Дипломдық жұмыс. Қазақ зиялыларының көзқарасына қатысты құжаттар

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе

 

І-Тарау.  Қазақ зиялылары қызметін зерттеудегі Халық Ағарту Комиссариатының құжаттары дерек көзі ретінде.

 

ІІ-Тарау. Қазақ зиялыларының көзқарасына қатысты құжаттар

 

ІІІ-Тарау. Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының       деректік құндылығы

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан тарихының деректанулық негіздерін оқып үйрену келешек кәсіби тарихшы мамандар даярлауда ерекше орын алады.

Басқа да халықтар тарихы сияқты, қазақ. халқының тарихы да өзінің тума төл деректерінің негізінде жазылады. Сондықтан ұлттық деректерімізді тани білу еліміз тарихын оқып — үйренудің шешуші шарттарының бірі.

Деректану, тарихнамамен қатар, келешек тарихшы мамандардың теориялық — методологиялық және арнайы дайындығын қамтамасыз ететін іргелі пәндер санатына қосылады. Деректанудың іргелілігі ең алдымен тарих ғылымының өзіндік ерекшелігінен туындайды: тарих объектісі — «қоғамның өткенін» — тарихшы тікелей зерттей алмайды, ол тек тарих ғылымынын тікелей зерттеу объектісі болып табылатын тарихи деректерді сыни талдау арқылы ғана зерттей алады. Тарихи деректерді сын елегінен ғылыми негізде өткізудің қажеттігі мен маңызы туралы белгілі орыс ғалымы Лев Гумилев: «Оларға тарихи сын әдістерін қолданбай деректерді оқу ешқандай мән-мағына бермейді» — деп, жазды /1/.

Сол деректерді сыни талдау арқылы пайдалануға кәсіпқой тарихшыларды үйрететін ғылым — деректану ғылымы.

Сондықтанда менің диплом жұмысымның негізгі обьекті ретінде алынған және  деректану ғылымына тиісті болған проблемалардың бірі Халық Ағарту Комиссариатының тиісті құжаттары.

Қазақстанның 1920-30 жылдарындағы тарихын зерттеу деректерді талдау жұмысын қажет етеді. Тарих ғылымында әр уақыттың, әр кезеңнің өзіндік құндылығы бар. Әсіресе, Кеңес өкіметімен бірге Қазақстанда жаңадан дүниеге келген мемлекеттік мекемелердің алғашқы жиырма жылдағы өсіп-өркендеуін терең деректанулық талдау жасау арқылы көрсетуге болады. Кеңес өкіметінің кұрылуымен катар жаңа мемлекеттік мекеме жүйесі де қалыптаса бастады. 1920 жылғы қазан айында Қазақ АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезі болды. Құрылтай съезінің шешімінің негізінде республика территориясында мәдени құрылысты басқарушы біріккен орталық орган құрылды. Ол — Халық Ағарту Комиссариаты (бұдан былай ХАК) еді. ХАК-ы республикадағы мәдени кұрылыстың барлық салаларымен айналысатын орталық мемлекеттік мекеме. /2/. Комиссариаттың мемлекеттік мекеме ретінде қалыптасуы және 1920-1936 жылдардағы қызметі Ш.Тәукебаева еңбегінде терең талдауға алынған /3/.

Дипломдық жұмысты зерттеудегі біздің негізгі мақсатымыз — осы аталған мекемеге қатысты зиялылардың қызметін баяндауда құжат деректік материалдарды көрсету. Мәселен, сол тарихи кезендегі азаттық қозғалыстың басшыларының бірі А. Байтұрсынов жаңа кұрылған Комиссариаттың тұңғыш басшысы болды, соған байланысты бұл мекеменің қызметінің бағыттары мен мазмұнын айкындауда оның ролі зор еді. Міне, осы мазмұндағы тұжырымды А. Кенжин, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М. Жолдыбаев, К. Тоқтыбаев және басқа осы уақытқа дейін мемлекеттік және қоғамдық қызметтері зерттеушілер назарынан тыс қалып келген алаш және кеңестік зиялылар жөнінде айтуға болады.

Кеңес өкіметі алғашқы жылдарындағы мекемелер жаңадан ашылғандықтан нормативті және басқарушы құжаттар саны өте көп болды. Коммунистік партия алғашқы жылдарда бірден орталықтандырылған толыққанды үкімет жүйесін құрып кете алмағандығын ағарту мекемелерінің құжаттарынан көреміз. Шын мәнінде, Комиссариаттың практикалық қызметі, тек 1921 жылдың қаңтарынан бастап қана жүзеге асты. 1921 жылдың шілдесіне дейін барлық губерниялық және уездік халық ағарту бөлімдерінің толық бағынуы және басшылықтың орталықтандырылуы жүргізілмеген еді /4/. Жылдар бойы тоталитарлық жүйе орнығып келген кеңес тарихын зерттеушіге деректердің толықтығы мен көптүрлілігін көрсету міндет. Құжаттарды талдау барысында оның ауқымының өте кең екендігіне көз жеткіздік. Сондықтан жұмыс барысында құжаттарды мазмұн жағынан түрге бөлу принципі негізге алынды. Бұл принцип кеңес тарихшылары арасында 1930 жылдарда-ақ орнықты қолға алынды және соңынан М.Н.Тихомировтың КСРО тарихынан деректану оқулығында жан-жақты баяндалды. Нормативті және басқарушы құжаттар жайлы академик И.Д.Ковальченко былай деді: «Басқарушы құжаттар ұйымдастырушылық негізінде жатқан, басқару қызметтін жүзеге асыру үшін жасалады. Оған шешімдер, қарарлар, бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, үкімдер жатады. Басқарушы құжаттарда мекеменің, ұйымның қызметінің тек қана бастапқы қалыбы емес, оның жүзеге асуындағы белгілі шаралар көрініс табады. Ұйымдастырушы-басқарушы құжаттарындағы ерекше  көптүрлілікті хаттамалар, Коллегияның және коллективті ұйымның мәжілістерінің стенографиясы құрайды. Хаттамалар мен стенографиялар — мәселенің талқылануының және шешілуінің өнделген жобасы» /5/. Барлық басқарушы шешім әрқашан қаралып отырған мәселемен және объектпен қаралады. Объектілікпен, ақиқаттылықтан, оперативтіліктен және ақпарат толықтығынан қабылданған шешімнің дұрыстығы, нақтылығы көрінеді. Ақпаратты көрсетуші (фактінің көріну нәтижесі объективті шындықтың және адамның ойлау қызметінің құбылысы) құжат болып табылады /6/ Мемлекеттік мекеме жүйесінде қордаланған басқарушы құжаттардың тасқыны көп болғандықтан, зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты құжаттарды талдау жұмысы қолданылған принцип нәтижесінде объективтілікті көрсетеді.

Қазіргі Ресей тарихшылары посткеңестік деректану ғылымында позитивисттік ағым орын алғанын айта келіп, деректану ғылымында жаңа әдіс ұсынды. Жаңа әдіс бойынша тарихи деректі мақсатқа ұмтылған адам қызметі, мәдениет құбылысы ретінде, адам қызметі процесінде құрылған мәдени шығарма ретінде қарау ұсынылды. Бұл әдісті басшылыққа ала отырып,  диплом жұмысында 1920-36 жылдардағы қазақ зиялыларының ағарту саласындағы қызметін қоғам өмірімен, әлеуметтік жағдайлармен байланыстыра отырып зерттеуді мақсат етіп қойдым.

Дипломдық жұмысты зерттеудегі біздің негізгі міндеттері.

Басқару құжаттары мекеменің қызметінің барысын және құрылымының мазмұнын көрсету. Комиссариат жұмысында  кездескен ең көп түрлері үкімдер, мәжіліс хаттамалары, мұғалімдер және партия-кеңес сьездерінің материалдарын талдау болып табылады.

ХКК-і мен Қазақ АКСР Орталық Комитетінің қаулыларын қарау барысында қазақ зиялы қауымының білім беру саласындағы, мектеп ісіндегі, оқулықтар шығару мәселесіндегі еңбегі баяндалады. Қаулыларда көрсетілген материалдарды зерттеу одардың мазмұнын, ұқсас құжаттар құрылымында зандық актілердің маңыздылығын анықгап, терең зерттеулерге жол ашады.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ХАЛЫҚ АҒАРТУ КОМИССАРИАТЫНЫҢ ҚҰЖАТТАРЫ ДЕРЕК КӨЗІ РЕТІНДЕ.

 

Алаш қайраткерлерінің Кеңес өкіметі жағына шығуы 1920 жылы қазан айында Қазақ АКСР-інің құрылуымен қатар ХАК-ының қызметінің басталуына септігін тигізді. Зиялылардың Кеңес өкіметі жағына шығуына большевиктердің өз мүдделілігі болғанын, Қазақ ревкомының 1920 жылғы 27 қаңтардағы хабарламасынан көруге болады: «Кеңес өкіметінің құрылысы мен қалыптасуы үшін Қазақ өлкесінде зиялылардың мөлшері көп болуы қажет. Сондықтан әскери ревком барлық зиялы қауым күшін жұмысқа тартуды қажет деп санайды» /7/. ХКК-інің төрағасы В.И.Ленин де зиялы қауымды қоғамға тартудың қажеттілігі туралы айтты. Ол пролетариаттық мәдениетті өткен ұрпақпен жасалғанды лақтырып, бос жерде құруға болмайтынын баса айта келіп, пролетарлық табынушылыққа қарсы шықты

Ресейлік тарихшылар пікірінше: «Марксизмнің дағдарысы қоғамның бастаушы тобы пролетариат болуында»/8/. Осы жерде жалпы интеллигенция деген сөзге тоқталып өтелік. Бұрынғы кеңестік мемлекеттерде «интеллигенция» термині қолданылып келді. Ресей тарихшылары осы мәселе төңірегінде көптеген қызу пікірталастар өткізуде. «Интеллигенция» деген термин латыншадан аударғанда — түсіну, білу деген мағынаны білдіреді. Кеңес өкіметі кезінде зиялыларды тапқа жатқызбай, әлеуметтік топ деп атады. Зиялы қауым өкілдері тек ой еңбегімен айналысатын ғана емес, рухани жағынан толыққан адамдарды айта аламыз. Біз 1920- жылдар тарихында орны бар, қазақтың зиялыларының қызметін еңбегімізде көрсетпекпіз. Кеңестік әдебиеттерде Қазақстан зиялылар тобы Кеңес өкіметі тұсында қалыптасты деген пікір орын алып келді. Ал шындығында кеңестік қазақ зиялыларының қалыптасуына зор үлес косып, оларды даярлаған алаштық азаматтар еді. Олардың дені Комиссариатта қызмет етуімен қатар, ағарту жүйесінің толық жұмысын құрып, халықты сауаттандыру ісінің жандануына жол ашты. Бұл мәселені большевиктер де мойындаған еді. Қазақстан Өлкелік Комитетінің хатшысы Ф.И.Голощекин /кеңестік қудалауды бастаушы/ көрсеткеніндей, басты мәдени жұмыстың салаларында, идеологиялық  әсер және басшылық жөніндегі мәселе шешілетін орында алашордалық зиялылардың қызмет етуі  кеңес өкіметі  тарапынан үлкен қателік еді.

Кеңестік өкімет құжаттарының сарапталу кезеңін екіге бөлуге болады. Бірінші кезең-қазақ зиялыларының, яғни Алаш партиясының лидерлерінің, ағарту мекемелерінде қызмет еткен тұсындағы құжаттар. Олар объективтілігімен көзге түседі. Жалпы кезеңді қарай отырып, бүкіл Қазақстан халық ағарту саласы осы жылдар нәтижесінен, қазақ зиялыларының ерен еңбегінің арқасында дами алды деген пікірге келдік. Екінші кезең — алаш қайраткерлерінің репрессияға ұшырап, оқу-ағарту саласынан біржола ығыстырылғаннан кейінгі кезең. Алайда, құжаттар орталыкқа бағынған Комиссариаттың бюрократиялық жүйесі қалыптасқанын көрсетсе де, деректерде  халық ағарту ісін сол даму дәрежесінде қалдырмай, әрі қарай алып кеткен екінші топ — кеңестік зиялы қауым қызметі де маңызды. Бұл кезеңде де ХАК-і қазақ зиялыларының ерекше топтасқан мекемесі ретінде үлкен роль атқара берді.

А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев және басқа қызметкерлер мәдениеттің дамуына зор үлестерін қосты /9/. Қазіргі тарихшылар арасында Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы басқару жұмыстарына тартылған зиялылар туралы көптеген пікірлер бар. «1920 жылдардың ортасына дейін, -деп көрсетті Х.М.Әбжанов,- ескі зиялы қауым өкілдері ұйымдастыру қызметіне белсене араласты. Сол кездегі Кеңес өкіметінің практикасы мен саясаты халықтың қайта өрлеуі мен оның мақсатқа ұмтылуына сай келгендіктен, бұл зиялы қауымның прогрессивті бөлігіне әсер етпей қоймады»/10/. Ш.Тастановтың айтуынша, алаш зиялылары большевиктерге интеллектуальды вакуумды толтыру үшін керек болды /11/. Ұлттық зиялылардың Кеңес өкіметі жағына шығуы Қазақстандағы мәдени құрылыстың қарқыны мен көлемін кеңейтуге мүмкіндік берді /12/. Көрнекті тарихшы К.Нүрпейісұлы мәселені былай көрсетті: «Жиырмасыншы жылдардың басында ұлттық демократиялық интеллигенцияның жекелеген белгілі қайраткерлері Қазақстан мен Түркістан АКСР-нің мемлекеттік баскару жүйесінде жауапты қызметтер атқарды. Мәселен, А.Байтұрсынов Қазақ АКСР-нің Халық Ағарту Комиссары болса,, М.О.Әуезов  Республиканың Орталық Атқару Комитетінде жауапты жұмыста болды. Алаш қозғалысының бұрынғы белсенділерінің айтарлықтай тобы ҚазАКСР мен Түркістан АКСР-інің республикалық, губерниялық және уездік деңгейлерінде жауапты қызметтер атқарды. Осындай адамдардың ықплымен Алаш Қозғалысының мүшелері баспасөз, оқу-ағарту, ғылым, өнер жүйелерінде жетекшілік етуге тиісті орындарда шешуші буындарды басқарды.»

Көріп отырғанымыздай, Алаш қайраткерлерінің Кеңес өкіметінің ағарту жүйесіне тартылуы большевиктердің мәдени саладағы реформаларын орындау үшін керек болды.

Жалпы ағарту мәселесіне байланысты алғашқы өкімет кұжаты ретінде 1920 жылғы 26 тамыздағы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті және РСФСР ХКК-нің В.И.Ленин және М.И.Калинин қол қойған «Қазақ Автономды Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» декретін алуға болады. Қазақстан Кеңесі Құрылтай съезі кабылдаған ҚазАКСР еңбекшілерінің құқығы туралы декларацияда халыққа білім беру туралы мәселе де қаралды. «Еңбекшілердің білімге жол ашу мақсатында — делінген онда, — жұмысшыларға, кедей шаруаларға, барлық еңбекші қазақ халқының бәріне толық жан-жақты және ақысыз білім алу мүмкіндігін беруді, біруақытта халықтың сауатсыздығын жоюға қадам басуды, өсіп келе жатқан ұрпакқа жан-жақты физикалық және рухани дамумен қамтамасыз етуді міндет етіп қою керек» /13/. Құжаттар туралы айтқанда, олардың құрамының әртүрлілігіне көзіміз жетеді. Біріншіден, Ресей ХАК-ынан түскен қаулылар, екіншіден, Қазақстан ХКК-і мен Қазақ Орталық Атқару Комитеті қаулылары, үшіншіден, әрине, ХАК-ының өз қаулылары. Қаулылар таза ресми құжаттар болғандықтан, саны көп емес, халық ағарту ісінің барлық жұмысының мәселелерін ашып бере алмайды, бірақ олардың мазмұнын, оқу ағарту саласындағы өзгерістерді және бұндай заң актілерінің шығу себептерін анықтау белгілі бір дәрежеде қоғам өмірін көрсетіп тұрады. Бұл жерде тоқталатын мәселе, орталықтандырылған жүйе болғандықтан, Қазақ АКСР мекемелері Ресей ХКК-іне тәуелді болды. Олар өз нұсқауларын беріп отырды. Дегенменен, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында жалпы орталықтандыру жүйесі болмағандықтан, құрылым әлсіз болған соң, Комиссариат қызметіне тікелей басшылық жасай алмады.

Комиссариаттың бастапқы құжаттарының бірі ретінде ХКК-інің төрағасы В.И.Лениннің қосымша істеген жұмыс үшін қызметкерлер мен жұмысшыларға қосымша ақы беру туралы 1920 жылдың 16 қаңтарындағы құжатын айтуға болады. Қаулы өкіметтің ағарту қызметкерлерінің жағдайын көтеру үшін жасаған шарасы еді.

Ал олардың зиялыларға тікелей қатыстысы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Калинин қол койған 1920 жылғы 10 қазандағы қаулысы. Онда Халық Ағарту Комиссарының баяндамасымен танысқанын айтты. Сондықтан БОАК ХАК-ының Коллегиясына Комиссариат бекіткен міндеттер мен жоспарларды жүзеге асыру үшін кең әкімшілік тәжірибе жинаған адамдарды кіргізу, Комиссариатқа балалар мен ересектерге сауат үйрету және қажетті оқу құралдарын шығару, осы мақсатта бірнеше адамдарды басқа жұмыстардан босатып, тартуды тапсырды.

Сонымең катар, Комиссариаттың барлық тәжірибелі қызметкерлерін басқа, азаматтық мекемелерден (егер олар онда жауапты қызметкерлер болмаса) ағарту қызметіне қайтару керектігін көрсетіп өтті. Қаулы қазақ зиялыларының белді-белді өкілдеріне Комиссариат қызметіне араласуына ашылған даңғыл жол еді. Шынында да халықтың жартысынан астамы сауатсыз елдегі зиялыларды «буржуазияшыл» деп шетке итеру арқылы халықты сауаттандыру мүмкін, емес. Кеңес белсенділері бұл әрекетке амалсыздан барды. Мұнда ағарту қызметкерлерін сақтау мақсатында шаралар кабылданды. Кеңестік жұмысшыларды қамтамасыз ететін Комиссариатка ХАК-ы азық-түлікпен қамтамасыз етуді іске асыру, олардың нормасын дәрігерлер мен инженерлермен бірдей ету, Азық-түлік Комиссариатына арнайы киім дайындау үшін мануфактура беру, мұғалім үйлерін ұйымдастыру тапсырылды /14/.Ағарту ісі кеңес өкіметінің кезек күттірмейтін екпінді жұмыстарының біріне айналды.

 Көптеген жағдайларда жобалар жүзеге асырылып отырылған. Мәселен, ХКК-і қаулысы. Онда мектеп және басқа ағарту мекемелерінің жағдайын жақсарту шаралары айтылады. Жобаның қаулы болып шыққанын зерттеуші А.И.Сембаевтың көрсетуінен білеміз. Онда: «аштық басталған соң елдің жаңа экономикалық саясатқа өтуге байланысты РКП(б) Орталық Комитеті 1921 жылы «ағарту қызметкерлерінің арасындағы жұмыс туралы» қаулы қабылдады. Бұл құжатта ағарту қызметкерлерінің одағының жұмысын жақсарту бағдарламасы жасалынады» деп айтылды.

Қазақ АКСР-і құрылып, оның Комиссариат қызметін бастаған тұсы елдегі 1921-1922 жылдардағы аштық кезіне тап келді. Сондықтан Комиссариаттың жергілікті орындармен қатынасы үзіліп, елдегі ағарту жұмысына басшылық ету қиынға соға бастады.

Азамат соғысы бүкіл Кеңес республикаларын тұралатқаны соншалық, мәдени құрылыстың кеңейтілген бағдарламасын жаңа экономикалық саясат басталғанға дейін тоқтатуға тура келді. Финанстық және басқа мүмкіншіліктердің жетіспеуі онсыз да өсіп келе жатқан мектеп жүйесінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. Комиссариат жағдайдан шығу үшін өзінің жергілікті бөлімдеріне арнап қаулыларын шығарып, оларды аштықка ұшырағандарға көмек көрсету қызметіне шақырып, Комиссариат жанынан Президиум құрды. Президиумді Комиссардың -Орынбасары А.Кенжин, әлеуметтік бөлім бастығы Лазовтар басқарады. 1921 жыл — Комиссариатта әлеуметтік мәселенің (қаражат, материалдық негізінің) шиеленіскен тұсы. Сол үшін Комиссариаттың жергілікті комитеттері қызметкерлер арасында еңбек тәртібін көтеру туралы қаулылар шығарып отырды. 1921 жылы 1 шілдедегі қаулыда Комиссариат Коллегиясы қызметкерлердің тұрмысын көтеру ісінде барлық қолдан  келген шараларды қолдануды, әйтпесе еңбек тәртібінің төмендейтінін айтты. Әрине, онсыз да әлеуметтік жағынан қорғалмаған, жалақысы аз ағарту қызметкерлерінің аштық жылдарында әлеуметтік белсенділігі төмендеп, тоқырай бастады. Әлеуметтік жағдайлардың күрделенуі тек Қазақстанға тән болмады, бүкіл РСФСР-да көрінді. Бұл мәселе Кеңес республикаларының толық орнап, аяғынан тұрып кете алмауынан келіп шықты. Сондықтан ағартуға байланысты Кеңес өкіметінің басшысы В.И.Ленин қаулылар қабылдады. 1921 жылы 16 қыркүйекте шығарылған қаулыда мектеп пен ағарту мекемелерін әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуді жақсарту шаралары айтылды. Ол үшін ХАК-ына оқушылардың көмегімен, кооперативтермен, артельдермен бірігіп, жеке шеберханалар және ауылшаруашылық фермаларын ұйымдастыруға құқық берді.

Сонымен қатар фабрика-завод кәсіпорындары және кеңес органдары ағарту мекемелерін азық-түлікпен қамтамасыз етуі, аштыққа ұшыраған елді мекендерден басқа жерлерде ағарту қызметкерлерін азық-түлікпен ауыл тұрғындарын қамтамасыз етуі тиіс болды. Бұл мәселе негізінде Қазақ АКСР ХКК-інде «Ағарту мекемелерін жабдықтау үшін ауылшаруашылық фермаларын және өндіріс мекемелерін кәсіпорындарын ұйымдастыру құқығы туралы» қаулысының жобасы шықты. Қаулыда Қазақстан ХАК-ы мен оның органдарына ағарту мекемелерін жабдықтау үшін ауылшаруашылық фермаларын және жеке өндіріс кәсіпорындарын ұйымдастыру тапсырылды. Ал, Қырпромбюро, Жер Халық Комиссариаты, Еңбек Халық Комиссариаты және басқа Комиссариаттарға көмек көрсету міндеттелді. Өкімет әлеуметтік қиын жағдайда Комиссариатка ешқандай көмек бере алмаған соң, осы шараларды амалсыз қабылдайды. Мәселені Комиссариатта қызмет еткен қазақ зиялылары жалпыхалықтық үндеуге айналдырып, халықты оқу білімді қолдауға шақырды. Дерек қоғам өміріндегі қайшылықтардың ағарту ісіне қандай әсері болғанын шынтуайтты көрсете келіп, объективті жағдайды аша алады. Комиссариаттың көптеген құжаттары ХКК-нің қорларында сақталған. Қазақстанның экімшілік-территориялық құрылымының жетілдірілмегені ХАК-ы аппаратының жұмысына кері әсерін тигізді. Ескі әкімшіл территориялық құрылыстың толыктай дерлік сақталып қалуы Халық Комиссариаттарының нығаюына жағдай жасамады. Әсіресе, төменгі болыстық және ауыл, селолардың құрылымдары мүлде шиеленісті болды .

