бейнелер ылғи да ертегі кейіпкері ауыртпалыққа душар болған қиын сәттерде қасына келіп, кейіпкерге жәрдемдеседі. Ертегілерде олардың жәрдеміне қол жеткізу де онша оңайға түсе бермейді. Бүл үшін талай-талай жапа-машақат шегеді, азап тартады, қыруар қатерлерді бастан кешіреді. Сөтіп барып жебеушілерге кезігеді. Күнделікті түрмыста ауыр азап шегіп, ауыртпалыққа ұшыраған соң, немесе, арпалыста қыруар құрбандықтар берген соң барып, тағы да қауіп-қатерден құтылатын болмаған соң, жебеушілердің мейіріне, олардың жәрдеміне қол жеткізе алады. Жебеушілердің күдер үзген шаққа жеткенде ғана барып жебеушілер бас кейіпкерге көмекке келеді.

Адам баласының құдіретті бейнелердің жәрдемімен әр түрлі нақгы қыйыншылықгарды жеңуі тұрғысынан алғанда, ертегілерде жәрдем- десушілердің рухани жағынан әлсіздігінің бір тұсы бейнеленіп көрсетілген. Бүл өз кезіндегі әлеуметтік өндіргіш күштері немесе адам баласының білік қабілетінің жетілуіне сәйкес келетін санасы тудырған шектеулілігі. Керісінше жағынан алғанда, нақгы қоғамда жапа шеккен, қорланған, бірақ ешқандай тиесілі орынға қолы жетпеген ақ көңіл, аңқау адамдардың бейнелері жасалғанда, ертегіні шығарушылар өздерінің кейіпкерлерге деген терең жанашырлығын негіз етеді де, киелі құдіретті бейнелер арқылы кейіпкерлерді жеңіске жеткізеді.

Сиқыршы бейнесі де ертегілерде жиі кездесетін алуан-алуан құдіретті бейнелердің бірі. Біз осы бейнелердің ерекшелігін баяндаудан бұрын, ертегілердегі жалмауыз, жадылағыш, айлакер кемпір, мыстан және сиқыршы аталатын бірнеше бейнелердің өзара жігін ашып, айырмашылығын ашып алуды қажет деп білеміз. Өйткені, ертегі айтушалыр саналы түрде немесе білместікпен бүл есімдерді бей-берекет қолданған. Сөйтіп, ертегідегі бірінен-бірі айқын өзгешеленіп тұратын бейнелер өз арасында араласып кеткен. Бұл бейнелердің біреуі — айлакер әйел (мыстан) бейнесі. Бұл айлакер әйел ешқандай құдыретті кейіпке тұрпатқа лайық емес. Ол қу, айлакер, дүниеге сатылады да, басқа біреу тапсырған қастандық әрекетті орындаушы, әдетіндегі адам. Мысалы, «Мыстан кемпір» деген ертегідегі сондай айлакер әйел үлкен бәйбіше ханшалардың тапсыруы бойынша кіші ханшаның жаңа туған баласын шөл далаға апарып тастайды. Сол сияқгы бұл балалар ер-жеткеннен кейін де тірі екенін білген соң, оларды өлтіру үшін сұмдық зұлымдықгарды жасайды.

«Жақсылық жерде қалмайды» деген ертегіде де осы айлакер алдамшы әйел залым патшаның тапсыруы бойынша ханшаны алдап, оның күйеуінің киелі жүзігін қолына түсіріп алады.

Осы айтылғандардан мынаны байқаймыз: бұл айлакер әйел бейнесіеің бірден-бір ерекше қабілеті — айла мен мекерлік қана. Ол ешқандай сиқырлы күш-қуатқа ие емес. Ертегідегі тағы бір көзге түсетіні — сиқыршы

бейнесі. Бұл жағымды кейіптегі құдыретті бейне. Ол өзінің сиқырлы күш-қуатын жақсылыққа жұмсап, ылғи да ертегі кейіпкеріне жәрдемдеседі және кейіпкердің мүшкіл халін жеңілдетеді. Үшінші, жалмауыз аталатын құдыретті бейне. Бұл жалмауыз кейпіндегі бейне. Жалмауыз — адамды және жан-жануарларды жұтатын озбыр жыртқыш мақұлық.

Демек, бүл үш түрлі бейне кескін-кейіп жағынан бірінен-бірі айқын өзгешеленеді. Алайда адамдар жадылаушының, мыстан кемпірдің атауларын шатастырып, кейде жалмауыздың, кейде сиқыршының, кейде айлакер алдампаз кемпірдің атауларымен алмастырып қолданғандықган бұл үш бейненің де алмасып жүруі әбден мүмкін. Бәлкім, мүның ішіндегі сиқыршы (жақсылықгың қорғаушысы) ең алғаш жасалған, бейне шығар. Жалмауыз бен айлакер әйелдің бейнелері болса, сол ,сиқыршы бейнесінің патриархалдық дәуірдегі өзгерген түрі болуы да ықгимал.

Біз осы арада айтып отырған сиқыршы бейнесі сол алдампаз кемпір мен жалмауыз бейнелерінен бөлекше танылатын жағымды құдірет кейпінің бейнесі. Сиқыршылар бейнелері ертегілерде ылғи да бас кейіпкер қиындыққа душар болған кезде пайда болады, өзінің ғажайып құдіретті сиқырлағыш әрекеттерімен бас кейіпкерді тығырықган шығарады, байлыққа кенелтіп, атақ-даңққа бөлейді. Яки оның жауларын жойып жібереді. Бұл сықылды сиқыршылар кейде еркек (мысалы, «Алтын семсер» , «Бадашы қарт пен оның ұлы» тәрізді ертегілерде), кейде әйел (мысалы, «Киелі сандық» , «Алтын әтеш» ертегілеріндегі) қияпатында көрінеді. Мүндай сиқыршынын бейнелері адам баласының алғашқы қоғамдағы магиялық сенімдері негізінде пайда болған. Сиқыршының еркек не әйел болуы аналық құқық пен аталық кұқық құрылымдарымен тығыз байланысты.

В. Адам баласы үшін жау саналған құдіретті бейнелер. Бүл тәрізді бейнелерге жалмауыз, дию, айдаһар, тағы басқа сол тұрпаттағылар кіреді. Бүл сықылды құдіретті бейнелердің сыртқы түр-тұрпаты жан түршігерлік қорқынышты, құлқы жыртқыш, күш-қуаты өте зор, ылғи да қыздар мен балаларды ұрлайды. Адамдардың өміріне, тыныс тіршілігіне қатер төндіреді. Ертегінің бас кейіпкері қажымай-талмай арпалысып жүріп, ақыл-парасатын жұмсауы арқылы ғана бүл мақұлықгарды жеңіп шығып отырады. Мүндай құдыретті бейнелерді адам баласының өміріне қауіп төндіріп түратын табиғат күштерінің баламасы. Ертегілердегі бас кейіпкердің бұл сықылды дұшпандық ниеттегі құдірет образындағылармен шайқасы—халық бұқарасының табиғатты игеру үшін, жауыздыкқа қарсы күресі үшін, жәбір-жапа шеккендер мен қауіп — қатер астында қалғандардың жауын жеңіп шығуы үшін, құтты өмір мен бақытқа жету үшін жүргізілген ерлік күрестерінің іздерін көрсетеді.

Ертегілердегі құдіретті бейнелерді , мейлі оның адам баласына жәрдемдесетіндері болсын, мейлі қорқынышты жауыз кейіптегілері болсын, олардың бәрі адам, хайуан мен тәңірлердің өзіндік ерекшеліктерінің тұтас тұлғалы, яғни табиғат әлеміндегі кейбір жануарды немесе ұшатын құсты адам кейпіне түсіріп алмастырады.

Содан кейін оған тәңірлердің күш-қуатын бағыштайды да, өзінше басқа бір қалыпта жаратады. Бұл сықылды бейнелер сиқырлағыштық ерекшеліктері арқылы қарапайым адамнан және заттар мен мүліктерден өзгешеленеді. Мұның айқын белгілерін мынадай анықгамадан көреміз:

А. Құдіретті бейнелер қолдаушылық әрі табандылық еркіне ие. Бұл сықылда құдыретті бейнелердің таң қалардық кереметі— көрсетілетін жүйесі мен ісіңде әдеттен тыс кәрі болса да соны орындай алатын шексіз зор күш-қуаты бар. Мысалы, «Алтын кебіс» деп аталатын ертегідегі сиқыршыны алсақ, ол әп-сәтте Ажар қыздың басына алтын тәжді кигізіп, Патиманың басына есекке жем болатын бұршақ өсіріп қояды. Сиқыршы бір үрлеп құйын тұрғызады да, ғажайып сәнді киімдерді, зұбаржат-маржанмен апталып безендірілген әсем бұйымдарды және жеңіл пәуескелерді пайда қыла салады. Сол сияқгы сиқырлағыш қамырды кептерге, итке, тауыққа айналдырып жібере алады. Оларды өзінің айтқанын орындауға көндіреді де, жұмысқа жегеді. Сиқыршының кереметі арқылы кептерлер ғажайып сұлу қыздарға айналып, кездеме тоқиды.

«Бадашы қарт пен оның ұлы» деген ертегідегі сиқыршы дауыл тұрғызады да, қартты көзін ашып — жұмғанша үйіне жеткізіп салады.

