Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қалыптасу және жетілдіру

	Мазмұны
	Кіріспе	5
I тарау.	ҚР Ұлттық қорының қаржысының қалыптасу және пайдаланылу тетіктерінің теориялық негіздері	7
1.1.	Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері	7
1.2.	Неие жүйесі және мемлекеттің ақша-несие саясаты	10
1.3.	Ақша-несие саясатының негізгі құралдары	19
II тарау.	Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының қалыптасу және пайдаланылу  жағдайын талдау және бағалау	25
2.1.	ҚР Ұлттық қорының қаржысының қалыптасу және пайдаланылу тетіктері	25
2.2.	Валюталық реттеу және бақылау	34
2.3.	Ұлттық Қордың алтын валюталық активтерін басқару.	45
III тарау.	ҚР Ұлттық Қордың қызметін жетілдіру перспективалары	54
3.1.	Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және инфляция	54
3.2.	Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының 2009-2011 жылдарға арналған саясатының даму бағыттары	61
	Қорытынды	66
	Қолданылған әдебиеттер	70

 

 

 
Кіріспе

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз қабылдағанның бәрі – бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды шешу. Мен тоқтап қалмауды, одан әрі жүруді және дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету үшін экономи­каны одан әрі жаңғырту және жұмыспен қамту стратегиясын іске асырудың жаңа жоспарын жүзеге асыруды ұсынамын. Ең қиын жылдары біз салуды бастап, елдің жаңа байтағын – Астананы, біз осыны жүзеге асыра алатынымызға еш­кім сенбеген кезде тұрғыздық. Біз осыны жасадық, мұны бүкіл әлем көріп отыр. Келіңіз­дер, осы жақсы тәжірибені жалғас­тыратын болайық. Иә, жаңа қаражат қажет. Осы мақсат­та дәстүрлі түрде Ұлттық қорға есептеліп келген шикізаттық сектордың табыстарын 2009-2010 жылдары жаңа жоспарды жүзеге асыруға жұмсау дұрыс болады деп санаймын. Тұтастай алғанда бұл Ұлттық қордан бекітіліп қойылған трансферттерге қосымша шамамен 600 миллиард теңгені құрайды. Бұл – уақытша, бірақ та қажетті шара. Бұл ретте біз қазіргі сәтте бар елдің жалпы резервінің сол көлемін, яғни 47 миллиард американ долларын сақтаймыз. Бұл бізге осы дағдарыс жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген сенімділік береді» деп айта кетті [1].

Қазіргі заманға сай экономикалық жүйені қалыпты құрылымдауды қамтамасыз етуде маңызды роль мемлекетке тиесілі. Мемлекет өзінің пайда болған тарихынан бері келе заңдылықты, реттілікті ұлттық қауіпсіздікті ұйымдастыру мен қатар экономика сферасында белгілі бір функцияларды орындап келеді. Мемлекеттік реттелген экономиканы ұзақ тарихқа ие. Ертеректе капитализмнің өзінде Еуропада бағалар ұсыныспен, тауар сапасын және қызметтерді пайыздық мөлшер және сыртқы сауданы бақылаушы орталық болған. Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекет ұлттық экономиканы реттеуді, әртүрлі дәрежедегі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы жүргізеді. Мемлекеттік және нарықтық реттеу қандай үлесте болуы керек, мемлекеттік араласудың бағыты және шекарасы қандай деген сұраққа, пікірлер қадамдардың кең пікір спектірі бар-ол толық мемлекеттік монополизмнен шеткі экономикалық либерализмге дейін. Бірақ мемлекеттің белгілі бір функцияларды атқару керектігі міндетті. Бұл «Кейнсиандық ревалюция» кезінде және бір дәлелденді, онда нарықтық экономикаға кассалық көзқарасқа төңкеріс жасады және экономикалық құлдыраудың өздігінен тұруы мүмкін емес екенін дәлелдеді.

Аса жоғары мәртебелі экономикалық докторлар ішінен ешкім ұлттық үкіметтен елдің экономикалық жағдайына жауаптылығын алып тастамаған. Олай болса экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық және әлеуметтік дамуында аса маңызға ие. Мұнда экономиканы реттеуді жүзеге асыру арқылы мемлекет экономикаға әсер етудің әдістерін және кең қатар жүйелерді қолданады, бюджет, салық, несиелік ақша саясаты, экономикалық заңнама және .т.б.

Кез-келген экономикалық жүйеде, салық ішінде нарықтық экономикада мемлекет белгілі мөлшерде экономикалық обект ретінде, құқыққа ие және мәжбірлеуге мумкіндігі бар, құрауын ретінде қатынасады, мысалы; салық саясаты аясында, мемлекеттік заңнамада. Мәжбірлеу көбінесе саясаттық философияға, қоғамдық артық қызығушылыққа бас иуді талаб етуге негізделеді.

Қандай болғанда да, мемлекет әрқашанда, барлық уақытта да, барлық елдерде де экономикалық құрлымдануында басты назар аударған және соның нәтижесінде қоғамның дамуына тұтас әсер етеді. Олай болса мемлекеттік реттеу экономиканы құрудың маңызды бөлігі, және сондықтан назар бөлуге тұралық нарықтық экономикада мемлекет алдында тұрған көптүрлі міндеттер мемлекеттің экономикалық орындау функцияларын анықтайды. Бұл функцияларды орындалу процесінде мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу үшін мемлекет үкімінде құралдар қатары бар, олардың ішіндегі маңыздылары фискалдық және ақша саясаты әлеуметтік саясат және кірістерді реттеу саясаты сыртқы экономикалық саясат және басқалар.

Ақша саясаты осылардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі. Ақша массасын реттеу арқылы мемлекет бағаға, инвестициялық жобаларға және тұрғындар тұтынуына, ұлттық өнім көлеміне, инфляцияға және экономикалық өсу қарқынына әсер етеді. Ақша саясаты, фискальды саясат сияқты, тұрақтандыру жүйесі ретінде қызмет етуі мүмкін, бірақ экономикаға теріс те әсер етуі мүмкін. Ақша саясатынсыз инфляциямен күресу мүмкін емес.

Ақшалай-несие саясат арқылы мемлекет ақша қатынасы экономикалық реттеу шаралары жиынтығы және несиемен түсіндіріледі, олар инфляция деңгейі және динамикасына әсер ету жолымен тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Инвестициялық белсенділікті және басқа маңызды макроэкономикалық процестерді тұрақты етеді.

Ақшалай-несиелік саясат-нарықтық экономиканың дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жалпы өндірісті мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі.

Ақшалар мыңдаған жылдардан бері өмір сүріп келеді. Орталық Қортер тарихи сахнада салыстырмалы жақында пайда болған. Орталық Қортердің заманға сай әдістеріне келсек, оның құрылуы ақша және комерциялық Қортер экономикасында орталық Қор функциялары анықтала бастағанда пайда болды.

Бүгінде кез-келген, ең кішкентай мемлекетте, елде өздерінің орталық Қоры бар. Ол 2 негізгі міндетті орындайды. Бірінші міндеті –орталық Қор Қортік және қаржылық жүйенің тұрақты құрылымдануын қамтамасыз етуі қажет. Жеке оның қарағанда ол қаржылық тұғырықтың туындауын ескерту қажет, ол көп делдалдық институттар бар қаржылық жүйеде өте ықтималды. Бұл міндетті орындауда орталық Қор несие беруші ролін соңғы инстанцияда атқарады.

I тарау. ҚР Ұлттық қорының қаржысының қалыптасу және пайдаланылу тетіктерінің теориялық негіздері

 

• Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері

 

Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.

Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:

• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей

айналыста болып  отыр, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металарға ауыстырылады:

• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан

алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.

Метал ақша айналысы  екіге бөлінеді:

• Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.

Биметаллизмнің үш түрі болған:

• қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы

шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;

• Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас

мемлекет тарапынан белгіленген;

• Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары

заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасауға ерік берілді.

Биметаллизм ХVI-ХVII ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде ХIХ         ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық тудырады.

Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм ақша жүйесі келеді.

• Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша

айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.

Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.

Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде. Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол ХIХ ғ.аяғына қарай енгізілді, айтарлық: Германияда-1871-1873жж. Швецияда, Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж. Австрияда-1892ж. Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.

Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.

Алтын монета стандарты –бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализімнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүиесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:

• алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық

қызметтерін бірдей атқарады;

• алтын монеталарды қоюға рұқсат етеді (әдетте елдің монета

сарайында );

• толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және

шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды:

• алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға

және ішке алып келуге болатын болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны зайымдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық Қортердің алтын қорларының көп мөлшерді айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп, нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдердің өзінің қызметін тоқтатса, кейінен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты. Сөйтіп Қорнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады және оны сыртқа шығаруға тыйым салынады, сондай ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі. Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында, ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде қалпына келтіре алмады .1924-1929жж. ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз стандарты.

Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда Қорноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12,7 кг салмақтағы алтын құйма бағасы 215 мың франке теңболды.

Австрия,Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын монета және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда Қорноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында жанама байланыс сақталды.

Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып (мысалға, Ұлыбританияда-1931ж.,АҚШ-та-1933ж.,Франсияда-1936ж).оның орнына алтынға ауыстырылмайтын Қорнот жүйесі бекітілді.

Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша бірлігі, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.

Ақша бірлігі-барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі.

Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100, яғни ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке тең, ағылшынның 1 функ стерлинк-105 пенсаға, Ресейдің 1 рубілі-100 копеке Қазақстанның 1 теңгесі-100 тиынға және т. с.с.

Қазақстанның ақша бірлігінің-«теңге» деп атаулуы, менің ойымша, оның тарихымен тығыс байланысты болуға тиіс. Айталық, таяауда жарық көрген Қазақстан ұлттық энцклапедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: «Алғаш рет ақғұндар б.з. 1 ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғасырлар.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер ұлы жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуі өмір қажеттілігі деп тім ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қаша алған ру рямізін бейнелеген теңгелер құйя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6-7 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнелеген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы шеберханаларды құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі-сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген. Екіншісі үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б.з. 704-766 жж. Таразда құйылған теңгелерде «түргеш қағанаты теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының теңгелері» деген жазулар болған. Бұл тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. 1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан «Кебек хан теңгесін» айналымға енгізді. Ақшаның салмағы-8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. «Кебек хан теңгесі» Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қазыр ханның атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін қолдданылыста болған. Бұдан кейін 1428 ж. Енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтың арасында белгілі болды. 16 ғ. отырардың Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың Қазақ хандығының атымен өндірілген мыс ақшалар болған. Бұл ақшалардың дизайындық шеберлігі жоғары дәрежеде болғанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды».

Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып, еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы-теңге қайта айналымға шығып отыр. Сол теңгенің шыққанына быйыл 10 жыл толды. Соңғы уақыттары теңге ТМД мемлекеттерінің ішінде біршама тұрақты валютаға айналып отыр.

Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100,50,20,10,5,2 және 1 долларлық Қор билеттері; 100 долларлық қазыналық билеттер; 1 долларлық,50,20,10,1 центтік күміс –мыс және мыс-никелдік монеталар жүреді. Ұлыбританияда айналыста: 50,20,10,5 және 1 фунт стерлинг Қорноталар, 1 және ½ пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құнына тең келетін 2 және1 шиллингтер де бар. Ал Қазақстанның бүгінгі ақша айналысында: 10000, 5000, 2004, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік Қортік билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік метал монеталармен бірге 500 теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған монеталар, алғашқыда көлемі 64/100 мм су тамғылы қағазға басылған 50,20,10,5,2 және 1 тиындар кейінен олардың орнына осы номиналдарда металл тиындар шығарылды. Бірақ бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиін монеталар айналыстан алынған, сондай-ақ 100 теңгеге дейінгі номиналдағы Қорноталар (қағаз түрінде) айналыста жүрмейді, олардың орнында металдан жасалған монеталар қолданыста жүр. Қазыналық билеттер айналымда жоқ.

Эмиссиондық жүйе-бұл әр елдің орталық Қортерінің айналысқа ақша шығаруын білдіреді. Мысалға, АҚШ-та Қорноттарды айналысқа шығарумен Федералды резервті жүйе, Ресейде-РФ Орталық Қоры, ал Қазақстанда, Қазақстан Республикасының  Ұлттық Қоры айналысады. Ұлттық Қордың қарамағында еліміздің Қорнота жасайтын –Қорнота фабрикасы (Алматыда) мен монета жасайтын–Монета сарайы (Өскеменде) бар.

 

1.2. Мемлекеттің ақша-несие саясаты және несиелік жүйесі

 

Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты болып экономикаға өндірістік бағаның толық бос еместігі және тұрақтылығымен сипатталатын деңгейіне жетуіне көмектесу саналады. Ақша-несие саясатының өндіріс көлемінің жалпы бірлігінің жұмысы және баға тұрақты деңгейін ұстау мақсатында ақшалай ұсыныс өзгеруінен тұрады.

Комерциялық Қортердің іскерлігінің реттелмеуі жұмыс активтілігінің циклдік ауытқуына алып келуі мүмкін, оларға инфляция кезеңінде ақшалай ұсынысты молайтқаны пайдалы, ал депрессия кезеңінде азайтқаны, сол арқылы олар кризистен шыға алады. Сондықтан ақша айналымының қатынасын реттеудің мемлекеттік саясаты қажет.

Бұл басты координациялау және реттеу органын елдің барлық ақша жүйесінде орталық (эмиссиондық) Қор атқарады.

Орталық Қордың несиелік-ақша саясатының басты міндеті ұлттық валютаны сатып алу күшін тұрақты ұстау және төлем және есеп-қисап үшін жұмсақ жүйені қамтамасыз ету. Осы уақытта орталық Қор саясаты мемлекеттің барлық экономикасын реттеудің маңызды бөлігі болып табылады. ХХ ғасырдың екінші жартысында экономиканы реттеу мақсатында «магиялық төртбұрыш» құрылды. Экономикалық өсудің тұрақты темпін құру, тұрақты ұлттық валюта, төлем балансының жұмыстылығы және тепе-теңдігі. Соңғы жылдары оларға экологиялық тепе-теңдікке жету мәселесі қосылды.

Орталық Қордың алғашқы негізгі функциясы болып нақты ақша эмиссиясын жүргізу болды. Қазіргі уақытта ол функция екінші жоспарға баяу ауысты, бірақ нақты ақшалар барлық ақша массасы жүретін іргетасы болып саналады. Сондықтан орталық Қордың нақты ақша эмиссиясы бойынша іскерлігін жақсы саралап және ойланып жасау қажет, басқа түрлеріне қарағанда ақша эмиссиясы маңызды.

Ақша-несие саясатын жүргізе отырып комерциялық Қортер іскерлігіне әсер етіп және экономиканы несиелеуді қысқарту және кеңейтуді реттеуді бағыттала отырып, орталық Қор ішкі экономиканың дамуының тұрақтылығына, ақша айналымы мықтылануына, экономикалық ішкі процесстерді  теңестіруге қол жеткізді. Олай болса несиеге әрекет ету барлық шаруашылықты тұтас дамуына анағұрлым терең стратегиялық міндеттерге жетуге мүмкіндік береді. мысалы: кәсіпорындағы бос ақша қаражатының жетіспеуі ішкі инвестиция, комерциялық сауда жүргізуді қиындатады. Екінші жағынан, артық ақша массасы өзінің кемшіліктеріне ие, ақшаның құнсыздануы, және нәтижесінде тұрғындардың өмір тіршілігінің төмендеуі, елдегі валюталық жағдайдың нашарлауына алып келуі мүмкін.

Бірінші жағдайға сәйкес ақша-несие саясаты Қортердің несиелік іскерлігін кеңейтуге бағытталуы керек, екінші жағдайға-оның қысқартылуына, «қымбат ақша» саясаттына ауысуы керек.

Ақша-несиелік реттеу көмегімен мемлекет экономикалық кризисті жұмсартуға, инфляция өсімін ұстаптұруға ұмтылады. Мемлекет коньюктурасын ұстап тұру мақсатында ел экономикасы әртүрлі саласында капитал салымын стимулдау үшін мемлекет несиені қолданады.

Атап өтетін жағдай ақша-несие саясаты тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) әсері жолдармен де жасалуы мүмкін. Олардың арасындағы айырмашылық, орталық Қор өтімді несиені мекемелер арқылы жанама әсер етуі мүмкін, немесе Қор іскерлігі сандық және параметірлері арасындағы қатынаста лимиттер орнатады.

Айта кететін жағдай мемлекет несиелік реттеу жолымен экономикалық кризисті жүмсартуға, инфляция өсуін ұстап тұруға мемлекет коньюктурасын ұстап тұру мақсатында мемлекет халық шаруашылығы әртүрлі саласында капитал сатымын стимулдау үшін несиелер беруді қолданады.

Ақша саудасында ақша ұсыну экономикада маңызды роль айналды. Бұл, жеке қарағанда айналымдардың белгілі деңгейін білдіреді. Оған сәйкес ақша массасының көлемі мен ақша айналымы жылдамдығы , өнім шығару мен баға деңгейі арасында байланысы бар.

Батыс статистикасы нені көрсетеді.

1. Ақша ұсынысы өсуінің деңгейі және баға орташа деңгейі арасында іс жүзінде сызықты тәуелділік бар, коэфиценті 0,9 ол барлық елдердегі барлық экономикадағы барлық агрегаттар үшін.
2. Ақша ұсынуының өсу деңгейі мен шын өндіріс ақша массасының өсуі шамамен 18% жылына болатын аумақта бір-біріне байланысты емес. Ақша массасы өсу темпі аз елдерде іс жүзінде сызықты тәуелділік бар, ол шамамен коэфиценті 0,1 болады.
3. Инфляция деңгейі мен шын өнім өсу деңгейі абсолютті байланыссыз.

Жоғарыда қымбат ақшалар (рестрикционды) саясаты және арзан ақша (экспансионистік) саясатына тоқталып өттік. Төменде біз ол неден тұрады және тарату механизмі қалай екеніне тоқталып көреміз.

Экономика жұмыссыздықпен соқтығысты және баға төмен деп алып көрелік. Ізінше, ақша ұсынысын жоғарылату қажет. Сол мақсатқа жету үшін арзан ақша саясатын қолдану қажет, ол келесі шаралардан тұрады. 

Біріншіден, орталық Қор ашық саудада тұрғындардан және комерциялық Қортерден бағалы қағаздарды сатып алу қажет. Екіншіден, тіркеу мөлшерін төмендетуді жүргізу қажет. Үшіншіден, резервтік салым бойынша нормативтер қажет. Осы шараларды жүргізу нәтижесінде комерциялық Қортер жүйесінің қалдық резерві жоғарылайды. Себебі қалдық резерві комерциялық Қортердің несие беру жолымен ақша ұсынысын жоғарылатудың негізі болып табылады, ағым елде ақша ұсынысы жоғарлауын күтуге болады. Ақшалай ұсынысының өсуі пайызды мөлшерді  төмендетеді, инвестиция өсуіне алып келеді және ұлттық өнімнің таза тепе-теңдігінің өсуіне алып келеді. Жоғарыда айтылғандардан келіп, осы саясаттың міндетіне несиені арзан етіп және жеңіл қол жеткізуге болатындай ету кіреді, ол бірлескен шығын жиынтығы келсімін және жұмыстылықты жоғарлатуға алып келеді.

Егер экономика артық шығындарға тап болса, яғни инфляциялық процестерді тудырса, орталық Қор жалпы шығынды ақша ұсынысын шектеу немесе қысқарту жолымен төмендетуге тырысып көреді. Бұл проблеманы шешу үшін, комерциялық Қортер резервін төмендетуі қажет. Ол келесідей жүзеге асырылады. Орталық Қор мемлекеттік облегацияларды ашық сауда да сатуы қажет. Комерциялық Қортер резервін кесу үшін жүргізеді. Одан соң резервтік норманы көтеру қажет, ол комерциялық Қортерді орталық резервтен автоматты түрде босатады. Үшінші шара комерциялық Қортердің өз резервін орталық Қортен қарыз алу арқылы қызығушылығын төмендету үшін тіркеу мөлшерін көтеруден тұрады. Жоғарыда келтірілген шаралар қымбат ақша саясаты деп аталады. Осыны жүргізу мақсатында Қортер өздерінің резервінің өте аз екенін байқайды, жазылған заң бойынша резервтік норманы қанағаттандыру үшін, олардың ағымдық шоты олардың резервімен салыстырғанда өте жоғары. Сондықтан жеткіліксіз резервтерде резерв нормасы талаптары үшін, Қортерге өз ағымдық шотын сақтауы қажет, жаңа қарыздарды тек ескілері төленгеннен соң ғана алу қажет. Осының нәтижесінде ақша ұсынысы қысқарады, ол пайыз нормасы өсуіне алып келеді, ал пайыздық мөлшердің  өсуі инвестицияны қысқартады, және бірлескен шығын азайып, инфляция шектеледі. Саясат мақсаты ақша ұсынысын шектеуден тұрады, несиенің қол жеткізушілігі төмендеуінен және оны ұсталымы өседі, шығындарды төмендету және инфляциялық қысымды ұстап тұрудан тұрады.

Елдің экономикасына тұтас әсер еткенде ақша-несиелік реттеудің әдістерін қолдануда әлсіз және күшті жақтары бар екенін атап өткен жөн. Монетарлық саясат пайдасына келесі қосымшаралды келтіруге болады. Біріншіден, фискалды саясатпен салыстырғанда жылдамдығы және бейімделгіштігі (иілгіштігі). Фискалды саясатты қолданғанда заң органдарында қарау үшін жоғары көп уақыт кететіні белгілі. Басқаша айтқанда іс ақшалай несиелік саясатқа келіп тіреледі. Ақша-несие сфераны реттеуші орталық Қор және басқа органдар күнделікті бағалы қағаз сату және сатып алу жөнінде шешім қабылдауы мүмкін және сонымен бірге сол арқылы ақшалай ұсынысқа және пайыздық мөлшер әсер етеді. Екінші маңызсыз аспекті, дамыған елдерде бұл саясат саяси қысымнан қорғалған, одан басқа ол өз жаратылысын фискалды саясаттан гөрі жұмсақ және жалпақ әсер етеді, және сондықтан саяси қатынаста қолдануға ынғайлы жақ болып келеді.