Комиссар А.Байтұрсынов ХКК-нің сұрауына байланысты Комиссариат Коллегиясының болыстық халық ағарту кеңестерін енгізу туралы қаулы шығаруының себептерін былай түсіндірді: «көп қазақ болыстықтарында бір, екі мектеп қана, болыстарда халық Ағарту ісімен айналысатын адам түгіл, қоғамдық сипаттағы іспен айналысатын да зиялылар жоқ, сондықтан Комиссариат халық ағарту аппаратының халыққа жақындауы үшін, қаулыны шығаруға мәжбүр болды».

Қаулыларды іс жүргізу материалдары ретінде талдар болсақ, олардың пайда болуын, Комиссариат қызметіне, ондағы зиялыларды калыптастыру ісіндегі ролін аша аламыз.

Комиссариаттың қызмет еткен кезіндегі әлеуметтік мәселенің ең күрделісі, шешуін таппағаны-мұғалімдердің жалақысын уақытылы берілмеуі. Бұл туралы қаулылар Комиссариатқа ХКК-інен түсіп отырды. Басшы органдар Комиссариаттың жағдайымен, құрлымымен танысып, мағлұмат алып отырды. ХКК-і 1924-25 жылдардың бірінші ширегінде ХАК-ына территориялық бөлініске байланысты қосылған облыстарда ауылшаруашылық, педагогикалық, орман шаруашылығы техникумдарындағы қарыз ақшаны жою туралы ұсыныс жасады .

Комиссариат ауылдық мектептердің күшеюі үшін бар мүмкіндіктерін салып, барлық округтік халық ағарту бөлімдеріне жолдаулар жіберіп отырды. Комиссариаттың есептеуінше, ауыл мектептерінің негізгі жетіспеушіліктері: өндірістік базасының (оқулық құрал-жабдық, мектеп жабдықтары) болмауы, мұғалім кадрлардың аздығы. Тіпті, төрт жылдық мектептерді қамтамасыз ету қиынға соқты. Бұл мәселелерді шешу зиялылардың міндетіне енді. Елде қиын жағдай орнап, Кеңес өкіметі тәртібін орната алмай жатқан кезде ұлттық зиялылардың басым бөлігі ағарту салаларын көтеруге күшін салып бақты. Сондай істердің бірі — қазақ мұғалімдерін даярлау үшін оқу орындарын ашу мәселесі. Педагогикалық техникумдар мен халықка білім беру институттары мектептерді ұлттық мұғалім кадрлармен қамтамасыз ете алмады.

   Ташкенттегі Қазақ Ағарту институтында қазақ зиялылары көптеп қызмет етті. Осыны ескеріп, республиканың өкіметі Қазақ Ағарту, институтының көлемінде педагогикалық жоғары оқу орынын ұйымдастырмақшы болды. 1926 жылғы 2 маусымда Қазақ АКСР ХКК-ның үкімінде: «Қазақ АКСР-і үшін жоғары оқу орнын, әсіресе педагогикалық жоғары оқу орнын құру қажеттілігін мойындап отырып, Ташкент қаласындағы Қазақ Ағарту институтын «қазақ педагогикалық институты» деген атпен кайта кұрылған педагогикалық жоғары оқу орны деп есептеу керек». Институттың ректоры болып Орта Азия Мемлекеттік Университетінің түлегі, соңынан Халық Ағарту Комиссары болған Т.К.Жүргенов тағайындалды. Қазақ Ағарту институтының Ташкент қаласында ашылуы Қазақстанның өз жерінде жоғары оқу орнын ашуға әзірлік болмағанын көрсетеді, екіншіден, Қазақстанның астанасының жиі-жиі өзгеруі де белгілі бір қиыншылықтар тууына әсер етпей қоймады. Бірақ Қазақ АКСР-інде жоғары оқу орнын ашуға деген жұмыс жүріп жатты. Жоғары оқу орындарының ашылуының қажеттілігі мынандай мәселелерден туындады:

• КАКСР-дың барлық облыстарында мамандардың жетіспеушілігі өткір көрінді. РСФСР-дің жоғары оқу орындары арқылы мамандарды даярлау баяу жүрді;
• қазақ ұлттық мәдениетінің керекті қарқынмен жүзеге асуы тек кана жоғары оқу орны өмір сұрген жағдайда ғана мүмкін болатын еді;
• жергілікті тұрғындардан Қазақстанға қажетті ғылыми кадрлар даярлау қазақ жоғары оқу орны мен ғылыми зерттеу институттары арқылы жүргізілуі тиіс;
• жоғары оқу орындарында оқығысы келетін қазақ жастарынын саны әр жыл сайын көбейді және олардың бәрін Қазақстаннан тыс жерлерге оқуға жіберу мүмкіншілігі болмады;

Қорыта айтқанда, жоғары оқу орындары ашылмайынша, халыққа білім беру жүйесінің дұрыс құрылуы мүмкін емес еді.

Жоғары оқу орындарын ашу қазақ халқы үшін аса маңызды еді, бұл білімді адамдарды даярлаудың ең кажетті жолы. Деректер қазақ білім ордаларының негізі Комиссариатта жасалғанын дәлелдейді. Алдыңғы қаулыларды салыстыру соңғыларының шығуындағы алға басушылықты көрсетеді. 1928 жылдың 7 желтоқсанында Халық Ағарту Комиссары О.Жандосовтың атына ХКК-нің баяндамасы бойынша РСФСР ХКК-нің қаулысы келіп түсті. Қаулыда ҚазАКСР үкіметінің шаруашылық және мәдени құрылыстағы қызметі туралы баяндамасын тыңдалғаны айтылып, Қазақстандағы мәдени кұрылысының дамуындағы белгілі жетістіктерді атады .

ХКК-ның 1930 жылдардағы ең үлкен шараларының бірі-жалпыға бірдей білім беру мәселесі. Қазақ зиялылары бұл шараны қуана қарсы алды.

Ағарту тарихын  зерттеген ғалым Х.Табылдиев мынадай пікір айтты: «Тұтастай алғанда, сауатсыздықгың жойылуы Қазақстанда большевиктер жүзеге асырған мәдени революцияның жемісі болып табылады. Осы арада бірнеше қосымша факторды еске алған орынды. Ол ағартушылар легінің қазақ халқының сана-сезіміне жасап кеткен ықпалы, ол алаш ұрпағының ұлт санасын оятуға жасаған ықпалы, халық рухын көтеріп, өзінен озық- халықтарды қуып жетуге талпынысы, совет, партия қызметіндегі қазақ зиялы қауым элитасының (С.Сейфуллин, С.Мендешев, А.Байтұрсынов, Сәдуакасов) жігерлі істері ерекше болды» /15/.

1930 жылы 25 желтоқсанда БКП/б/ Өлкелік Комитеті «Жалпыға бірдей білім берудің барысы туралы» қаулы шығарды. Қаулыда жетістіктерге қарамастан, өлкелік, қоғамдық, шаруашылық орындар және партиялық ұйымдар жалпыға бірдей білім беру директивасын орындалмағаны көрсетілді. Оған бірнеше себептер болды: әкімшілік — кеңсе жұмысындағы мұғалімдерді педагогикалық жұмысқа тартылмауы, жалпыға бірдей білім беру майданында оқулықтармен қамтамасыз ету міндеті орындалмауы, кәсіподақтардың жалпыға білім беруге тартылмауы, тек қаулылар шығарумен айналысуы. Өлкелік Комитет пен өкіметтің нұсқауларына қарамастан, Сауда Халық Комиссариаты мен өлкелік одақ және оның жергілікті органдары мұғалімдерді жабдықтау туралы директиваны орындамады, қалалық партия комитеттері мен аудандар жалпыға білім беру туралы мәселені қолдамады, ХАК-ы жалпыға білім беру ісіне басшылық жасауда өзгерістер жасағанымен кейбір аудандардың өз ерекшеліктерін есептеп, басшылық жасауға калыпқа келтірмеді және бүкіл Қазақстанда жүйелеу жұмысы жүргізілмеді.

БКП/б/ Өлкелік Комитеті осы жағдайларды ескере келіп, қаулы шығарды:

• аудандық партия комитеттеріне алдағы үш кезеңде барлық балаларды оқумен қамту ісінде шешуші болып табылатын қажетті шараларды қабылдауды міндеттеу керек;
• қазақ ауылында қыздарды оқумен қамтудың саяси мәнісін көрсете отырып, аудандық комитеттерді бұл мәселе төңірегінде назар аударуға міндеттеу керек;

—   оқушыларды ыстық тамақтармен қамту туралы өкіметтің директивасын орындау керек;

—  аудандық комитеттер кедей оқушыларды жылы киім және аяқ киіммен  қамтамасыз ету үшін жергілікті мүмкіндіктерді тартуға шаралар қолдануы керек ;

Қаулы арқылы біз сол жылдардағы ХАК-ның ғана емес, бүкіл ағарту саласының мәселелерін көре аламыз. Қаулыларда басқа өкіметтік құжаттардағыдай емес, ағарту саласын мадақтап, асыра көрсету болмауы олардың ақиқаттылығын аша түседі. Қаулыға дерек ретінде қарасақ, ол тарихи ақиқаттың бір бөлігі болып табылатындықтан, оның жасаушылары шындықты обьективті түрде  көрсетті. Құжаттың обьективтілігі сонда, әкімшіл-өміршіл жүйенің кызметкерлері өмірде болып жатқан шындықты айтуға мәжбүр болды. Кеңестік әдебиеттерді қарап отырсақ, деректерді зертеушілердің замана талабына сай субьективті дерекке айналдырғанын көреміз. Деректанулық талдау кезінде қолданылатын әдістің бірі мәселенің тарихнамалық құндылығын ашу. Сондықтан кеңестік әдебиеттерде қоғам өміріндегі ағарту мәселесінің орнын көрсеткен, тарихи ақиқатты анықтаған сәттер болды. Қаулылар бізге Ағарту саласының қаншалықты дамығандығын көрсетеді. Елде жалпыға бірдей міндетті білім беру реформасын енгізу жағдайы қалыптаспағаны қаулыдағы мәселелердің шиеленісуінен көрінеді Қаншама кеңестік қоғамға сай жазылса да, құжаттарды пайдалану кезінде обьективтілік принципі қолданылғанын ағарту саласының ірі зерттеушісі Р.Б.Сүлейменовтың сауатсыздықгы жою мәселесіне байланысты пікірлерінен көреміз. Оның ойынша ағарту жұмысын кұшейту жұмыстарына көтерме сөздер, ұрандар көмектеспеді, ұжымдастыру кезіндегі қиыншылықгар мәдени құрылысқа әсер етпей қоймады /16/.

 1929 жылдан бастап қазақ зиялыларының репрессияға ұшырай бастағаны жалпыға білім беру реформасын жүзеге асыру жолындағы ең үлкен тосқауылдардың бірі болды. Бұрынғы оқулықтардың іске аспай қалуы, кадрлардың азайып кетуі ХАК-ының қызметін әлсіретіп, ірі көлемдегі жұмыстар жүргізуге мүмкіндік бермеді. Мұғалім кадрлардың білімінің төмендеуі жалпыға бірдей білім беру реформасын бүкілхалықтық даңғазаға, сапасыздыққа, санмен өлшеуге әкеп соқты. Әрине, бүкіл реформаны жокқа шығара алмаймыз, бірақ мәселенің субьективті жақтары кұшейіп көрсетілді: Қиындықтарға және елдегі ағарту саласының бостаңдығына қарамастан, ХКК-і 1931 жылы жалпыға бірдей жеті жылдық білім беруді енгізу туралы қаулы шығарды.

   Сонымен қатар 1930 жылы 27 тамызда жалпыға бірдей бастауыш білім беру туралы қаулы шыққан болатын. Қаулылар Кеңес өкіметінің білім беру саласының дамуын көрсетеді. В.И.Лениннің өзі жол салған «мәдени революциясын» большевиктер Қазақстанда мүмкіндігінше кұштеп болса да үкімет шешімдері арқылы енгізгісі келді, ал бүған ел дайын емес еді.

   Кеңес өкіметі жылдарында «мәдени революция» реформасы жүргізілді. Бұл туралы мәдениет тарихын зерттеуші ғалым Х.Әбжанов былай деді: «Мәдени революция — социалистік құрылыстың негізгі күрамдас бөлігі, қоғамның рухани өмірінің түбегейлі өзгерісі. Мәдени революция барлық еңбекшілерді социалистік құрылыстың барысында мәдени-тарихи процестің әлеуметтік-саяси белсенді мүшелеріне айналдырып жаңа адамды тәрбиелеуді қажет етеді. Қазақстандағы мәдени революция өзінің даму барысында және жүзеге асырылу әдістерімен тәсілдеріне қарағанда бірнеше кезенді бастан өткізді.

  Совет өкіметінің алғашқы он жылдығында мәдени құрылысқа партиялық-мемлекеттік басшылық жасаудың обьективті лениндік принциптері творчестволық қолданыс табуы арқасында қазақ халқының рухани өсуі әлеуметтік-саяси кемелденуі, жаңаша өмір сұруге деген ынтасы бұрын-сонды болмаған қарқында жүрді. Ал 1920-жылдардың аяғына қарай орныққан әкімшілдік жүйесін қой терісін жамылған қасқыр десе болғандай. Бұл кезең жарты ғасырдан астам уақытқа созылды. Өкімет билігін марксизм-ленинизм ілімімен бүркемелеген сталиншілдік басқару аппараты қолына алып алған соң социализм құру ісі, қоғамның, оның мәдени өмірі адам танығысыз бұрмаланды» /17/.

«Мәдени революция» жүргізілуінде халық ағарту ісі, сауатсыздықты жою, жаңа кеңестік зиялыларды қалыптастыру белгілі бір орынға ие болды. Алайда «мәдени революция» бұл мәселені шеше алмады.

«Мәдени революция» большевиктердің елдегі мәдени саланы социалистік құрылысқа, коммунистік тәрбиеге бейімдеу жолындағы мақсатын жүзеге асыру үшін керек болды. «Мәдени революция» қазақ халқын оқу-білімге шақырумен қатар, орыстандыру саясатының бүркемеленген түрін алып келді. Жоғарыдағы басшылар «халықты өркениетке жеткіземіз» деген желеумен, рухани отарлаудың жаңа әдістерін қолдана бастады. Сондықтан 1920-30-жылдардағы мәдени революция кезінде біз ағарту ісін жүргізу жақсы жағынан көрінді деп айта алмаймыз.

1920 жылдарда азамат соғысы, ашаршылық, жаңа экономикалық саясаттың жүзеге аспауы, қаптаған реформалар елді титықтатса, 1930 жылдардың басындағы үжымдастыру, зорлап отырықшыландырудың салдарынан болған аштық халық, ағарту саласы туралы ойландыртпады. Осылайша, қаулылардың жүзеге асуына елдің экономикалық-әлеуметтік жағдайы мүмкіншілік бермеді. 1930 жылдардағы халық ағарту ісіндегі негізгі кемшіліктерді көрсетсек:

1. Қазақстан мектептері Кеңестер Одағының алдыңғы қатарлы мектептерінің дәрежесінен артта қалды. Негізгі кемшілік балалардың бастауыш мектептерде өте көп жинақталуында және жоғары класстардың аз болуында еді .
2. Сауатсыздықгы жою ісі мандымады. Барлық губернияларда сауатсыздықгы жоюға қабілетті мамандар жетіспей жатты. Бар деген окытушылар, нұсқаушылар, әдістемешілер қиын материалдық жағдайға душар болды .
3. Мұның бәрі 1928 жылдан басталған қазақ зиялы қауымының репрессияға ұшырауынан басталған еді. 1930 және 1932 болып өткен сот процестері нәтижёсінде 60-тан астам алаш қозғалысының басшылары сотталып, олардың біразы (М.Дулатүлы, Ж.Аймауытүлы) осы кеткеннен оралған жоқ/18/.
4. Астық дайындау, ет дайындау, егін егу тәрізді науқандардан колы босамаған көптеген округтар бұл мәселеге пәлендей мән бере қойған жоқ. Оның үстіне қазақ шаруалары әлеуметтік жағдайының төмендеуі мен орын алған жаппай босқыншылық жоғарыда көрсетілген сауатсыздықгы жою жоспарын 1932 жылға дейін орындап шығуға мүмкіндік бермеді /19/.

Сонымен қатар, қазақ зиялыларының С.Мендешев, Т.Жүргенев, О.Жандосов, Ф.Оликов, Н.Манаев сияқты өкілдері реформаға зор ыкыласпен кірісті. Елде көптеген мектептер ашылып, мұғалім кадрлары тоқтаусыз дайындалып жатты. Жүздеген ауыл мектептерінде, жаңадан ашылған оқу орындарында болашақ Кеңес өкіметіне қызмет ететін кадрлар қиыншылықтарға қарамастан калыптасып келе жатты. Сол кезеңнің контексінде қарасақ, қаулылар жүзеге асуы мүмкін емес еді.

Ағарту жұмысының мамандары Г.Береза, О.Сафро, Х.Амрин, С.Меңдешев, Н.Нұрмақов өз еңбектерінде Қазақстандағы жалпыға бірдей білім берудің жүзеге асырылуының бірінші қортындысын сипаттады /20/. Олар ағарту ісінің дамуына жақсы баға берді. Қазан төңкерісінен кейін қазақ халқының мәдени дамуы сүбелі де мазмұнды тұтас бір дәуірді алып жатқанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бір кездегі көшпелі жартылай өмір кешкен халық адамзат ақыл-ойының сапалы жаңа биігі марксизм-ленинизмен табысты. Қысқа мерзім ішінде жаппай сауаттандыруды артта қалдырып, ұлттық театры мен оркестрін, баспасөзі мен мектебін құра алды.Үлы Қазаннан бастау алған социалистік мәдени төңкеріс Отанымыздың басына төнген небір ьдысталаң сәттерде жұмысшылар мен жастарға қоғам мүшелерінің бәріне кұш-қуат беріп, болашакқа сеніммен қарауға үйретті, алға жетеледі.

Міне, осылай кеңестік саясаттың үлкен бір күрделі бөлігі сауатсыздықгы жою ісі туралы осындай екі түрлі пікір қалыптасты. Комиссариат құжаттарының ішінде ағарту ісін жүргізуде зор үлесі адамдарды қудалау туралы ерекше құнды тарихи жаңалық ретіндегі материалдар кездеседі. Қор құжаттары кешенді түрде бұрын қаралмағандықган, бұл деректер Кеңес өкіметінің саясатын толық ашып, қоғам өмірін шынтуайтты тарихи ақиқат тұрғысынан көрсетеді. Дерек арқылы  Комиссариатка жоғарыдан қысым жасалғанын байқаймыз. 1930 жылы 15 қыркүйекте ҚазМУ-дың профессоры Х.Досмұхамбетовтың іске тартылуына байланысты ОГПУ өкілі Поповтың ХАК-на жолдаған қаулысы Комиссариат қызметкерлерінің репрессияға ұшырауының басталғанын көрсетеді. Материалды тарихи шындық тұрғысынан қарағанда, замана тіршілігін көрсеткен объективті құжат дәрежесін анықтаймыз. Себебі бұл өкіметтің қуғын-сұргін саясатының бет-пердесін айқын ашатын көріністердің бірі.

    Комиссариаттың 1930 жылдардағы қызметін көрсететін қаулы- Комиссариаттың есеп баяндамасы бойынша Қазақ Орталық Атқару Комитетінің III сессиясының Қазақстандағы мәдени кұрылыстың соңғы ұш жылының негізгі қорытындысы. Қаулыда Қазақ АКСР-нің мәдени құрылыс орнатудағы үлкен жетістіктерін көрсете келіп, соңғы үш жылда бірінші кезеңдегі мектептерде оқушылардың саны 347.511-ден 603 мыңға, техникумдарда 6.991-ден 13.560-ға, ФЗУ-ларда 386-дан 15.314-ке, жоғарғы оқу орындарында 625-тен 2.475-ке жетті деп көрсетілді. Сауатсыздықты жою 1929 жылы 140 мың, 1930 жылы 275 мың, 1931 жылы 600 мың, 1932 жылы 800 мың адамға жетті және жоғары оқу орындарының дәрежесі көтерілгені айтылды.

   Мектеп ісі жолға қойылып, оқу ана тілінде жүргізілді, оларда жаңа бағдарламамен жұмыс істелініп, маркстік-лениндік педагогика іске аса бастады. Қаулы осылайша жеткен жетістіктерді баяндады. Қаулының келесі бөлігі-жетістіктермен қатар алып тастауға болмайтын кемшіліктер. Кеңес әкіметі ағарту саласының мешеу қалуының себебі ретінде мәдени майданда көп уақыт бойы «алашордашылдардың идеологиясының әсерінен күтыла алмауын» көрсетті. Егер сол уақыттың обьективтілігі тұрғысынан сараласақ, халық ағарту ісін кеңестік даму дәрежесіне жеткізген алаш кайраткерлері.

Жалпы 1930 жылдардағы құжаттарда алаш қайраткерлерінің куғын-сүргінге ұшырауына байланысты оларға деген жағымсыз көзқарас калыптасты. Кеңес өкіметі өздерінің әлеуметтік-экономикалық саладағы артта калушылықтарынан туындаған ағарту саласының олқылықтарын қазақ ұлттық зиялы қауымының кызметімен байланыстырды. Ал, шындығында олар енді он жыл Ағарту саласында еңбек еткенде, Кеңес өкіметі мәдени төңкерістің нәтижесіне жетуші еді. Алаш қайраткерлерінің ағарту саласында шеттетілуімен қатар, бұл салада орыстандыру саясаты да ене бастады. Қазақ мектебін бітірген балаларға жол жабыла бастады. ХАК-ы және оның жергілікті органдарының жұмысының әлсіреуі, кеңестік, кәсіподақтық, шаруашылық ұйымдардың мәдени құрылыс мәселесіне көңіл аудармауы мәдени — революцияның бәсең жүруінің келесі себептері болды. Бұл артта қалушылық мынадай сипат алды:

-Орталық Комитет пен БКП/б/ Өлкелік Комитетінің қаулылары жүзеге аспады, сондықтан мектептер төмен дәрежеде қалды;

-мектептерде жалпы білім беру ісі дұрыс болмады, соның әсерінен политехникаландырылу формальды сипат алды;

• бастауыш және орта мектептің материалдық базасы нашар болды;
• жоғары мектептерге қазақ еңбекшілерінің балалары қабылданбады;

ересек тұрғындардың сауатсыздығын жою жоспары орындалмады;

—  мұғалімдерге деген лениндік көзқарас жүзеге аспады жабдықтау, жалақыны уақытында беру, пәтермен қамтамасыз ету;

  Мұндай кемшіліктерді қарап отырсақ, келеңсіздіктердің тууына алаш қайраткерлерінің қатысы жоқ екендігін көреміз. Жоғарыда аталған мәселелер үкімет халықтың әлеуметтік жағдайын және ағарту саласының материалдық күйін жақсарта алмауынан туындады.