Ертегілердегі перизаттар да ғажайып тылсымдық құдіретті күш-куатқа ие болып келеді. Перизаттар тіпті адамдарды тасқа айналдырып жібере алады (Мысалы, «Мыстан кемпір») . Көздің жауын алатын киім-кешекті, ішіп-жемді және сәулетті үйлер мен ғимараттарды оп-оңай жасап, тұрғыза салады («Маймыл қыз») .

Қыдыр қарт та осылар секілді неше алуан кереметтерді жүзеге асыра алады. Мысалы, «Жесір қатын мен бала» деген ертегіде Қыдыр бір дұға оқиды да, «сүф» деген кезде бала шөп пен бұталардың тілін білетін болып шыға келеді. Соның арқасында атағы жер жарған білгір тәуіп атанады.

Осылардың бірінен де адамды таң қалдыратыны — жалмауыздың әрекеті.

Жалмауыз — бүкіл Алтай тілі жүйесінде сөйлейтін барлық ұлттардың ертегілерінде кездесетін дәстүрлі бейне. Профессор Әсет Сұлайман жалмауыз бейнесі жайында айта келіп, былай дейді: «Бүл образды ұйғыр — ялмауыз, өзбек — ялмағыз, қазақ — жалмауыз, қырғыз — желмағүз деген формада қолданады да, солай атайды. Моңғол және тұнғус манжіжор тілді халықгар маңгус, маңғысқар, маңгадхай, маңуау, маңгай, маңгас дейді. Бүл атаулар негізінен «жел» және «мүйіз» деген сөздердің фонетикалық өзгеріске ұшырауы салдарынан Қолданыс барысында солай қалыптасқан атау. Ол әр үлттың тіліндегі даму өрісінде әртүрлі формада аталғанына қарамастан ежелгі ортақ Алтай тіліне ұласатын өзімізге тән атау сөз болып саналады»[20.28б] .

Жалмауыз көбінесе үрейді ұшыратын бейнеде иен жатқан тау-тас қатпарларын, шөл-жазираны мекендейді де, адамды, малды, жан-жануарларды ұстап алып жейді. «Тазы мен бүркіт» деген ертегіде Жалмауыз бір қаладағы адамдардың бәрін және жан-жануарларға дейін түгел жеп қояды да, қаланы күйзеліске ұрындырады. «Алтын семсер» атты ертегіде бас кейіпкер тарапынан салынған үй-жайды, бау-бакшаны және әдемі ару қызды әп-сәтте қопара көшіріп, мыңдаған шақырым қашықгағы өзінің тұрағына апарып алады. «Тапқыр патша» деген ертегіде Жалмауыз адамдарды итке айналдырып жібереді.

Жалмауыздардың кейіп — кескіндері де өте қорқынышты болып көрінеді, тіпті, кейбіреуінің жеті басы бар. «Шынтемір батыр» деген ертегіде Шынтемір батыр жалмауызбен талмастан алысып, алты басын қағып түсіргеннен кейін жалмауыз жетінші басымен құйынға айналады да, қашып кетеді.

Жалмауыз аса зор құдіретті күш-қуатқа ие мақұлық қана болып қалмастан, оған қатысы бар жерлер де, мүхит та, зат-мүлік және бүйымдар да — бәрі де сиқырлы күштің тылсымына душарласқан күйде болады.

Ертегілердегі диюлар да ғажайып күш-қуаттың иелері. Дию жетіп келген кезде бүкіл әлемді қараңғы түнек басады. Оның тұрпат-түрқы соншалық дәу және бойы көк тіреген ұзын, сорайып тұрады, төбесі бұлтқа тиеді. Диюлар көбінесе перизаттарды немесе адамзаттың қыздарын алып қашады да, өздері тұратын адам аяғы баспайтын сарайларында қамап ұстайды. Бас кейіпкерлер соны жеңіп, қыздарды құтқарады.

Ал ертегілердегі айдаһарлар да өте зор, айбатты алып көрінеді. Ол ылғи да жылан тұрпатында елестейді. Басы қазандай, жуандығы бөренедей, ұзындығы қырық құлаш, аузынан от-жалын атқылап, қара қошқыл түтін будақтап түратын мақұлық. Айдаһар судан немесе үңгірден шыққанда жердің бетін боран қаптайды. Содан кейін айдаһар дем тартады да, көзіне түскен жан-жануарлардың бәрін жұта береді. Мысалы, » Гауһар туатын тауық» деген ертегіде айдаһар мыңдаған адамды жұтады. Жан — жануарларды демімен ішіне тартып, үңгірге қамап алады да, шетінен отқа қақтап жейді. Айдаһар — адам баласының ең жауыз, обыр дұшпаны. Айдаһардың тағы бір құмар асы — самұрық қүстардың балапандары және сұлу қыздар. Ертегілерде айдаһар ылғи да бір сұлу қызды немесе самұрық құстың балапандарын жұтпақ болып жатқан сәтінде ержүрек жігіттер пайда бола кетіп, оны садақпен атып өлтіреді.

Демек, қандай тұрпаттағы кұдіретті бейнелер болса да, олардың бәріне тән өте айқын бір белгі бар. Ол — бәрінің ғажайып құдіретті, сиқырлы күш-қуатқа ие болып отыратыны.

Б. Құдіретті күш-қуатқа ие бейнелер кескін-кейіптерін өзгертіп, құбыла алады. Көздеген мақсатына жету үшін өзінің сыртқы пішінін, түр-түсін өзгерту бірталай құдірет бейнелердің әдеттегі қарапайым құбылыстары. Ұйғыр және қазақ халық ертегілеріндегі Перизат, Жалмауыз, Сиқыршылардың бәрі дәл осындай ерекшеліктерімен көзге түседі.

Перизаттар көп жағдайда кептерлер кейпіне еніп құбылады, аспанда самғап ұшып, қалықгап жүреді. Бұдан басқа маймылға да («Маймыл қыз»),, жыланға да («Бадашы қарт және оның ұлы») , киікке де, балыққа да және адамға да ұқсап құбылып, түр-түсін өзгертіп тұратын кездері де бар.

Жалмауыздың жиі өзгеріп көрінетіні — сұлу қыз кейпі. Осы қиянаты арқылы ертегінің бас кейіпкері саналатын жігітті алдап — арбайды. Жалмауыз кейде кәрі кемпірге, кішкене балаға («Тазы мен Бүркіт») , құйынға («Шынтемір батыр») , тағы басқа кейіптерге құбылады да, өзінің сұрқия ниетін іске асыру үшін тырысады немесе басқаларды сондай әдіспен алдап, жеңіп шығуға барын салады.

Ертегілердегі сиқыршылардың да осылайша өздерінің кескін-кейпін өзгерте алатын ерекше қасиеттері бар. Мысалы, сиқыршы «Бадашы қарт және оның ұлы» деген ертегіде бір аунап түсіп құсқа айналады да, баланы көтеріп алып ұшып кетеді.

В. Құдіретті бейнелер ұлан-асыр қазына-байлыққа кейіпкердің қолын жеткізіп отырады. Қалағандарынша өздеріне қажетті алуан түрлі заттарды қолма-қол иеленеді. Мұндай қазына-байлыққа қол жеткізетін құдіретті бейнелер адамдарға ылғи да жәрдем береді, бас кейіпкердің үстазы немесе әйелі кейпінде көрінеді. Қүдіретті бейнелер өздерінің таңғажайып сиқырлы күш-қуаты арқылы өз ықтиярларымен әртүрлі заттарды жасайды, киім-кешектің түр-түрлерін әзірлеуге көмектеседі. Жауларын жоюына септігін тигізеді. Мысалы, «Киелі сандық» деген ертегідегі сиқыршы кемпір өгей шешесінен жәбір көріп, азап шеккен, шөл-далаға тасталған жетім қызды құтқарады. Оған нені қаласа, соны дайын етіп беретін құдыреті бар сандықгы сыйлады. Ал өгей шешесінің туған қызына ішіне айдаһар салынған сандықты береді де, сол арқылы жауыздардың көзін жояды. «Маймыл қыз» деген ертегідегі Перизат та еріне арнап таңғажайып сәулетті сарай орнатады. «Қайна, шәугім» деген ертегідегі Қыдыр қарт кедей жігіт Құрбанға алуан түрлі қазына-мүлік шығаратын шәугім сыйлайды. «Хал банум» деген ертегідегі Қыдыр қарт та Оғлан батырға адамның кескін-кейпін көрсетпейтін қалпақ сыйлайды. Мұндай қиял-ғажайыптар — іс жүзінде халықгың оң тапқырлығының жалпы көріністерінің түрі.

 

Г. Құдіретті бейнелер тылсым сырларды да ашып бере алады. Ертегілердегі Қыдыр, Перизат бейнелері заманның немесе мекен-жайдың шегін, шектеулерін бұзып-жарып, дүниенің қилы-қилы сырларын ашып тастайды. Олардың білмейтійі жоқ. Тек өзінің төңірігінде өтіп жатқан оқиғаларды ғана емес, соған қоса мүлде шалғайдағы оқиғалардың да бәрін анықтап көрсете алады. Мысалы, Қыдыр қарт «Бұлбұл гоя» , «Ағаш ат» , «Хал банум» деген ертегілерде бас кейіпкерлерге диюлар мекенінің сырын, содан кездесетін кедергілерді, оларды жеңу жолдарын және алдағы тағдырларының қалай болатынын бір-бірлеп айтып береді. Мұндай тосыннан кездесетін қиял-ғажайып құбылыстар адамдардың барлық талап-тілегінің түпкі сырын ашады да, көксеген арманының келбетін елестетеді. Соған қоса ол адамның біліктілігі мен білігіндегі кейбір таяздықгың да жайын ашады. Олардың қалауынша, алдағы күнде болатын барлық оқиғалар ежелден мәлім тағдырды білдіруге бейім құдіреттің өзі орналастырып қойған қүбылыс сипатында баяндалады. Мүндай құпияларды тек қана бойында сиқырлы күш-қуаты бар әулиелер біле алады.