Бірақ жағымсыз мезеттер   қатары да бар. Қымбат ақшалар саясаты, егер оны тиімді жүргізетін болса, шын мәнінде ол комерциялық Қортердің резервін нүктеге дейін төмендете алады, сонда Қортер несие көлемін шектеуге мәжбүр болады. Ал ол ақша ұсынысын шектеуді көрсетеді. Арзан ақшалар саясаты комерциялық Қортерге керекті резервін қамтамасыз етуі, яғни қарыздар ұсынуға мүмкіндік туады, бірақ кепілдік бере алмайды, себебі Қортер қарыздар береді және ақша ұсынысы артады. Мұндай жағдайда бұл саясаттың әсері тиімділігі аз болады. Бұл құбылыс циклды асиметрия деп аталады, онда ол депресия кезінде ақшалай-несиелік реттеуге әжептеуір тосқауыл болуы мүмкін.

Анағұрлым қалыпты периодтарда орталық резервтің жоғарлауы қосымша несиелерді беруге алып келеді, және сонымен бірге ақша ұсынысының өсуіне алып келеді.        Екінші жағымсыз фактор, кейбір неокейнсиондтармен байланысты, келесіден тұрады. Ақша қатынасы жылдамдығы ақша ұсынысына кері бағытта өзгеру үрдісіне ие, сол арқылы ақша ұсынысында өзгеруді тоқтату немесе тежеуге алып келеді, егер ақша ұсынысы шектеуінде, ақша қатынасы жылдамдығы өсу жағына келеді. Және керісінше, саяси шаралар қолданылғанда ақша ұсынысын көтеру үшін, ақша қатынасының жылдамдығы құлауы ықтимал.

Басқаша айтқанда, арзан ақшаларда ақша айналымы жылдамдығы төмен, кері жүрісінде қымбат ақшалар саясаты ақша айналымының жылдамдығының жоғарлауына алып келеді. Бізге жалпы шығындар ақша ұсынысы ретінде қаралуы мүмкін екендігі белгілі, ол ақша айналымы жылдамдығына көбейтіледі. Соның салдары арзан ақша саясатында жоғарыда айтылып өткендей ақша массасы айналымы жылдамдығы құлайды, яғни жалпы шығындар қысқарады, ол саяса, мақсатына кері болады. Осы тәрізді құбылыс қымбат ақшалар саясатында да жүреді.

Ақшалай несие саясат негізінде ақшаның экономика жағдайынан тұтас оқу теориясы жатыр.

Экономистер арасында екі әртүрлі қадамға негізделген жанжал жүруде, кеинсиондық теория және монетаризм. Бұларды екі түрлілігі неде.

Ақшаның кейнсиандық теориясы.

Джон Мейнару кейнс және оның ізбасары, экономиканың нарықтық құрлымы ішкі кеңістіліктерге ие, ол өздігінен реттеуге қабілетсіз деп ойлайды. Бұл жеке алғанда, жұмыссыздықпен, инфляция, экономикалық тұрғылықтармен көрінеді. Кейнсиондықтар былай қортынды жасаған, ол мемлекет экономика ісіне белсенді араласуы керек, ол тұғырықты жою, және тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қатаң фискалды және ақша саясатын жүргізуі қажет. Олар, ақша ұсынысының өзгіруі номиналды ВНП әсер етеді, және монетерлы саясат негізінде пайыздық мөлшер деңгейі қойылуы керек екенін мойындады (пайыздық мөлшерді өзгерту арқылы біз инвестициялық белсенділікті өзгертеміз, ал мултипликациялық эффект арқылы-номиналды ВНП).

Кейнсиандықтар теңдеуінің арқа сүйеушісі болып есептелетіндер:

ВНП = C+I+G+NX (С-тұрғылықты тұтыну шығыны, I-инвестиция, G-тауар және қызметтер сатып алуға мемлекеттік шығындар, NX-таза экспорт).

Кейнсиондықтар, фискалды, немесе бюджеттік саясат экономикалық тұғырық кезінде ең тиімдісі яғни ақшалай саясаттан жоғары тұрады деп санады.

Кейнсиандықтар ойы бойынша, ақша айналымы жылдамдығы өзгерімді және айтып болмайды. Кейнсиондықтар позициясы, ақшалар сауда жүргізу үшін ғана керек емес, оларды актив ретінде қолдануға да қажет екендігінен тұрады. «Сауда үшін керек ақша қозғалады», ақшалар-активтер, айналымыда қатыспайды. Сонымен қатар ақша салыстырмалы мәні сауда үшін қолданылатыны қанша көп болса, ақша қатынасының жылдамдығы сонша жоғары болады.

Ақша ұсынысының кеңеюі пайыздық мөлшерді төмендетеді. Ақшаны актив ретінде ұстау қиын, тұрғындар ақшалай активті көп ұстайтын болады.

Сондықтан ақша қатынасы жалпы жылдамдығы құлайды.

Олай болса ақша қатынасы жылдамдығы пайыздық мөлшеріне тура пропорционалды өзгереді, және ақша ұсынысына кері пропорционалды. Егер ол солай болса, ақша массасы және таза ұлттық өнім арасында тұрақты байланыс болмайды, ақша айналымы жылдамды ақша өзгерумен өзгеріп отырады.

Жоғарыда инфляциямен күресу үшін ақша массасын шектеу қажет екендігі айтылып өтті.

Кейнсиондықтарда осы жерде басқа тұжырым ұстайды. Олар ақша ұсынысының төмендеуі сұраныстың төмендеуіне алып келеді, ол өндірістің құрауына, алып соғады, кезегінде инфляцияны көтеру қажет деп есептейді.

Шын мәнінде барлығы саудадағы жағдайға байланысты. Егер тауарды жұмсақ емес ұсыну болса, ақша массасын көтеру қажет, немесе ол бағаның инфляциялық өсуіне алып келеді.

Егер саудада ұсыну жұмсақ болса (тауар көп-ақша жетіспейді) онда ақша массасының көлемінің өсуімен, өндіріс өседі, және инфляция өсе бастайды.

Кейнсиондықтар мемлекеттік реттеудегі басты мәселе тиімді сұранысты ұстау, инфляциямен күресу емес, ол реттеуші сипатқа ие деп санайды.

Монетаристік қадам. 70-ші жылдарға Кейнсиандық туғырлық түра келеді. Бұл мектеп ойы астында монетаризмдік ойды биік қояды, оның басты теорияшылы Мильтон Фридман, белгілі американдық экономист болып табылады.

Монетаристер, нарықтық экономика ішкі тұрақты жүйе деп санайды. Барлық жағымсыз моменттер мемлекет араласуы нәтижесінде пайда болады, оларды минимумына жеткізу қажет болады.

Монетаризм ақшаларға тіркеу жасайды. Бұл мектептің өкілдері, ВНП және ақша массасы арасындағы байланыс анақұрлым берік. Мұндай тұжырым И. Фишер теңдеуінен келіп шығады.

МхY=PxG (М-ақша массасы, Y-ақша айналымы жылдамдығы, P-баға индексі, G-тауар саны). Егер ВНП=PxG деп санаса, Y-тұрақты десек(немесе оның өзгеруі айтарлықтай емес), онда ВНП тікелей ақша массасына байланысты.

Кортындысында айта кететін жағдай ақша саясатының қазіргі әдістері Кейнсиондық және монетарлық ойлар негізінде жасалған.

Біздің елімізде нарықтық қатынастардың құрылымдануы экономикалық реттеудің спектр механизмдерін меңгеруді обективті жобалайды.

Экономиканың тұтас алғанда өмірқабілеттілігін және тиімділігін анықтаушы барлық негізгі қатынастары іс жүзінде жеткілікті қатаң реттеліп отырылады. Олардың ішінде өзінің мәнділігімен ақша-несие құралдары бөлінеді.

  Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету  барысындағы қалыптасатын экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие беруді білдіреді.

Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.

Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.

Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы парақты немесе құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар субъектілеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және Қор жатады. Несиелік қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формсындағы несие ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақшалай, ең бастысы Қортік формасы пайда болып дамиды.

Неиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.

Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айрысу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.

Басқаша айтқанда, несие жүйесі Қортік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда: Қортік және Қортік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны қалыптасады: Қортік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.

 

 

 

 

 

 

Жалпы несие жүйесінің құрылымын келесі кестеде көрсетуге болады

(сурет 1):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Басқаша айтқанда, несие жүйесі Қортік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда: Қортік және Қортік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны қалыптасады: Қортік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.

Экономиканың кейбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында МемҚордың жетекшілігімен ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы үшін монополиясыздандырған Қортік және Қортік емес мекемелерден құралатын несие жүйесі қажет.

Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін бөліп қарастыруға болады:

• Орталық (эмиссиялық) Қор;
• Коммерциялық Қортер;
• Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).

Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес Қортік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган – Орталық Қор болып табылады.

Орталық Қор —  бірінші деңгейлі мемлекеттік Қор, сондай-ақ кез келген елдің ол мемлкеттік, халықтық немесе ұлттық Қор деп аталуына тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық Қор – бұл “Қортердің Қоры”. Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді, оның клиенттеріне – коммерциялық Қортер және басқадай мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады.

Қортік мекемелерге қатысты Орталық Қор тікелей әрекет ету және реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған буынына Орталық Қор несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын жанама әрекет етеді.

Коммерциялық Қортер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық Қортер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.

Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді. Коммерциялық Қортер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Мамандандырылған несие мекемелері (оларды параҚортік деп атайды) нарық экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.

ПараҚортік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырады.

Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты болатындықтан да Орталық Қордың соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды.

 

            1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары

 

Жоғарыда біз ақша-несие реттеу мақсатын келтірдік. Енді орталық Қордың комерциялық Қорке қатысты өз саясатын жүргізуде қолданылатын негізгі құралдарын қарастырайық. Оларға бірінші кезекте қайта қаржыландыру ставкасының өзгеруі, міндеттік резервтер өзгеру нормалары, ашық саудада бағалы қағаздармен операциялар және шетел валютасымен операциялар жүргізу және де қатаң әкімшілік сипаттағы кейбір шаралар жатады.

1. Міндетті резервтер саясаты.

Қазіргі уақытта минимальды резервтер-бұл анағұрлым ликвидті активтер, оларды барлық несиелік мекемелер ұстауы қажет, ереже бойынша немесе Қор кассасында нақты ақша түрінде немесе орталық Қорте депозиттер түрінде, ие болмаса орталық Қорпен анықталған жоғары ликвидті түрде ұстауы қажет. Резервтік талаптар нормативі заңды түрде бекітілген, минимальды резервтер сомасының аблолютті (көлемдік) немесе салыстырмалы пассивтер (депозиттер)  ие болмаса активті (несиелік салымдар) операциясы пайыздық қатынасы болып табылады. Нормативтерді қолданутотальды (барлық міндеттер немесе қарыздар сомасына бекітілген) және селективті (белгілі бір бөлігіне) сипаттағы әсер болып табылады.

Минимальды резервтер негізгі екі функцияны орындайды.

Біріншіден, олар ликвидті резервтер ретінде комерциялық Қортердін олардың клиенттеріне депозиттер бойынша міндеттерін қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Міндетті резервтер нормасының периодты өзгеруіне орталық Қор комерциялық Қортерге экономикалық жағдайға байланысты ликвидтілік дәрежесін минимальды деңгейде ұстап тұрады.