  Жоғарғы дәрежедегі өкімет қаулыларында бұл мәселелердің ашылып көрсетілуі халық ағарту құрылысының шыныменен төмен дәрежеде болганын білдіреді. Ағарту саласындағы қазақ зиялы қауымының өкілдерінің қудалануы мәдени төңкеріс саясатына үлкен зиянкершілік өкелді, өсіп-өркендеп келе жатқан құрылым бұзылып, регресс басталды. Сондықтан жоғарыда айтылған өкімет қаулысы осы процесстерді тоқтатпау мақсатында Қазақстандағы мәдени қурылыстың кезекті міндеттерін белгіледі.’ Онда мына мәселелер көрсетілді:

—   халыққа білім беру органдарының шешуші міндеті жалпыға бірдей білім беру және бастауыш, орта мектеп туралы Қазақ АКСР үкіметінің, БКП/б/ Өлкелік Комитетінің және Орталық Комитет қаулыларьшың толық жүзеге асуын қадағалау, сонымен қатар жалпыға бірдей жетіжылдық білім беруге көшу үшін жағдай жасау, мектептің қалыптасуына қол жеткізу, мектептердің ұлттық күрамын жақсарту, отырықшыланатын аудандардағы мектеп ісінің негізгі құрылымына ұйымдастырушы және оперативті өзгерістер енгізу; политехникалық мектеп үшін күрес, ХАК-ы мен оның органдарын, мектеп пен мұғалімдерді жедел бағдарламалық — әдіснамалық көмекпен жабдықтау;

• барлық мектеп пен мәдени мекемелерді қажетті  кадрлармен қамтамасыз ету үшін жалпы және арнаулы білім алуды көтеру және мұғалімдердің материалды-құқықтық жағдайын өзгерту;

—  мектептің материалдық базасын құру және қалыптастыру (жаңа мектеп үйлерінің құрылысын жөндеу, оқу құралдары мен оқулықтарды өндіру) барлық кеңес органдарының шаруашылықтық, профессионалдық, қоғамдық ұйымдарының басты міндеті болуы;

— сауатсыздықты жоюдың толық орындалуы;

Қазақ АКСР-індегі мәдени құрылыстың осы алдыңғы кезектегі міндеттерінен шыға отырып, барлық мектеп құрылымы және мәдени мекемелердің жергіліктендіру ісіндегі ХАК-ының күресі ұлттық ғылыми техникалық кадр және өнер қызметкерлерін даярлау болып табылады.

Қаулының практикалық шараларды жүзеге асыру туралы бөлігі Орталық Комитеттің алдыңғы шығарған бастауыш және орта мектеп туралы қаулысының жүзеге аспағанын дәлелдей түседі. Бұдан мынандай қорытындыға келуге болады, қаулының қарастырылып отырған бөлігіндегі материалдар тарихи деректанулық шынтуайттылық дәрежесін анықтай алады. Әрбір практикалық жүзеге асырылуы тиіс шаралар ағарту саласындағы орындалмай отырған өзекті мәселелерді қозғайды.

Қазақ Орталық Атқару Комитетінің сессиясының негізгі мақсаты-орта мектеп туралы қаулыны тез әрі толық жүзеге асыру. Міндеттемелерді талдайтын болсақ, алдыңғы қаулыны жүзеге асыру үшін ХАК-ы мен оның органдарына жергілікті жерлермен байланысты күшейтуді тапсырды. Негізгі мектеп туралы шаралар жергілікті жерлерде істелетіндіктен, байланыс болуы маңызды. Сондай-ақ, директивалық органдардың басты қаулылардың орындалуын тексеруі, ғылыми-зерттеу және тәжірибе-көрсеткіш педагогикалық мекемелердің жұмыс істеу жоспары мен құрылымын жасап, ХКК-інің қарауына алуы Ағарту ісіңің төмендеуіне алаңдаушылықган еді. ХАК-ының шараларды жүргізуіне материалдық жетіспеушілік және кадрлардың аздығы тосқауыл етті. Келесі мәселе етіп алынған оқулықтар жайы. Қазақ зиялы қауымының кудалауға ұшырауына байланысты олардың шығарған оқулықтары жарамсыз деп табылды.

Оқулықтар туралы белгілі тарихшы М.Қойгелдиевтің пікірі: «тарихи шындық сондай, 1920-30 жылдары қазақ мектептері мен педагогикалық оқу орындарында пайдаланылған оқулықтар мен оқу күралдарының авторлары негізінен . партияда жоқ кезінде алаш қозғалысына белсенді ат салысқан ұлттық интеллигенция өкілдері болатын. Олардың қатарында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, С.Асфендияров және басқа көптеген жазушылар бар еді. Алаштық атанған зиялылардың үлкен тобы оқу-ағарту Комиссариаты жүйесінде, ғылым, өнер, баспа орындарында жұмыс жасап жүрді»/21/.

1928 жылдан бастап Комиссариаттың ауыл мектептерін ұлықтармен қамтамасыз етуі әлсіреді. Оқулықтар жазатын зиялылардың қудалануы, коммунистердің ішінде авторлардың әлі толық даярланып бітпеуі енді-енді дамып келе жатқан ХАК-ының мектеп туралы реформасын, жалпыға білім беруді орындауға кедергі болды.

Сондықтан қаулыда оқулықтарға бөлінген қаржыны дұрыс пайдалану, оқулықтарды уақытылы шығару туралы бөлімдер бар. Себебі оқулықтар мәселесіне өкімет орындарының араласуына тура келді. Алайда қаулылар оқулық мәселесін шеше алмады.

Жалпыға бірдей білім беру реформасының толыққанды жүзеге аспай жатқандығынан Қаржы Халық Комиссариатына қаржы бөлу тапсырылды. Ал, шаруашылық Халық Комиссариаттары мен колхоз одақтарына, МТС-тар мен жер бөлімдеріне, мектептер мен халыққа білім беру бөлімдеріне, жабдықтау Халық Комиссариатына, Қазақ; Өлкелік одағына тапсырылған оқушыларды азық-түлікпен, киіммен қамтамасыз ету туралы бөлімдер бар. Жалпыға бірдей білім беру ісіне осылайша барлық Комиссариаттар араласты. Келесі көтерілген үлкен мәселе — кадрлардың жетіспеушілігі, жеткен күннің өзінде де білімдерінің төмендігі. Бұл үшін шаралар жүргізу ХАК-ына міндеттелді. Мәселені тез арада шешу мүмкін емес еді, бүтіндей \ мұғалімдер армиясын жасауға жылдар керек еді.

Ағарту мәселесін жаңа көзқараспен зерттеп жүрген тарихшы Х.Әбжановтың көрсетуінше, ұлт мектебін өркендету қажеттілігі, оның жолдары мен межелері туралы қаулы-қарарлар, уәделер, партиялық тапсырмалар аз емес-тін/22/. Сондықтан қаулылар дерек ретінде Қоғам өмірін обьективті тұрғыдан көрсеткеніне қарамастан, орындалмай қалды. Қаулыда көрсетілген Қазақстанда түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет орнату мәселесі үлкен дау тудырады. Біздің ойымызша, Кеңес өкіметі тұсында мазмұны социалистік мәдениет орнату басым болды. Оның түп-тамыры 1930 жылдардағы «идеологиялық тазартулардан» басталып, жаңа зиялы қауым өкілдері толық социалистік қалыпқа салынып, біркелкі коммунистік партияның ықпалынан шыға алмайтын жаңа буын өкілдері ретінде даярлануынан басталған. Зиялылар тәрбиелеуші басты мекеме ХАК-ы болғандықтан, 1930 жылдардан бастап толық коммунистік идея, социалистік мәдениет үшін қызмет ете бастады.

ХАК-ына қатысты қаулылардың бір бөлігі ХКК-і мен Қазақ Орталық Атқару Комитетінің қорларында сақталған. 1934 жылы 3 сәуірдегі Қазақ АКСР ХКК-нің қаулысында тақырыптық жоспарды бекіту туралы айтылды. Қаулыда қазақ бастауыш және орта мектептері үшін 97 тұрақты оқулықтар мен оқу-әдістемелік кұралдарды шығару туралы тақырыптық жоспарды бекіту, қазақ баспасына оқулықтарды уақытында шығарып, кітап орталығына мектептерге оқу жылының басталуына қарай тарату тапсырылды.

Мемлекеттік жоспарлау комитетіне оқулықтарға қағазды бірінші кезекте бөліп, қамтамасыз ету, ХАК-ының оқулықтардың шығарылу жоспарын оперативті түрде тексеріп, әрбір мектептің нақты игіліктерін және нормаға сай бөлінуін қадағалау міндеттелді. баспасының қызметінің күшеюі мен қалыптасуы үшін оған өлкелік қордан 100 мың сом бөлу көзделді.

Оқулықтар туралы БКП/б/ Орталық Комитетінің 1929 жылғы 5 тамыздағы «Халыққа білім беру саласындағы басшы кадрлар туралы» қаулысында «кеңес аппаратын тазалау кезінде халыққа білім беру органдарында пролетарлық таптық линияны шеттететін идеологиялық бөтен элементтерден тазалауға ерекше назар бөлу керек» деп көрсетілді /23/. Қаулымен Комиссариаттағы зиялы қауымға қарсы көзқарас қалыптасты. Мәселеге назарды 1930 жылғы Бүкілқазақтық ҮІІ- партконференциясы аударды. Конференцияда былай көрсетілді: «Қазақстанда ұлттық пиғылдағы алаш орда идсологиясымен тәрбиеленген зиялылар әлі де болса мәдени құрылыстың (оқулықтар құрастыру, әдістемелік басшылык) жұмысының басты салаларына көрнекті әсерін сақтауда» Партия конференциясы әрі қарай партия үйымдарға мәдени құрылыста өз басшылықтарын күшейтуге шақырды                       Жалпыға бірдей білім беру реформасы елде қызу жүріп жатқан болса да басты қажетті оқу оқулықтардың басылуы мен дайындығы қанағаттанарлықсыз болды. 1934-35 оқу жылында ауыл мектептерінің оқушыларды (оқулықтармен 60 пайыз қана қамтамасыз етті /24/. Кеңес өкіметі мәселені шешуге бүкіл күшті жұмсап, 1930 және 1936 жылдарда .Асфендияров, Қ.Жұбанов, С.Сейфуллиннің, Ө.Тұрманжановтардың оқулықтарын шығара бастады. Бүкіл оқулықтардың жүзеге аспай қалуы мәдени құрылыс салаларының дамуына әсер етті.Жалпы 1920-30 жылдары оқу-ағарту ісінің үкіметтік материалдарына кешенді түрде деректанулық сын және талдау жасағанда тарихилық принциптерді қолдана отырып, екі кезеңге бөлуге болады:

         -1920 жылдан бастап 1930 жылға дейін — Кеңес өкіметінің ағарту саласындағы реформаларының шарықтау шегі. Халықтың ғасырлар бойы қол жетпей келген өзгерістерді қызу қолдауына сүйеніп, қазақ ағартушыларының сан қырлы жұмыс жүргізуі;

          -1930 және 1936 жылға дейін — ағарту салаларында кеңестік идеологияның үстемдік алуы. ХАК-ынан ұлттық зиялыларды алыстатып, Комиссариатты тікелей партиялық органдардың ыкпалымен басқаруы;

Әрбір қаулы ағарту саласының қайшылықтарын көрсетті. Бұрынғы кеңестік әдебиеттерде бұл құжаттар Кеңес өкіметінің мәдени саланы күшейтуге шығарған қарарлары деген субъективті пікірлер орын алды. Ал қазір тарихи тұрғыдан келіп, объективті түрде қарай аламыз.

1934 жылы оқулықтар жетіспеушілігі айқын көрінді. Осы жылы 4 карашада ХКК-інің қаулысында оқулықтарды тарату және басып шығару жағдайы туралы айтылды. Қаулының шығуына ХАК-нан Т.Жүргеневтің Қазақ баспасынан шыққан оқулықтардың таратылуы және басылуы туралы баяндамалары әсер етті. ХКК-нің төрағасы О. Исаевтің ХАК-ы мен Қазақ баспасының жұмысындағы жетістіктерді көрсете келіп, әлі, де көптеген жетіспеушіліктерді, әсіресе жергілікті атқару комитеттері мен органдардың оқулықтарды тарату ісіндегі енжарлықарын сынады. Бастауыш және орта мектептердің оқулықтары туралы қаулылардың жиі-жиі шығуы мәселенің шиеленіскенін дәлелдейді.

1935 жылғы 3 қыркүйектегі Қазақ АҚСР ХКК-нің БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің қаулысында — 1935-жылғы 7 тамыздағы КСРО ХҚК-і және БКП/б/ Орталық Комитетінің қаулысына тікелей сілтеме жасалады. Деректе Қазақстанның бастауыш және орта мектептері туралы оқу жылының басына қарай қазақ оқулықтарын басып шығару және тарату ісінде қамтамасыз етілмегені айтылды. Қаулыда: «…оқулықтардың бұндай жағдайына қарамастан, ХАК-ы, қазақ баспасы және кітап орталығы, сонымен қатар облыстық атқару комитеттері оқулықтармен жеткілікті түрде қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды қабылдамай отыр» — делініп, қазақ баспасына оқулықтарды шығару бастауыш мектеп үшін 277 мың дана 14 тақырыптағы кітаптарды қайта шығару міндеттелді. ХАК-ы мен қазақ баспасына оқулықтарды қазақ тіліне аударуды тапсырды. 1930-1931 жылдары босап қалған оқулықтар «хаосын» толтыру үшін жоғары жақтың жиі-жиі қаулылары ХАК-ын аудару жұмысына ерекше мән беруге мәжбүр етті.

Жаңа коммунистік идеология кадрларының толық қалыптасып бітпеуінен қажеттілікті аударма жолымен толтыруға тура келді. Бұл да 1930 жылдардағы оқулықтар шығару тарихының бір белесі еді.

Қазақ АКСР БКПІбІ Өлкелік Комитетінің 1935 жылы қарашада шығарған «ҚАКСР жоғары оқу орындарында оқытуды қазақ тіліне көшіруді ұйымдастыру шаралары туралы» қаулысы кең көлемді, мемлекеттік маңызы бар мәселені көтерді. Бастауыш және орта мектептерді толыққанды тұрақты білім ордасына айналдыра алмай отырған шақта, қазақ тілін жоғары оқу орны дәрежесіне көтеру мүмкін емес еді. Қаулының бөлімдерінде көтерілген мәселелерге көз жүгіртсек, жоғары оқу орындарына қазақ тілін енгізу ХАК-ы мен Халық Комиссарларын толғандырып жүрген шаралардың бірі болды. Алайда тұңғыш қазақ орта мектебінің 1935, жылы Алматыда дүниеге келуі, онда бар болғаны 11 баланың оныншы класта оқуын еске алсақ, шараның іске асуының еш мүмкіншілігі жоқ еді /25/.

1936-37 оқу жылынан ҚАКСР-інің барлық оқу орындарының бірінші курстарында оқытуды қазақ тіліне аудару үшін жоғары дәрежелі оқытушыларды даярлау мақсатында бірнеше жұмыстар жүргізу көзделді. Ол үшін қазақ баспасы мен ХАК-ына жоғары оқу орындарының бірінші курстарына арналған оқулықтарды басып шығару және аудару тапсырылып, оқулықтардың бекітілуі және қаралуы. үшін Комиссариат жанынан Т.Жүргенев төрағалық еткен арнайы үкіметтік комиссия құрылды.              

Оқулықтарды шығару үшін бүкіл мүмкіндіктер пайдаланылған болатын. Егер бұл шараларға бүкіл зиялылар күшін жұмсап, үкіметтің қолдауына ие болса, жүзеге асуы мүмкін еді. Оған басқа кедергілердің болуы әсер етті. Бүкіл Кеңестер Одағында, соның ішінде Қазақстанда жүргізілген 1937 жылғы қуғын-сұргін қазақ зиялы қауымының көрнекті өкілдерінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік бермеді. Жаңа буын кеңестік рухта тәрбиеленген зиялы қауымның толық даярланып бітпеуі, патша өкіметінің оқу орындарында тәрбиеленген зиялылардың қуғынға ұшырауы екі ортадағы ұрпақтар жалғастығын уақытша үзді. Ал, бұл Қазақстанның ағарту ісін дағдарысқа ұшыратты.

    ХКК-нің төрағасы Ораз Исаев пен Мемлекеттік Жоспарлау Комитетінің төрағасы В.Н.Андронниковтың баяндамасы бойынша Қазақ АКСР (Орталық Комитетінің III сессиясы «1936 жылғы Қазақ АКСР-інің әлеуметтік-мәдени және халық шаруашылығының құрылысының жоспары» туралы қаулы қабылдады. Қаулының ағарту және өнер саласына арналған бөлімінде білім беру жағдайына кеңінен тоқталды. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Ү.Құлымбетов қол қойған қаулы арқылы жоғары партия органдарының ағарту саласына кеңінен көңіл аударған. ХАК-ына бөлінген қаржы жыл сайын өсіп отырды. 1935 жылы 11.825 мың сом қаржы бөлінсе, 1936 жылы 217.014 мың сом бөлінді. Сонымен қатар бастауыш және орта мектепке қабылданатын баланың санын 9.318 мыңға жеткізу, облыс қалаларында педагогикалық институттар ашу, әсіресе мектептердің үйлерін салу, бастауыш мектепті 4 классқа жеткізу көзделді.

    Сессиядағы қаралған ағартуға катысты үлкен мәселе — жоғары білікті мұғалім кадрларының жетіспеуі. Ол үшін Орталық Атқару Комитетінің облыстық және аудаңцық атқару комитеттерінің мұғалімдерді даярлау ісін күшейтуте шақырды .

  1934-36 жылдарда ауыл мектептерінің жайы туралы бірнеше қаулылар жарық көрді. 1934 жылы 15 мамырда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Е.Ерназаров қол қойған «Ауылдық кеңестер жанындағы халыққа білім беру секциясының міндеттері туралы» қаулыда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ Орталық Атқару Комитетінің бірқатар директивалары мен нұсқауларына қарамастан, ауыл кеңестер жанындағы секция жұмысы қанағаттанарлықсыз болып калуда деп көрсетті .

   1931 жылы түгелдей сауатсыздықгы жою бастауыш және орта мектепті жүзеге асырамыз деген ұрандар орындалмаған. 1936 жылы мамыр айындағы Қазақ АКСР ХКК-інің «Қазақстанның бастауыш, ортадан жоғары, орта мектептерін жаңа оқу жылына даярлау туралы» қаулысы  1935 жылғы ағарту ісінің дайындығының өте төмен болғанын көрсетті. Осылайша, жалпыға бірдей білім беру реформасы Қазақстанда өте қиын жағдайда өтті. Материалдық және рухани даярлығы жоқ уәде үлкен шара жүзеге асуы мүмкін емес. Мектептер қаулап ашылғанмен, онда ұстаздық ететін мұғалім кадрлар жетіспеушілігі, елдегі ұжымдастыру, отырықшыландыру, 1932 жылғы аштық, ет дайындау науқандары, белді-белді ағарту өкілдерінің қудалануы салдарынан туған түрлі қиыншылықтардың әсері болғанын қаулылардың өне бойынан көруге болады. Соның өзінде қатты шешім жасау арқылы Кеңес үкімет органдары белгілі жетістіктерге ие болды. Біздің пікірімізше, Кеңес өкімет орындарының мәдени төңкеріс ісінде жетістіктерге жетуінің ең басты себептері:

-жоғарғы органдардың ағарту ісіне тікелей араласуы, жиі-жиі қаулылар арқылы ХАК-ның қызметіне ықпал етуі;

-материалдық көмекті үсті-үстіне көбейтіп отыруы, мектеп үйлерін, құрал-жабдықгарды органдардың қадағалауы;

-мұғалім кадрларын күшейтуге барлық мүмкіндікті салып, іске жалпыхалықтық мән беру;

-қазақ зиялыларын Комиссариатқа тарту арқылы ағарту ісінде білімді адамдардың қызмет етуі;

Ағарту ісіне қатысты қаулыларды кешенді түрде зерттеп, саралау Кеңес өкіметінің мәдени төңкеріс деп жариялаған кезендегі қызметін толық аша алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ -ТАРАУ.  ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ КӨЗҚАРАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҚҰЖАТТАР.

 

Комиссариатта қызмет еткен зиялылар тарихына байланысты көптеген материалдарды жоғары партия, кеңес органдарының құжаттық материалдарын алып, мәселені кеңінен ашуға тырыстық.  Мұнда ХАК-ында қызмет еткен Комиссарлар және басқа жұмыстар атқарған қазақ зиялы қауымы өкілдерінің сіңірген еңбектерін көре аламыз. ХАК-ының құжаттарынан: негізінен Коллегия мәжілісінің материалдары. Комиссариат Коллегиясы мекеменің бүкіл әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешті. Ал басты рольде Коллегия мүшелері, яғни, қазақ зиялы қауымының өкілдері еді. Хаттамалардың талқыланып отырған мәселені толық, кеңінен ашуына қарап және қаралып жатқан сұрақты нақты көрсетуіне байланысты деректану ғылымында екі түрге бөледі. Олар «жабық» және «таратылмалы» деп айтылады. «Жабық» түрдегіге тек қана айтылған мәселе және қабылданған шешім көрсетілген хаттамалар жатады. Мұндай хаттамаларда мәселе толық тарқатылып ашылмайды, себебі мәселенің талқылану барысы айтылмайды.Ал қатысқан адамдар мен шақырылғандар тізімі бізге қазақ зиялы қауымы өкілдерінің Қазақстанның ағарту ісіне қаншалықгы араласқанын, білім беру мәселесін шешуге еткен еңбектерін талдауға көмектеседі. Мысалы, Халық Комиссарлары А.Байтұрсынов, С.Сәдуақасов,  Н.Манаев, О.Жандосов, М.Жолдыбаев, Т.Жүргеновтердің, Халық Комиссариатының қызметкерлері Ж. Аймауытов, К. Тоқтыбаев, М.Дулатов, Е.Омаров, Т.Шонановтардың, сырттан шақырылып отырған Ә.Бөкейхановтардың қандай мәселені шешуге атсалысқанын шараларды сараптау арқылы білеміз.

Зерттеуші Ш.Тәукебаеваның пікірінше, ХАК-ының алғашқы кездегі сипаты ұйымдастырушылық-нұсқаулық  дәрежесінде анықталған /32,15/. Мәселелердің шығу себебін жаңадан кұрылған мекеменің іс жүргізу тәжірибесінің әлі дамып кете алмағандығы деп білеміз. Ал кейінгі жылдарда мәжілістерде каралатын мәселелер ауқымы тарылып, нақтылана бастаған. Өйткені бюрократиялық жүйенің орнығып, Комиссариаттың көптеген мәселелерін жоғары партия — кеңес ұйымдарының мәжілістерінде шешкен еді.