Осы айтылған төрт түрлі ерекшелік құдірет бейнелерінің керемет өнерлерінің қуатын көрсетіп береді. Мүндай ғажайып өнері болмаса ертегілердегі шым-шытырық оқиғаларды өрбіту де, ғажайып қиялдан туған дүниені бейнелеу де мүмкін болмас еді. Алайда, бір тектес көркем образ көрініп түрған жерде адамның сезімі де қамтылады және мінез-құлықгары мен негізгі қайнар саналатын құбылыстардың да өзгешеліктері айқын көрініп түруға тиіс.

 

4. Сиқырлы жануарлар бейнелері. Қиял-ғажайып ертегілерінде алуан түрлі жан-жануарлар бейнелері бар. Бүл бейнелер түпкі мәні жағынан хайуанаттар туралы ертегілеріндегі бейнелерден өзіндік өзгешелігімен айқын дараланып түрады. Хайуанаттар туралы ертегілеріндегі жануарлар символдық — баламалық ерекшеліктерімен де өзгеше. Яғни бұлар өмірдегі мінез — құлқы әр қилы адамдардың бейнелеріне балама түрінде қолданылады. Мысалы, қасқыр, түлкі — айлакер, қоян — қорқақ, ат — қажырлы, сиыр — маубас, қой — әлжуаз адамдардың кейпін білдіретін баламасы ретінде айтылады.

Демек, хайуанаттар жайлы ертегілердегі хайуандар — адамдардың мінез-қүлқына, қасиеттеріне сәйкестендірілген бейнелер. Бірақ қиял-ғажайып ертегілеріндегі хайуанаттар бейнелері былай емес. Олар ертегілерде бас кейіпкердің қамқоршысы және сенімді серігі, жәрдемшісі сипатында әңгімеленеді.

Қиял-ғажайып ертегілеріндегі хайуанаттар бейнелері іс жүзінде адамдардың тотемдік және анамизмдік ұғымдарының хайуанаттарға табынатын көзқарастарының нәтижесі.

Алғашқы қоғам адамдары хайуанаттар да адам баласы сықылды түйсікпен түйсіне алады, құанады, ашуланады, азаптанады, міндетсінеді деп білген. Сол сияқгы хайуанаттардың адам баласынан жоғары тұратын ерекше сиқырлы күш-қуаты бар деп түсінген. Кдял-ғажайып ертегілеріндегі хайуанаттардың бейнелері, міне, осындай ұғым негізінде пайда болған, сол ұғыммен тараған. Сондықган бұл хайуанаттар сипаты жағынан адамға тән қасиеттермен бейнеленген (адамның мінез-құлқын, сезімін солардың бойына сіндірген). Сөйтсе де, адамның баламасы етілмеген, хайуанат ертегілеріндегі адамдарға ұқсастырылған хайуанаттардан айқын сараланады.

Ұйғыр және қазақ халықтарының қиял-ғажайып ертегілерінде : аю, жолбарыс, жылан, түлкі, маймыл, есек, сиыр, ит, мысық, тышқан, балық, бақа секілді хайуанаттар және самұрық , бүркіт, бұлбұл, сауысқан, қарлығаш, бөдене, кептер, тауық, қарға сықылды құстар, сол сияқты құмырысқа, шыбын тәрізді жәндіктер өзіне лайық іс-әрекеттерімен назар аударады. Бұл хайуанаттардың бәрі адамша сөйлей алады. Адамша түйсігі бар. Сонымен қатар өздерінің сиқырлағыш қабілеттері арқылы ғажайып кереметтерді жасап, ертегі кейіпкеріне жәрдемдеседі.

Қиял-ғажайып ертегілердегі хайуанаттар бейнелерін мінез-құлқы жағынан үш түрге бөлуге болады. Біріншісі — тотемдік хайуанаттар бейнесі. Аю, бүғы, маймыл бейнелері сондай қасиеттегі бейнелер. Бұл хайуанаттар қатерге немесе ауыр жағдайға ұшыраған бас кейіпкерді сол күйден құтқарады да, пана, қамқоршы болады. Бірге жүріп, жәрдемдеседі. Әсіресе, патшаның үлкен бәйбішесі шөл-далаға тастатқан балаларды құтқарып, олардың қорғаушысы болады. Екіншісі — адал дос хайуанаттар. Мысалы, ат, бүркіт, ит, мысық сықылды хайуанаттар. Бүлар ертегі кейіпкерімен оқиғаның басынан аяғына дейін бірге жүреді де, кейіпкерге жәрдемдеседі. Адам оның досы, тағдырлас серігі сипатында бірге өмір сүреді. Бүл секілді бенелердің де ежелгі ата-бабаларымыздың хайуанаттарға табынуы негізінде пайда болғаны күмәнсіз. Бірақ бүл хайуанаттардың тотемдік иесі жоғарыдағы аю, киік сияқгы аң образдарына қарағанда едәуір әлсіз. Өйткені бұл арада хайуанаттар адам баласының панасы, шапағатшысы, жәй досы сипатында көрінеді. Үшіншісі — серіктес хайуанаттар. Жолбарыс, арыстан, жылан, балық, самүрық, қарлығаш, ара сықылды хайуанаттар мен жәндіктер обейнесі, міне, сондай кейіптегілер. Бұл жануарлар адам баласымен бірге өмір сүрмейді. Алайда бұлар адамдардың өздеріне жасаған жақсылықгарына орай ыңғайы келген кезінде адам баласына өздері келіп жәрдемдеседі. Бастабында ертегі кейіпкері бұл жануарларды ажалдан, азаптан құтқарады немесе жарақаттарын емдеп жазады. Сол үшін хайуанаттар бұл ісіне өте разы екенін танытып, жақсылығына жақсылық жасайды. Осы хайуанаттардың көмегі ертегі кейіпкері үшін зәру болады да, сол көмектің арқасында кейіпкер көздеген мақсатына жетеді, бақытқа бөленеді.

Осы үш түрлі хайуанаттар бейнелері кейіпкермен қарым-қатынасы жағынан бір-бірінен дараланса да, бірақ бұлардың бәрі алғашқы қоғам адамдарының хайуанаттарды қастерлейтін көзқа-растарынан туған, бұлардың бәрінің жарыққа шығуының қайнар көзі бір.

 

5. Киелі заттардың бейнесі.. Ертегілерде әрқилы киелі заттар да оқиғаларға араласады. Бүл сипаттағы заттар белгілі дәрежеде сиқырлы күш-қуатқа ие болып келеді.Ұйғыр халық ертегілеріндегі қасиетті заттардың кескін-кейпін сол заттардың тұрпат — тұрқына, атқарған қызметтеріне орай үш түрге бөліп талдау жасаймыз. Біздің бұлай түрге бөліп, салалауымыздағы тәсіліміз басқа түрік тілді ұлттардың қиял — ғажайып ертегілеріндегі киелі заттардың кескіндеріне сәйкес келуі мүмкін деп ойлаймыз.

 

А. Бәріне қол жеткізетін заттар. Бұл арадағы киелі заттар бас кейіпкердің талабына сай алтын — күміс, мал — мүлік, үй — жай, ішіп — жем, киім — кешек секілді дүниелердің қандайын болса да көзді ашып-жұмғанша дайын етіп, адамдарды ғажайып тұрмыс құшағына енгізетін әрекеттер жасайды. Ұйғыр ертегілеріндегі «әнғүштер» міне осындай ерекшеліктерімен көзге түседі. Әнғүштер кейіпкер нені талап етсе, оны табанда орындайды. Сол ыңғайға қарап: «Әнғүштерім әнғүштар болғай, мына жерге бір сарай орнағай десе, бітті, дереу сәулетті сарай пайда бола қалады. Тіпті сол әнғүштер өлген кісініде тірілтіп жібереді («Түрды қари мен патша») . Ертегілердегі киелі мүйіз де бәріне қол жеткізеді. «Жақсылық жерде қалмас» деген ертегідегі бас кейіпкер сол мүйіздің кереметімен шөл-далаға аспанмен астасқан үй — жай, жетпіс екі түрлі мәуе өсетін жеміс ағашы бар көркем бақшаны, айбатты орда — қаланы, сарайды орнатып, неше қилы тағам, көздің жауын алатын зейнет бұйымдары мен киім-кешектерді әп-сәтте дайындап тастайды.

 

Б. Сиқырлы табиғат заттары. Атап айтқанда, қандай науқас болса да жазып жіберетін тас («Киелі тас») , адамды өзінің құшағына алып, ажалдан құтқаратын тау («Жарыл, тасым, жарыл) адамды әп-сәтте қартайтып жіберетін шабдал, адамға мүйіз бітіретін алмұрт («Ағаш ат») , адамды киікке айналдырып жіберетін су («Жарыл, тасым, жарыл») секілді заттар сиқырлы ертегілердегі күш-қуаты бар ғажайыптар саналады.

Бүл сиқырлы ғажайыптар жоғарыда айтылған бәріне қол жеткізетін заттардан өзгешеленеді де, тек бір ғана түрлі сиқырлы кереметті жасай алады. Бүлар тағы да құдірет образдар секілді (Перизат, Жалмауыз, сиқыршы сияқгы) өздерінің түр-түсін, тұрпат — кескіндерін өзгерте алмайды. Бұлар сиқырлы кереметке ие бола тұра шартты жағдайға бағынып, өздерінің негізгі кейіптерін сақгап қалады яғни басқа затқа немесе адам тұрпатына айналып кете алмайды.