Екіншіден, минималды резервтер орталық Қордың елдегі ақша массасы көлемін реттеу үшін құрал болып жабылады. Резервті, қаражаттар нориативін өзгерту арқылы орталық Қор комерциялық Қортердің (негізінен олардың беретін несиелер көлемін) активті операциялары масштабын реттейді, ал оның салдарынан, оларға депозиттін эмиссия жүргізумүмкіндігін тудырады. Несиелік институттар егер олардың орталық Қортегі міндеттік резерві бекітілген нормативтен асатын болса қарыз. Беру операцияларын кеңейту алады.

Айналымдағы ақша массасы (нақты және нақты емес) керекті тұтынудан асып түсетін болса, орталық Қорте резервтік қаражат пайызы қосылады. Осы арқылы ол Қортердің активті операциялар жүргізу көлемін қысқартуға мәжбүрлейді.

Міндеттік резервтер нормасының өзгеруі несиелік мекемелер рентабельділігіне әсер етеді.

Міндеттік резервтер жоғарылаған жағдайда, пайдалы толық толық алмау жүргізу мүмкін. Сондықтан, коптеген батыстық экономистер пікірі бойынша, бұл әдіс анағұрлым тиімді антиинфляциялық құрал болып табылады.

Бұл әдістің кемшілігі елеусіз мөлшерде депозиттері бар кейбір мекемелер, негізінен арнай Қортер, көп ресурсты комерциялық Қортерге қарағанда артықша жағдайда болуы мүмкін.

Соңғы бір жарым-екі онжылдықта осы несиелік ақша реттеу осы әуесінің ролінің төмендеуі орын алады.

Бұл туралы барлық жерлерде (батыс елдерінде) міндеттік резервтер нормасы төмендеуде және кейбір депозиттер бойынша алынып тасталғаны осы факті көрсетуде.

Ақшалай резервтің нормасының төмендеуі ақшалық мултипликатор жоспарлануына алып келеді, сандарынан резерв мөлшерінің кейбірін ұстаушы ақша массасының көлемін көтеру қажет. Егер орталық Қор міндеттік резервтер нормасын көтерсе, ол Қортердің артық резервінің қысқаруына және ақша ұсынысының мултипликационды төмендеуіне алып келеді. Бұл процес өте жылдам өтеді. Резервтік норманы көтеру жөнінде шешімге қол қойылса, дереу Қортер өз резервтерін жетіспейтіндігін байқайды. Олар өз бағалы қағаздары бөлігін сатып және қарыз ақшалардың қайтарлуын талап етеді.

Бұл монетарлы саясат құралы анағұрлым қуатты болып табылады, себебі ол барлық Қортік жүйе негізін шайқалтады. Ол соншалықты қуатты болып табылатындығы сонша, оны тек бірнеше жылдарда бір-ақ рет қолданады, күнделікті емес, тек ашық саудадағы операцияларда ғана.

2. Комерциялық Қортерді қайта қаржыландыру.

«Рефинансирлеу» термині несиелік мекемелердің орталық Қортен ақша қаражатын алуы дегенді білдіреді. Орталық Қор комерциялық Қортерге несие бере алады, және де олардың сөмкесіндегі бағалы қағаздарды ескереді (векселдер).

Векселдерді қайта тіркеу. Батыс Еуропа елдері орталық Қордың ақша-несие саясатын көп уақыт негізгі әдісі болып есептелді. Орталық Қортер векселдерді ескеруде белгілі талаптар қойды, олардың бастысы қарыздық міндеттердің сенімділігі болып табылады.

Векселдер редископтирлеу мөлшері бойынша қайта тіркеледі. Бұл мөлшерді официальды дисконтты мөлшер деп те атайды, әдетте ол несиелік мөлшерден ерекшеленеді (қайта қаржыландырудан) азғана шамаға, аз жағына (Еуропада 0,5-2 пайыздық пункт). Орталық Қор қарыздық міндетті комерциялық Қортермен салыстырғанда анағұрлым төмен бағамен сатып алады.

Егер орталық Қор қайта қаржыландыру мөлшерін көтеретін болса, комерциялық Қортер жоғалымдары компенсирлеуге тырысады, ол жоғалым оның өсуімен (несиелік өсуімен) несиелік бойынша мөлшер жоғарлату арқылы туындауы мүмкін. Қайта қаржыландыру мөлшерінің өсуі комерциялық Қортердің несие бойынша мөлшері өзгеруіне тікелей әсер етеді. Сыйақысы осы әдістің ақша-несие саясатының басты мақсаты болып табылады. Мысалы, официальді шоттың мөлшер инфляция күшеюі кезінде комерциялық Қортердің несиелік операциялар бойынша пайыздық мөлшерінің өсуін тудырады, ол олардың қысқаруына алып келеді, себебі несиенің өсуі немесе кері кетуі жүруі мүмкін.

Біз официальды мөлшерінің өзгеруі несиелік сфераға әсер ететінін көреміз. Біріншіден комерциялық Қортердің орталық Қортен несие алу мүмкіндігі жеңілдеуі немесе қиындауы несиелік мекемелердің ликвидтілігіне әсер етеді. Екіншіден, официальды мөлшердің өзгеруі комерциялық Қортердің клиенттері үшін несиенің арзандауы немесе қымбаттауын білдіреді, себебі пайыздық мөлшердің активті несие операциялар бойынша өзгеруі жүреді.

Орталық Қордың официальды мөлшерінің өзгеруі жаңа ақша-несие саясатқа өтуді білдіреді, ол комерциялық Қортер өз іскерлігіне корективаларды енгізуді мәжбүр етеді.

Ақша-несие саясаты жүзгізудегі қайта қаржыландыруды қолданудың кемшілігіне, бұл әдістің тек комерциялық Қортерді ғана қамтитындығында. Егер қайта қаржыландыруды аз немесе орталық Қор жүргізбейтін болса, яғни басқа Қор жүргізсе, онда бұл әдіс өзінің тиімділігін толық жоғалтады.

Қайта қаржыландыру официальды ставкасын орнатумен қатар және редисконтирлеу мөлшерімен бірге орталық Қор ломбардтың несие бойынша пайыздық мөлшерін ұнатады, онда несие қандай да бір кепіл арқылы беріледі, кепіл ретінде әдетте бағалы қағаздар қойылады. Айта кететін жағдай күндік туғызбайтын бағалы қағаздар ғана кепіл ретінде қабылданады. Шет ел Қортері тәжірибесінде бұндай бағалы қағаздар ретінде айналуы мемлекеттік бағалы қағаздар қолданылады, олар бірінші класты сауда Рекселдері және Қортік акцептілер (олардың құны ұлттық валютада жариалануы керек, ал қайтару мерзімі үш айдан аспауы қажет), және де орталық Қорпен анықталат басқа қарыздық міндеттер жатады. Орталық Қор «соңғы инстанциялдық қарыз беруші» ретінде тіркеу мөлшер саясатын жүргізеді (оны басқаша дисконттық саясат деп те атайды) ол уақытша қиындықтағы Қортермен қаржылық қатынастағы анағұрлым тұрақты қарыздар болып табылады. Федеральды резервті жүйе (ФРЖ) кейде ерекше жағдайларды ұзақ мерзімді несие береді. Ол ұсақ Қортерге ақша қаражатында науқандық қиындықтарды, қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін берілетін қарыздар болуы мүмкін. Кейде бұл қарыздар күрделі қаржылық қиындық жағдайларда қалыпқалған және өз балансын реттеу үшін көмек сұраған Қортерге берілуі мүмкін.

Қор қарызды алған кезде ол ФРЖ өзіне жазылған қарыздық міндеттерді аударады, көбіне ол мемлекеттік бағалы қағаздармен қамтамасыз етіледі. Қарыздарды қайтарған кезде ФРЖ ол өлшемі пайыздық мөлшермен анықталатын пайыздық төлемді төлейді.

Қағаздар беру арқылы, ФРЖ комерциялық Қор резервін көтереді, оны ұстап тұру үшін міндетті резервтің қажеті жоқ, барлық қарыз Қортік қалдық резервін, оның несиеге қабілеттілігін көтереді.

Егер ФРЖ тіркеу мөлшерін төмендетсе, ол Қортерді ФРЖ қарыздану арқылы қосымша резервті алумен жұбатады. Бұл жағдайда ақша массасының жоғарлауын күтуге болады. Керісінше, тіркеу мөлшерінің артуы несие-ақша мекемесінің басшытериялық ақша ұсынысын шектеуіне тырысуына сәйкес келеді.

Бірақ тек . Тіркеу мөлшерін өзгертіп Қортердің сәйкес әсерін ғана күтуге болады. Қортерді мемлекетке қажетті сомада несие алуға мәжбүрлеуге болмайды. Өсімнің дисконтты саясатында орталық Қор тек пассивті роль ойнауы мүмкін. Тек ашық саудадағы операцияларда орталық Қор активті роль ойнауы мүмкін. Бірақ ешқандай тіркеу мөлшер ролін дұрыс бағалауға болмайды: оны өзгерту арқылы орталық Қор Қортерге шектеуші әсер көрсету үшін орталық Қор үлкен күшке ие болады. Бәрін қарағанда да тіркеу мөлшер саясатын қолдану тиімділігі оның саудадағы операциялардан кейін тұрады.

3. ашық саудадағы операциялар.

Жоғарыда аталған ақша-несиелік реттеудің екі әдісі (қайта қаржыландыру және міндетті резервтеу) маңыздылығы бойынша мәнін баяу жоғарлатуда, және ақша-несие саясатының басты құралы ашық саудадағы операция деген атқа ие болған орталық Қор интервенциясы болды.

Бұл әдіс, орталық Қор Қортік жүйеде бағалы қағаздардың сату және сатып алуын жүргізуінен тұрады. Комерциялық Қортерден бағалы қағаздарды алу соңғысының ресурсын көтереді, сәйкесінше олардың несиеге қабілеттілігін көтереді және керісінше орталық Қортер аталған әдіске, несиелік реттеуге едәуір өзгерістер енгізуде, өз операциялары интенсивтілігін өзгертуде, және оның миілігін өзгертуде.

Ашық саудадағы операциялар бірінші АҚШ-та, Канадада, және Ұлыбританияда осы елдерде бағалы қағаздар саудасы дамуының болуымен байланысты активті қолданыла бастады. Кейінірек бұл әдіс, несиелік реттеу Батыс Еуропада да жалпы қолданыла бастады.

Орталық Қордың бағалы қағаздармен сауда операциясын жүргізуі тіке және кері бағыттағы түрінде болуы мүмкін. Тікелей операция ол қарапайым сатып алу немесе сату болып табылады. Кері ол бағалы қағаздарды сату және сатып алу міндетті түрде алдын ала бекітілген курс бойынша кері сауданы жүргізуден тұрады. Кері операциялардың иілгіштігі ололардың әсерінің анағұрлым жұмсақ эффекті.