Сондықтан деректанулық талдау жүргізу кезінде құжаттық материалдардың ХАК-ы қорында жинақталуын екі кезеңге бөлдік. Бірінші кезең, олардың бүкіл Комиссариат қызметін көрсетуге атсалысқан тұсы — 1920-25 жылдар, бұл кезде олар белгілі бір дәрежеде тарихи ақиқатты көрсетуде маңызды роль атқарды, яғни объективті факторлар орын алды. Осы жылдарда мәселелер ХАК- ның өзінде шешілді, кейбір жағдайларда ғана жоғары ұйымдар бекітіп отырды. Бұдан Комиссариаттың жартылай болса да тәуелсіз мекеме болғанын байқаймыз. Екінші кезең — 1925-36 жылдар, кезең әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптаса бастап, кейін мүлдем орнығып алған тұсы. Көптеген маңызды мәселелер жоғары партия — кеңес ұйымдарында шешіле бастады. Бірақ деректанулық талдау жүргізу деректерді объективті жағынан қарауға ықпал етеді. Іс жүргізу құжаттарына талдау бізге қор материалдарына кешенді түрде зерттеу жасауға көмектесіп, деректердің құндылығын айқындай түседі.

Ресейлік деректанушылар Кеңес өкіметінің құжаттарына сыни көзқараспен қарай келе, құжаттардың субъективті болуына себеп болатын мына факторларды көрсетеді: көбіне сөйлеушілер «Бұл хаттама үшін емес!» деп ескертеді. Мұндай өтініштің тууына әртүрлі жағдайлар болуы мүмкін: этикалық ойлар,  ақпараттық құпиялығы және т.б. осыдан келіп, деректанушылар былай дейді, зерттеушінің алдына шешеннің айтқан фрагментінің қалып қойған жерін өндеу жұмысын жасау міндеті тұрмайды, себебі оны дұрыстау мүмкін емес.  Көптеген уақыт өткен соң сөйлеген адам немесе қатысқандардың біреуі бұл эпизодты естеліктерінде көрсетуі мүмкін. Зерттеуші сонда ғана пайдалана алады.

ХАК-ының құжаттарында мәжілісте сөйлеген адамның сөзін тура күйінде емес, мазмұндап беру кең орын алған. Бұл жерде субъектінің мағынаны өзгертуі мүмкін, сонымен қатар сөздің қысқартылып қалуымен автордың айтқан ойлары толық айтылмауы мүмкін.

Ағарту саласының қалыптасу мәселесі 1920 жылдарда үлкен маңызға ие болды. ХАК-ы Қазақ АКСР-і құрылуымен қатар 1920 жылдың қазан айында құрылғаны белгілі. Алайда одан бұрын Қазақ АКСР ХКК-інің мәжілісінде ХАК-ынан Дейнеганың «Қазақстандағы социалистік құрылыс үшін кадр дайындау туралы» баяндамасы тындалып, қаулы қабылданды. Қаулыда Қазақ Орталық Атқару Комитеті және ХКК-і Президиумының баяндамаға байланысты Қазақстанда социалистік құрылыс үшін кадр даярлау туралы қаулысының жобасын негізге алу айтылды /26/. Құжат Кеңес  өкіметінің кадр даярлау саясатының мақсатын ашып көрсетеді.

Біздің тарихымыздағы өтпелі кезенде арнаулы мекемелердің дамуы мен кұрылуы халықтың санасына жаңа, социалистік идеологияны ендіруге арналды. Кеңес мемлекеті жаңа еңбек мекеме мектебін коммунистік идеяның жол бастаушысына, ал мектепті социалистік қоғамның жаңа адамын қалыптастыру көзіне айналдырды. Ал бұл мақсатты орындау ХАК-ының тікелей міндетіне енді. Комиссариаттың кадр мәселесі туралы қаулылар кабылдауы осы міндеттерден туындады.

ХАК-ының Коллегиясының қай уақытта құрылғандығы туралы құжаттар жоқ болғанымен, Коллегия мәжілісінің алғашқы хаттамалары тамыз, қараша айларында жасала бастаған. 1920 жылдың 16 казан айынан бастап мәжіліс төрағасы А. Байтұрсынов болғанын деректерде кездеседі. 19 қазанда Қазақ Партиялық Бюросының Президиумы мәжілісінде Акулов, Киров, Радус-Зенкович, Авдеевтар қатысып, Халық Комиссариатының Коллгияларын бекітті. Соның ішінде ХАК-ының Коллегиясына А. Байтұрсынов пен Ж.Аймауытовты сайлады. Осы жылдың 1 қарашасында ХКК-і мәжілісінде ХАК-ының Коллегиясына А. Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Акуловтарды мүше етіп берді. ХАК-ының Коллегиясы жиі алмасып түрды. 25 қарашада ХКК-нің мәжілісінің Ж.Аймауытовтың орнына Бояновты бекітті. 5 қарашадағы жоғарыда көрсетілген Бюроның мәжілісінде 5 қарашадағы Акуловтың ХАК-ы туралы баяндамасы тындалып, Коллегияның мүшесі Ж.Аймауытовты Семей қаласынан тез арада шақыртып, Б.Сәрсеновты және Өлкелік коммолдан Төлеповты тарту туралы қаулы қабылданды .

ХАК-ы жаңадан құрылып, аяғынан тұрып кету үшін қазақтың окыған азаматтарын ағарту ісіне тарту керек болды. Кадр тапшылығы, әсіресе оқу саласында қатты білінді. Қазақстанның партиялық ұйымдары мәселені шешу үшін шұғыл шаралар қолдануға мәжбүр болды. 1920 жылы 8 қарашада ХКК-інің мәжілісінде ХАК-ына мынадай ұсыныс жасады:

ж) азаматтық мекемелерден ағарту қызметкерлерін атқарып отырған қызметіне қарамастан шақырту;

з) сауатты қазақтарды тарту;

и) сауатты қазақтардың тартудың жоспарын А. Байтұрсынов жасап, ХКК-іне көрсетуін тапсыру керек;

м) қазақ тілінде оқулықтар құрастыруды әдебиетші қазақтарды тарту жолымен күшейтуге шаралар қолдану;

Алайда біз бұл қаулы бүкіл кадр жетіспеушілігін толық шеше алды деп айта алмаймыз. Мәселенің 30-шы жылдарда да қойылғанын ескерсек, он жыл ішінде бұндай қаулылардың жүзеге аспағанын білеміз.

Кейінгі жылдарда қазақ зиялыларын қызметке шақыру, жалғаса бастады. 1922 жылғы 14 қыркүйекте Комиссариат Коллегиясы мәжілісінде М.Жолдыбаев аппарат және мекемелер жұмысын күшейту үшін қазақ қызметкерлерін облыстардан шақырту туралы қаулы қабылданды. Шақырылған қызметкерлер мыналар: Ырғыздан -Т.Шонанов, Костанайдан — Е.Омаров,, Жамбайдан — Жанқадамов, Ойылдан — Байсауов, Жанбайдан-Ишанов, Тоқпақбаев, Бекбатырова, Ордадан — Мәметова, Калмыковтан — Берекетова, Гурьевтен -Ибрашова, Ақтөбеден — Баймұқамбетова. Бұл зиялылар ағарту ісін дамытуға үлес қосып, Комиссариатты рухани өсіруге атсалысты. Ұлттық зиялылар тарихын зерттеуші С.Асанованың төмендегі пікірі бойынша ол қазақ зиялылары қазақ халқын тотальды кеңестендіру жолында негізгі кедергі болды, тек қана қазақ халқының рухани көсемдерін құртқан соң ғана Қазақстанда «Кіші Қазан» идеясы мен жаппай коллективтендіру практикалық түрде жүзеге аса бастаған /27/.

Осы жылдардағы үлкен мәселелердің бірі — оқулық жазу. Оқулықтар жазу ісіне Комиссариатта қызмет еткен зиялылар ғана емес, сырттан шақырылғандар да қатысты. Мысалы, 1921 жылғы 2 куркүйекте  Коллегия мәжілісінде көрсетілгендей, Чулошниковтың Хрестоматиясына Ә.Бөкейханов пікір жазды. Қазақстандағы білім ордасының орталығы ХАК-ы оқу-әдістемелік оқулықтар шығарумсн айналысқан алғашқы мемлекеттік мекеме болды.

Комиссариат құрылған күннен бастап-ақ оқулықтармен мектептерді қамтамасыз ету бірінші орынға қойылды. Бастаманы Комиссариаттағы қазақ зиялы кауым өкілдері қолдап әкетті. Негізінен қазақ тіліндегі оқулықтар шығуының бастамасы А. Байтұрсыновтың Халық Ағарту Комиссары, Академиялық Орталықтың төрағасы болып тұрған кездерінде қызу қолға алынды. Халық Ағарту Комиссары және ҚАКСР Мемлекеттік баспасының редакциялық Коллегиясының мүшесі А. Байтұрсынов I және II басқыш біріккен еңбек мектебі үшін оқулықтарды қазақ тіліне аудару, құрастыру туралы мәселе көтеріп, біріккен жиылыс өткізді. Жиылысқа Е.Омаров, Х.Болғанбаев, С.Сәдуақасов, Ф.Ғалымжанов, Б.Сәрсенов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Ә.Бөкейханов, С.Айтқожиндар қатысты. Жиылыста А. Байтұрсынов әлі күнге дейін I және II басқыштағы мектептер үшін қазақ тілінде оқулықтар жоқтығын, ал бар оқулықтардың еңбек мектептерінің 1 басқышының І, ІІ, ІІІ тобы үшін қазақ тілінде ғана жарайтынын айта келіп, I және II басқыш үшін қазақ тілінде оқулықтар жазу және құрастыруда тез шаралар қабылдау қажеттілігі туындап отырғанын көрсетті. Комиссар ағарту саласын дамытуда екі өзекті мәселені дәл таба білді.   

Біріншіден, оқулықсыз оқу ісі алға басуы мүмкін емес еді.

Екіншіден, жиылыста қатысқан адамдар қазақ зиялы қауымының маңдай алды, өкілдері болды. Оларды А. Байтұрсынов арнайы шақырып, іріктеп алғаны көрініп тұр. А. Байтұрсынов жұмысты іске асыру үшін төмендегідей қаулы қабылдатты: бұл мақсатқа Мағжан Жұмабаев, Маннан Тұрғанбаев, Қошке Кемеңгеров, Жұмағали Тлеулин, Сейітбаттал Мұстафин сияқты жазғысы келген адамдарды пайдалану; 1 және 2 басқыш біріккен еңбек мектебі бағдарламасына сай келетін мынадай оқулықтарды аудару: арифметика, геометрия, жаратылыстану, физика, алгебра, география, жалпы тарих және қазақ тарихы, мектеп гигиенасы, осы пәндерден әдістеме, педагогика және дидактика, оқу хрестоматиясы, синтаксис және қазақ тілінің сөйлеуінің теориясы;

3 пункт бойынш келісім және тілек білдіргендерге төменде көрсетілген пәндер тапсырылды:

1. Арифметика — И. Тұрғанбаев
2. Геометрия — Б.Сәрсенов
3. Жаратылыстану — Е.Омаров
4. Физика — Ф.Ғалымжанов
5. География — Ә.Бөкейханов
6. Қазақ тарихы — М.Жұмабаев
7. Мектеп гигиенасы — Ж.Тлеулин
8. Жалпы тарих — Х.Болғанбаев
9. Алгебра¹ — Е.Омаров
10. Педагогика — М. Жұмабаев
11. Дидактика — Ж.Аймауытов.

…6. Бұл пәндер бойынша әдістеме құрастыру осы айтылған адамдарға алған пәндері бойынша тапсырылуы керек.

7. 4-пункт бойынша құрастыру төмендегі адамдарға тапсырылуы керек:

І.Хрестоматия — С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов

2. қазақ тілінің синтаксисі — А.Байтұрсынов
3. сөз өнері теориясы — М. Жұмабаев

Оқулықтарды құрастыру мен аударуды 1-ші маусымға дейін бітіру керектігі айтылды.

…14. Үлкендер үшін хрестоматия құрастыруды С.Сәдуақасов пен Ж.Аймауытовқа тапсыру /123/.

Қазақ зиялылары ХАК-ының оқулықтарының, бағдарламалық-әдістемелік жүйесінің негізін салушылар әрі педагогикалық әдіснаманың ірге тасын қалаушылар болды. Аталған зиялылардың бір ерекшелігі — жан-жақты, энциклопедиялық білімділігі. Кітап жазушылардың тізбесін қарап отырсақ, бәрі дерлік Алаш партиясының лидерлері болған көрнекті қайраткерлер. Қазақ зиялы кауым өкілдері оқулықтар жазу ісінде ынтымақтастық көрсетіп, жан-жақты білімдерін дәлелдеді. Мұндай универсалдылықтың құпиясын қазақ ауылын ірі және көлемді әлеуметтік өзгерістерге қызу тарту жағдайында зиялылардың тұлға ретінде өте ерте қалыптасқандығынан іздеу керек шығар /28/. Олардың Комиссариатпен тығыз жұмыс жасауына Алаш партиясының көрнекті лидері А. Байтұрсыновтың Комиссар болып қызмет етуі үлкен әсер етті. Оқулық шығару — зиялылардың кеңестік жастарды тәрбиелеу ісіндегі практикалық кызметтерінің басы еді. Ал А.Байтұрсыновтың оқулықтар шығару ісі өзінше бір зерттеу объектісі болып табылады.

1920 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақ Орталық Атқару Комитетінің президиумының мәжілісі А.Байтұрсыновка жіберген жолдамасында РСФСР ХАК-ы жанындағы аз ұлттарды ағарту бөлімі Қазақ Республикасын мекендейтін халықтардың мәдени-ағарту қызметінің еркін құрастыруға қатысуы туралы қатынас қағазын жіберді. барлық Атқару Комитеті жұмыстың орындалуын комссариаттардың басшы өкілдерінен тұратын жауапты комиссияға тапсырды. Комиссия құрамын ХАК-ынан А. Байтұрсынов, Азық-түлік Халық Комиссариатынан Саматов, Заң Халық Комиссариатынан Әлібековтер тартылды және жұмысқа қатысуға Ә.Бөкейхановтың, Мендешовтың құқы болды. Жұмыс ХАК-ымен тығыз байланыста жүргізілді. Президиум алдында жауапты А. Байтұрсынов болып таылды .

Сондай-ақ, осы жылы 20-қарашада Коллегия мүшелерімен қатар Ә.Бөкейханов қатысқан мәжілісте Орталық Атқару Комитетінің Қаулысы көрсетілді, онда халыққа білім беру мәселесі мемлекеттің өмірінде алдыңғы катарда, екпінді роль атқаратын болғандықтан Комиссариатқа мықты қызметкерлерді тартып, толық әскери пакетпен қамтамасыз ету қажеттігін айтты.

ХАК-ы бұл кезде республикадағы ең ірі Комиссариаттардың бірі болатын. Оған оқу орындары түгелдей, театр және өнер, ғылым және баспа өндірісі қарады. Республика өмірінде бұл Комиссариаттың ролінің жоғары болуы, сондай-ақ оның әлі де болса ұлттық көпшілік құратын жергілікті халықтың күнделікті тыныс-тіршілігімен, ұлттық санасының жаңару, өсу процесін бастан кешірумен тығыз байланысты болуында еді /29/.

    Алғашқы Қазақ Университетін ашу идеясы 1921 жылы туындағаны белгілі. Қазақстандағы жоғары оқу орындары мәселесінде ХАК-ы мен Оның зиялылары үлкен роль атқарды. Қазақ Университетін ұйымдастыру туралы Комиссариатта үлкен жиылыс болып, оған көптеген адамдар шақырылды. Мәжілісте Мемлекеттік Университетті ұйымдастыру уақытылы деп есептелініп, онда жұмысшы факультеті, биология, жер өндеу, агрономия және орман шаруашылығы, техникалық факультет, педагогикалық, қоғамдық ғылымдар, медициналық факультеттер ашылмақшы болды. Кейінгі 11 маусымдағы Комиссариат Коллегиясының мәжілісінде Ж.Аймауытов, Б.Сәрсенов, А.Кенжин, М.Маркевич, Мартыновтар қатысып, Мемлекеттік Университетте мелиоративтік бөлім ашу туралы баяндама тындалып, оның ашылуын ХКК-і тарапынан оқытушылар персоналы бөлінсе ғана мүмкін деген қаулыға келді.

  Комиссариаттың бұндай қаулылар қабылдауын, тарихшы Р.Б.Сүлейменов, мамандарға қажеттіліктің өте жоғары болуынан республика үкіметі мен ХАК-ының басшылары реалды жағдайлар мен мүмкіндіктермен есептеспей алға жүгірді, тек қана орта мектептерді ғана емес, жоғары оқу орындарын ашуға да тырысқандықтан туындады деп түсіндірді. Сонымен қатар, ол 1921 жылы 19 сәуірде ХКК-і 15 қыркүйектен Орынборда Мемлекеттік университет ашуға қаулы шығарғанмен, тек жұмысшы факультетін ашуға ғана шамалары келіп, университет ашылу идеясы кейінге калдырылды деп көрсетті.

Кеңестік тарихшылар арасында алғашқы болып Қазақ Университетінің ашылуы туралы қарастырған Қ.Жаманбаевтың пікірінше, жергілікті партия және кеңес органдары жоғары оқу орындарының дамуына көп көмектесті, бірақ олардың кейбіреулері уақытынан бұрын ашылды. Зерттеуші, әрі қарай 1921 жылы Орынборда ашылған Қазақ Мемлекеттік Университеті биологиялық, шаруашылық, эқономикалық, тау-кен, техникалық, педогикалық, әлеуметтік ғылымдар факультеттерімен ашылған атын деп  көрсетті /30/.

     ХАК-ыңың жоғары оқу орындарын ашуда жетекші роль атқарғанын ескерсек, мекеменің хаттамаларына шолу жасау арқылы университеттің ашылу идеясы тек қана қағаз жүзінде қалған. Деректердегі пікірлердің өздері бізге қазақ зиялы атқарушының идеяны жүзеге асыруда мүмкіншіліктері болмағандарын мойындағанын көрсетеді. Әрине, Қ.Жаманбаев жоғары оқу базасының реалды мүмкіндіктерді есептемей құрылғандығын, құрал-жабдықтардың, оқытушы кадрлардың, сонымен қатар, қажетті дайындалған жастардың жетіспеушілігін, оқу базасының жоқтығын айтып  өтті.

Мемлекеттік Университеттің ашылуына қажетті жағдайда Қазақстанда қалыптаспаған еді. Оған себептер көп болды: -материалдық базаның болмауы. Бұндай база тіпті бастауыш мектептерде орнығып бітпеген (Бұл жерде тарихшы Қ.Жаманбаев орыс көрсетіп өтті : «істің дұрыс көрінісі үшін аддымен жалпы білім беретін мектептер жүйесін кеңейтіп, дайындық курстары мен жұмысшы факультеттерін ашу керек». 1921 жылғы мәжіліс хатта 29 шілдедегі паек пен үй болмауына байланысты күзде тек қана жұмысшы факультетін ашу туралы Маркевичтің арызы қаралып, ХКК-і мен Облыстық Комитеттен сұрауға шешім қабылдады. Ал техникалық және ауылшаруашылық факультеттерінің ашылуы жақсы жағдай қалыптасқанға дейін қалдырылды .

Жұмысшы факультеттері қаптап ашылып жатты. Құжат дерек ретінде қоғамдағы құбылыстарды объективті түрде көрсетті, бұл сол жылдардағы ағарту қызметін тарихи ақиқат тұрғысынан ашып берді. Комиссариатта қызмет еткен зиялылар тарихын қарау кезінде, көптеген деректерді деректанулық сын дәрежесінен қарағанда, қоғамдағы өмірді шынайы ашатынын байқадық);

-педагогикалық персоналдың жетіспеуі, қазақтың барлық оқыған азаматтары Кеңес өкіметінің басшы қызметінде жүрді (педагогикалық персоналдың жетіспеушілігін жоғарыда айтылған мәжілісте қабылданған қаулыдан көруге болады. Себебі мәселені Комиссариаттың өз қызметкерлері көрсетіп отырған);

-қазақ балаларының Университетте оқуға мүмкіншіліктерінің болмауы. Мемлекет қазақ балаларын оқытуға мүдделі болмады. Сондықтан барлық оқу орындарын орыс тілінде етіп қойды. (Бұл мәселенің айқын көрінуі 1921 жылғы 17 маусымдағы Коллегия мәжілісіндегі Маркевич пен Б.Сәрсенов арасындағы айтыстан ашылды. Айтыстың шығу себебі Университетке қазақ балаларын тартуға шаралар қолданылмауы. Маркевич Университетке ақтардың тартылмауын Б.Сәрсеновтың кінәсінен десе, Б.Сәрсенов университетке оқуға шақырылған адамдардың Орынборға келмеуіне кінәлі еместігін айтты. Бұдан қажетті қазақ балаларының санын санай алмаған).

Зиялы қауым тарихына байланысты деректерді талдайтын болсақ, әр түрлі мазмұндағы мәселелерді көтергенін байқаймыз.  Қазақ өлеңдерін жинау жұмысына қазақ зиялылары А. Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейхановтар қатысқан. Жалпы А.Затаевичтің кітабының құндылығы сонда, ондағы қазақ әндерінің жазылуына қазақ зиялы қауымының үлесі аса зор болды. Академиялық МУЗО саяси бөлімінің меңгерушісі А.Затаевичтың жинаған қазақ ұлттық өлеңдері мен әндерін қабылдау үшін 1921 жылғы 9 мамырдағы Халық Ағарту Комиссары А.Байтұрсыновтың төрағалығымен құрылтай Муза Комиссиясының баяндамасы тыңдалды. Онда А.3атаевичтың жұмысына жоғары баға беріліп, оған едәуір көлемде ақшалай сыйлық берілді. Қазақ зиялы қауым өкілдері қазақ әндерінің жинаушысы А.3атаевичтің жұмысы барысында үлкен ынтымақтастық танытып, оған моральдық және материалдық үлкен көмек көрсетті. А.Затаевичтің қазақ әндерін жинау кезіндегі жұмысы туралы баяндамалары Комиссариат Коллегиясында жиі-жиі тыңдалып отырылды. Коллегия мүшелері А.Затаевичтің еңбегінің Қазақстан үшін өте құндылығын мойындап, оған барлық жағдайды жасауға тырысты.

А.Байтұрсыновтың Комиссар болған кезінде еткен үлкен қызметі ғылыми секторға байланысты болды. Ол оқу-ағарту жұмысындағы үлкен кедергі болған оқу-әдістемелік оқулықтарды шығарып, Қазақстан ғылымының дамуын мақсат етіп қойды. Бұл жұмысты Академиялық Орталықтың төрағасы болып тұрған кезінде одан әрі жалғастырды. Комиссар Коллегиядан ғылыми сектордың жауапты қызметкерлерін тағайындау үшін таңдап алынған адамдардан комиссия құрды. Комиссия құрамында қазақ зиялылары, оқыған азаматтар Ж.Аймауытов, Б.Сәрсенов, Чулошников және А.Байтұрсыновтың өзі кірді. Комиссияның негізгі мақсаты ғылыми секторға қажетті адамдарды басқа мекемелердегі жұмыстарын азайту арқылы толықтай қызмет етуіне жағдай жасау. Комиссия қызметкерлерді іріктеп алып отырды.