Анығырақ айтқанда, бұл сипаттағы образдар ертедегі анимизмдік сенімнен келген. Ежелгі адамдар табиғат әлеміндегі барлық заттардың жаны болады, олардың да адам баласы сияқгы сезім-түйсігі, сүйіспеншілігі, алғысы мен қарғысы бар, адам баласы құсап үтымды жол үстанады, егер адамдар оларды ренжітіп, шамына тисе, тыныштығын бұзса, табиғаттағылар да сол заматта адамдарды жазалайды деп таныған. Осындай ұғымның нәтижесінде тау, су, ағаш, тағы басқа заттар туралы бұлыңғыр сенімдегі түсініктері пайда болған. Ертегілердегі табиғат сырының құпиясы табиғаттың айқын тұрпаттарын алғашқы адамдардың көзқарастары арқылы дәл сондай ұғымды қалыптастырған.

 

В. Сиқырлы тұрмыс бұйымдары. Осы арада айтылған киелі заттарға ұшатын кілем, атша зулайтын аса таяқ, аспанға ұша алатын ағаш ат, теңізде жүзе алатын темір балық, азық бергіш сыпыра, мал-мүлік шығаратын шәугім, алтын-күміс ақтаратын сандық, үй-жай сала алатын семсер, күллі әлемді көрсететін айна сықылды заттар жатады.

Ертегілерде бұл секілді киелі заттар өте жиі кездеседі. Бұл заттардың сиқырлы кереметтері де бір-ақ түрлі. Сол керемет бұйымдардың өзіне тән сипаттары әсірелеу арқылы жасалып шығарылған. Блл сияқгы киелі заттар бәріне қол жеткіізетін және сиқырлы табиғат заттары сияқгы табиғи қалпында емес, керісінше адамдар өз қолдарымен жасайды. Ертегіні айтушылар адамдардың өнері мен шеберлігінің ерекшелігін қиял өрісіне салып безеген. Бұл сықылды фантазия белсенді романтиканың рухына сай келеді. Осы тұрғыдан қарағанда, киелі заттар адамдар білімі мен техникасының іс жүзіндегі заттастырылған түрі секілді.

Киелі заттардың түр-тұрпатындағы кескін-кейпіне халық бұқарасының даналықден қиялданған, ой елегінен өткізген көркем фантазиясы суреттеледі. Ертегілердегі құдіретті образдар да адамдардың анимизмдік және тотемдік алғашқы нанымдарының ықпалы да бейнеленген. Алайда, сиқырлы тұрмыс бұйымдары тұрғысынан алғанда, әсіресе халықгың өздері қолмен жасаған бұйымдары жөніндегі фантазиясында сәулеленетін иланымның ықпалы жоқгың қасы. Онда адамдардың еңбегі мен тап-қырлығының жемісі, өндіріс қуатының даму өрістері, тұрмысты көркейту, жауларын жеңу, ауыр дертті емдеп жазу тәсілдері айтылады. Өлімнен құтылуды армандау — адам баласының шексіз күш-қуатына деген айнымас сенімі.

Ертегілердегі осы секілді фантазиялардан адам баласының ілім — білім саласындағы ой-санасының жаңалық ойлап таба алатын заттық күш—қуатын да терең сезініп, түсінуге болады.

Ертегілердегі киелі заттар ғажайып сиқырлы күшке ие болып қана қоймастан, оның үстіне халық бүқарасының да сүйіспеншілігі мен қарғысын және анық көзқарасын бейнелейді. Адамдардың ұғымдық сезімталдығын сол заттар арқылы айқын көрсетеді.

Осы жайлар ертегідегі кейіпкерлердің кескін-келбеттерінде өзіндік құбылыспен ашылады. Заттар тек қана ертегідегі персонаждардың бұйрығы мен бақылауы астында әрекет ете алады. Егер әлгі зат өзі бағынатын кейіпкерден айырылса, онда ол өзінің қасиетін де таныта алмайды, өзіне тиесілі міндетті де өтеуге шамасы жетпейді. Алайда, мүндай заттар өзінше тәуелсіз әрекет жасай алмаса да, бәрібір бұрынғыша бағынышты қалыпта тұра береді. Сондықган ол зат қүдіретті образдарынан және сиқырлы жан-жануарлар кейпінен айырмасы бар ертегілік бейне жасайды.

Бұл секілді киелі заттар үзіліссіз күйде кейіп-кескіні басқа-басқа кісілердің қолына түседі. Солайша киелі заттардың сол мінез-құлқы бөлек кісілердің қолында атқарған қызметі де бүрынғысына үқсамайды. Жақсы кісілерді бақытқа кенелтеді де, жаман кісілерді жүнжітіп, күйзеліске душар етеді. Міне, бүл — біздің ұдайы көз алдымыздан өткізіп отыратын ертегілердің ертегілік логикасы.

Мәселен, «Ұр, тоқпақ» ертегісіндегі тоқпақ ылғи да отын тасушы шалдың айтқанын орындайды. Оның дұшпандарын жер қаптырады. Шалды қамсыз, бейнетсіз құт тұрмысқа жеткізеді. Алайда, тоқпақ алдамшы диірменшінің қолына өткенде оның бұйрығын орындамақ түгілі, диірменшінің өзін ұрып-соғып, қуалап жүріп соққыға жығады да, шалдың асыл бүйымдарын қайтарып беруге мәжбүр етеді.

Адамдық санасы жоқ мүндай заттардың дарланатын қабілеті және сүйіспеншілігі, жиіркенетін сезімталдығы қалай пайда болған? Өйткені, кейбір киелі заттар — бас кейіпкердің маңдай терінің және жан аямай істеген жүмысының нәтижесі, соның фантазияға айналдыру арқылы майданға шығарылған түрі. Ол бас кейіпкер үшін ғана қызмет етеді.

Ертегілердегі киелі заттар тек қана белгілі шарт бойынша өзінің ғажайып қызметін жүзеге асыра алады. Кез келген уақытта, кез келген адам үшін қызмет атқара бермейді. Ол тек осы арқылы көркем, салауаты үстем бас кейіпкермен үшырасқанда ғана оны бақытқа кенелтеді. Бас кейіпкердің адам баласы үшін тылсым құпияларын ашып, оның бір жаңалықгы дүниеге алып келуіне жәрдемдеседі. Сол сияқгы жаман кісілердің қолына түсіп қалғанда, неше алуан сиқыр мен әртүрлі заттарды жасамайды. Өзінің сиқырлық күш-куатын жоғалтып қана қоймай, оның үстіне өзін иеленушіге сұмдық пәле-жәле, апат келтіреді. Мысалы, «Қайна, шәугім» деген ертегідегі шәугім кедей жігіт Құрбанға қызмет етіп, неше түрлі бұйымдар шығарып береді. Алайда,- Құрбаннан залым бай тартып алған соң, шәугім мұндай мал-мүлікті Махмұтқа шығарып бермек түгіл, керісінше кірпіштер шығарып, Махмұттың өзін бастырып өлтіреді. Осындай тапқырлықпен өрілген ертегілердегі киелі заттардың ерекшелігі ертегі желісіндегі шынайы сүйіспеншілік пен өшпенділіктен туған қарғыс — нәлетті айқын ұқгырады. Бүл секілді киелі заттар көркемдік әдісінің жарқын нышаны.

Киелі заттардың іске қосылуы ертегілердегі құдіретті бейнелердің толықтанғанын, ертегі шығармаларының жаңа сатыға көтерілгенін танытады. Бірталай ертегілерде құдіретті бейнелер мен киелі заттар образы араласып жүреді де, өзара байланысы арқылы бірін-бірі ширатып отырады. Әсіресе батырлық ертегілерінің бірсыпырасында құдіретті бейнелер мен киелі заттар образдары аралас ұшырасады. Кейіпкерлер сиқыршы мен Қыдырдан ерекше қасиеті бар заттар алады. Сол арқылы күш-қуаты еселеп артады да, өзінің дүшандарын талқандайды және соған сенімі де нығая түседі. Бейне Пропп атап көрсеткеніндей: Дав в руки героя волшебное средство, сказка достигает вершины. С этого момента конец уже предвидится. Между героем, вышедшим из дома и бредущим «куда глаза глядят» и героем, выходящим от яги — огромная разница»[21.97б].

Алайда, көп ертегілерде құдіретті образдары кездеспейді де, шамалы мөлшерде киелі заттар ұшырасады. Мүндай ертегілерде персонаждардың ондай заттарды қалай қолға түсіргені және олардың басқа-басқа мінез-құлықтағы кісілердің талабы бойынша қандай үқсамайтын жұмыстар атқарғаны әдәуір баяндалады. Сол әрекеті арқылы түпкі мақсаты бейнеленеді.

Сөйтіп, фантазия мен өмірдегі құбылыстардың біріктірілуі арқылы жаңа-жаңа көріністер алға тартылады. Өйткені, құдірет туралы фантазияларда тағы да белгілі дәрежеде бастапқы тұрпаттың шектемесі болады. Сол шектеме арқылы кейінгі дәуірдегі тұрмысты да қамти бейнелеп, құдірет фантазиясымен адамдардың көз алдындағы айқын тіршілік әрекеттерін араластыру қиынға соғады да, адамдардың рухы ылғи да қарама-қарсылықты тудырады.