Осы реттеудің құралын алып келеді. Жетекші өндірістік дамыған-елдерде ашық саудадағы орталық Қортердің кері операциялар үлесі 82-99% құрайды. Егер ашық қарасақ бұл операциялар мәні бойынша кепілге бағалы қағаз алу арқылы қайта қаржыландыруға өте ұқсас. Орталық Қор комерциялық Қортерге аукционды сату (бәсекелестік) негізінде анықталатын шартты, міндеті түрде олардың 4-8 аптадан кейін сатылуымен кепіл бере отырып олардың бағалы қағаздарын сатуды ұсынады. Мұндағы бұл қағаздыᒣ орталық Қорте болған кезіндегᑖ өз бағасы бойынша бағалы қағазᒓа қосылатын пайыздық төлем комеᑀциялық Қортерге тиесілі боладыီ

Олай болса ақша-несие реттеу әᐴісі ретіндегі ашық саудадағы опᐵрациялар алдынғыларды әжептеуірဠерекшеленеді. Ең басты ерекшелігін-ол анағұрлым иілімді реттеуді қолдану, себебі бағалы қағаздарды сатып алу көлемі және де мұнда қолданылатын пайыздық мөлшер орталық Қор саясаты бағытына байланысты, күнделікті көтерілуі мүмкін. Комерциялық Қортер осы әдістің ерекшелігін ескере отырып өз қаржылық жағдайына мұқият көз салып отыруы, өзінің ликвидтілігі нашарлауына жол бермеуі қажет.

4. Ақша-несиелік сфераны реттеудің кейбір басқа әдістері.

Орталық Қордың комерциялық Қортерді реттеу үшін тікелей қолданылатын экономикалық әдістері мен қатар реттеуге әкімшілік әдістерді қолдануы мүмкін.

Оларға, мысалы: сандық несиелік шектеуді қолдануды жатқызуға болады.

Несиелік реттеудің бұл әдісі берілген несиелер сомасын сандық шектеуден тұрады. Жоғарыда қарастырылған реттеу әдістерінен ерекшелігі несиелік контингентирлеуі Қор іскерлігіне әсер етуші тура әдіс болып саналады. Несиелік шектеу және де кәсіпорын қарыз алушылар бірдей емес жағдайда қалуына алып келеді. Қортер бірінші кезекте өздерінің дәстүрлі клиенттеріне несие беруге тырысады, әрине ірі кәсіпорындарға. Ұсақ және орта фирмалар осы саясатты басты жемтігіне айналады.

Айта кететіні осы көрсетілген саясаттың Қортік іскерлікті ұстады көмегімен және ақша массасы әлсіз өсуімен мемлекет іскерлік белсенділікті төмендетуге алып еледі. Сондықтан сандық шектеу әдісі алдыңғыдай емес белсенді емес қолданылады, ол кейбір елдерде мүлде алынып тасталған.

Орталық Қор және де комерциялық Қортерді керекті деңгейде ұстауға мәжбүр болатын әртүрлі нормативтерді орнатады (коэффициенттерді). Оларға крмерциялық Қортердің капиталының жеткіліктілігі, баланс ликвидтілігі нормативі, бір қарыз алушыға керекті тәуекелділік максимальды өлшемі нормативі және кейбір толықтырушы нормативтер жатады.

Аталған нормативтер комерциялық Қортердің орындау үшін міндетті болып саналады. Орталық Қор міндетті емес нормативтерді орнатуы мумкін, оларды бағалау нормативтері деп атайды, оларды комерциялық Қортерге керекті деңгейде ұстау ұсынылады.

Комерциялық Қортер Қор заңнамасын бұзса, Қортік операцияларды дұрыс жасамаса, басқа жұмыстағы кемшіліктерді олардың акционерлерінің, салымшыларына, клиентеріне құқылығының нашарлауына алып келеді, орталық Қор оларға әкімшілік әсеретудің ең қатаң шараларын таратуға дейін қолдануы мүмкін.

Орталық Қордың комерциялық Қортерге қатынасты әкімшілік әсер етуді қолдануы систематикалық сипатта болмауы керек, ол мәжбүрлеу шаралары тәртібінде жүргізілуі керек.

Жоғарыда көрсетілген үш негізгі құралдан басқа мемлекет ақша саясатында кейде екіншілік селективті (талғамда) реттеуді қолданады, оал ол тұтыну несиесі, қор биржаларын қамтиды.

Қор биржасында артықша спекуляциядан қашу үшін мемлекет заңмен жазылған «Маржа» орнатады, бағалы қағаздың сатылған бағасынан пайыз, бұл сатып алу кезінде нақты , немесе бағалы қағаздармен төленуі керек осы уақытта екінші жағына қарыздық жазба жазылуы мүмкін. Маржаны акцияның, сатылуын спекулянтты шектеу керек болғанда көтереді және қор саудасын ояту керек болғанда төмендетеді.

Егер мемлекет ақша массасының жоғарлауына жол бергісі келсе, ол барлық мүмкін қаражатымен тұтынушылық несие алуға ұмтылуы мүмкін, пайыз мөлшерін көтереді, осы бойынша несиелік карточка сатып алу кезінде орталық Қорке пайызсыз салым жасауға мүмкін.

Мемлекет орталық Қор тұлғасында Қортерге сөзбен сөндіру жолымен әсер етуі мүмкін. Саяси өтініштер, жалпы шешімдер, қарапайым шақыртулар басқа әрекеттер болуы мүмкін. Мемлекет Қорирлердің жалпы қоғамдық қарысына сезіммен қарайды.  Жалпы түрде келешекте несиеге қолжеткізушілігіне қатысты салыстырмалы ескертулер жасалады. Кейде белгілі бір әсер көрсетеді, себебі ақыр соңында Қорирлер де жалпы қоғамдық пікірге басқалар сияқты сезімтар болып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының қалыптасу және пайдаланылу  жағдайын талдау және бағалау

 

2.1. ҚР Ұлттық қорының қаржысының қалыптасу және пайдаланылу тетіктері

 

Ақша-несие саясатын жасау және жүргізу. Қазақстан республикасының Ұлттық Қоры Қазақстан республикасының ақша-неси саясатын анықтаушы және жүргізуші жалғыз орган болып табылады. Ақша-несие саясатын жүргізу Қазақстан Ұлттық Қорымен инфляция төмен деңгейін және ұлттық валютаны тұрақтандыруды қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.

       Ақша-несие саясатты келесілерді орнату арқылы жүргізіледі:

• қаржыландыру официялды ставкасы;
• ақша-несие саясатының негізгі операцтялары бойынша сыйақы мөлшерінің деңгейі;
• минимальды міндеттер резервінің нормативінің нормативі;
• басқа жағдайларда деңгейді және жеке операциялар көлемін санды шектеу.

       Ақша-несие саясат операцияларының түрлері. Қазақстан Ұлттық Қоры ақша-несие саясатты тарту мақсатында келесі операция түрлерін жүзеге асырады.

• Қарыздар тарту:
• Депозиттер қабылдау:
• Валюталық интервенция:
• Қазақстан Ұлттық Қоры қысқа мерзімді нот шығаруын:
• Мемлекеттік және басқа құнды қағаздарды сату және сатып алу, соның ішінде қайтара сатып алу:
• Коммерциялық векселдер:
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор басқармасы шешімімен басқа да операциялар жүргізеді:

Қаржыландырудың официальды мөлшері. Қазақсатн Ұлттық Қоры нарық ақшалық жағдайына, сұранысқа және қарыздар туралы ұсыныстарға байланысты, инфляция деңгеиіне және инфляциялық күтімге байланысты рефинансирлеу официяльды мөлшерін бекітеді.

Қазақстан Ұлттық Қоры рефинансирлеу официяльды мөлшеріне сай коммерциялық векселдер қайта тіркеуін жүзеге асырады.

Рефинансирлеу официяльды мөлшері ақша-несие операциялардың негізгі операциялары үшін сыйақы беру мөлшері бойынша нысаналушы болып табылады.

Резервтік талаптар. Қортер ұсынатын несиелер көлемін реттеу мақсатында, Қортерді олардың міндеттері бойынша төленбеу тәуекелділігін төмендету үшін, және салымшылар қызығушылығын және Қор акционерлері қызығушылығын қорғау үшін Қазақстан Ұлттық Қоры резервтік (қосымша) талаптар механизмін қолданады.

Резервтік талаптар нормативтері Қор алдындағы міндетін шығарып тастағандығы жалпы міндет сомасынан пайыз ретінде есептеледі және 40% көп емес мөлшерде бекітіледі. Басқа жағдайларда Қазақстан Ұлттық Қоры міндеттер өсуіне резервтік талаптарды енгізуге құқылы.

Резерв минимальды міндеттері нормативін өзгерту күшіне осы шешім қабылдаған күннен бірай өткеннен кейін енеді.

Резерв минимальды нормативтері бұзылған жағдайда Қазақстан Республикасы заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Қоры бекіткен мөлшерде айып тағылып айыппұл қосылады.

Қор іскерлігі тоқтатылғаннан соң Қазақстан Ұлттық Қоры бір апта мерзімінде Қазақстан Ұлттық Қорынде жиналған резервтік қаражатын қайтарып береді.

Бағалы қағаздарды сату және сатып алу.  Бағалы қағаздарды сату және сатып алу Қазақстан Ұлттық Қорымен жалпы ақша-несие саясат аясында жүргізіледі.

Ақша-несие саясаттың негізгі операциялары бойынша сыйақы төлеу мөлшері. Қазақстан Ұлттық Қорының ақша-несие саясат негізгі операциялары бойынша ақша-несие саясат жүргізу аясында қаржылық саудада сыйақы төлеудің нарықтық мөлшеріне әсер ету мақсатында сыйақы төлеу мөлшерін бекітеді.

Қарыздар. Қазақстан Ұлттық Қоры Қортердің ақша-несие саясаты нысандарына сый қабылданған қарыздар беру жалпы мөлшерін реттейді.

Қортердің қарыз беру лимиті және мерзімі, түрі, беру шарты және құтылу ережесі Қазақстан Ұлттық Қорымен анықталады.

Қазақстан Ұлттық Қоры жоғары өтімді және тәуекелсіздікті бағалы қағаздармен, және басқа активтермен қамтамасыз ету арқылы және қамтамысыз етусіз бір жылдан көп емес уақытқа қағаздар беруді жүргізеді. Бұл мерзім Қазақстан Ұлттық Қор басқармасымен ұзартылуы мүмкін. Мұнда Қазақстан Ұлттық Қоры Қортерге соңғы инстанция ережесіндегі қарыз беруші ретінде Қазақстан Ұлттық Қоры Басқармасы бекіткен мерзімде және шартты қарыз бере алады.

Қарыздар міндеті бойынша орындауды қамтамасыз ету кепіл заты болып Қазақстан Ұлттық Қоры нормативтік құқықтық актілерімен қарастырылған мүлік саналады.

Валюталық интервенция. Қазақстан Ұлттық Қоры валюталық интервенциясы өздігінше шетел валютасын сату және сатып алу жолымен және валюталық сауданың басқа түрлерін Қораралық немесе биржалық саудада Қазақстан теңгесі курсына әсер ету мақсатында жүзеге асырылады.

Қазақстан Ұлттық Қоры Валюталық интервенциясы жалпы ақша-несие саясаты аясында жүргізіледі.

Депозиттер. Депозиттерді тарту лимиті және мерзімі, тарту шартты және қайтару ретті Қазақстан Ұлттық Қоры мен анықталады.

Қазақстан Ұлттық Қоры депозиттерді ұлттық және шетел валютасында тартуға құқылы.    

Қазақстан Ұлттық Қорының қысқа мерзімді ноты. Қазақстан Ұлттық Қорының қысқа мерзімді ноттары — Қазақстан Ұлттық Қорымен эмитирленуші – мемлекеттік бағалы қағаздар.