Комиссариат материалында көп кездесетін мәселе — Коллегия мәжілістерінде қызметкерлердің әлеуметтік жағдайы жиі қаралуы. Комиссариат Коллегиясының мүшелері ағарту кызметкерлеріне берілетін азық-түлік және мануфактураны тікелей өздері бөліп отырды. Бұл, біріншіден, әлеуметтік жағдайдың тым төмен болғандығын көрсетсе, екіншіден, Коллегиядағы зиялылардың мәселені шешуді тікелей қолдарына алғанын айқындайды. Бұл қалыпты жалақы беру мүмкіншілігі болмаған кезде, қиын жағдайда әділетсіздік орын алмауы үшін қабылданған шара деп айта аламыз. Орталықтанған жүйе болмағандықтан, кейін басқа Халық Комиссариаттардың міндетіне енген шараны Комиссариат өзі атқаруға мәжбүр болды.

Әлеуметтік жағдайдың мүлдем шиеленісіп кетті. Оны 1922 жылы 17 наурызда ҚАКСР Қаржы Халық Комиссариатының Орталық қазыналы Есеп Басқармасы жанындағы ведомствоаралық жиылыста Қаржы Халкомының орынбасары Генераловтың ХАК-ының ҚАКСР кіші ХКК-інде көтерген ұсыныдын көрсетуінен білеміз. ХАК-ы қаусынысында 1921 жылғы 22 тамыздағы РСФСР ХКК-інің декретіне сай жергілікті кіріс есебіне жататын шығындардың халық казынасының жалпы мемлекеттік құралдарынан бөлініс алуға рұқсат сұрады. Комиссариаттың мұндай шараға баруы шарасыздықтан болды. Мемлекеттің халық ағарту саласына бөліп отырған қаржысы мүлдем қанағаттанарлықсыз болуы себепті осындай көмек сұрауға мәжбүр болды. Алайда, 1922 жылғы 27-30 қаңтардағы Мемлекеттік кіріс пен салық басқармасының өкіміне сай, жергілікті қажеттілікті қанағаттандыру орталықган тек қана губерниялық кеңестер съезі мен губерниялық атқару комитеттері атынан сұралатын болғандықтан орындалмайтын еді. Жауап ретінде ХКК-ы өкілдері осы уақытта дейін шығындар жалпы мемлекеттік қаржылан бөлінетіндігін, жергілікті кіріс пен шығыстың туралы білмейтіндіктерін айтты.

ХАК-ының материалдарында жергілікті оқу бөлімдерінің жағдайлары өте төмен болды. Оны ХАК-ы қорына губерниялық атқару комитеттерінен түсіп отырған хаттамалардың жүйесінен көреміз. Мысалы, Адай, Семей, Актөбе уездерінде ағарту мәселелері, соның ішінде, мектептерді жақсарту, мектептерді өзін-өзі қамтамасыз етуте көшіру, ағарту қызметкерлерінің жағдайын көтеру, Комиссариаттың экономикалық және өнеркәсіптік органдарға мектептер мен басқа ағарту мәдени мекемелерді қамтамасыз етуге беру Коллегия мәжілісінде қаралып отырылды.

Ағарту саласына мемлекет тарапынан бөлінген шаралардың аздығынан Комиссариат күшті халыққа сала бастады. Халықтың қолдауына ие болуының негізгі себептері патша өкіметінің кезінде оқу-ағарту  ісінде көп тепкішек көрген халықтың үміті Кеңес өкіметінің рухты көтеріп, жалпыхалықтың білім алуға шақыруы идеясымен ұштасып және қазақ зиялыларының бұл істі кең көлемде колдап, халықты жарқын болашаққа шақыра білуінде еді. Бірақ ХАК-ы әлеуметтік-экономикалық жағдайды ескере отырып, өзін-өзі камтамасыз етуді Қазақстанның барлық аудандарында жүргізген жоқ. 1921 жылы аштыққа ұшыраған болыстарда аппараттар жоқ еді, барлық ауылдық мектептер мемлекет есебінен, күшейтілген көлемде қаржы бөлу арқылы қамтамасыз етілді. Шындығында, қазақ ауылдары мұндай жағдайға дайын емес еді, біріншіден, негізгі аштыққа ұшыраған аудандар солар болды, екіншіден, мектептер ашуға жағдайлары тартпады.

Ағарту саласындағы тағы бір мәселе — қызметкерлердің жағдайының төмендігі. Ағарту қызметкерлері негізінен қазақ зиялылары болғандықтан, зерттеу жұмысымызда бұл, мәселеге бірнеше рет тоқталамыз. Оларға жалақыны үздіксіз төлеп отыруға Комиссариаттың шамасы болмады. Бұл тек қана әлеуметтік-экономикалық қиыншылықгарға толы алғашқы жылдарда ғана емес, бүкіл ҚАКСР-і өмір сүріп тұрған уақытта болды. 1921-жылдардағы хаттамалар ағарту қызметкерлерінің мемлекет тарапынан бөлінген натуралды немесе ақшалай қаржымен өмір сүргенін көрсетеді.

Комиссариаттың әлеуметтік-экономикалық базасы төмен болғандықтан, ағарту ісінде шапшаңдатылған шаралар жүргізуге мәжбүр болды. Комиссариат бүкіл идеологиялық басшылықты, оқу-тәрбие жұмысын, әкімшіліктік жұмысты өздері атқарғанымен, ағарту ісінің экономикалық-әлеуметтік мәселелерін өнеркәсіптік ұйымдармен бірлесіп шешті. Сонымен қатар, Комиссариат экономикалық жағдайын көтеру үшін жеке өндірістік кәсіпорындар аша бастады. Оқу-ағарту ісінде мұндай реформаның орын алуы РКП/б/ Облыстық Комитетінде 1921 жылы 15 қарашада қаралған РСФСР ХАК-ының мемлекеттік қамтамасыз етілетін мектептерді тұрғындардың өзін-өзі қамтамасыз етуіне ауыстыру туралы нұсқауын өмірге енгізу жайынан шыққан еді. Бұған мынадай түзету ендірді: «Басқарма аппараты дұрысталынбаған, жергілікті халық қамтамасыз ете алмайтын жерлерде мектептер мемлекет есебінен өмір сүрулері тиіс».

Ағарту саласындағы бүкіл әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағыт алуы осы қаулы негізінде жүзеге асты.

   Ағарту қызметкерлері, әсіресе уездерде жалақыларын 6-7 ай бойы ала алмай жүрді. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің ХАК-ын басқа өндірістік Комиссариаттармен бірдей қанағаттандыру керек деген екі қаулы шығарғанына қарамастан, Ағарту қажеттілігіне броньнан 2-3 пайыз ғана бөлінді.

Мемлекеттік баспада кітап басу ісі тоқырап жатты. Мекемені шаруашылық есепке көшіру туралы нұсқау жасалуынан кітап шығару қаржылы болды. Мемлекеттік баспаның шаруашылық есепке көшуі Комиссариаттың оқулықтар шығару ісіне үлкен кедергі болды. Сондықтан кітап шығару ісінің нашарлығына кейінгі кеңес әдебиеттерінде орын алған «буржуазияшыл ұлтшылдардың баспа ісін басып алуы» деген пікіріне осы деректі қарсы қоюға болады. Кеңес өкіметі ағарту ісінің кері кетуіне бірден-бір зиян әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шеше алмауынан туындағанын мойындағысы келмеді. Халық Ағарту Комиссары А.Кенжин мақаласында Комиссариатқа жаңа экономикалық саясат реформасы ене бастағанын көрсетті. Мектепті жергілікті өзін-өзі қамтамасыз ету жолымен жақсартуда декрет шығарылғаны және жүргізіліп жатқандығы айтылды. А.Кенжиннің баяндамасын талдап, әлеуметтік-экономикалық, кадрлар жетіспеушілігіне, аппаратты кушейтуінде, Академиялық Орталықтың жұмысын жақсарту мәселелерінде шаралар қолдану баса айтылды .

Қаржы Халық Комисариатының көрсеткеніндей, (жергілікті қажеттіліктерді өтеу үшін губерниялық кеңестер сьезі мен губерниялық атқару комитеттері атынан сұрау керек) мәселені Қазақ Орталық Атқару Комитеті мен Кеңестер сьезі мәжілісінің күн тәртібіне қойды. Мәжіліске Б.Алманов, Мырзағалиев, Терехов, Ә.Әйтиев, Вайнштейн, Ә.Жангелдин, А.Асылбеков, Коростелевтер қатысты, ал ХАК-ынан А.Кенжин, А.Байтұрсынов қатысты. Комиссар А.Кенжиннің  баяндамасынан Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Президиумы мынадай қортындыға келді: ХАК-ына мемлекеттен бөлінетін қаржы өте аз, сонымен қатар мәдени-ағарту мскемелерінде жергілікті жерден бөлініп отырған қаржы жетіспейді, бұл бағыттағы жұмыс аяқталмаған. Қазақ Орталық Комитеті Президиумы Қазақстандағы халыққа білім беру ісінің қиын жағдайынан шыға келіп, қаулы қабылдады. Қаулыда ХАК-ының көптеген жұмысын қанағаттанарлық деп бағалап, жаңа экономикалық саясат жағдайында ағарту саласында қолға алынған жұмыс дұрыс жүргізілді, сондықтан губерниялық атқару комитеттерін ауылдардағы мектептермен, басқа ағарту мекемелерін тұрғын үйлермен қамтамасыз етуде тез шаралар қолдануға міндеттеді.

Ағарту саласының әлеуметтік-экономикалық өмірінде мұндай жағдайлардың орын алуына қоғам өмірі де әсер еткен. Қоғамдағы, әсіресе Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында «соғыс коммунизмі», «жаңа экономикалық саясат» секілді күрделі экономикалық өзгерістер ағарту саласының дамуына әсер етпей қоймады. Оқу ісінде шаруашылық есепке көшу, өзін-өзі қамтамасыз ету мәселелері қоғамдағы реформалармен байланысты туындап жатса керек. Алайда, экономикалық өзгерістер ағарту ісінің дамуына әсер ете алмады. Оның бірнеше себептері бар : ең алдымен, бірінші дүниежүзілік соғыс, Қазан төңкерісі, азамат соғысы, шетел интервенциясы сияқты бірнеше соғыстың зардаптарын бастарынан кешіріп, онсыз да тұралаған халықтың ағарту ісін қолдай алмауы, екіншіден, елдегі бірінен соң бірі дүниеге келіп жатқан реформалар, үшіншіден, Комиссариатты көтеруге зор үлес қосқан А. Байтұрсынов және басқа қазақ зиялыларының қызмет барысында жай түрде төмендетіліп, реттетіле бастауы.

Қазақстан коммунистері Т.Рысқұлов, Ә.Жангелдин, С.Сейфуллин, С.Мендешов, В.А.Радус-Зенкович, С.Пестковский және басқалар жаңа мәдениет құрылысында тарихи және әлеуметтік жағдаймен және азамат соғысымен байланысты үлкен қиыншылықтар болғанын жасырмайды .

Деректердің қоғам өмірімен тығыз байланысты болып, жағдайды ашып көрсетуі тарихи. ақиқатты объективтілік тұрғыдан көрсетуге себеп болды. Құжаттар тек ағарту ісіндегі кездескен қиындықтарды ғана емес, бүкіл қоғам өміріндегі қарама- қайшылық тенденциясын ашып көрсетті. Ал мұндай жағдайларда реформалар жүзеге асты деп айта алмаймыз. Кеңес өкіметі өз идеологиясына сай емес реформаларды ауызша айтқанмен, жүзеге асырмады. Сондықтан Ағарту саласындағы шараларды күрделі мәселелерден келіп туындаған шарасыздық процесі деп қарауға болады.

А.Байтұрсыновтың 1923 жылғы 50 жылдық мерейтойы аталып өткені белгілі, Мерейтойды тойлауды ХАК-ы ұйымдастырып оған кеңес органдары атынан персоналды жауапты қылып С.Сейфуллинді тағайындады. Мерейтойда көптеген қазақ зиялылары сөз алып, А.Байтұрсыновтың қазақ халқы өміріндегі, соның ішінде ағарту саласындағы зор еңбегін көрсетіп өтті.

Е.Омаровтың көрсетуінше: «Ахмет Байтұрсынұлын бүкіл қазақ даласы біледі, бәрі оны сыйлайды, оның талантын жоғары бағалайды. Бірақ оны толық бағаламайды. Оны біз ақын, публицист, қоғам қайраткері, педагог ретінде бағалаймыз, бірақ ол біздің миымызда қазақ грамматикасы саласында бағалы жаңалық жасаған ғалым ретінде орныға алмады. Ахмет Байтұрсынов бірнеше томдық ғылыми еңбек, ол оған дейін көрінбей келген қазақ тілінің заңдары туралы бірде-бір трактат жазған жоқ. А. Байтұрсыновтың ғылымға сіңірген еңбегіндегі біздің көрмей қалғанымыз — қазақ тілінде грамматиканың қоғамдық ережесін мазмұндаудан басқа қазақ грамматикасы үшін өзі жеке жасаған жаңалық берді».

Көрнекті қоғам қайраткері, қазақ зиялыларының белді бір өкілі М.Дулатов А. Байтұрсыновтың ағартушылығына тоқтала келіп, «Кеңес өкіметі кезінде А. Байтұрсынов әр түрлі жауапты қызметтер атқарды және сонымен қатар мұғалімдік-педагогтік қызметін тоқтатпады. Қазіргі уақытта Қазақ институтының оқытушысы және ХАК-ының жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның. төрағасы және қазақ өлкесін зерттеу қоғамының құрметті төрағасы. А. Байтұрсыновтың ғылыми-педагогикалық еңбегінің арқасында біз қазақ әліпбиін, фонетикасын, синтаксисін, қазақ тілінің этимологиясын, сөз өнері теориясын және мәдениет тарихын білеміз. А.Байтұрсынов бұл күрделі еңбегімен қазақ сөз өнерін жоғары басқышка көтеріп және ұлттық мектеп пен ана тілі үшін мықты фундамент салды».

А.Байтұрсынов туралы кеңес партия қызметкерлері де әділ баға берді. С.Сәдуақасов: «А. Байтұрсынов қазақ халқына тегін, ерінбей қызмет етті. Ол тас үй қалады. Ахметтің қалаған үйінде тазалық пен тәртіп сақтау. — біздің міндетіміз. Біз әке жолын жалғастыруымыз керек». С.Сейфуллин: «Ол қазақты бай мен кедейге бөлген жоқ. Қазақ ұлты үшін ол коммунистік партияға кірді. Ахмет тек қазақтарды жақсы көреді, оны бай, кедей деп бөлмейді, адал ұлтшыл», С.Қожанов: «Байтұрсынов қазақ тілін барлық қоспалардан тазалап, оның құрылуы үшін ерінбей еңбек етті, қазақ орфографиясының мәселелерін шешті, қазақ мектептері үшін оқулықтар жазды, ұлттық мектепті құрды, ұлттық мәдениеттің негізін салушы болды » .

Қазақстандағы зиялы қауымды шеттету «жасырын түрде» жүргізіле бастады. РКП/б/ Орталық Комитетінің төртінші жиылысындағы И.В.Сталиннің зиялыларды, олардың ішінде «оңшылдар» мен «солшылдар» туралы көрсетуі бүкіл Кеңестер Одағындағы ұлттық республикалардағы зиялы қауым өкілдеріне қырын қарауды бастады. Бұған үлкен дәлел: А. Байтұрсыновтың Комиссарлықтан төмендеп, ғылыми жұмысқа ығыстырылуы, оның басқа пікірлестерін де ұйымдастырушылық жұмыстардан алып, таза ғылыми жұмыстарға, кітап жазу істеріне итеру процестері. Бірақ Кеңес өкіметі оларды мүлдем алып тастауға дайын емес еді. Кеңес өкіметі халық ағарту саласын ұлттық демократиялық зиялы қауымсыз дамыта алмаушы еді. А. Байтұрсынов ағартушылық қызметін Академиялық Орталықга жалғастыра берді. Академиялық Орталықтың республикадағы ғылымның дамуына өкілеттілігі жоғары болды. Орталықтың қызмет  аясына республикадағы ғылыми өмір, ғылыми- техникалық білім беру және әлеуметтік тәрбиелеу мәселелері бойынша теориялық жұмыс, ғылыми мекемелер, ғылыми институттар мүшелері мен жоғары оқу орны профессорларын тағайындау және бекіту құқығы кірді /31/

 Академиялық Орталықтың 30-қаңтардағы Коллегиясының қазақ тіліндегі оқулыктарды құрастыру үшін қазақ әдеби қызметкерлерін жұмысқа тарту туралы қаулысын күн тәртібіне қойды. Комиссариат Коллегиясы Академиялық Орталыққа қазақ тіліндегі оқулықтар құрастырғысы келетін адамдармен келісім шарттар жасап, оқулық жазу жұмысын орындаушы әдеби қызметкерлерді басқа қызметтерінен босатуға шаралар қолдануды тапсырды. Академиялық , Орталық Қазақ Орталық Атқару Комитеті алдына оларды жауапты қызметкерлермен бірдей пакетпен қамтамасыз етуді қойды. А.Байтұрсыновтың бұл мәселені қоюынан қазақ зиялыларын Академиялық Орталыққа да тартқанын көреміз. Себебі олар әлі керек еді. РКП/б/ Облыстық Комитетінің Президиумының мәжілістеріндегі қазақ зиялыларының тарихын қарап отырсақ, Кеңес өкіметінің партияда жоқ зиялыларға қарсы  күрес механизмінің ақырындап басталғанына куә боламыз.

1924 жылғы 15 ақпандағы РКП/б/ Облыстық Комитетінің Президиумының мәжілісінде Комиссариаттар Коллегиясы туралы сөз болып, С.Мендешев ХАК-ындағы К.Тоқтыбаевты жер Халық Комиссариатына ауыстыру керек деп шешті. Себебі К.Тоқтыбаев идеологиялық жағынан тұрақсыз, партияда жоқ қызметкерлердің әсеріне тез беріледі. С.Меңдешевті С.Сейфуллин қолдады, ал Ә.Жангелдин С.Меңдешевтің К.Тоқтыбаев туралы ұсынысын ұят деп есептеді.

           Қазақ зиялыларын «алашордашыл» деп қудалаудың бұл кезде ақырындап басталғаны 1922 жылы 16 қазанда РКП/б/ Облыстық Комитетінің Президиумының Мәжілісінде Комиссариатта қызмет еткен зиялылардың бірі А.Кенжин туралы мәселенің қаралуы.

           Алаштықтар туралы Кеңес өкіметі әлі толық бір пікірге келмеген еді, Кеңестік қызметтегі қазақ зиялыларының ішінде де теріс көзқарас қалыптаспаған еді. С.Мендешев алашордашылдықтар туралы мәселені талқылауды өткізуге материалдар жетіспеушілігінен күн тәртібінен алып тастау керек деп шешті. А.Кенжиннің өзі бүкіл қызметі туралы баяндап беруге мәжбүр болды. Мәжіліске қатысушы Ә.Жангелдин А.Кенжиннің «алашордашыл» екендігін енді ғана естіп отырғанын айтты. Алайда бұл мәжілістің қаулысынан көргеніміздей, бұдан кейін А.Кенжин ХАК-ынан басқа қызметке ауысты. ХАК-ында басталған тазалау бірте-бірте қарқын ала бастады. 1925 жылы 20 қаңтарда РКП/б/ Облыстық Комитетінің Бюро мәжілісінде ХАК-ының аппаратын тазалау жөнінде мәселе күн тәртібіне ашық қойылды. Әрине, бұл жерде Кеңес өкіметінің саясатын толық мәнінде ашпай, ақ гвардияшылдардан тазалау деп айтылды. ХАК-ына жүргізіле бастаған кудалаудың бастамасы, ресми түрде қолға алынуы.

          Ресей тарихшысы В.А.Куманов мәселені былай көрсетті, XX ғасырдың екінші он жылдығы басталған уақытында елдің рухани дамуына байланысты лениндік концепцияға көптеген қарама-кайшылықгар әкелді: сталиндік императивтік қалыптың тікелей әсерімен, әміршіл-әкімшіл бюрократиялық кұрылымның орнығуынан отандық зиялылардың шығармашылық қызметіне — еркін ойлау мүмкіндігіне, ғылыми, әдеби, ағарту және өнер сферасындагы жеке пікірлеріне белсенді түрде шабуыл жасала бастады. Қазақстандағы Кеңес өкіметі бұндай рухани шабуылды алдымен қазақ зиялыларының ең көп қызмет еткен ХАК-ын қатаң бақылауға алудан бастады. Қазақ Өлкелік Кокитетінің жауапты хатшысы Ф.И.Голощекиннің өзі де ұлттық қазақ зиялыларының мәдени жұмыстың басты салаларында қызмет етуіне қарсы шығып, олардың идеологиялық әсері бар екенін көрсеткен еді. Сондықтан бүкіл тағайындау жоғары орындарда қабылданып, олар ХАК-інің жағдай ымен ұдайы танысып отырды.

   Тарихшы Х.Әбжановтың пікірінше, 1926 жылғы халық санағы бойынша, республика халқының 25 пайызы сауатты екен. Сондықтан мәжілістегі көрсетілімді Кеңес өкіметінің ұрандатуы сарынымен айтылған пікірі деп қабылдаймыз. Осы баяндама мектеп-коммуналар туралы айта келіп, жастарды тәрбиелеудегі Кеңес өкіметінің негізгі мақсаты балаларды коммунистік қозғалыстың жолбастаушылары және коллективизм рухын дамытушылар ету екенін көрсетті .

            Ағарту саласындағы өкімет енгізген өзін-өзі қамтамасыз етудің оқу ісін күшейтуге ешкандай үлес қоса алмағанын қарарда ағарту салаларына мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлу қажеттігі туындағанын көрсеткен. Осы жылдары Халық Ағарту Комиссары болып қызмет еткен Ж.Залиевтің қызметіне 1924 жылы 19 мамырдағы РКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің хатшысы О.Жандосов қол қойған пікір хаттамада берілді. Пікірде Ж.Залиевтің Комиссар қызметінде екі жылдай еңбек еткендігін, бұл уақытта Комиссариат қызметінде кейбір алға басушылықтар болғандығын, алайда бұл жетістіктерді Комиссар қызметінен болды деп айтуға болмайтындығын, ол жұмыста қатты инициатива танытпағанын айтты. Оның қызмет еткен тұсында қызметкерлерді тандау мен оларды басқару ісі нашар болды, сондықтан Залиевті болашақта кішірейтілген көлемдегі кеңес жұмысына пайдалану керек деп шешілді .