Сөйтсе де киелі заттардың бейнесі арқылы бір талай нақгы адамдарды және олардың жұмыстарын бейнелей алады да, мол сәтті сезімге бөлейтін фантазиялық кұбылыстарды құрастыруға ойдағыдай мүмкіндік жасайды, Сол арқылы адамдардың рухани хал-жайында ешқандай қайшылык туындамайды. Бұдан мынадай жағдайды ұғуға болады: киелі заттардың бейнелері ертегі щығармашылығында аса маңызды қызмет атқарып қана қоймастан, оның үстіне басқа да қиял-ғажайып бейнелерге қарағанда бұрынғыдан едәуір ұзақ өмірлік күшке ие болып шығады.

Қиял — ғажайып ертегілерде бас кейіпкер сұлу қызбен танысып, барлық кедергілерді жеңеді де, оған қосылады. Міне, бұлар ертедегі адамдардың басқа тайпадан әйел алу әдеттерімен байланысты. «Әкесі және оның қырық ұлы» деген ертегіде қырық үлы бар адам басқа елдегі қырық қызы бар адаммен құдаласады. Той жасағаннан кейін келіндерінің бәрі бақа, мысық секілді жануарларға айналып кетеді. М. Әлиева бүл секілді құбылыстарды эндогамияның бейнесі дейді [22.164б].

Ертегілерден біз қыздардың жігіттерді бір-бірлеп алдынан өткізу арқылы өзіне лайық күйеу таңдайтын әдістерін де көреміз. Тіпті бұл оқиға үйғыр ертегілерінде өте көп қайталанатындықган ол мотивке айналып кеткен. Міне, бұл жайлар — ана ескі дәуірінің ізі мен сілемдері. Үйлену туралы өте көп ертегілерде жігітке қиын шарт қойылады, оның қабілет-қарымы сыналады . Бұл — ежелгі дәуірдегі сыннан өткізіліп барып, сонан соң той жасау әдетінің көрінісі.

Бірталай ертегілерде бір жыртқыш аң (көбінесе айдаһар) қала халқына қатер төндіреді. Адамдарды бүл мақұлықгың зиянынан сақгау үшін көп ел қыздарын жемге беруге дейін барады . Бүл ежелгі адамдардың құрбандық шалу әдеттерін елестетеді. Өз кезінде адамдар құрғақшылық, тасқын, жер сілкінуі, індет секілді пәле-жәле апаттарынан сақгану үшін табиғаттағы ғажайып күштерге атап жастарды, әсіресе, қыздарды құрбандыққа шалып отырған.

Демек, Қазақ және ұйғыр халықтарының қиял-ғажайып ертегілерінде алғашқы қоғамдағы құрылыс ережелері, әдет-ғұрыпы айқын бейнеленеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерге

«Батырлық ертегі» деген терминді фольклортану ғылымында төрт түрлі мағынада қолданылады. В.М.Жирмунский бұл жанрға Оңтүстік Сібірдегі түркі – монғол халықтарының көне эпосын жатқызады[23.29-30б]. Қаһармандық эпостың шығу тарихын зерттеген Е.М.Мелетинский «батырлық ертегі» деп угорлар мен тунгус – маньчжур және кейбір Сібір халықтарының әңгіме түрінде келетін эпостан басқа шығармаларын айтады [24.39-40б]. Орыс блиналарының білгір зерттеушісі А.М.Астахова «батырлық ертегі» түрінде түріне халық эпосының батырлары туралы кейінгі замандарда пайда болған ертегі түріндегі шығармаларды жатқызады [25.101б]. Сонымен қатар бұл жанрға ерлік, қаһармандық мазмұндағы қиял — ғажайып ертегілердіде қосуымызға болады.

Қазақ және ұйғыр халық ертегілері осы аталған төрт мағынаны түгелдей қамтиды. Мұнда аталған төрт түрдің бәрі де бар, әсіресе, эпосқа дейінгі және жырдың ертегіге айналған түрлері де кең таралған.

Қазақ фольклорында «Батырлық ертегілердің» бар екендігі туралы алғаш мәлімет берген ғалым – академик В.В.Радлов болды. Ол өзінің атақты «Түркі халықтары әдебиетінің нұсқалары» атты жинағының қазақ фольклорына арналған томының IX бөлімін «Батырлық ертегі» деп атап, оған «Қан Шентей» және «Еркем Айдар» ертектерін енгізген [26. 253-279б].

Қазақ ертегілерінің құрамында батырлық ертегілердің бар екндігін М.О.Әуезов те айтқан. Ол дәл осы терминді қолданбаса да бұл жанардың екі тобын дұрыс көрсеркен. » Сол ертегілердің ішінде, — деп жазады Мұхтар Әуезов, — ең ескірегін алсақ, бұрынғы ескі нанымды білдіретін жалмауыздар араласқан ертегі мен кәсіп ертегілері болады. Кәсіптік ертегілерге өте көп кіретін аңшылық туралы өте көне ертегілер » Еділ – Жайық», «Құламереген” сияқтылар болса, бұнда иен тау, елсіз өзендерде жападан – жалғыз мекен еткен батыр аңшылары туралы әңгімеге кіреді” [27.198б]. Ғалымның Бұл айтып отырған ертегілері – ең көне екені рас. Ол – хикаядан, бір жағы, қиял — ғажайып ертегіге, екінші жағы, батырлық ертегіге айналады. Басқаша айтқанда, “Еділ – Жайық”, “Құламерген” сияқты шығармалар – архаикалық батырлық ертегінің негізін қалаған хикаялар.

Мұхтар Әуезов көне батыр – аңшылар туралы әңгімелермен бірге кейінгі замандарда туған “батыр әңгімелер” бар екендігін айта келіп, былай жазады:

“Қазақ ертегілерінде жоғарыда аталған ескі түрлерінен басқа, берірек заманда шыққан жаңарақ әңгімелер бар. Мәселен, өлең өлшеуіне түскен батырлар әңгімелерінің барлығы ертегі болып кеткен, батыр әңгімесін көп ел құмартып тыңдайтын болғандықтан ел қиалы бергі замандардың батырларын да ертегінің қаһарманы қылып әкеткен” [27.200б]. Сөйтіп, ғалым бұл жерде батырлық ертегінің екінші тобын, яғни жырдан туған ертегілерді айтып отыр. Бұл – кейінгі, XVII – XIX ғасырларда болған прцесс. Мұхтар Әуезовтың “берірек заманда” деп отырғаны сол.

Мұхтар Әуезовтың бұл пікірі кейінгі зерттеулерде толық дәлелденеді. Батырлық ертегіні қарастырған Е.Костюхин де, С.Қасқабасов та қазақ халық прозасының бұл жанры екі топтан тұратынын, оның бірі – көне дәуір тумасы да, екіншісі – кейінгі ғасырлардың туындысы екендігін көрсетті [lll].

Батырлық ертегілердің басты тақырыбы – ерлікпен ( қаһармандық ) үйлену, неше түрлі құбыжықтармен, адам жегіш жалмауыздармен соғысу, рудың, елдің намысын қорғау. Қаһармандық үйлену болашақ батырдың өзіне қалыңдық іздеп ұзақ жолға сапар шегуімен байланыстыболып келеді. Бұның арғы түп негізінде өз руластарының ішінен қыз алуға тиым салынатын эндогамия заңы жатыр. Оның үстіне көне заманғы эндогамия заңы бойынша болашақ батыр тек тиісті ғана рудан қыз алуға міндетті. Міне осы қызды іздеп ол алыс сапарға аттанады. Ұзақ сапарда ұшырасып оның жеңетін неше түрлі мақлұқтары сөз жоқ, ерте кездегі адамдардың табиғат күштері туралы түсінік – пайымдарын көрсетеді. Қиял — ғажайып ертегіге қарағанда мұнда қаһарман тек құбыжық, жалмауыздармен ғана емес қақтығысып қоймайды, ол тарихи реальді жаулармен де соғысады, соның бәрінде ол жалғыз өзі жүреді.

Ежелден дала перзенті – көшпелі қазақ халқының ертегілерінде орманның сирек кездесуі таңданарлық құбылыс емес. Оның пейзажы, көбінесе, шетсіз – шексіз шөлге айналып отыратын дала мен көз ұшында көкжиекпен астасатын таулар болып келеді. Шекаралық пункттер мұнда да кездеседі. Мәселен, биік таудың арасында жалғыз үй көрінеді, оның ішінде жалмауыз кемпір отырады. Көп жағдайларда қаһарман дарияның жағасында өсіп тұрған жалғыз бәйтерекке тап болады. Ол ағаштың басында алып Қарақұстың, яки Самұрықтың ұяда жатқан балапандарын айдаһардың аузынан құтқарады. Сол үшін қаһарманды Самұрық құс жат сырлы дүниеге жеткізіп салады (“Адам білмес тас”, “Сиқырлы құс”, “Ағалы – інілі үш батыр” және т.б.).

Жат сырлы дүниеде қаһарман бұрынғы келбетін өзгертіп, адам танымаспай қалыпқа келуі керек. Қаһарманды бұлайша бүркемелеу көптеген елдердің ертегілерінде кездеседі. Самұрық құс кейіпкерді жұтып алып, қайта құсады да, оны танымайтын қылады. Ал ұйғыр халық ертегілерінде Самұрық құс кейіпкерді жұтып, оған қырық рет жан береді ( “Үш батыр”, “Қанбаба”, “Адам білмес тас”). Бет перле жамылған қаһарман бірде қойылған сұрақтардың барлығына “білмеймін” деп жауап береді (“Білмес”), бірде сүйкімсіз тазшаның кейпіне келеді (“Әли мен Тәби”), бірде басына қойдың қарынын жамылып алады (“Ермек”) т.т.