Қысқа мерзімді ноттарды шығару шарты, тарту айналдыру және қайтару реті Қазақстан Ұлттық Қорымен анықталады.

Қазақстан Ұлттық Қоры ақша-несие саясат мақсаттарына сай қысқа мерзімді ноттарды ұлттық теңгеде, сонымен бірге шетел валютасында шығарылуы құқылы.

Коммерциялық векселдерді қайта тіркеу. Қазақстан Ұлттық Қоры коммерциялық векселдерді қайта тіркеуді және шарттарын Қазақстан Ұлттық Қоры тіркеуді жүргізу үшін ережесін бекітеді.

Қортер операциялары бойынша сандық шектеу. Қазақстан Ұлттық Қоры сандық шектеуімен операциялардың жеке түрлері бойынша ставка максималды деңгейі және сауда, несиені тікелей шектеу, сыйақы мөлшерін қызығушылығын, жеке салалардың дамуын ұстап тұру үшін және тұрақтандыру мақсатында несиенің нақты түрлерін тікелей реттеу түсіндіріледі.

Қазақстан Ұлттық Қоры егер инфляциялық процестердің тоқтауын сандық шектеуді қолдану арқылы қамтамасыз ету мүмкін болса, ақша-несие ретттеудің жанама әдістерін қолдануға құқылы.

2009 жылы ұлттық Қордың ақша-несие саясаты мақсаты болып инфляцияның төмен қарқынын ұстап болып табылады. Теңге курсы айырбасының еркін қозғалысы саясаты жалғастырады.

Қортік жүйенің қысқа мерзімді ликвидтілігін реттеу құралы ретінде қолданатындар: қысқа мерзімді нотамен операциялар, оның саудада мемлекеттік бағалы қағаздармен операция жүргізу, официяльды мөлшерін реттеу, векселді қайта реттеу жолымен Қортерді қайта қаржыландыру, Қортерге қысқа мерзімді несие беру (күндізгі және авернайт).

Қазіргі уақытта Қазақстанның Қортік жүйесі Қор іскерлігі негізгі халықаралық сатандартына жауап береді және бекітіле түсуде. Қортердің ресурстық базасы өсуде. Қазіргі уақытта 35 Қор жұмыс істеуде, оның ішінде мемлекеттік 2, шетелдің қатысуымен (Қазақстан Республикасы Қор-нерезиденттері дочер Қортерін қосқанда) – 16. 2008 жылдан Қазақстанның барлық Қортері қаржылық есеп берудің халықаралық стандартымен жұмыс істеуде. Экономиканың долларсыздану процесі жалғасуда. 2008 жылы Қортердің меншікті капиталы бірлескен көлемде 198,6 млрд теңге құрады (эквивалентінде 1,3 млрд АҚШ доллары), Қортердің бірлескен жиынтық активтері 46,5% өсіп және 1,5 трлн теңгеге жетті, (10 млрд АҚШ доллар), тұрғындардың Қортен салымдары-33,8%-ға өсті және 306,7 млрд теңге құрады (шамамен 2,1 млрд доллар).

Қортер үшін нақты экономика секторына несие беру маңызды операцияның бірі болып отыр. 2008 жылы Қор несиелері жалпы көлемі экономикада 45,5%-ға жетіп және 825,7 млрд теңге (5,6 млрд доллар) құрады. Экономика дамуы үшін позитивті болып орта және ұзақ мерзімді несие өсуінің үрдісінің жалғасуы есептеледі, жалпы несие экономикада 62,8% құрады. Теңгелік несиенің меншікті салмағы өсуде.

Қазақстанда толыққұнды қаржы саудасы қалыптасуда, жинақтаушы зейнетақы қоры дамуда, және ТМД елдерінде тараған төлемдік жүйелер кең қолданылуда. Жинақтаушы зейнетақы активті 37%-ға дейін өсіп, 368,3 млрд теңге құрайды.

Қаржы саудасының құраушы Қортері болып тұрақты жүргізілетіндері мыналар:

       Қораралық ақша саудасы.

       Валюталық сауда.

       Бағалы қағаздар саудасы.

       Несиелік және депозиттік сауда.

       Сақтандыру саудасы.

       Бағалы қағаздар саудасы.

1994 жылдан бастап дамыды, ол қаржы министрлігі бюджет (дефициті) тапшылығы инфляциялық емес құруға өте бастағаннан және бағалы қағаз шығару арқылы ішкі қарызды жүзеге асыра бастағанда бастау алды. Бағалы қағаздар мемлекеттік саудасы дереу елдің қаржы саудасында басты жағдайлардың бірін алды және үлкен қарқынмен дамуын жалғастырды.

1997 жылға қарай қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы құрылуы, олар 3,6,12 айлық облегациялар түрінде ұсынылды. Алғашқы рет орташамерзімдік мемлекеттік бағалы қағазды 1997 жылы шығарды, ол 2004-2005 жылдары бағалы қағаздардың мерзімі 2 ден 7 жылға дейін тұрақты шығарыла бастады. Ұзақ мерзімді бағалы қағаздар қазіргі уақытта арнайы мемлекеттік облигациялар МЕАКАМ онжылдық мерзімде ұсынылуда, ол 1998 жылы ұлттық Қор алуындағы барлық үкімет қарызы қайта безенделінді.

Құралдардың кең спектрі мемлекеттік бағалы қағаздардың саудасының дамуының жақсы көрсеткіші болып табылады, және инвесторлар үшін бірмезгілде сенімді кіріс бағдаршасын құрады, инвесторларға олардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейте отырып, пайыздық тәуекелділігін дәл бағалауға мүмкіндік береді.

Үкіметтің сыртқы қарыздануы суверенді халықаралық облигацияларды 4 рет шығарудан кейін жүзеге асырылды: үшжылдық (1996) , бесжылдық (1997), бесжылдық (1999ж), жеті жылдық (2004ж).     

1999 және 2004 жылдары Еурооблигацияларды тарату Қазақстан имиджін нығайтуға аса маңызды болды, себебі ол дамушы елдерге капиталдың халықаралық саудасында сенімнің әжептеуір төмендеу шартында жүзеге асты.

Кооперативті бағалы қағаздар саудасы да дамудың жоғарғы қарқынына ие 2008 жыл соңында айналымда 58 мемлккеттік емес облигациялар эмиссиясы болды, оның сомалық номиналды құны 116,9 млрд теңге құрады (шамамен ВВП 3%) және 3529 эмиссиялық акциялар, яғни соммалық номиналды құны 1,3 трлн теңге (шамамен 32% ВВП) құрады. Шын секторларға қаржылық ресурстарды тарту құралы ретіндегі кооперативтік облигациялар Қор несиесіне шын альтернатива болып қалуда.

Кооперативті бағалы қағаздар саудасында 2008 жылда эмиссиялық акциясы бар 3004 акционерлік қоғам тіркелді. Және де 2008 жылы бағалы қағаздар саудасында 52 брокер диллер, 19 регисторлар, 11 Қор-кастодиондар, 2 өздігінен реттеуші ұйым және 7 ұйым-бағалы қағаздар портфелін басқарды.

Сақтандыру саудасы салыстырмалы жағында дами бастады, небары 5 жыл болса да, ол жоғары өсу қарқынында, оның деңгейі экономика қажеттілігіне сай емес. 2008 жылы сақтандыру ісін жүзеге асыруға рұқсат болған 32 сақтандыру ұйымы болды, соның ішінде 7-уі шет ел қатысуында және 1-уі өмірді сақтандырушы. Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 24,4 млрд теңгек құрайды, жинақы меншікті капиталы-7,8 млрд теңге.

Несиелік ресурсты құру үшін Қортер тұрғындар жинағын және шаруашылық субъектілердің бос қаражаттарын тарта бастады. Осылай тұрақты өсуші несиелік және депозиттік сауда пайда болды. 1995 жылдан экономикада Қортердің несие бойынша негізгі қарызы жалпы көлемі 13,3 есе өсті, және 2008 жылы 825,7 млрд теңге құрады, депозит резиденттер жалпы көлемі 33,2 есе өсті 703,1 млрд теңгеге дейін. Бұл сауданың дамуындағы оң үрдісі озуы болып табылады, шетел валютасындағы несиелер және депозиттермен салыстырғанда ұлттық валютадағы несие және депозит өсу қарқыны жоғары екндігі.

Қортердің қысқа мерзімді қажеттіліктерін қанағаттандыру және өз ресурсын уақытша сату Қораралық ақша саудасының дамуына алып келеді.

Теңгенің бірінші енгізілген күндерінен бастап валюталық сауда құрыла бастады. Бірінші жылдары шетел валютасына деген сұраныс жоғары болды, ол ұлттық валютаға ақша сенімсіздікпен қараудан еді. Валюталық сауданың құрылымында құлдырау моменті болып 1995 жылы болды. Инфляцияның күрт төмендеуі (1258% 1994 жылдан 60,3 дейін 1995 жыл), сауда балансы сальдосының жақсаруы, трансферт мигрантар төмендеуі шетел валютасына деген ажиотажды сұранысты төмендетті. Нәтижесінде 1995 жылы теңге девальвациясы долларға салыстырғанда 17,9% құрады (760% 1994 жыл орнына). Осы моменттен бастап валюталық саудада тұрақтанудың бірінші белгілері байқала бастауы. Валюталық сауда тек «кеңінен» емес, сонымен қатар «тереңінен» де жаңа қаржылық құралдарды енгізу есебінен дами бастады, мысалы, СВОП-операциялар енгізуде. Валюталық тәуекелділіктер механизмдері құрыла бастады, және валюталы фьючерстер бойынша сауда жүргізілді. Валюталық сауда евросегменті құрылуы жүргізілді.

Қазіргі уақытта валюьалық сауда сауданың тұрақты қызмет атқарушы сегменті болып табылады. Теңгеге сенімділік тек Қазақстандықтарда ғана емес сонымен бірге көрші республикаларда да өсті, бұл теңгенің төлем валютасы ретінде халықаралық есеп айырысуда, әсіресе шекаралас елдермен сауда да  қолданатыны жайлы айтады.                         

2008 жылы теңгенің АҚШ долларына қатысты нығаюы қазақстандық бәсекеге қабілетті экспорттарында байқалмады, ол теңгенің еуропа және ресей рубліне қатысты нашарлауын көрсетті.

Қолайлы сыртқы экономикалық коньюктура ұлттық Қордың алтын валюта активінің жоғары қарқынмен өсуі не жағдай туғызды. Таза халықаралық резерв 1.05.2009 жылы 5435 млн доллар құрады. Еліміздің қосымша халықаралық резерві тұтас алғанда, Ұлттық Қор қорын қосқанда 9101 млн доллар құрады.

Өткен жылы Ұлттық Қордың дамуында белгілі жаңа кезең болды.

Бұл дамуға салалық баға жүргізу үшін тарихқа қысқаша тоқталайық. Бәрімізге белгілі 90-шы жылдары Ұлттық Қор өндірісті ұстап тұру мақсатында, көмек беру үшін жеңілдік несиелер беруге мәжбүр болды. Одан басқа дамымаған Қортік жүйедегі шартта кәсіпорындар несие алу үшін тікелей Ұлттық Қорке қатынас жасады. Бюджет тапшылығын жабу үшін үкіметке несиелер берілді. Бұл барлық функциялар орталық Қор функцияларына сәйкес келмейді.