Комиссариат өміріндегі жарқын кезең 1925 жылғы 13 ақпанда РКП/б/Облыстық Комитетінің Бюросының мәжілісінде С.Сәдуақасовтың Халық Ағарту Комиссары болып бекуімен басталды — Комиссариат Коллегия мүшелері С.Сәдуақасов, Стародубцов, М.Жоддыбаев, Б.Сүлеев, .Бочагов, Киселевтар енді. С.Сәдуақасов келген бойда облыстардағы халық білім беру ісінің жағдайымен танысты. Жалпы, Комиссар С.Сәдуақасовтың көтерген ең үлкен мәселесі — мектеп ісі болды. Мектеп ісінің дамуы бүкіл Ағарту саласының кеңеюіне әсер етті.

1927 жылы 2 ақпанда С.Сәдуақасов мектеп ісі туралы ХКК-нің мәжілісінде баяндама жасады. Ол ХКК-і жанында Орталық мектеп кұрылысының комитетін құруға мүмкіндік алды. Орталық мектеп құрылысы Комитетінің кұрамына Н.Нұрмақов, С.Садуақасов, Қаржы Халық Комиссариатынан — Анненков, Сауда Халық Комиссариатынан — Носов, Жер Халық Комиссариатынан — Әлімбаев сайланды. Комитеттің мәжіліс қаулысына енгізген жетістігі — мектеп құрылысына материалдық жағдай жасауға қол жеткізді.

С.Сәдуақасов мектеп құрылысының мәселесін Коллегия мәжілістерінде жиі қарап отырды. Біз Комиссар С.Сәдуақасовты Қазақстандағы мектеп құрылысын мемлекеттік деңгейге көтеріп, аяғынан тұрып кетуіне ат салысқан қазақ зиялыларының белсенді өкілі деп толық айта аламыз. Ал Қазақстандағы екі және төрт жылдық мектептердің» дамуына С.Сәдуақасовты кінәлау кеңес тарихнамасында орын алып келді. Ал ХКК-і жанындағы орталық қауыл мектеп құрылысы Комитетінің мәжілісінің материалдарынан көріп- білгеніміздей, Қазақстандағы мектеп үйінің түрі туралы мәселе қаралған кезде, екі және төрт жылдық мектептер үшін үй салу негізделді. Сондықтан бұндай мектептердің дамуы С.Сәдуақасовтың жеке ойлап табуы емес, қоғамдағы ішкі-сыртқы факторлардан туындаған жағдай деп қараймыз.

С.Сәдуақасов қызмет еткен түста Комиссариаттың бүкіл мәселесі Коллегия мәжілісінде шешілуін тоқтатты. Жалпы осы кезеңнен бастап әлеуметтік-экономикалық мәселелер баяндамалық хаттар, қаулылар, съезд материалдары арқылы шешілді. Байқағанымыз басқару жұмысын жоғары партия, кеңес оргаидары колдарына ала бастады. Біріншіден, кеңес, партия органдары жағынан саяси, идеологиялық қысымшылық тың күшеюі болса, екіншіден, ағарту саласына кеңес құрылысының екпінді бөлігі ретінде үлкен мән берілді. Тарихшы М.Қойгелдиев бұл қүбылысты, республика басшылығына Ф.И.Голощекиннің келуімен байланыстырады. Негізінен осы уақытта басталған Комиссариатты жиі-жиі тексеру жұмысы да Ф.И.Голощекиннің түпкі мақсатын, яғни Өлкелік Комитетте көпшілік арасында халком және редактор С.Сәдуақасов туралы жағымсыз пікір туғызуды көздегенін байқау қиын емес /32/.

1926 жылдың 20 қаңтарында БКП/б/ Өлкелік Комитетінің Бюро мәжілісінде Ф.И.Голощекин, Ежов, Киселев, Боярский, Н.Нұрмақов, О.Исаевтар қатысып, күн тәртібінде ХАК-ын тексеру жұмысын қойды. Комиссариаттың тексерілетін мәселелері: орталық аппараттың жағдайы, Комиссариаттың қазынасы және оны жұмсау, жергілікті жерлермен басшылық әдістері, мектепті оқулықтармен, оқу кұралдарымен, бағдарламалармен қамтамасыз ету т.б.

Мәжілісте Комиссариат жұмысының үлкен мәселе болып қойылуы мекемеде қазақ зиялы қауымының көрнекті өкілдерінің жинақталуында, олардың бірлесіп қызмет етуінде. Тексеріс жүргізгеннен кейінгі берілген қортындылар мен ұсыныстар оған дәлел бола алады. Орталық аппараттың жағдайы туралы қорытындыда Комиссариат қызметкерлерінің таңдап алынуына жалпы қанағаттанарлық деп баға беріліп, кейбір партияда жоқ адамдарды іскерлік жағынан өз жұмысына сай. келмейтіндіктен ауыстыру керектігі, сонымен қатар қызметкерлерді пайдалану жолында кейрбіреуінің тәжірибе жағдайына қарай, дайындығына және персоналды икемділігіне қарай бөлу туралы мәселені қайта қарауды ұсынды. Кейбір қызметкерлердің арасында, деп көрсетті Комиссия, қарым-қатынас дұрыс емес, сепаратистік, іскерлік келіспеушілік, тіпті жұмыста кері әсер ететін қызметтік бағынбаушылық орын алды. Сондықтан Комиссар С.Сәдуақасовқа жекелеген қызметкерлер арасындағы көрінген алауыздықты жоюға барлық шараларды қолдану ұсунылды.

Тексерудің мақсаты- зиялылардың қызметін тексеру, олардың Комиссариатқа тигізген «зиянды» әрекеттерін ашу. Жиі-жиі басшылық аппаратты сынға алу зиялылардың еңбегін жоққа шығару еді. Академиялық Орталықтың бөлініп алынуы, ондағы әдістік қызметке арнайы көңіл бөлінуі онда демократияшыл қазақ зиялыларының шоғырлануынан туындады.

Ф.И.Голощекиннің Қазақстандағы ең бірінші жүргізген реформаларының бірі — қазақ зиялыларының қызметін тексеру. Зиялылар көп Комиссариаттың кезден таса қалуы мүмкін емес. Ф.И.Голощекин РКП/б/ Бүкіл қазақстандық конференциясында сөйлеген сәзінде қазақ зиялылары мәселесіне тоқталды. Сондықтан жоғарыдағы деректі қарау кезінде, оның Ф.И.Голощекин бастаған өкіметтің тікелей басшылығымен жүргізілгенін, бұрын тек кағаз жүзінде қалып, — іс жүзінде тек қызметтен «төмендетумен» шектеліп қана қойған тазалау жұмысының жоғарғы жақтың бастауымен нақты жүзеге асырыла бастағанын көреміз. Тексеру кезінде ерекше қаралған мәселе Комиссариаттың мектептерді оқулықтармен, оқу құралдарымен қамту жөніндегі қызметі болды. Мұнда қазақ мектептерінің оқулықтармен 10 пайызы ғана қамтамасыз етілгендігі, оқулықтарға қажеттілік 200.000 дананы құрайтындығы көрсетілді. Сондықтан Комиссариатқа қазақ мектептері үшін идеологиялық тұрғыдан қанағаттанатын және әдістік талаптарға жауап беретін негізгі оқулықтардың жоқтығы орталық басылым беттерінен де, кейбір қазақ қызметкерлерінің пікірлерінен де көрінеді деп кінә тағылды .

1926 жылғы 17 және 24-ақпанда өткен Бюро отырысында Комиссариатқа жүргізілген тексеру жұмыстарының нәтижесі бойынша баяндама жасаған жұмысшы-шаруа инспекциясы Комиссариатының өкілі Смирягиннің қозғаған мәселесі де осы оқулықтар мазмұны еді. Ол қазақ мектептеріндегі оқулықтардың идеологиялық тұрғыдан жарамсыздығын, бастауыш кластарға арналған А. Байтұрсыновтың әліппесінің талапқа сай еместігін айтты /54,83/.

Оқулықтардың идеологиялық тұрғыдан дұрыс жазылуына тоқталуды партияда жоқ қазақ зиялыларының жазған оқулықтарын шетке ығыстыру және зиялыларға қарсы қудалаудың басты рычагы деп қарауға болады. Себебі Қазақ Мемлекеттік баспасының оқулықтар туралы жоспарлары БКП /б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің Секретариатының мәжілістерінде қаралып отырылды.

Соның бірі 1927 жылы 14 мамырда қаралған екінші жартыжылдыққа арналған кітаптар. Кітаптардың ішінде А.Байтұрсыновтың «Балалар әліппесі», М.Жолдыбаевтың және Т.Шонановтың «Оқу үшін», М.Дулатовтың «Есеп құралы», Айбасовтың «Жаратылыстануы», Ж.Күдериннің «Ботаникасы», Х.Досмұхамбетовтың «Зоологиясы», Е.Омаровтың «Геометриясы», Х.Досмүқамбетовтың «Анатомия және. физиологиясы», Қ.Сәтбаевтың «Алгебрасы», М.Әуезовтың «Қазақ әдебиетінің тарихы» және көптеген басқа кітаптар бар. Кітап авторлары — Алаш партиясының лидерлері. Сондықтан кітаптар цензураға ұшырай бастады. 1927 жылы 13 шілдедегі БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитеті Секретариаты мәжілісіндегі «Басылымдардың саяси редакциялану тәртібі» туралы мәселе қаралды. Мәселенің күн тәртібіне қойылуының негізгі мақсаты — басылымдарға толық саяси тексерісті камтамасыз ету үшін. ХАК-ының қызметкерлері шығарған оқулықтарға цензура басталып кетті.

 Алаш азаматтарына кудалау басталған түста кеңес қызметіндегі бір топ зиялылардың араша түсуі ерекше көрінді. Кеңес, партия органдары оқулықтардың шығарылу дәрежесіне назар аудара бастады. Осы уақытқа дейін оқулықтарды шығартушылар Алаш лидерлері болғандықтан, Кеңес өкіметі бар күшті кітаптарды идеологиялық тұрғыдан тексеруге жұмсады. БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің үгіт-насихат бөлімінің ерекше жұмысы осы болды. Бұнда бөлім мәжілістерінде Комиссариаттың оқулықтар мәселесі жиі қаралып отырылды. Соның—бірі ересектерге арналған әліппе туралы. Мәжілісте қабылданған қаулыны қарар болсақ, әліппе шығару мәселесіне қажетті шараларды күшейткенін көреміз : біріншіден, әліппенің әдісіне барлық ережелер талаптардың сай келуі, екіншіден, идеологиялық .жағынан дұрыс болуы, үшіншіден, саяси сауаттылық элементтерінің болуы.

Осылай, оқулықтарға өкімет тарапынан саяси қыспақ күшейтілді. Әліппе мәселесіне байланысты Комиссариаттың Академиялық орталығы конкурсқа тек қана Малабаевтың «Америкалық әдіс бойынша әліппе» атты қолжазбасы ғана түскенін мәлімдеді. Ғылыми- әдістемелік Кеңестің төрағасы М.Жолдыбаев ХАК-ы оның орнына А.Байтұрсыновтың американдық және дыбыстық әдістерге сүйеніп оқуга мүмкіндік беретін әліппесін шығаратынын айтты. Біріншіден, қаржыны үнемдеуден, еісіншіден, қазақ мұғалімдері арасында американдық әдіске дайындалған адамдардың болмауы себеп болды. М. Жолдыбаевтың пікірінше:»Малабаевтың әліппесінің А.Байтұрсыновтан айырмашылығы аз, бір ғана айырмашылық, А.Байтұрсынов әліппесі өлкелік тұрмыстық материалдарды, ал Малабаев саяси жақтарды қарайды. Сонымен қатар, материалдарды іріктеуде әдеби және ғылыми жіктеу жағынан А. Байтұрсынов Малабаевтан жоғары тұрды».

Деректерді саралау партияда жоқ зиялыларға қысым жасауға Комиссариатта қызмет еткен азаматтардың қарсы тұрып, оларға көмек беру жолында өкімет шешімдеріне де қарсы тұрғандарын көрсетті. Ал А. Байтұрсыновтың әліппесі үгіт-насихат бөлімінен өтпеуі, әрине, онда саяси коммунистік идеологияның болмауынан. Әйтпесе, сол уақытқа дейін оқытылып келген әліппенің жүзеге аспай қалуы мүмкін емес, сонымен қатар онсыз да оқу құралдары жетіспей жаткан кезде кітап шығаруға өкіметтің мүдделі емес екендігі белгілі. Оқулықтар мәселесі осы жылдарда үлкен де  күрделі құбылысқа айналды.

     БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің 1927 жылғы 2 наурыздағы мәжілісінде С.Сәдуақасовты Халық Ағарту Комиссары міндетінен босату туралы арызы күн тәртібіне қойылған. Қаулыда Бюро карарында көрсетілген ХАК-ының әлсіздігі мен дұрыс жұмыс жүргізілмеуі тек объективті жағдайлардан ғана емес, С.Сәдуақадсовтың дұрыс басқара алмауынан болғандықтан Өлкелік Комитет Бюросы оны қызметтен босатуға мәжбүр болды деп көрсетті. С.Сәдуақасовты айыптау орталық партия, кеңес органдарының саясатына көнбеуінен және оған тікелей Ф.И.Голощекиннің қарсы шығуынан туындады.

С.Сәдуақасовтың Комиссариатта істеген қызметін зерттеген тарихшы М.Қойгелдиевтің жазғанындай, С.Сәдуақасов пен Ф.Голощекин арасындағы пікірталас былайша туындаған : «Одақ көлемінде Ф.Голощекин басшылыққа келген соң республикада гиартияда жоқ интеллигенцияға қырын қарау, оларды белсенді қызметтен ығыстыру науқаны басталып кеткен кезде С.Сәдуақасов, керісінше, партияда жоқ алаштық интеллигенция өкілдерін қорлығына алды, қызмет берді. Оның бұл әрекеті Қазақ Өлкелік |Комитетіндегі Голощекин бастаған солшыл топ тарапынан алашордашылдықтың, ұлтшылдықтың көрінісі есебінде бағаланды, ал С.Сәдуақасовтың өзі болса алашордашылдардың советтік және партиялық аппараттағы өкілі қатарына жатқызылды». Алайда С.Содуақасов тарапына жасалған кудалау мұнымен тоқтамады. БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің мәжілістерінде С.Сәдуақасов мәселесі жиі қаралып отырылды.

Ал осы жылы 9 наурызда БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің Бюросы мәжілісінде С.Сәдуақасовты республика мекемелеріндегі кызметтерінен босатып, ауыл мектептері үшін керекті оқулықтар мен кітапшалар шығаруды тапсырды. Ал 19 наурызда ХАК-ына С.Сәдуақасовты ғылыми қызметкер етіп қабылдау ұсынылды. 247 мамырдағы БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің Секретариатының мәжілісінде С.Сәдуақасовқа мынадай кітаптар жазу тапсырылды :

-тап күресінің хрестоматиясы /оқу кұралы, компеляция/;

-мәдени жорықтағы ауыл ұйымының жұмысы /ауыл коммунисінің кітапханасынан/;

-ауылдағы кооперация;

-Қазақстанның экономикалық географиясы /партия мектептері, жұмысшы факультеттеріне арналған оқулық, осы оқу орындарының бағдарламалары негізінде/;

-малшы-қазақ мектебіне көмек /бас ғылыми кеңес бағдарламасы негізінде мұғалімдер үшін түсіндірме әдістемелік жазба мен ауыл мектебінің 4-ші тобының оқушылары үшін хрестоматия/.

Кітаптарды редакциялау «ауыл коммунистерінің кітапханасына» редакция жүргізетін Коллегияға тапсырылды. С.Сәдуақасовқа мұндай кітаптарды жазуды тапсыру әдейі істеліп отырғандығы кітаптардың тақырыбынан-ақ көрініп тұр. Бұл кітаптарды жазу ісі С.Сәдуақасовқа БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің оның нағыз коммунист екенін тексеру үшін ұсынып отырған үлкен сыны еді. С.Сәдуақасовтың белгіленген мерзімде кітаптарды жазбауы және оның Қазақстан партия ұйымдарының күшпен тапсырған коммунистік идеологияны дәріптейтін кітаптармен жұмыс істеуге ашық қарсылығы 1927 жылғы 18 мамырдағы БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетіндегі Бюро мәжілісінде арнайы қаралды.

БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің Секретариатының «ерекше күпия» деген атпен берілген мәжілістерінде С.Сәдуакасовқа қарсы кудалау жалғаса берді.

Соның бірі 1928 жылғы 23 шілдедегі мәжілісте «Сәдуақадсовшылдыққа қарсы» жинағын бекіту болды. Бұл С.Сәдуақасовқа қарсы .ұйымдастырылған шараға жоғары партия ұйымдарының кең түрде атсалысуын білдіретін. Алайда Комиссариат Ғылыми-Әдістемелік Кеңесі мәжілістерінде қазақ зиялыларының кітаптарын шығарып отырды. Себебі онда зиялылардың үлкен тобы шоғырланған еді. Кеңесте І.Қабылов, Т.Шонанов, Ә.Сыдықов, М.Жоддыбаевтар қызмет етті. Бұлардың қолдауымен 1929 жылы 6 каңтардағы мәжілісте Ж.Аймауытовтың балаларға арналған кітаптары, Ә.Сыдықовтың орыс мектептері үшін қазақ тілі оқулықтары шығарылды. Бірақ бұл бірлі-жарым оқиға еді, кезқарас сол күйінде қала берді. Осылайша, ХАК-ында кудалау ашық көрініске ие болды:

1920 жылдан 1930 жылдарға өту кезеңі республикада жоғары оқу орындарының құрылуымен есте қалды. 20-жылдардың ортасынан Қазақ Университетінің ашылуы туралы сөз қозғала бастады. Ағарту саласының орталығы болып есептелетін ХАК-ында бұл мәселе қызу қолдау тауып, мәжілістердің күн тәртібіне қойыла бастады. Комиссариат Коллегиясының мәжілісінде Қазақ Университетінің ашылуының алғышарттары жиі көтеріліп отырды. Кеңес тарихнамасында Қазақ Университетінің ашылуы кең түрде қаралғанмен, әміршіл-әкімшіл империялық саясат үстемдік етуінен ХАК-ында қзызмет еткен зиялылар назардан тыс қалып келді. ХАК-ының материалдарын талдау кезінде көптеген тың деректерге жолықтық. Қор материалдары Университет ашылуына зор үлес қосқан зиялылардың еңбегін кең түрде ашады. Жоғары оқу орнын ашу идеясы 1925 жылдан басталды. Бірақ көптеген себептерге байланысты Университет ашылуы кейінге ысырыла берді.

Қазақстанда Университет ашу мәселесі 1925 жылы 4 тамызда РСФСР ХАК-ы мәжілісінде қаралып, Қазақ Республикасында жоғары оқу орны 5-7 жылдан соң ашылуы мүмкін деп айтылды. Осы уақыттан бастап Комиссариат мәжіліс хаттарын қарап отырсақ, Университет ашылу мәселесі қарала бастаған. Комиссариат педагогикалық кадрларға сұраныс көп болғандықтан, 1925 жылы Ташкенттегі Қазақ Ағарту институтын Қазақ педагогикалық институты деп қайта құрды /33/. Казақ педагогикалық институты Қазақстанда құрылған ең алғашқы жоғары оқу орны болды. Институттың Ташкент қаласында ашылуы, оның мәдени орталық және қазақ зиялыларының көп шоғырланған жері болғандықтан таңдалды. 1926 жылы 2 маусымда ХКК-інің мәжілісінде Ташкенттегі Қазақ ағарту институтын Қазақ педагогикалық институты етіп қайта кұруға қаулы қабылдап, оны РСФСР оқу орындары жүйесіне РСФСР ХАК-ы мен ХКК-іне қабылдауды сұрады. Осы жылдың 28 маусымында РСФСР Мемлекеттік Жоспарлау Комитетінің әлеуметтік-мәдени секциясының мәжілісінде Қазақстаннан өкіл болып С.Сәдуақасов қатысып, Қазақстан педагогикалық институтының Педагогикалық жоғары оқу орны болып қайта ісурылып, оның мемлекеттік қазынаға қабылдануы туралы тыңдалды. Алайда қаулы қабылданған кезде бұл мәселені қабылдамай тастады. Оның орнына 1927-28 оқу жылына Қазан Шығыс Педагогикалық Институтында немесе Саратов Университетінің педагогикалық факультетінде Қазақ лингвистикалық бөлімін құру туралы мәселені шешуді үсынды. Алайда Ташкенттегі Қазақ Педагогикалық институты өз жұмысын бастап кетті.

  Зиялылардың ендігі мақсаты Қазақ Мемлекеттік Университетін ашу болды. 1927 жылдың 18, қаңтарында Қазақ Педагогикалық институтының басқармасында мәжіліс болып, оған зиялылардан төраға Т.Жүргенов, мүшелері Х.Досмүқамбетов, С.Сейдузов, І.Қабылов, жаратылыс-математика факультетінің деканы Ә.Ермеков катысты. Халық Ағарту Комиссарының орынбасары Д.Авксентьевскийдің Қазақ Педагогикалық Институтын Қазақ Мемлекеттік Университеті етіп қайта құру туралы баяндамасы тыңдалды. Мәжіліс қаулысында педагогикалық институтты Университетке айналдыру қабылданып, оның материалдық жағдайын көтерумен қатар оқу орнын Қазақстанның өз қалаларында ашу көзделді .

     1927 жылғы 17 наурыздағы Комиссариат Коллегиясы мәжілісіне көптеген зиялылар қатысып, ҚАКСР-інде Қазақ Мемлекеттік Университетін құру туралы мәселені талқылады. Баяндама жасаған Д.Авксентьевский Қазақстаңда Мемлекеттік Университет ашылу кажеттілігі туған табиғи-тарихи және экономикалық алғышарттарды айты. РСФСР ХАК-ы Қазақстанның нақты астанасы болмағандықтан, жоғары оқу орнын ашу мүмкін емес деп көрсеткен «Д.Авксентьевский былай деді: «Бірақ бұл аргумент қазір күшін жойды, себебі Қазақстан астанасы белгіленді«. Келесі жарыссөзге шығушы Т.Жүргенов Орталық Азия Мемлекеттік Университеті ауыл қажеттігін өтей алмайды және онда жергілікті қазақ тұрғындары аз, қазақ балаларын ана тілінде оқыту тек мектептерде ғана емес, жоғары оқу орындарында да керектігін ашып айтты. С.Сәдуақасов өз сөзінде Қазақстанда Университет ашылуына ғылыми дайындалған мамандар жетісетіндігін, сондықтан Университет ашылуына Қазақстан дайын екенін көрсетті.