Батырлық ертегі — өзінің стадиялық тегі жағынан қиял — ғажайып ертегі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де қалыптасуына қатынасқан. Ол ерте заманда, алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастағанда пайда болып, сол дәуірдегі фольклордың қасиетін бойына сіңірген. Түптеп келгенде, батырлық ертегінің бір бастауы көне миф пен хикая, ал екінші өзегі — қиял — ғажайып ертегі. Соған қарамастан, ол өз бетінше дамып, қалыптасқан. Батырлық ертегіде жеке адамның рулық ұжымнан дараланып шыға бастағаны және ол өзін жеке адам ретінде сезіне бастағаны көрініс табады. Табиғатқа толық тәуелді “әйтеуір бір адамнан” басқа, керемет күш пен қасиеттердің иесі – алып батыр тұлғасы пайда болады. Ол – алып батыр ғана емес, небір сиқыр сырларды білетін ерекше адам, сол себепті ол өзінің іс — әрекеттерінде аруақтарға емес, қара басының қасиетіне, білегінің күшіне сүйенеді. Егер қиял — ғажайып ертегілерде керемет көмекшілер дәріптелсе, мұнда елден асқан батыр мадақталады, оның күші мен қимылы, ерлігі әсірелене баяндалады.

Батырлық ертегілердің тақырыптық диапазоны соншалықты кең емес. Мұнда екі сала (топ, цикл) бар. Бірі — болашақ батырдың некелік сынақтан өтуі: қыздың немесе әкесінің қиын — қиын тапсырмаларын орындау, балуандық пен мергендік сыннан сүрінбей өту, жаяу жарыста жеңіп шығу т.т. Екіншісі — әртүрлі ғажайып мақлұқтармен және жау елдің қолымен соғысу. Осы екі тақырыптық цикл кейін қаһармандық эпосқа көшеді, бірақ онда кейіпкердің бала кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасады,

Батырлық ертегілердегі сюжеттің өрілуі осы екі тақырыптық циклге сәйкес. Яғни бұл жанрдағы шығармалар екі үлкен бөлімнен тұрады деуге болады. Бірінші бөлім – некелік сынақ (немесе ерлікпен үйлену) қиял — ғажайып ертегілерде де бар, демек, сол жанрда қалыптасқан. Олай болса, бірінші тақырып стадиялық жағынан екінші тақырыптан бұрын шыққан.

Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау өзекті болып тұрғанда пайда болған, яғни қаһармандық эпостың аз – ақ алдында, немесе сонымен бірге қалыптасқан. Сол себепті бұл тақырып екі жанрға бірдей ортақ. Батырлық жыр барлық жанрдан басым түскенде бұрынғы ертегі аңшы – мерген енді батырға айналады.

Батырлық ертегінің стилі де өзіндік белгілерімен сипатталады. Мұнда асықпай баяндау басым, біраз эпикалық тыныс бар. Батырдың жаумен айқасы шабытты түрде баяндалады. Осы қасиеттері мен тақырыбы (ерлікпен үйлену, жаумен соғысу, мақлұқтармен шайқасу) батырлық ертегіні қаһармандық эпосқа барынша жақындатады. Қаһармандық эпостағы батырдың бейнесі, оның мінезіндегі ерлік пен қайсарлық, сөз жоқ, батырлық ертегінің негізінде дамиды. Халық прозасының бұл жанры батырлар жырының, яғни эпос жанрының аса маңызды қайнар көзі, көп бұлағының бірі.

Алайда қаһармандық эпоспен салыстырғанда батырлық ертегіде оқиғалардың баяндалуы кең құлашты эпикалық түрде емес, ерлік істердің пафосы батырлар жырындағыдай ұжымдық, бұқаралық сипатта болмайды. Мұнда ел тағдыры, ұжым (тайпа, халық) өмірі қаһармандық эплстағы деңгейде әңгіленбейді.

Қазақ батырлық ертегілері тегі мен сюжетінің сипатына орай үлкен екі топқа бөлінеді. Бірінші топта – көне (архаикалық) батырлық ертегілер де, екінші топта кейінгі дәуірде, XVIII – XIX ғасырларда жырдан туған ертегілер.

Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірін қамтиды:

а) пролог, яғни кейіпкердің туу тарихы;

ә) кейіпкердің үйлену тарихы (некелік сынақтан өту);

б) кейіпкердің үйленгеннен кейінгі өмірі (жаумен соғысы, оны жеңуі, қартюы т.т.).

Екінші топтағы ертегілердің сюжеті мұндай кең емес, яғни биографиялық цикл түгел болмайды. Бұл ертегілердің негізгі тақырыбы – рулар мен тайпалар, қалмақтар мен қазақтар арасындағы ұрыс, жанжал, бір ру батырының екіншісіден кек алуы. Кейде ертегі сюжеті кейіпкердің ұрпағы туралы эпилогты да қамтиды. Екінші топты құрайтын ертегілердің дені – батырлар жырының прозалық түрі. Бірақ кейбірі батыр жырының мазмұнын түгел қайталамайды, олар басқа, қосымша оқиғалармен қаһармандық эпостың сөжетін толықтыра түседі. Ал, енді біреулері қиял — ғажайыптан батырлық ертігіге, әйтпесе батырлықэпосқа айналып үлгермеген шығармалар. Мұнда кейіпкер тек құбыжықтармен ғана кездеседі, я болмасадұшпан елдің батырымен шайқасады.

Енді аталған екі топқа кіретін бірнеше ертегілерді талдап, сипаттап көрейік. Қазақ батырлық ертегілерінің ішіндегі ең көнелерінң бірі — “Керқұла атты Кендебай”. Бұл ертегінің сюжеті – кейікердің өмірбаяны да тақырыбы – ерлікпен үйлену және жаудан кек алу. Демек, бұл нағыз классикалық түрдегі ертегі. Осы ойымызды ертегінің мына белгілері толық дәлелдейді.

Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның тууы мен ғажайып өсуі “Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті; алты күнде күліпті, алпыс күнде жүріпті; алты жылда алып жігіт болыпты”, — дейді ертегіде.

Екіншіден, бала кезінен өте күшті асқанмерген болып, керемет ерлік көрсетеді: “алысқанын алып ұра беріпті, күрескенін жыға беріпті, көкжалды құйрығынан ұстапалып, бұлғап – бұлғап лақтырып кеп жіберіпті”.

Үшіншіден, батырға лайық керемет аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол адамша сөйлей біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де, құстан да жылдам, ақылды да айлалы ат – кейіпкер батырдың жан серігі.

Төртіншіден, батыр ел намысын қорғаушы. Ол тыныш жатқан елді шауып кеткен ханның еліне барып, оның қиын тапсырмаларын орындап, тұтқынға түскен халқын, малын алып қайтады.

Бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, яғни ертегіге тән “қаһармандық үйлену” салтын орындайды.

Алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де, жәдігөй сиқыршы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасып, оған бұл жерде ешкім жәрдем етіп көмектеспейді.

Міне, бұл батырлық ертегі жанрының ең басты белгілері. Бұл жанрдың тағы да басқа қаиеттері бар. Бұл жерде тек осы ертегінің сюжеттік желісін ғана талдап кетуді мақұл көрдік. Сюжеттің схемасы мынадай:

І. Пролог.

1. Кейіпкердің ата – анасы туралы баяндалады.
2. Болашақ батырдың тууы, жылдам өсуі, алғашқы ерлігі.

Батырға лайық аттың тууы, өсуі.

ІІ. Басталуы.

1.Кендебайдың жетім балаға жолығуы, шапқыншылық жайлы естуі;

Кендебайдың алты аққумен тілдесіп, айқасуы.

ІІІ. Негізгі оқиға.

1.Тұтқынға түскен Менгенбай батырды іздеуі;

а) Керқұлаға тіл бітіп, оның батырға берген кеңесі;

ә) Мербайды шапқан ханның еліне келуі;

б) Ханның сиыршысын жіберіп, өзі малшы болуы;

в) Алтын құйрықты құлынды іздеп шығуы;

г) Керқұланың от дариясынан өтуі;

д) Үлкен аралдаға (Самұрық құстан) тоғыз құлынды алып қашуы;

ж) Жолда жеті басты дәуді, арыстанды, жалмауыз – кемпірді өлтіруі;

з) Алтын құйрықты құлындарды ханға тапсыруы;

и) Хан жеті басты дәуді, арыстанды, жалмауыз – кемпірді өлтіруді етуі;

Разы болған ханның тұтқындағы Мегненбайды, адамдарды, малды босатуы;

Хан кіші қызын Кендебайға қосуы, той қылуы;

Соңы.

Кендебай еліне келіп, ұлы той істеуі;

Міне, бұл көне батырлық ертегіге тән сөжеттік схема, рас ара – тұра өзгерістер болуы мүмкін: кейде бастама болмай қалады, немесе оған пролог қосылып кетеді. Негізгі оқиға қосымша мотивтер, эпизодтармен толықтырылуы ықтимал. Бірақ қалай болғанда да осы схема толық сақталады.

Ұйғыр батырлық ертегілерінде де осы батырлық схема сақталады.

Кейбір ертегілерде қиял — ғажайып ертегілердің компоненттері кездеседі. Бұл заңдылықты екі халықтың көне батырлық ертегілерінің бәрінде кездестіруімізге болады.