Осы жағдайда Ұлттық Қор Қортік жүйені адаптациялау мақсатында нарықтық жағдайға қайта құруды жүргізе бастады. Бірмезгілде сонымен бірге Қортерді қайта қаржыландыру механизмін өзгерту бойынша интенсивті жұмыстар жүргізіле бастады. Жеке алғанда несиелік ресурстар несиелік аукциондар жолымен таратыла бастады, дерективті несие және бюджет тапшылығына тікелей несие беру тоқтатылды. Қортер тұрғындардың бос қаражатын уақытша тарту арқылы несие ресурстарын қалыптастыра бастауы және экономиканы несиелеу функцияларын өздеріне алды.

Бұның бәрі, Ұлттық Қор орталық Қор функциялары үшін спецификалық міндеттерді орындай бастағанын көрсетті. Оның міндеті болып Ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтандылығын қамтамасыз ету, инфляция қарқыны төмендеуі және тұрақты айырбас курсын қамтамасыз ету болды.

Қордың секторының алға озып дамуы, өз дочер ұйымдары арқылы Қортер басқа қаржы саудасы сегментінде іскерлігін белсенді тұрғызуды бастауына алып келді: бағалы қағаздар саудасында, сақтандыру саудасында, зейнет ақы жүйесінде. Нәтижесінде бір мезгілде қаржы саудасы жеке сигменттерінде әртүрлі профилді біріккен ұйымдар пайда бола бастады. Бұл Қор іскерлігін реттеуде белгілі бір қиындықтарды тудырды, қаржы саудасының жеке сегментеріндегі іскерлікті реттеу әртүрлі бақылау органдармен жүзеге асырылады.

Сондықтан Ұлттық Қорке сақтандыру бақылау органы функциясы мен міндеттері тапсырылды (1998ж) компаныя іскерлігін реттеуді жүргізуші Ұлттық бағалы қағаздар бойынша комиссиядан зейнетақы активы және Қор костодиондардан басқару бойынша берілуі, жинақтаушы зейнетақы қоры іскерлігін реттеу бойынша комитет еңбек министірлігіне және әлеуметтік тұрғындарды қорғауға (2006). Одан басқа базель комитеті тиімді Қортік бақылау негізгі принциптеріне сәйкес 2005 жыл басында Ұлттық Қор консолиндирленген негізде Қортік іскерлікті бақылау жүргізу үшін атқарушылармен жасалынды.

Осылай.2006 ортасынан Ұлттық Қор елдің қаржылық саудасын реттеуде жетекші позицияда болды. Бірақ мұндай жағдай өздігінен реттеу органы, ел президентіне есеп беру, сияқты басында осыларды құру үшін дайындық іс шаралыр сипатында болды, ол 2009 жыл 1 қаңтар Қаржылық ұйымдар және қаржы саудасын бақылау және реттеу бойынша агенттік құрылғанда аяқталды.

Бұл агенттік барлық қаржылық институттарын және инвесторлар қызығушылығы және құқығын қорғау үстінен кешенді және оперативті бақылау жүргізеді. әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұндай реттеу және бақылау ұйымы қаржылық секторды дамытуүшін анағұрлым тиімді болып саналады. Мұнда қаржылық қызметті конвенгенциясы және бәсекелестік шартын құру есебінен қаржылық мезметтердің құнын төмендету және сапасын жоғарлату соңғы орында тұрған жоқ.

Барлық бақылау функциясын жаңа органға беру арқылы Ұлттық Қор өзінің іскерлігін сапалы дамытудың келесі сатысына ауысты. Негізгі күш енді өзінің ақша-несие саясатын және валюталық реттеуді дамытуына шоғырландыратын болды. Жақын жылдарда мақсатты қадам ретінде ақша-несие саясатының Еуропалық кеңес стандартына максимальды жақындау бағыты анықталды.

Қазақстан Республикасы «Қазақстан Республикасы Ұлттық Қоры туралы» заңның соңғы өзгерістеріне сай 1 қаңтар 2009 күшіне енген, негізгі ұлттық Қор мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты орындау үшін Ұлттық Қорке келесі міндеттер қойылды:

• Мемлекеттің ақша-несие саясатын жасау және жүргізу;
• Төлем жүйелерін құруды қамтамасыз ету ;
• Валюталық реттеу және валюталық бақылауды жүзеге асыру,
• Қаржылық жүйе тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін әрекет ету:

Ұлттық Қор негізгі мақсаттары мен міндеттерін былай топтастыру топтастыру Ұлттық Қордың Еурокеңес стандартына өтуін және инфляциялық таргетирлеу принципіне өтуді дәл анықтайды.

Инфляциялық таргета принципінің басты ерекшелігі оның «болашаққа бағытталуы» болып табылады. Бұл ақша-несие саясаты негізгі параметрлері жақын жылдары оның орташа ұзақ мерзімді кезеңде инфляциялық әсерін жобалауды ескере отырып қабылданатынын көрсетеді.

Бұл әрине Ұлттық Қордың инфляция бойынша бүтіндік көрсеткіштерге жауапкершілігін күшейтеді.

                 Валюталық саудаға шолу (март 2009 жыл) 

2009 жылдың мартында теңгені нығайту үрдісі сақталды, теңгенің АҚШ долларына номиналды нығайтылуы 0,16% құрады, жыл басынан -3,07% биржалық курс тербелісі диапазоны 119,41-123,63 теңге құрады (соңғы айда -123,2 теңге).

Теңге валюталық курсының бір ай ішіндегі динамикасы әлемдік саудадағы валюта курсы тербелісімен сәйкес келді. Айдың бірінші аптасында американдық валюта 123,2 теңге долларға дейін көтерілді, ол осы кезеңде әлемдік саудада доллардың еуроға күрт өсуімен байланысты.

Ішкі валюталық чаудадағы әртүрлі бағытталған үрдістерде ҰЛттық валютаның ары қарай нығаюына сілтемелер сақталды. Шет ел валютасының саудадағы ағынына негізгі себеп ол елге өтежоғары бағада мұнайдан түскен ақшаның түсуінің артуы болдв. Мұнай бағасы соңғы 13 жылдағы ең жоғарғы деңгейге жетті, ол экспорттың өнімнің өсуіне алып келді. Газ конденсаты және мұнай экспортынан түскен пайда 2008 жылы 7 млрд доллардан асты, ол алдыңғы жылғы көрсеткіштен 1,4 есе көп болды. 2008 жылы сауда балансы сальдосы 4,1 млрд АҚШ долларын құрады (2006жылы-2,3 млрд доллар құраған), ал жалпы сыртқы сауда айналымы 22,4 млрд доллар құрады.

Сауданың әртүрлі сегментіндегі қатынасты орташа өлшенген курс бір-бірінен айтарлықтай өзгешеленген жоқ.

Теңге айырбасы курсының күрт қысқа мерзімді тербелісін жазу үшін және теңге курсының бірден нығайуын болдырмау үшін ішкі валюталық саудада операциялар жүргізілуде (шет валютасын сату және сатып алу).

2009 жылы маржа орташа теңге официялды курсы 122,01 теңге доллар үшін құрады, 1 евро 165,58 теңге , 1 ресей рублі-4,61 теңге құрады.

Алдын ала мәліметтер бойынша ағымдағы жылдың бірінші кварталында теңгенің АҚШ долларына қатысын нығаюы шын 4,9%-да болды. Ұлттық валютаның евроға қатысты шын өсуі 5,3% құрады, рубльге девальвация 1% құрады. Алдыңғы жылдың осындай периодында теңгенің АҚШ долларына қатысына салыстырмалы өзгеруі мөлшерде шын өрнектеуде 14,1%, евроға 0,6% және ресей рубліне 4,7% құрады.

 

2009 жылдағы шет ел валютасының официялды айырбастау курсы.

 кесте.

Валюта түрлері		Қаңтар	Ақпан	Наурыз	1 кв.	Сәуір
Австралия доллары Ағылшын фунт стерлинг Дат кронасы БАЭ дихроматы АҚШ доллары ЕВРО Канада доллары Қытай юаны Кувейт динары Қырғыз сомы Латыш латы Литва литі Молдавия лейі Норвегия кронасы Саут аравия риялы Ресей рублі СДР Сингапур доллары 1000 Түрік лирасы Өзбек сумы Украйна гривнасы Швед кронасы Швейцария франкі Эстон кронасы 100 Оңтүс-корей воны 10 Жапон йені	AUD GBP DKK AED USD EUR CAD CNY KWD KGS LVL LTL MDL NOK SAR RUB XDR SGD TRL UZR UAH SEK CHF EEK KRW JPY	108.77 257.08 23.94 38.44 121.20 168.25 109.16 17.08 479.17 3.23 265.66 51.64 10.88 20.78 37.65 4.70 210.59 83.18 0.11 0.14 26.43 19.53 113.86 11.40 11.93 13.27	108.15 259.58 23.63 37.89 119.18 165.99 104.84 16.82 472.35 3.26 262.91 50.98 11.02 20.08 37.12 4.68 208.37 82.56 0.10 0.14 26.09 19.19 111.96 11.25 11.94 13.09	104.19 253.96 22.90 37.85 119.01 165.58 104.42 16.80 471.75 3.21 258.57 49.43 11.25 19.94 37.09 4.65 204.84 81.76 0.11 0.14 26.09 18.49 108.89 10.91 11.91 12.79	107.05 256.88 23.49 38.08 123.2 166.94 106.14 16.89 474.42 3.23 262.38 50.69 11.06 20.26 37.28 4.67 207.93 82.50 0.11 0.14 26.19 19.09 111.57 11.19 11.93 13.06	103.25 250.00 22.31 37.63 123.20 164.09 103.48 16.70 468.92 3.19 255.37 48.10 11.85 19.97 36.85 4.62 202.36 82.15 0.10 0.14 25.93 18.10 106.81 10.61 12.01 12.90

 

ТМД елдері тобы бойынша шын тиімді айырбас курсы 2009 жылы алғашқы екі айында 0,1%, ТМД және ҚБ елдер тобында (24ел) 1,6% нығайды.

Мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы (2009 жылы март).

2009 жылы наурызда Қаржы Министрлігі мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясы көлемі 2009 жылы ақпанмен салыстырғанда 34,8ға 6,3 млрд теңге төмендеді. Бұл фактіге қарамай, айналымдағы бағалы қағаздар көлемі алдыңғы айға қарағанда 1,6%, көбейіп 176,7 млрд теңге 2009 наурыз аяғында құрады.

2009 жыл наурызында 4, 5, 6, 7 жылдық МЕОКАМ бойынша аукциондар өткізілді. Барлық құралдар бойынша кіріс өзгермеді және 4 жылдық МЕОКАМ бойынша 6,09%, 5 жылдық МЕОКАМ-6,18%, 6жылдық және 7 жылдық МЕОКАМ-6,19% құрады.

Қаржы Министірлігі мемлекеттік бағалы қағаздар қайтарлымы сыйақы мен қосқанда 2009 жылы наурызда 3,4 млрд теңге құрады.

Қазақстан республикасы Ұлттық Қоры нот эмиссиясы көлемі 2009 жылы наурызда 2009 жылғы ақпанмен салыстырғанда 3,4%-ға өсті және 45,9 млрд теңге құрады, кіріс жоғарлығы олар бойынша 5,04% дан 5,06%-ға дейін артты. Ұлттық Қор нот қайтарылуы көлемі наурызда 2,9 млрд теңге құрады.