   Қазақстанда Университет ашылуына қажетті барлық жағдайлар туып және зиялылар бұл идеяны қолдағанын айта аламыз. Мәжіліс қаулысын қарар болсақ, онда Қазақ Мемлекеттік Университетінің ашылуына бірнеше кажеттілік туындағаньш көреміз :

а) қазақ тұрғындарының арасындағы кең көлемдегі сауатсыздық, медициналық персоналдың болмауынан және емдеу орнының жоқтығынан қазақтар арасында аурулардың таралуы;

б) халық шаруашылығының экстенсивті дамуы, жаратылыстану мамандарының ғылыми дайындығының болмауы, зоотехниктер, агрономдар, ветеринарлар жетіспеушілігі;

в) мемлекеттік күрделі машинаны басқарудың және басшылықтың болмауы;

г) ғылыми терминологияның жасалмауы;

д) ғылымды қазақ тілінде дамыта алмау;

Осы себептерден ХАК-ы 1927-28 оқу жылынан Қазақ Мемлекеттік Университетін құрамында педагогикалық, ауылшаруашылық, медициналық факультеттерімен ашты /34/. Университет ашылуына орай қаулылар жиі-жиі шығып, ондағы факультеттер көбейе бастады. 1928 жылғы 10 маусымдағы ХКК-інің қаулысында былай көрсетілді: «РСФСР ХКК-інің қаулысына сай 1928 жылдың 1 қазанынан КазМУ педагогикалық факультеті ұш бөлімнен ашылды: физика-математикалық, жаратылыстану және лингвистикалық-әдеби». Университет ашылуының негізгі себебі педагогикалық кадрларға өсіп келе жатқан қажеттіліктерден туындаған. Педагогикалық факультетке ерекше мән беріліп, оған студенттер қабылдана бастады. Басқа факультеттердің ашылу мүмкіндігі болмады, себебі кадрлар мен студенттерді жинау қиынға соқты. Сондықтан 1930-31 оқу жылында Университетті Қазақ Педагогикалық институты етіп қайта  құрды. Университет ашылуына әлеуметтік-экономикалық факторлардың мәдени төңкеріс майданында кедергі болып, орын алуы себеп болды:

-Қазақстанда ағарту жүйелерінің кең қарқынмен дамып, өрістеуі;

-барлық салалардағы арнаулы мамандардың жетіспеушілігінен қиындықтар тууы;

-жастардың арасында оқуға деген энтузиазмның кең орын алуы;

-қазақ зиялыларының ұлттық мәдениет пен өркениетті дамытуға умтылуы;

Қазақ Университетінің ашылуы идеясы басында жігерлі Комиссар С.Сәдуақасов тұрса, оның ашылуын нақты істер атқарған, зиялылардың.жаста жалынды өкілі О.Жандосов жалғастырып әкетті. Ораз Жандосов Қазақ Мемлекеттік Университетінің ашылуындағы басты мәселелерді шешудегі белсенді рольді атқарды. Университеттің 1928 жылы жұмысқа кірісуі сол жылы 4 маусымда Комиссариат мәжілісінде шешілді. Бұл мәжіліске О.Жандосов, Баруличев, Оликов, Құдабаев және Қазақ Педагогикалық институтының орынбасары Х.Досмұхамбетовтар қатысты. Мәжілісте Қазақ Мемлекеттік Университетінің 1928 жылы 1 қазаннан бастап іске кірісетіні айтылды. Осы жылғы 1 шілдедегі Комиссариат Коллегиясы О.Жандосов төрағалық етіп, Қазақ педагогикалық институтының кейбір оқытушыларын Қазақ Мемлекеттік Университетіне жұмысқа шақыру туралы мәселе күн тәртібіне қойылды. Қаулыда Қазақ педагогикалық институтынан Х.Досмұхамбетовты, Ә.Ермековты, А.Байтұрсыновтың, сондай-ақ Орта Азия Мемлекеттік Университетінен Кун мен Смирновты шақыру ұйғарылды. Бұл кезде Комиссариатта жылдар бойы жай жүргізіліп келген зиялыларға қудалаудың күшейгенін ескерсек, БКП/б/ Орталық Комитетінің назарына ерекше ілініп жүрген Алаш партиясының лидерлері А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Х.Досмүқамбетовтардың жұмысқа алынуы Қазақ Мемлекеттік Университетінің өркендеуін шын тілеген Комиссар О.Жандосовтың арқасында жүзеге асты.

Сонымен қатар, Коллегия мәжілісінде Университетті ұйымдастыру. Комиссиясының құрамы туралы мәселе қаралды. Ұйымдастыру Комиссиясының құрамына: О.Жандосов, С.Асфандияров, Ә.Байділдин, Д.Авксентьевский, А.Әбдірахманов, Х.Досмұхамбетовтер кірді. Зиялылар арасында идеологиялық бөліну болмады. Коллегия мәжілістерінде Университет жайы да қаралды. 1928 жылдың 31 шілдесінде өткен мәжілісте ҚазМУ-ға түсуші жергілікті тұрғындарға жеңілдік жасау мақсатында оқуға түсу бағдарламаларын қайта қарау үшін Комиссия  құрды. Комиссия құрамына О.Жандосов, Баруличев және С.Асфандияровтар енді.

Қазақ Мемлекеттік Университетінде қазақ балаларының қабылдануы өзекті мәселе болды. Қазақ зиялыларының алдында қазақ балаларын оқуға алуға байланысты қиындықтар туған еді. Олар, біріншіден, қазақ мектептерінің ақсауы, екіншіден, Университет бағдарламаларын меңгеріп кетуде қазақ балаларының дайындығының болмауы, үшіншіден, ауылдағы әлеуметтік-экономикалық қиын жағдайлардан туындаған мәселелер. Осы мәжілісте О.Жандосовтың тікелей үсынуымен М.Әуезовті Ташкент Қазақ Ағарту институтына оқытушы етіп тағайындау және Орта Азия Университетінің аспиранттары қатарына енгізу туралы мәселе қаралып, қолдауға ие болды. Қазақ Мемлекеттік Университетінің ашылуы туралы шешім ХКК-інің мәжілісінде 1928-жылы 15 мамырда қабылданып, материалдық және экономикалық мәселелер шешілді .

Университет ашудағы Кеңес өкіметінің негізгі мақсаты-коммунистік идеологияны ұстанушы жастарды даярлау болды. Бұны 1929 жылғы БКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитетінің «Қазақстан студенттеріне» арнауынан көреміз: «Жаңа инженер, техник, агроном, педагогикалық кадрларды өсірмең, олардың өнеркәсіпте, транспортта, ауылшаруашылығындағы дәрежесін көтермей тұрып, біз халық шаруашылығын қалпына келтіре алмаймыз. Бізге халық шаруашылығының нағыз ұйымдастырушылары болатын, марксистік интернационалды, біздің кеңестік және партиялық шешімдерімізді социалистік құрылыстың барлық салаларында дұрыс жүргізе алатын, Қазақстан жұмысында кездесетін барлық қиындықтарды жеңе алатын кадрлар даярлау керек». Алайда Қазақ Мемлекеттік Университетін Кеңес өкіметінің саясатын жүргізуші, кеңестік идеологияны дәріптейтін орын бодды деп айта алмаймыз. ХАК-ының деректерін қарап отырсақ, университет ашылуының басты қызметі демократияшыл қазақ зиялыларының қолында болды. Олар жастардың миына коммунистік идеологияны қүю үшін емес, өркениетке жететін демократиялық жол арқылы қазақ жастарына білімге сара жол салуға көмектесті.

Деректерді талдауда көптеген субьективизм факторлары орын алды. Деректерді «идеологияландыру» тенденциясы жүзеге асты. Бұл тенденцияның салдарынан зиялылардың ролі ашылмады. ҚазМУ-дың ұйымдастыру комиссиясының мәжілістерін талдар болсақ, онда ректор С. Асфендияровпен қатар Х.Досмұхамбетовтың да ролі жоғары болғанын байқаймыз. Ұйымдастыру комиссиясының мәжілістерінде осы Университет профессоры А. Байтұрсынов та қатысып отырды. Мәжілістерден Х.Досмүхамбетовтың Университет шаруашылығына араласып отырғанын байқаймыз. Бірақ Х.Досмұхамбетов Университетте көп жұмыс істей алмаған. Бүған себеп ОГПУ Әскери бөлімінің өкілдігінің үкімінің негізінде ХАК-ына келіп түскен «ерекше құпия» белгісі бар бүйрықга ҚазМУ. профессоры Х.Досмұхамбетов Қылмыстық Кодексінің 142-бабы бойынша қудалануына байланысты жұмыстан шығарылуы керек делінді. Бүйрықтың негізінде Х.Досмұхамбетов жұмыстан шығарылды. Комиссариатта қудалау бұрын «жасырын» түрде жүрсе, енді жоғары жақтың құпия бүйрықгарымен злялылар жұмыстан шығарыла бастады. Қазақ зиялыларының Комиссариаттағы шоғырланған жері — Ғылыми-Әдістемелік Кеңес болды. Кеңес мәжілістерінде зиялылардың негізгі жұмысы — оқулықтардың жағдайы шешілді. 1929 жылы Кеңес мәжілісіне қазақ зиялыларынан І.Қабылов, Т. Шонанов, Ә. Сыдықов, О. Жандосов, Ж. Аймауытов, Оликов, Ембергенов, М. Мурзиндер қатысып, 1928-29 оқу жылында төмендегі кітаптардың құрастырылуы мен қайта басылуына қаулы қабылдады. Олар: балаларға арналған әліппе — Т.Шонанов, география және өлкетану — Иванов, II басқыш  мектептер бағдарламасы негізінде жоғарылатылған мектептер үшін оқу кітабы ретінде әдеби хрестоматия — С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Мұратов, қазақ әдебиетінің тарихының очерктері — жоғарыда көрсетілген авторлар, Лесчаровтың негізгі дүниетанымынан аударылған физикалық география — Ж.Күдерин, қазақ халқының тарихы — Ә.Әйтиевтер т.б. Деректерден көріп отырғанымыздай, зиялылардың Ғылыми Кеңестегі саны азая бастаған. Осы мәжілісте бекітілген Ғылыми-Әдістемелік Кеңестің Президиумының секцияларының құрамын бекітті. Президиум төрағасы — І.Қабылов, мүшелері — Брихничев, Глазов, Оликов, Ә.Байділдин, М.Жолдыбаевтар болып, Өлкелік комитеттің үгіт-насихат бөлімінен өкіл болып Мартыненко, әдістемелік ғылыми кеңес қызметкерлері Т.Шонанов, Ә.Сыдықов, Қ.Жұбанов, Қ.Арифановтар болды. Президиум үш секцияға бөлінді:

1.Ғылыми-саяси секция. Төраға — І.Қабылов. мүшелері О.Жандосов, Брихничев, Есова, Нұрмағамбетова, Ғ. Мұстафин.

2.Тіл және әдебиет секциясы. Төраға — М.Жолдыбаев. мүшелері -І.Кабылов, Тоқжігітов, Т.Шонанов, М.Мурзин, К.Жұбанов, Ж.Аймауытов, А.Байділдин.

3.Ғылыми-өлкетану секциясы. Төраға — Т.Шонанов, мүшелері -Ф.Оликов.

Жаңа алфавиттің жүзеге асуы ХАК-ында шешілмей, жоғары партия және кеңес орындарында шешілді. Алайда реформадан туындаған терминологиялық мәселелер тікелей Комиссариат міндетіне берілді. Комиссариаттың 1929 жылғы 9 ақпандағы мәжілісінде терминологиялық комиссияның құрамына төраға — М.Жолдыбаев, мүшелері — Ж.Аймауытов, М.Мурзин, С.Сарыбаев, Қасымов, Ембергенов, Есова, Ә.Байділдин, Ерімбетовтер кірді. Деректерді карап отырсақ, 1929 жыл Комиссариаттағы қазақ зиялыларының жаңа құрамымен толығып, өзгере бастауына бастама болды. Бұрынғы Алаш лидерлерінің қудалауға ұшырауына байланысты Комиссариатқа жаңа кеңес рухында тәрбиеленген болмаса да, өкімет органдарында қызмет істеп қалыптасқан зиялылар келді. Ендігі қызмет осы зиялылардың қолымен, солардың басқаруымен жүзеге асар еді. Бұлармен қатар өзгеріске ұшыраған «идеологияландырудың» басты құралдары оқулықтар мен оқу құралдары болды.

1929 жылы 9 қаңтарда Ғылыми-Әдістемелік Кеңестің ғылыми-педагогикалық секциясының мәжілісінде квалификацияны көтеру жөніндегі бағдарлама-минимумның құрастырушылары бекітілді. Олар Алмағамбетов., Б.Малдыбаев, Ә.Сыдықов, І.Қабылов, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов және т.б. Жаңа оқулықтар бекіту жұмысы үздіксіз жүріп жатты.

 Ол бұрынғыдай Ғылыми-Әдістемелік Кеңесте емес, көптеген мемлекеттік мекемелер өкілдерімен бірге шешіліп отырылды. 1929 жылғы 9 ақпандағы Ғылыми-Әдістемелік Кеңес пен НКА Орталық Комитетінің біріккен кеңейтілген мәжілісінде оқулықтар және оларға берілген пікірлер туралы қаулы кабылдады. Қаулыда кейбір пікірлерді қабылдап, кейбірін кабылдамады. Себебі идеологияландыру саясатына сай келмеген оқулықтар болды, ал тексеру Комиссариаттың бүкіл оқулықтарын арнайы редакциямен және цензурамен шығару үшін керек болды.

1930 жылдардан бастап бүкіл оқулықтар мен оқу бағдарламаларын кайта жасау тенденциясы кең орын алды. Бұл Кеңес өкіметінің бюрократиялық құрылымының күшеюі және ағарту саласын «жаппай тазарту» реформасының басталуы еді. 1932 жылы 20 қаңтарда мәжілісте оқулықтар басылуы туралы Кеңесбаевтың баяндамасы тыңдалып, Орталық Комитет пен Өлкелік партия комитетінің «Бастауыш және орта мектептер туралы» қаулысы негізінде жасалынған жаңа бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаның жасалуын мәжілісте мектептерде ескі бағдарламамен жасалынған оқулықтарды пайдалануды жүзеге асырмау үшін істелінді деп түсіндірідді. Сондықтан Комиссариат бастауыш мектептерді оқулықтармен қамту мақсатында қаулы шығарды:

1.жаңа оқулықтарды басуды түзету. I басқыш оқулықтарды осы жылдың 1 наурызынан қалмай шығарылсын;

2.жұмысты орындау үшін мына авторларды 15 күнге сабақтан босату керек: Олар: М.Төлебаев, М.Қаратаев, Есбатырова, Ә.Қоңыратбаев, Ү.Құлымбетов, Әбдірахманов, Хасанов және т.б. мәжілісте жаңа бағдарламаның идеологиялық және әдістік талаптарына жауап бере алмайтын оқулықтарды пайдаланудан тез алу, бастауыш және орта мектептерге арналып бұрын шыққан кітаптарды қарау үшін бригада  құруға қаулы қабылдады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ БАСАПАСӨЗДЕГІ МАҚАЛАЛАРЫНЫҢ ДЕРЕКТІК ҚҰНДЫЛЫҒЫ.

 

 Халық ағарту мәселесі Кеңес өкіметінің өмірге келген күнінен бастап екпінді құрылыстың біріне айнала бастады. Сондықтан ағарту мәселесі туралы баспасөз материалдарын ақтарған кезде қазақ зиялыларының көптеген құнды пікірлеріне жолығамыз. Себебі олар Кеңес өкіметінің ағарту реформасын жаппай қолдаушылар болды.

 Кеңес идеологиясынада мынандай стереотип орын алды: «өкіметті қолына алған соң, жұмысшы табы мүлдем басқа принциптегі пролетарлық басылымдар құрды, кеңестік басылым — ең әділетті, ең обьективті». Дәлелдеу үшін В.И.Лениннің сөзін пайдаланды: «-басылым кеңес құрылысының қаруы ретінде қызмет етуі керек…» Бұл цитатаны кеңес басылымы туралы партияның күшті құралы,коллективтік насихаттың және коммунизм құру жолындағы күрестің ұйымдастырушысы ретінде тарихшылар мен журналистер жиі қолданды.

 Олар мерзімді басылымды Кеңес құрылысының орнатудағы басты құрал ретінде пайдаланды. Лениннің өзі «журнал насихатқа, газет үгітке қызмет етуі керек» деп көрсетті.[35] Бірақ кеңес өкіметі тұсында бұл әдіс Коммунистік партия өз үстемдігін жүргізіп, өз идеологиясын басылым арқылы таратып отырды.

 «Интеллигентердің ой қортындыларын аз беру керек.Өмірге жақын болу керек. Жұмысшы және шаруа бұқарасының істе, күнделікті өмірдегі қызметін көрсету керек. Бұл жаңалаудың қаншалықты коммунистік екенін тексеріп отыру керек…»- «Біздің газеттердің сипаты туралы» мақаласында ашып көрсетеді. Бұдан Кеңес өкіметінің газет-журналды әміршіл-әкімшіл жүйенің қозғаушы күші етіп, халықты коммунистік идеологияны дәріптеуге шақырғанын білеміз. Егер басында кеңес басылымдарына сенімсіздік туралы сұрақ туатын болса, онда деректің бұл   тұрінің деректанулық зерттеушілік ролі көтеріледі. Деректанулық сын формалды ғана болмақ, тек деректің шынтуайттылығын ғана қалыптастырумен шектелмеу керек. Енді ғалымдардың алдында кеңес мерзімді басылымын деректанулық зерттеудің әдісін, бірінші кезекте, қоғамдағы идеологиялық стереотиптің құрылуы мен әрбір жеке адамға әсер ету механизмін анықтауды қайта жасау міндеті тұр . Бюрократиялық жүйе халықтың ең басты рухани азығы- баспасөзді идеологияландыруға тырысты. Сондықтан Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында-ақ мерзімді басылым туралы қаулылар шыға бастады. Олар: РКП /б/ YIII-съезінің «Партия және кеңес басылымдары туралы», Х1 съездің «Басылым және насихат туралы», Х11 съезінің «Үгіт, насихат, басылым мәселелері туралы», 1921 жылғы 18 қарашадағы РКП /б/ Орталық Комитетінің губерниалық комиттер мен партия облыстық комитеттеріне «Мерзімді басылымға назар аудару туралы жолдауы», 1924 жылғы 6 ақапндағы РКП/б/ Орталық Комиететінің «Басылым саласындағы партияның кезекті міндеттері туралы», 1924 жылғы 22 ақпанындағы «Басылым және баспа жұмысындағы партиялық басшылықты күшейту туралы»[36] Қаулылапдың атауынан көріп тұрғанымыздай, мерзімді басылым негізгі кеңестік саясаты жүргізуші болуына партия-кеңес органдары бар күштерін салып бақты. Бұл шаралар тек жоғары жақта бүкіл партиялық аппаратта толық жүргізілген. 1921жылдың басында партиялық жұмысты нұсқауландыру, тексеру және басқару үшін РКП /б/ Орталық Комитеінің үгіт-насихат бөлімі жанындағы басылым бөлімі құрылады: басылым бөлімдері, оның бөлімшелері партияның республикалық, облыстық және губерниялық комитеттерінде құрылады. Журналдар мен газеттер барлық уақытты белгілі бір қоғамдық топтардың идеологиясы мен іс тәжірибесінің өзара қарым-қатынастарының және пікірталастарының құралы болып келді.

 Бізідің қарастырмақшы болып отырған мерзімді басылымдардың ішінде жанрға бөліп қарастырсақ, мақалаларды кешенді алып қарау кезінде олардың мазмұнына қарай, төмендегідей талдадық:

 -жалпы саяси мақалалар, олар қоғамдық идеологияны сипаттайды. Ағарту реформаларының осы екпінді коммунистік құрылыстың бөлінбес бір бөлігі ретінде қаралғандықтан, бұл мақалалардың ағарту тарихын, дамуын қарау мәселесінде атқаратын ролі зор;

 -үгіт-насихаттау стаьялары Кеңес өкіметінің саясатын таратыушылар болып табылады. Біз үгіт насихат мақалаларын қарау арқылы кеңестік ұлттық ойды жоюға қарсы бағытталған саясаттың мәнін ашпақпыз;

 -оперативті мақалалар экономикалық және мәдени дамудың ең өзекті мәселелерін көтерді. Зерттеу жұмысымыздың негізгі осы мақалалар болып табылады, себебі қазақ ұлттық зиялы қауымының негізгі көтерген мәселелері қоғамның мәдени даму процесі еді;

 А.Байтұрсынов 1913 жылы «Қазақ» газетінің бірінші нөміріндегі оқырмандарға арнау сөзінде басапасөздің қажеттілігі туралы былай айтып өткен болатын: Әуелі, газета- халықтың көзі, құлағы, һәм тілі… Екінші, газет-жұрттың уланбасына медет нәрсе. Олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, оқығаны көп ғалым адамдары газета арқылы халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп басшылық етіп тұрады. Үшінші, газет – халыққа білім таратушы. Төртінші, газет-халықтың дауысы». Осыдан көріп отырғанымыздай, қазақ зиялылары мерзімді басылымның халықтың санасына әсер ете білетін қуатты күшін сезіне алды. Қазақ оқығандары бұл саясатты Кеңес өкіметі кезінде де жүргізді. Кеңес белсенділерінің қарсы тұруы оларға кедергі бола алмады. Тарихшы М.Қойгелдиев бұл кезеңді былай көрсетті: — Голощекин мен оның төңірегіндегілер алаштық интеллигенцияға қырғи қабақ танытқанымен, С.Садуақасов, жаңа жағдайға бейімделіп, олардың халықтың рухани өмірінде алатын табиғи орнына дақ түсірерлік жарты сөз айтқан емес.Керісінше, ол ескі интеллигенция өкілдеріне шамасы келгенше көмегін берді, өзі редакторлық жасайтын басылым арқылы алаштық интеллигенцияға да пікір білдіруге жағдай жасады. Өйткені, бұрын бар демократиялық мүмкіншіліктердің барған сайын өрісінің тарыла түсуі жағдайында, партияда жоқ творчестволық интеллегенцияға өз пікірлерін жариялап тұрарлық баспа орындары жоқ еді» [37] ХАК- дағы қызмет еткен зиялылар тарихын ашу үшін біз олардың газет- журналдардағы авторлық мақалаларын алдық. Жалпы авторлық мақалаларда әр   түрлі материалдар талданып көрсетіледі, осының негізінде қорытынды жасалып, баға беріледі, тек ғана жақсы жақтар ғана емес, сонымен қатар жағымсыз құбылыстар, қиындықтар, жетіспеушіліктер ашылады. 1920-30 жылдарда мерзімді басылымның авторлары нақты пікірлерін білдіріп, ағарту мәселесін кең талдады. Алғашқы кезең- демократияшыл қазақ зиялы қауымының ХАК-ында қызмет еткен тұсы — 1923-30- жылдар аралығы болып табылады. Журнал-газет мақалаларының тарихи дерек құндылығы сынды, олар дәл сол уақытта жазылғандықтан қоғам өмірін, жетістіктер мен кемшіліктердің толық ашып көрсетеді. Олардың негізгі ұстаған мақсаты мерзімді басылым арқылы халыққа, оның ішінде әсіресе жастарды тәрбиелеуге назар аудару еді.