Осындай ертегілердің бірі — “Ер Төстік”. Мұнда бәрі бар. Алдымен бас кейіпкер Төстіктің өзіе алайық. Оның туып өсуінің өзі ерекше: (бір айда бір жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жас өспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұтатын бала болады. Садақ тартып үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат кетпеннен өткізеді”.

Төстікке жан серігі Шалқұйрық та парапар. Ол — әрі жүйрік, әрі адамша сөйлейді, неше түрлі сиқырды біледі, болашақты болжайды. Төстіктің шамасы келмейтін қиын істерді Шалқұйрық атқарады.

Мазмұны мен сюжеттік желісіне, кейіпкердің функциясына қарағанда “Ер Төстік” — ең ескі ертек. Алдымен айтатын нәрсе: бұл сюжеттің түп төркіні алғашқы қауымдық кезінде болған ер балаларды кәмелеттік сыннан өткізу салтына мезгейді. Әкесінің Төстікті жалмауыз – кемпірге беруі, оның баруы, қашып жер астына түсіп кетуі, онда небір ғаламат оқиғаларды басынан кешуі – мұның бәрі сол кездегі әдет — ғұрыптың елестері.

Бұл ертектің тағы бір белгісі – батырдың жер астына түсіп, бірнеше патшалықты аралауы, оған Көлсоғар, Желаяқ, Таусоғар сияқты әр түрлі ғажайып кейіпкерлердің келіп қосылуы, қайтар жолда өз мекендерінің шекарасынан әрі қарай шықпай қалып қалуы. Мұның бәрі көне замандағы шамандық наным бойынша бақсы үш әлемді шарлай алады (аспанды, жерді, жер астын) деген түсінікпен байланысты. Бұл туралы В.М.Жирмунский былай жазады: “Аталмыш ертегілік сюжеттің негізінде кейіпкердің о дүниеге, өлгендер патшалығына барып қайтуы туралы көне мифологиялық түсінік жатыр. Бұл типтес сюжеттер алтай батырлық ертегілеріне тән және түркі халықтарының ескі шамандық нанымымен тікелей байланысты.” [22.200б]. Ал, қазақтың көне батырлық ертегісі Сібірде тұратын алтай, шор, хакас, тува сияқты халықтардың ертегілік эпосымен туыстас. Олардың ұқсастығы тақырыбына ғана емес, ертегілердің сюжеті мен мазмұнында, кейіпкерлерінде. Осы ойымызға орай айтылған В.Жирмунскийдің мына бір сөзін келтіре кетейік. Ол былай жазады: “

“Батырлық ертегідегі сөжеттер мен мотивтердің архаикалық сипаты бұл жанрдың көне екенін, Орта Азиядағы көшпенді түркі халықтарының ежелгі дәуірінде, қазақ халқының жеке тарихи дамуы жағдайында қазақтың батырлық ертегілері рулық және тайпалық аңыздармен, Таласпай мерген туралы ертегідегі Қобыланды сияқты ертегіге неген батырлардың аттарымен немесе қазақ халқының тарихи жауларының есімдерімен байланыстыратын тарихтық сипат алған” [25.79-80б].

Расында да , Қазақ батырлық ертегілерінің екінші тобында рулар мен тайпалардың , тарихи адамдардың аттары кездеседі, кейбір тарихи оқиғалардың эптзодтары баяндалады. Мұндай ертегілердің көпшілігі қаһармандық эпостың әсерімен пайда болған немесе жырдың өзінен туған. Мысал үшін сондай бір – екі ертегіні қарастырайық: “Әлеуке батыр мен оның ұлы Орақ”.

Бұл ертектің тақырыбы — қазақ пен қалмақтардың жауласуы, ал, мазмұны түгелімен осы екі халықтың соғысына құралған. Ертектің сюжеттік желісі ұзақ, бірнеше ішкі сюжеттерден тұрады, сонымен бірге сөжет бірнеше стадиялық қатпарды қамтиды. Сөжеттің схемасы мынадай:

І. Пролог:

Әлеукенің тоғыз баласы қалмақтармен соғыста қаза табады.

Баласыз қалған Әлеуке әулие — әнбиелерді аралап, тәңірден бала сұрайды. Түсінде оған Баба Түкті Шашты Әзіз әйелінің бір ұл, бір қыз табатынын баян етеді.

Дүниеге Орақ пен Қарлығаш келедіү

ІІ.Негізгі оқиға.

Әлеукенің Әліби деген досы жаудан кек алуға аттанады.

Жеті жасар Орақ бірге шығады.

Ол қалмақтармен жалғыз соғысады.

Тұтқынға түседі.

Суға лақтырып тастайды, аралға шығады.

Елсіз аралда өлермен болған Ораққа Баба Түкті Шашты Әзіз Қарақұс бейнесінде келіп, оны еліне апарып тастайды.

Орақтың елін Қодар құл билеп алған .Орақ Қодарды өлтіріп, елін жауыздан құтқарады.

Қалың қолмен қалмаққа барып, кегін алады.

ІІІ. Аяқталуы.

Жауды жеңіп келген Ораққа әкесі тағын береді.

Міне, бұл ертектің сюжеттік желісі желісі батырлық ертегінің сюжеттік схемасынан алшақ емес, көне ертегі мотивтері де кездеседі, қаһармандық эпостың да дәстүрі бар.

Бұл ертектің жырдап пайда болғанына бір дәлел – кейіпкердің есімдері: Көбікті — “Қобыландыдағы “ қалмақ ханы, әрі батыры, Қодар — “Қозы Көрпеш – Баян Сұлудағы” тоқсан құлдың басшысы; Қарлығаш – Алпамыстың қарындасы. Ал, Баба Түкті Шашты Әзіз — қаһармандық эпостағы батырлардың пірі. Ол туралы бірнеше дерек бар. Бір деректерге қарағанда , Оның шын есімі — Баба Түклас. Оның әкесі – Керемет Әзіз. Баба Түкластың өзі меккеде патша болған. Енді бір деректер бойынша, Баба Түкті Шашты Әзіз – Ахмет Яссауидің арғы бабасы, ислам діні Орта Азияға тараған кезде өмір сүрген кісі, Қорқыттың замандасы. Тағы бір мәлімет бойынша, Баба Түкластың баласы Еділ – Жайыққа дейін келген, оның Құтлу — Қия деген ұлынан Едіге туғанпікір бар.

Қазақ және ұйғыр батырлық ертегілерінде батыр – мергенің жауы жіне жағымсыз бейненің бірі – жезтырнақ бейнесі. Ертегілерде ең көп кездесетін жағымсыз кейіпкер – жезтырнақ. «Жезтырнақ–әйел кейпіндегі жын (дух). Ол орманда өмір сүреді. Жезтырнақ туралы аңыз көп» ,– деп жазады Ш.Уәлиханов. Қазақ халқында жезтырнақ жайлы хикая көп. Қазақ ертегілерінде жезтырнақ төмендегідей көрінеді:”Аңшы–мерген, я болмаса жолаушы батыр кешке таман ас пісіріп отырғанда, қасына шолпысын сылдырлатып әдемі келіншек келеді. Жігіт оған тамақ ұсынады, ал әйел тамақты қолының ұшын жасырып алады. Тамақ ішіп алған соң, келіншек жайына кетеді. Енді менгенге «осы жезтырнақ емес пе екен ?» деген ой келеді де , ол сақтана бастайды, өзінің орнына бөренені ұйықтап жатқан адам құсатып орап қояды да, өзі теректің үстінде ұйықтайды. Біраз уақыт өткен соң бағанағы әйел келіп, бөренені адам екен деп қапсыра құшақтап, тырнағымен қарс айырады. Осы сәтте аңдып тұрған мерген мылтығын басып қалады. Жігіт оның тырнақтарын кесіп алады. Жезтырнақтың балары кек алуға тырысып, менгенді аңдиды. Соңында мерген бұларды да өлтіреді.[29. 59б]

Басқа ертегілерде Мысалы ұйғыр халқының «Ғәмсиз адәм» ертегісінде жезтырнақ еркек кейпінде көрінеді:” Жігіт басын көтерсе, көрмеген бір хайуан, жезтырнақ екен, оның қаруы екі қолында, саусақтары бүркіттің тұяғындай, істік–темір сияқты тұла бойы жалбырыған түк екен.” Дәл осы сюжет қазақ халқының «Боран батыр» ертегісінде кездеседі.

Жезтырнақтың әр түрлі кейіпте болатынын Ш.Уәлиханов айтып кеткен. Сонымен қатар кейбір ертегілерде жезтырнақ жалғыз жүрмейді , тіпті жезтырнақтың елі бар екен, олардың көсемі болатыны жайыда айтылады. Бұдан біз бұл жанрда адамзаттан басқа да, бірақ көзге көрінбейтін тірі жандар, мақұлықтар бар деген мифтік ұғымның сақталғанын көреміз.

Ертегіде мыстан кемпір бейнесі жағымсыз кейіпкер болып табылады. Бұл жанрда мыстан кемпір бас қаһарманның әйелін аздырушы және бас қаһарманнан құтылу мақсатында жауыз патшаның көмекшісі ретінде көрінеді. Сонымен қатар ол адам баласының қанын соратын қан ішер ретінде де көрінеді. Мысалы, «Чинтөмүр батур», «Ака–ука үч батур», «Ақылсыз берілген жаза» «Аңшы мен сиқыршы әйел», т.б. ертегілерді алуымызға болады.