 1922 жылы Ә. Байділдинге Москвадан С. Сәдуақасов жазған хатында былай дейді: «Менің пікірімше, біздің болашақтағы міндетіміз мынадай болуы тиіс, біз үкіметті қолымызға алу үшін  құреспейміз, бұны бірінші орынға қоймаймыз, қойғанның өзінде қазір бұны істетпейміз. Сондықтан бар    күш жастар тәрбиесіне бағыттау керек.» Сондай-ақ бұл пікірді Әлихан Бөкейханов та қолдап, Әділевке мынадай директива береді: «Жастарды тәрбиелеу, қазақ баспасөзінде қызмет істеу және өз кітаптарын шығарудан басқа, Алашқа қызмет ету жолы біз үшін жабылды» [38] Олар газет-журналдарда өз мақалаларын, соның ішінде жастарды тәрбиелеудегі рөлі зор пікірлерін жариялап отырды. Сондықтан мерзімді басылым мақалалары тарихи ақиқатты бейнелейтін, тарихи-ақпараттық құнды дерек болып табылады. Қаншама большевиктік болғанымен, 1920-30 жылдар аралығындағы баспасөзде демократиялық, Кеңес өкіметінің саясатын толық қолдамайтын, тәуелсіз мақалалар жарияланып тұрды және олардың негізгі авторлары қазақ зиялы қауымының көрнекті өкілдері болды.

 Ал 1930-36 жылғы мақалаларда Кеңес өкіметінің қысымымен ағарту саласындағы жетістіктерді асыра айту орын алды. Бұл кездегі авторларда кеңес қызметкерлері еді, олардың негізгі мақсаты коммунистік құрылыстың «жаңа мәдениетін дәріптеу» болып келеді. 1930-36 жылдарға тән мәселі, авторлар мәселесі еді. Мақалалардың авторлары маманданған зерттеушілер емес, партия мен кеңес органдарының мәдени немесе ағарту мекемелерінің практикалық қызметкерлері болды. Сондықтан оларды кешенді құрылымдық жол болмады.Авторлар мақалаларында тек мәдениеттің сол кездегі дамуы мен өздерінің қызмет ететін мекемелерінің жұмысына байланысты аспектілерді аша алады. Н.Нұрмахов, Г.Береза, О.Сафро, Х. Амрин, С. Меңдешев, Г. Романов өз мақалаларында Қазақстанда жалпыға бірдей білім беруді жүзеге асырудың бірінші қорытындыларын, қалалардағы, көшпелі және жартылай көшпелі ауылдардағы бастауыш мектептерді құру спецификасын сипаттады. Ш.Әлжанов, Г. Дейнега, Ж.Сәдуақасов қазақ жастарын республика мектептері мен оқу орындарына тарту мәселесіне үлкен көңіл аударып, Қазақстан мектептерінің оқу тәрбие жұмысындағы жетіспеушіліктерін мен тәжірибелерін талдады және ашты. [39]

 Бұндай тенденцияны орын алуының себебі — Кеңес үкіметі 1930 жылдарға таман әміршіл- әкімшіл саясатты    күшейтіп, Өлкелік Комитеттің үгіт- насихат бөлімі цензураны толық енгізіп, партияда жоқ зиялылардың ең көп қызмет еткен саласы ХАК- ына ерекше назар аударғанннан еді. Осы уақыттығы мақалаларды да негізінен Кеңес өкіметінің ағарту саласындағы жетістіктерін көрсетуді    күшейтті. Көптеген сандық көрсекіштерді дақпырттап айту мақалаларда кең орын алып, сапалық көрсетілімдер айтылмады. Алайда мақалаларды біз обьективті көзбен қарасақ, әр-бір мақаланың соңында оқу ісінің кемшіліктерін айтып өтті. Бұдан біз мақала авторларының бюрократиялық саясаттан сескеніп, кемшіліктерді елеусіз көрсетуге тырысқанын байқаймыз. Кейде жетістіктер мен кемшіліктер біріне бірі қарама-қайшы келіп жатты. Зерттеу жұмысымызда бұл қарама-қайшылықты объективті қарауға тырыстық.

 Қазақ зиялыларының осы екі тобы өз мақалаларында ағарту және мәдени саладағы өзгерістерді объективті түрде аша білді.Олар ағарту мәселесінің тек жақсы жақтарын ғана көрсетіп қоймай, өмір шындығын, қоғам тынысын кең түрде көрсетті. Біз деректкерді шынтуайтылық принциптермен қарауға тырыстық. Публицистика дегеніміз- публикаға арналған еркін, ашық, жеке сөз. Онда бәрі болуы мүмкін- ғылыми аргументтен бастап индивидуалды байқау эмоцияға дейін. Ол әрқашан қоғамдық іс себебіне байланысты және қарым-қатынасқа байланысты. Мерзімді басылым материалдарының деректі құндылығы сонда- деректер ешқандай жөндеуден өтпейді, дәл сол кездегі автордың пікірін ашып көрсетіп, дәл оқиға болып жатқан кездегі көзқарасты көрсететін еді. Осыған байланысты да көптеген қазақ зиялы қауымы газет-журналдарда шыққан мақалаларға байланысты қудалауға ұшырады. Алайда сонымен қатар олар өз идеяларын қалың бұқараға таратып, белгілі бір дәрежеде ықпал етіп отырды.

 1925 жылға дейін Қазақстанда баспасөз қызметі бір арнаға түспеді. Бұрынғы «Қазақ», «Айқап», «Сарыарқа» сияқты белгілі газет-журналдардың «Контрреволюциялық» болып жабылуынан кейін Қазақстанда әр түрлі басылымдар шығып тұрды. Бұл басылымдарға Кеңес өкіметі толық үстемдігін 1925 жылға дейін жүргізе алмады. Оған, әрине, алғашқы кездегі елдегі толық тұрақтылықтың орнамауы, әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілмеуі, өкіметтің толық билікті қолына алмауы себеп болды. Жалпы Ресейлік көлемде баспасөзге үлкен мән беріліп жатса да, Қазақстанг үкіметі мерзімді басылымды идеологияландыруды 1925 жылдан бастады. 1925жылы 2-мамырда РКП/б/ Ортралық Комитетінің Секриториятының мәжілісінде «Қазақ баспасөзінің жағдайы және оны жақсароту шаралары туралы » мәселе қаралды. Бұл мәселені қарау қазақ зиялыларының баспасөзіндегі қызметіне шабуыл еді. Онда саяси линияны дұрыстауда мына шаралар орын алғанын көреміз

 а) Қазақ облыстық комитеті мен жергілікті партия органдары жағынан мерзімді басылымға басшылықтың нашарлауы;

 б) кейбір мерзімді басылымдарда ұлттық партияда жоқ зиялылардың басшы саяси линияға әсер етуінің барлығы ( «Ақжол », «Сана », «Тілші »);

 в)қызметкерлердің жетіспеушілігі және саяси дәрежесінің төмен болуы («Еңбекші қазақ», «Кедей», «Ақжол», «Сана», «Тілші », «Қызыл Қазақстан»);

 Осындай кемшіліктерді көрсете отыра, Қазақ облстық комитетіне мына шараларды жасауды ұсынды:

1.Қазақ республикасында мерзімді басылымға партиялық басшылықты күшейту. Баспасөздің органдарының басына журналист-коммунистерді басқа жұмыстардан босатып қою керек.

2.Антикеңестік элементтердің ұлттық әсер етуін жою мақсатында «Ақжол», «Сана», «Тілші», журналдарында партиялық қызметкерледің құрамын күщейту. Сонымен қатар партияда жоқ қазақ зиялыларын идеялық басшылықты қамтамасыз еткен жағдайда ғана баспасөзге жұмысқа тарту керек.

3.«Ақжол», «Еңбекші қазақ» газеттерінің жанындағы оқушылар институтында журналист қазақтарды даярлау үшін курстар ұйымдастыру;

Сондай-ақ мәжіліс мына қаулыларды қабылдады:

4. «Қызыл Қазақстан» журналын (өз жұмысын атқара алмағандықтан) қайта құру қажет.Баспасөз бөліміне журанлдың мазмұны мен көрінісі туралы нақты деректива беру тапсырылды.

5.Ташкент қаласындағы ерекше ғылыми педагогикалық және әдеби «Сана» журналын шығару туралы мақсатсыз деп есептеп, Қазақ облыстық Комитетіне Орынбор қаласында ғылыми педагогикалық ауыл мұғалімдеріне арналған журнал шығаруды ұсынды.

6.Қазақ облыстық комитетіне мерзімді емес басылымдарға басшылықты күшейту ұсынылды.Оқу кітаптарының мазмұнына (хрестоматия, оқуға арналған кітап, әліппе т.б) және қоғамдық саяси және шаруа әдебиетінің сапасының артуына (тілі мен мазмұнының ыңғайлығына) назар аудару керек Қазақстан облыстық Комитетіне осылайша үлкен ескерту жасылынды.Бұл ескертуден соң Қазақ өлкелік Комитетінің басылым бөлігі мен губерниялық комитеттерінің саяси бөлімдері қазақ басапасөзін жақсарту туралы шаралар жасады.Онда өлкелік газет және журналдарға қызметкерлерді таңдауды ақтап, квалификацияны көтеруді, комсомол басылымдарын және «Қызыл Қазақстан» журналының түрін анықтап оған маманданған қызметкерлерді алуға бұйрық берілді Қазақ мерзімді басылымдарына жоғарыдан цензура басталды. Цензураның әсері ең алдымен қазақ зиялыларының сөз бостандығына, еркін ойлауына соққы болып тиді. Қазақстанға жасалынған бұл ескерту әрі қарай жалғасты. Бүкіл қазақ зиялыларын қудалауға және мерзімді басылымды қатаң бақылауға И.В.Сталиннің 1925 жылы 28 мамаырда Қазақ Өлкелік Комитетінің бюросының барлық мүшелеріне арналған хаты үлкен әсер етті. И.В.Сталин хатында «Ақжолдың» жураналымен танысқанын, журналдың «ақгвардияшыл» М.Шоқаевқа материал беріп жатқанын жазады. И.В.Сталин «…мен сынды түсінемін, коммунистердің қызметін сынауға болады. Бірақ жамандық әкелетін сын-біздің сын емес. Бұндай сынға Кеңестер елінде орын болмау керек. Сын буржуазияның қолында коммунизмге, Кеңестер Одағына қарсы құрал болуы мүмкін. Сондықтан мен өзімінің борышым ретінде сіздерден «Ақжол» журналын тез арада қайта құрып, ондағы партияда жоқ зиялыларды қуып, оны коммунистік насихаттың органы ретінде етуге шара қолдануларыңызды сұраймын». И.В.Сталиннің бұл сөзі Қазақстандағы мерзімді басылымға деген сенімсіздікті тудырып, жаппай тексеруге жол берілді. Партияда жоқ зиялылардың мақалаларын жариялау қиынға соқты. Зиялыларға жасырын түрде қуғын басталды. Саяси-ағарту бөлімдері күшейтіліп, мерзімді басылымда үгіт-насихат көзіне айналдрыу шаралары жүргізілді.

 Сталиннің 1925 жылғы маусымдағы «Ақжол» газетіне байланысты жорлдаған хатындағы партияда жоқ интелиигенцияға байланысты айтылған пікірлерді өзінше түсініп, басшылыққа алған Ф.И.Голощекин қоғамдық-саяси өмірден қол үзбеген ұлттық интеллигенцияның алғашқы буын өкілерін «буржуазияшыл-ұлтшыл», «алаштық интеллигенция» деп жариялап,соңына түсіп, саяси қудалау және репрессиялық шараларды іске асырды [40] Алайда біз бұл хат дәл сол уақытта іс жүзінде жүзеге асты деп айта алмаймыз. Себебі баспасөзді идеологияландыратын зиялы қауым әлі қалыптаспаған еді. Ал баспасөз редакторлары, ұйымдастырушылары көрнекті қазақ зиялылары еді. Сондықтан 1925 жылға дейінгі аралықта коммунистік, партияның бұл саладағы қызметі толық жүзеге асқан жоқ. Тек алашордашыларды ашық қудалау ғана цензураны орнатты. Алайда, Қазақстан өкіметіне қаулылар түсіп жатты.Олардың негізгі мақсаты — қазақ баспасөзіне айтылған сынан қорытынды шығаруды талап ету. 1925жыл 23 қазанда Орталық Комитеттің Ұйымдастыру Бюросының мәжілісінде «Қазақ басылымдары туралы»арнайы мәселе қаралды. Онда мынандай жетіспеушіліктер атап өтілді:

а) РКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитеті тарапынан қазақ басылымдарына басшылықтың нашар болуы;

б) қазақ баспасөз органдарының құрылымының ұйымдастырылу дәрежесінің төмендігі;

в) жергілікті халықтың күнделіктіқажеттігіне журнал мазмұнының сай келмеуі;

г) жалпы оқырмандарға аударма әдебиеттердің жетіспеуі;

 Осы олқылықтарды жою мақсатында, Қазақ өлкелік Комитетіне тапсырылды:

1.Партиялық басшылықты күшейту.

2.Басшылық органдарды таңдау және жұмысқа назар аудару.

Сондай-ақ Орталық баспаның қазақ тіліндегі жалпы саяси басылымдарын редакциялық жөндеуден өткізуде олқылықтар болғандықтан, барлық қазақ тіліндегі басылымдарды арнайы саяси редакциядан өткізу жұмысына Ә.Бөкейхановты босату ұсынылды. [41]

 Бұндай қаулылар қазақ баспасөзіне үлкен соққы болып тиді, алайда саяси үрдіске жатпайтын ағарту мәселелерін жазуға шектеу салынбады. Сондықтан көптеген қазақ зиялылары тек қана ағарту және ғылым саласымен айналысуға мәжбүр болды. Басқа салаларға қарағанда оларға жол жабылған еді. Ағарту туралы мақалаларды оқып отырсақ кейбір мақалалардың аты мен мазмұны басқа болып шығады. Бұдан мынандай қорытынды шығаруға болады, қудалау басталған соң қазақ зиялылары ағарту және ғылым туралы мақалаларға күдік түспеген соң, өз пікірлерін осы тұрғыдағы мақалалар мазмұнында елеусіз беріп отырды. Сондықтан қазақ зиялыларының саяси-экономикалық көзқарастарын жалпы ағарту туралы мақалалардан табуға болады. Бұл қазақ зиялыларының тарихының ақтаңдақ беттері. Журнал редакторлары белгілі қазақ зиялылары болғандықтан олар партияда жоқ зиялылардың мақалаларын басып отырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ.

 

Деректік базаның кеңеюіне, ғылыми айналымға жаңа деректер тобының молынан тартылуына байланысты, нақты бір тарихи оқиғаның, құбылыстың немесе процестің әр түрлі деректерде әртүрлі бейнеленетіндігі көріне бастады. Сондықтан оларды бір-бірімен салыстырып, сыннан өткізу қажеттігі туында-ды. Эмпирикалық жолдармен жасалынған және ұзақ жылдарға созылған іс-тәжірибелік сынақтан өткен тәсілдер «дерек оқиғаны қалай бейнелейді» деген проблеманы шешуге көмектесетін, жазба деректерді зерттеу методикасына айналды. Жазба деректер заттай (археологиялык.) деректерден бөлек зерттеліне бастады. Бүгінгі күні деректану өркениетгі елдерде бірнеше сала-лардан тұратын, жан-жақты дамыған ғылымға айналды.

 Тарихи деректерді белгілі бір уақыттағы тарихи және әлеуметтік жағдайда болып өткен уакиғаны немесе құбылысты бейнелейтін және өзін жасаған субъект туралы мәлімет беретін тарихи таным қүралы ретінде зерттеуге келешек тарихшыларды үйрету; студенттерге деректанулық талдаудың негізгі принциптерін, тәсілдерін және методтарын меңгеруге көмектесу.

ХАК-ының өз қаулылары ресми құжаттар болғандықтан, саны көп емес, халық ағарту ісінің барлық жұмысының мәселелерін ашып бере алмайды, бірақ олардың мазмұнын, оқу ағарту саласындағы өзгерістерді және бұндай заң актілерінің шығу себептерін анықтау белгілі бір дәрежеде қоғам өмірін көрсетіп тұрады.

ХАК-ын ондаған жылдар бойы өркендетуте үлес қосқан зиялылар кудалауға ұшырап, оларды жаңа кадрлар айырбастады. Бүкіл оқу-әдістемелік жұмысты сонау 1920 жылдағыдай қайта бастауға тура келді. Бұл Қазақстанның ағарту саласының басынан бірнеше рет кешіріп отырған рухани дағдарысын күшейтіп, барлық салада қайта құру реформаларын жасауға әкеп соқты. 1940 жылға дейін ағарту жұмысының дами алмағанының негізгі себебі осы. Аяғынан енді тұрып келе жатқан ағарту саласы он жылдан кейін қайта құруды тез игеріп кете алмады. Деректерді объективті қарау кезінде Кеңес өкіметінің идеологияландыру Коллегияның және жоғары партия орындарының хаттамалары қазақ зиялыларының тарихын терең әрі толық зерттеуге мүмкіндік береді. Әр түрлі деректердің мәліметтерін салыстыру тарихи хағдайдың дамуын бақылауға мүмкіндік береді, деректер бірін-бірі бірлесіп толықтырып, құбылыстың әр түрлілігін бейнелейді. Құжаттарды талқылау ұзақ та қиын процесс. Осыған байланысты зерттеуші үшін оларды таңдап алу принципіне, яғни оның ішінде деректе оқиғаның, не құбылыстың көрінуінің шындыққа қаншалықты сәйкестігі, деректік толықтығы, нақты құбылыстың мәнді белгілері және негізгі мазмұнының деректе бейнелену деңгейін көрсету маңызды.

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

 

1.Гумилев.Л.Н. Древние тюрки.М.1993.с.86.

2.Таукебаева Ш. Становление государственных учреждений Казахстана по образованию, культуре и науке (1917-1936 гг.):

Алматы.- 1999.-30с.

3. Сонда.

4.Ә.Бөкейханов. Таңдамалы.А.2004.

5. Источниковедение истории СССР. Под редакцией И.Д.Ковальченко.- Москва:«Высшая школа», 1981.- 496 с; Ковальченко И.Д. Исторический источник и историческое познание (методические аспекты).- Томск: Издательство Томского Университета,1973.- 208 с.

6.Доқументы и делопроизводство. Справочное пособие.- Москва :Экономика, 1991. с.3-4.

7.Тастанов Ш.Ю. Казахская советская интеллигенция.- Алма-Ата: Наука, 1982.-С. 62.

8.Меметов В.С., Данияев А.А. О месте и роли интеллигенции в политической истории общества //Интеллигенция  в политической    истории XX века/Сб. науч.тр.-Ивановский Государственный    Университет, 1993. С. 3.

9.Тастанов Ш.Ю., Сулейменов Р.Б. Интеллигенция и перестройка // Известия АН КазССР.- 1990.- №4.-с. 3-15.

10.Сапаргалиев Г. Советское государство в борьбе за развитие

социалистической культуры в Казахстане.-Алма-Ата: Издательство Академии Наук КазССР, 1957. — 142 с

11.Чокаев М. Туркестан под властью Советов. — Алма-Ата: Ғылым,
1993. — 79 с.

12. Козыбаев М. Историография Казахстана: уроки истории.- Алма-Ата: «Рауан», 1990. с. 57.

13.Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане.- Алма-Ата: «Казахстан», 1972. -184 с.

14. Омарбеков Т. Мәдени құрылыс тарихы: тапшыл көзқарас сабақтары // Ақиқат.-1996.-№3.-29-32-Б.; Омарбеков Т. Сауатсыздықты жою: науканшылдық және оның салдарлары //Ақикат.- 1996.-№2.-3,0-35-Б.

15.Сулейменов Р.Б. Выступления участников юбилейной сессии общего собрания АН КазССР//Вестник АН КазССР.-1989.- №8.-С.34-38.; Сулейменов Р.Б. Историография культурной революции.//Историческая наука Советского Казахстана./Сб.науч.тр.-Алма-Ата:Гылым,1990.-206с.

16.Сулейменов Р.Б. Великий Октябрь и культурные преобразования Казахстане.- Алма-Ата: Наука КазССР, 1987.- 86 с.-С. 53.

17. Әбжанов Х.М., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы.- Алматы: Респ. мәдениет қызметкерлерінің мамандығын арттыру. институты, 1992.-127 б.
18. Қойгелдиев М. Қазақстандағы 20-30 жылдардағы репрессиялаусаясаты және қазақ зиялыларының тағдыры. //Ураз Джандосов- выдающийся государственный деятель и просветитель./Материалы научной конференции.- Алматы,1999. С20-23.

19.Омарбеков Т. Сауатсыздықты жою: науқаншылдық және оның салдарлары.//Ақиқат.-1996.- №2.-30-35-Б.

20. Сулейменов Р.Б. Историография.культурной революции// Историческая наука Советского Казахстана / Сб. науч. тр. Алма- Ата: Гылым, 1990.-С. 209.

21.Годы работы в Казпедвуз. Ташкент.1928г.

22. Әбжанов X. Мәдени құрылыстың ақтандақгары // Қазақ тарихы.- 1993.- 47-50-Б.
23. Белышев И.С., Кузьмичев А.С. Формирование интеллигенции в вузах и техникумах в 1917-1928 годах // Интеллигенция в политической истории XX века / Сб. науч. тр. — Иваново, 1993.-102 с- С. 42.

24.Сулейменов Р., Бисенов X. Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов.-Алма-Ата: «Наука«,1967.-422с.

25.Әбжанов X. Мәдени құрылыстың ақтандақгары // Қазақ тарихы.- 1993. 52Б.

26. Культурное строительство в Казахстане. 1933-июнь 1941 г.Сборник доқументов и материалов.- Алма-Ата: Казахстан, 1985.- 283 с.

27.Асанова С.А. К вопросу о понятии  «национальная интеллигенция» //Вопросы истории, историографии и источниковедения Казахстана / Сб. статей молодых ученых. Выпуск ІУ.-,Алматы, 1993. -С. 11-12.

28.Сулейменов Р. Выступления участников юбилейной сессии общего собрания АН КазССР // Вестник АН КазССР.- 1989.-№8-34-38-Б.

29.Таукебаева Ш. Қазақстандағы халық ағарту ісі мекемелерінің қызметі (1920-1930жж.)//Ақиқат.-1998.- №6. 86 -87-Б.

30. Сулейменов Р. Т. Жургенев.-Алма-Ата: «Казахстан», 1968.-104 с.

31.Нүрпейісов К. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы (20-30 жылдар мысалында)

// Столичное обозрение.- 1998.- №7.

32. Қойгелдиев М.Қ., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?-Алматы: Ана тілі, 1993.- 208 б.

33.Первый Казахский университет в Ташкенте. Сборник материалов и документов. Ташкент.2005.С.68.

34.Сонда.

35.Панфилова А.М. Советская периодическая печать как исторический источник. М.,- «Высшая школа», 1970-326с- С.2

Омарбеков Т. Мәдени құрылыс тарихы: тапшыл көзқарас сабақтары //Ақиқат-19986.-№3. -б.29-32., Сауатсыздықты жою: науқаншылдық және оның салдары // Ақиқат.-1996 №2.б.-30-35

36.Қойгелдиев М.Қ., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? – Алматы: Ана тілі, 1993.-208 б.

37.Мендешов С. Состояние и задачи подготовки национальных кадров.// Народное хозяйство Казахстана -1933-№3 С.-41-46

38.Сулейменов Р.Б. Историография культурной революции // Историческая наука Советского Казахстана /Сб.науч.труд. Алматы:Ғылым,1990.-С.209

39.Нүрпейісов К. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы (20-30 жылдар мысалында) //Столичное обозрение — 1998. — №7

40.Т.Омарбеков. Ш.Омарбеков Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А. 2004ж. 179б.