Батырлық ертегіде жағымды мифтік бейнелер де кездеседі бұл – ертегідегі бас қаһарманның ғажайып сапарларында бас қаһарманның жеңіп шығуына көмектесіп, оған ақыл–кеңес беріп отырған образдарды алуымызға болады. Оларға: қаһарманның тұлпары, жан – жары, Таусоғар, Желаяқ, Суүрттегіш, қасқыр және жылан бейнелері, самұрық құсты айтумызға болады. Бұл бейнелердің бәрі бас қаһарманға жолдан қосылады. Бұл бейнелер бас қаһарманның көптеген жарыстардан жеғіп шығып, арманына жетуге көмектеседі.

Батырлық ертегілердегі қаһарманның айнымас серігі мен көмекшісі – ат. Көшпелі тұрмыс жағдайындағы түрік пен монғол халықтарының батырлық ертегілеріне адал көмекші ретінде атқа айрықша орын беріледі. Ұшып бара жатқан құстарды тісімен қағып түсіретін, “алты айлық жолды алты аттайтын”, желден жүйрік жануар, тамаша тұлпар ержүрек батырға қапысыз қызмет етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

XX ғасырдың негізгі ерекшелігі — ғылымның әртүрлі салаларының қарқынды дамуы. Гуманитарлық пәндер арасындағы мұндай синтез тіл — этнос – мәдениет феноминдерін өзара байланыста қарауға мүмкіндік береді.

XX ғасырдың он жылдығында құлаш жая бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі “адам – тіл – мәдениет” үштігі негізінде гуманитарлық зерттеулердің пәнаралық салаларының дамуын күшейтті. Олардың құрамына этнолингвистика және әлеуметтік лингвистика, когнитивтік тіл білімі және лингвистикалық мәдениеттану және т.б. шектес ғылымдар кіреді.

Тіл мәдениеттің құрамдас бөлігі, оны меңгерудің негізгі құралы, ұлттық менталитеттің ерекше белгілерін сақтаушы. Қазіргі кездегі қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік, мәдени-философиялық, психологиялық-танымдық өзгерістердің көз ілеспес шапшаңдықпен өтіп жатқандығы соншама, халық санасында мыңдаған жылдар сақталып келген таным-түсініктер аз уақыт аралығында жойылып, я көмескіленіп кетуде. Сондықтан адам санасының мифтік-танымдық қатпарларында жатқан архетиптерді — «тарихи ассоциациялық образдарды» ояту, қозғау, немесе сәулелендіру арқылы адамның өзін-өзі тануға бағытталған антропоцентризмге қазіргі кезде үлкен көңіл бөлінуде. Қазақ тіл білімінде де «этностың болмысын тіл әлемі арқылы тану» қағидасына сай зерттеу тіл біліміндегі жаңа бағыт пен үлкен арнаның көзі.

Тілдегі адам факторының орнын белгілеуді, яғни тілдің табиғатын адам табиғатымен тығыз байланыста қарауды қажет ететін тілдің антропологиялық лингвистика саласы өз бастауын В.фон Гумбольдттың лингво – философиялық концепцияларынан алған болатын. Ол бойынша, адамның өзін — өзі тануы адамды адам етіп тұрған күш-қуат көздерін анықтау деген сөз. Ал, тіл — адамды «жасаушы» сондай бастаулардың бірі. Адам баласының шығармашылық мүмкіндіктерін барынша терең көрсететін де, адамды адам ретінде танытатын да — тіл. Тіл — халықтың рухани қуат-күші (энергия) .

Тілді антропологиялық бағытта зерттеу көптеген күрделі мәселелерді алға қойды:

1) тіл және адамның рухани белсенділігі;

тіл және ойлау;

тіл және адам физиологиясы;

тіл және индивид психологиясы;

тіл және мәдениет;

тіл және таным;

тіл және қоғам;

тіл және жалпы адамзаттық қүндылықтар;

тіл және коммуникация т.б.

Біздің қарастыратынымыз, яғни тілге ертегілердегі мифологиялық бейненің әсері мәселесі болмақ.

«Мифтік бейне» – ертегінің ажырамас бөлшегі. Сондықтан ол дүниенің адам танымындағы бейнесі ретінде әртүрлі үғымдар мен олардың байланысы тәрізді абстракциялар түрінде тілде көрінеді де, адам санасының ерекше бейнелеу қызметіне негізделіп, соның арқасында ғаламның концептуалдық бейнесі түзіледі.

Ғасырлар бойы қалыптасқан ертегілердегі осы бейнелердің қалай болса солай емес, адамдардың өмірлік тәжірибесінде талай рет тексеріліп, дәлелденген белгілі бір өлшемдердің негізінде жасалған.

Өмірлік құндылықтардың қайнар көзі кезкелген халықтың рухани дүниесі ретінде адамзат мұрасының туу, даму заңдылықтарымен сабақтасады. Сол себептен қай халықтың болмасын рухани даму сатылырына баршаға ортақ типологиялық ұқсастық тән. Солардың бірі адам санасының ерекше қабаты болып табылатын, жан – жақты ауқымды құбылыс — мифология.

Мифология алғашқы санадаға шындықтың ерте дүниедегі шығармашылыққа тән қиял түрінде бейнеленуі.

Миф адамзат мәдениетінің базистік феномені, адам баласының ең ерте заманғы ұғым – түсініктерінің, дүниені танып білу ой-өрісінің өте ерте ескі көрінісі. Сондықтан да, ол қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы бар. Осыған қарағанда мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай — қайсысының да күрделі негіздерінің бірі. Миф туралы ілімнің философия, психология, лингвистика, әдебиеттану, археология, өлкетану, мәдениеттану т.б. Толып жатқан ғылымдармен тоғысып, шектесіп жатқандығы да содан болса керек.

Тіл мен мифологияны өзара сабақтастыра қарауға ерекше көңіл бөлген, өзіндік із қалдырған орыс халқының көрнекті ғалымы А.А.Потебня . Ол тілдік құбылыстардың тарихы негізінде мифтік түсініктер мен бейненің трансформациясы жатыр , яғни мифтік семантика сөздің ішкі формаларында деп есептейді. Ғалымның пікірінше мифтік танымда сөздердегі бейне мен мағына әлі бөлінбеген заттың қасиеті , одан бөлінгенде ғана мифтік бейне тілдік метафраға айналады.

Біздің зерттеп отырған жұмысымыздың мақсаты қазақ және ұйғыр халық ертегілердегі мифтік бейнелерді зерттеу. Ертегілер – халық ауыз әдебиеті үлгіренің ең көнесі болып болып табылады. Ол алғашқы қауымдық кезден бастап, қазіргі кезге дейін адам баласының ажырамас досы болып келмекте. Көптеген батыс фольклористері қиял — ғажайып ертегілерге көңіл бөлді. Оларды ең алдымен ертегінің бейнесі емес, сюжеті қызықтырды.

Зерттеулер негізінен үш аспектіде жүргізілді:

1 аспект – таза генетикалық. Бұл аспектіде ертегінің тегін көне мифтерден іздестіреді.

2 аспект — ертегідегі болған оқиғалар тарихи шындық;

3 аспект – типтік бейнелерді қарастырады: кедейдің баласы, кенже ұлы, жетім бала, тазша т.б.

Қорыта айтсақ, зерттеуде екі халық ертегілеріндегі мифтік бейнелер сараланды. Ертегілердегі мифтік бейнелер әлі де болса тереңірек зерттеле түседі деген ойдамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Бенвенист Э. Обшая лингвистика.- Москва, 1974

Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). — Москва, 1997

Мәдени – философиялық энциклопедиялық сөздік (құраст. Т.Ғабитов, А. Құлсариева).-Алматы, 2003

Мелетинский Е.М. Поэтика мифа.-Москва, 1976

Рукописный фонд ЦНБ АН РК. Материалы А.А.Диваева, папка 1164.

Смирнова Н.С. Казахская народная поэзия.-Алма – Ата, 1967

Токарев С.А. Ранние формы религии и их развитие.-Москва, 1964

Потанин Г.Н. Очерки севеоро-западной Монголии.-СПб., 1883.-вып.4

Потапов Л.П. Материалы по археологии и этнографии Западной Тувы.-М.; Л., 1960

Турсунов Е.Д. Казахские сказки о животных.-Алма-Ата, 1979

Леви-Стросс К. Первобытное мышление.-Москва,1999

Лебедева Е.П. Языки и фольклор народов сибирского Севера. М-Л., 1966

Мифы народов мира . Энциклапедия.-Москва,1980.-Т.1.

Маргулан А.Х. Мир казаха.-Алматы,1997

Гумилев Л.Н. Древние тюрки.-Москва,1967

Оғыз – наме. Мұхаббат – наме. Алматы: Ғылым,1986

Карутц р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке.-СПб., 1921

Богораз В.Г. Советский фольклор.-М-Л., 1935

Каскабасов С.А. Казахская волшебная сказка. Алма – Ата, 1972

Сиқырлы бейнелер //Таң Шолпан, №5, 2001

Пропп В.Я. Морфология сказки.-Моска, 1998

Алиева М.М. Уйгурская народная сказка.-Алма -Ата, 1975

Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка.-Москва,1960

Мелитинский Е.М. Происхождение героического эпоса.-Москва,1963

Астахова А.М. Народные сазки о богатырях русского эпоса.-М-Л., 1962

Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. СП б., 1890, ч. ІІІ.

Әуезұлы М. Әдебиет тарихы. Қызылорда, Ташкент, 1927

Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 4.-Алма – Ата ,1985