Нот айналымы көлемі наурыз айы соңында 266,4 млрд теңге құрады. өткен аймен салыстырғанда 6,7%-ға өсті.

2009 жылы наурызда алдыңғы аймен салыстырғанда Қазақстан Республикасы Ұлттық Қоры тікелей РЕПО операциялары бойынша сауда көлемі 19,4%-ға өсіп 71 млрд теңге құрады. Кері РЕПО операциялары 2009 жылы наурызда өткізілген жоқ.

 

 

2.2 Валюталық реттеу және бақылау

 

Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының қызметтерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы валюталардың қызмет ету барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.

Валюталық қатынастардың жекелеген элементтерi ерте Грецияда және ертедегi Римде вексель түрiнде пайда болған. Келесi даму кезеңiне Леондағы және батыс европа елдерiнiң басқа да сауда орталықтарында ортағасырлық вексель жәрмеңкелерi жатады. Мұнда аудармалы вексель (тратта) бойынша есеп айырысулар жүргiзiлген. Феодализм қарсаңында және өндiрiстiң капиталистiк тәсiлiнiң құрылуымен байланысты Қортер арқылы халықаралық есеп айырысулар жүйелерi дами түстi.

Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлтық және әлемдiк экономиканығ дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы күштердiң шектiк қатынасына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық байланыстарды оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсiптiк өндiрiспен сауда бiр бiрiмен өзара бiтiсе байланысуы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi.

Капиталды шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықта әлемдiк нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше. ОЛ көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.

Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы, шетелдiк ғылым мен техника деңгейiне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының ағымы арта түседi. Сондықтан да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процесiне керi әсерiн тигiзедi.

Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негiзiнде халықаралық валюталық қатынастар бiртiндеп бiр формаларға ие болады.

Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет аралық келiсiмшарттармен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы.

Валюталық жүйелер үш түрге бөлiнедi:

* Ұлттық валюталық жүйе.

* Дүниежүзiлiк валюталық жүйе.

* Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе.

Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан.

Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурстарды құрайтын және оны пайдалануға көмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтығын бiлдiредi. Ұлттық валюталық жүйе – елдiң ақша жүйесiнiң бiр бөлiгi. Оның ерекшелiктерi елдiң құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесi мен жағдайына байланысты анықталады.

Ұлттық валюталық жүйе дүнижүзiлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзiлiк валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман құрылған.

Дүнижүзiлiк валюталық жүйе – бұл халықаралық несие-қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз ететiн халықаралық келiсiм шарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенiн қамтиды.

Дүниежүзiлiк валюталық жүйелерiдiң қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы дүниежүзiлiк шаруашылықтың құрылымдылық қағидаларының сәйкес келуi дәрежесiне және алдынға қатарлы елдiң мүдделерiне байланысты болып келедi.

Ұлттық және дүнижүзiлiк валюталық жүйелер арасындағы байланыс пен айырмашылықтары олардың негiзгi элементтерiнен көрiнедi.

Ұлттық және дүнижүзiлiк валюталық жүйенiң элементтерi.

 

Ұлттық валюталық жүйе	Дүнижүзiлiк валюталық жүйе
1) Ұлттық валюта	1) Резервтiк валюталар
2)Ұлттық валютаның алмастыру шарты	2) Валюталардың өзара алмастырылу шарты
3) Ұлттық валюта паритетi		3) Валюталық паритеттiң ортақ режимi
4) Ұлттық валюта бағамының режимi		4) Валюталық бағамдар режимiнiң регламентациясы
5) Валюталық шектеудiң, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы		5) Валюталық шектеудi мемлекетаралық реттеу
6) Елдiң халықаралық валюталық өтiмдiлiгiн ұлттық реттеу		6) Халықаралық валюталық өтiмдiлiктi мемлекетаралық реттеу
7) Халықаралық несиелiк айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу		7) Халықаралық несиелiк айналыс құралдарын пайдаланудың ережелерiнiң бiртұтастығы
8) Елдiң халықаралық есеп айырысуларын регламентттеу		8) Халықаралық есеп айырысудың негiзгi формаларының бiртұтастығы
9) Ұлттық валюталық нарық пен алтын нарығының режимi		9) Дүниежүзiлiк валюталық нарықтар мен алтын нарықтарының режимi
10) Елдiң валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтiн ұлттық ұйымдары		10) Мемлекетаралық валюталық реттеудi жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар.

 

Аумақтық валюталық жүйе өнеркәсiбi дамыған елдердегi әлемдiк валюталық жүйе төңiрегiнде құралады. Мысалы, Европалық валюталық жүйе (ЕВЖ) – бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердiң валюта аумағында ұйымдастырылуы – экономикалық формасындағы қатынастарды бiлдiредi.

Мұндағы, валюталық паритет – валюталық бағамның негiзi болып табылатын заңды тәртiпте белгiленетiн екi валюта арасындағы шектi қатынасы.

ХВҚ жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негiзiнде (арнайы қарыз алу құқығы) белгiленедi.

Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдiң ақша бiрлiгiне негiзделсе, ал дүнижүзiлiк валюталық жүйе – бiр немесе бiрнеше резервтiк валюталарға немесе халықаралық есептеу бiрлiктерiне негiзделедi.

Резервтiк валюта – бұл басқа елдер үшiн валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауда негiз ретiнде қызмет ететiн және валюталар бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргiзуде пайдаланылатын халықаралық төлем және резерв құралы қызметiн атқаратын, әлемнiң алдыңғы қатарлы елдердiң еркiн ауыстырылатын ұлттық валюталары.

Валюта – бұл бiрiншiден, сол елдiң ақша бiрлiгi; екiншiден, шетел мемлекеттерiнiң ақша белгiлерi; үшiншiден, халықаралық есептесу бiрлiктерi және төлем құралы (СДР, еуро).

Валюталық бағам – бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң екiншi бiр елдiң ақша бiрлiгiне қатысты бейнелейтiн бағасы.

Ваюталық бағамның қажеттiгi:

• тараулар мен қызметтер мен бiрге сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы барысында өзара валюталарды айырбастайды. Импортер ұлттық валютасын шетелден тауар алғаны үшiн шетел валютасына ауыстырады.
• дүниежүзiлiк және ұлттық нарықтағы бағаларды, сол сияқты әр елдiң құндық көрсеткiштерiқн салыстыруға;
• фирмалардың және Қортердiң шетел валютасындағы шоттарын үздiксiз қайта бағалап отыруға.

Валюталық бағамға әсер ететiн факторлар ықпал етедi:

* Инфляция қарқыны. Инфляция қаншалықты жоғары болса, ол елдiң валютасының бағымы төмен болады. Ақшаның инфляциялық құнсыздануы, ол ел валютасының төлем қабiлеттiгiн және басқа елдiң валютасына қатысты бағамын төмендетедi.

* Төлем балансының жағдайы. Егер де төлем балансының жағдайы акивтi болса, онда шетелдiк борышқорлар жақтан ұлттық валютаға сұраныс өсiп, ұлттық валютаның курсын жоғарлатуға мүмкiндiк бередi, ал пассивтi болса, борышқорлар олардың өздерiнiң сыртқы мiндеттемелерiн өтеу үшiн шетел валютасына сатып, ұлттық валюта бағамын төмендетедi.

* Әр елдегi пайыз мөлшерлемесiндегi айырма. Бұл фактордлың валюталық бағамға әсерi екi жағдаймен болады: а) Елдегi пайыз мөлшерлемесiндегi өзгерiстер, капиталдың халықаралық қозғалысына, ең алдымен, қысқа мерзiмдi қозғалысына әсер етедi.  Шын мәнiнде пайыз мөлшерлемесiнiң өсуi, шетел екапиталына iшкi ағылуын ынталандырып, ал оның төмендеуi ұлттық капиталдың шетелге шығуына жол бередi; ә) пайыз мөлшерлемесi валютплық нарықтағы операцияларға және ссуданың капидалдар нарығына әсер етедi, яғни шетелден арзан несие, оны iшкi нарыққа орналастырады.

* Валюталық нарықтар қызметi мен алып-сатарлық валюталық операцтялар. Егер қандай да бiр валюта бағамы түсетiн болса, оны Қорте тез арада тұрақты валютаға сатуға тырысады.

* белгiлi бiр валютаның Еуро нарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану дәрежесi. Мысалға: Еуро Қортер 60-70 операциялар АҚШ (доллар) долларымен жасағандықтан, оған деген сұраныс пен ұсыныс ауқымы анықталады.

* Халықаралық төлемдердiң жеделдетуi немесе кешiктiрiлуi де валюталар бағамына әсер етедi.

* Валютаға деген ұлттық және халықаралық нарықтағы сенiмдiлiк дәрежесi.

* Валюталық саясат. Нарықтың және мемлекеттiк реттеудiң шектi қатынасы оның динамикасына әсер етедi.

Валюталық қатынастарды реттеу, валюталық саясат.

Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу екi түрде жүзеге асырылады:

* Нарықтық реттеу;

* Мемлекеттiк тарапынан реттеу;

Валюталық нарықта қатынастарға деген сұраныс және ұсыныс, сондай-ақ олардың бағамдық шектiк қатынастары қалыптасады. Нарықтық реттеу құнына бағынады. Мұндай заңдардың валюталық нарықтағы бәсекелестiк жағдайында жұмыс жасауы, валюталар айырбасының қатысты баламалылығын тауарлар, көрсетiлетiн қызметтер, капиталдар, несиелер қозғалысына байланысты әлемдiк шаруашылықтың қажеттiлiгiне валюталардың халықаралық ағымның сәйкес келуiн қамтамасыз етедi. Баға механизмi және нарықтағы валюталық бағам динамикасының белгiлерi арқылы экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың сұрынысы мен олардың ұсыну мүмкiндiктерi туралы бiле алады. Сонымен бiрге, нарық валюталық операциялардың жағдайы туралы ақпараттар көздерi болып табылады.

Бiрақта мемлекет ертеден берi валюталық қатынастарға араласып келген, бастапқысында ол жанама түрде кейiннен оның әлемдiк шаруашылықтағы маңыздылығын ескере отырып тiкелей араласа бастады. 30-жылдардағы ХХ ғ. алтын стандарты алынып тасталуына байланысты валюталық бағамды реттегiш ретiнде алтын механизiмi қызметiн тоқтатты. Бағамдық шектi қатынастардың аяқ асты ауытқуы мен валюталық дағдарыстар ұлттық және әлемдiк экономикаға терiс әсерi ете отырып, ауыр әлеуметтiк-экономикалық зардапқа ұшыратты.

Нарықтық және мемлекеттiк валюталық реттеу бiрiн-бiрi толықтырады. Бiрiншiсi, бәсекеге негiзделген, яғни дамуды ынталандыра түссе, ал екiншiсi валюталық қатынастарды терiс салдарларды жоюға бағытталған. Екi реттегiш арасындағы шекара нақты жағдайлардағы тиiмдiлiк және шектеуге байланысты анықталады, сондықтанда олардың арасындағы шектiк қатынас жиi ауысып отырады. Дағдарыс, соғыс және тағы басқа қиын жағдайларды қатаң мемлекеттiк реттеудiң маңыздылығы артады. Сондай-ақ валюталық экономикалық жақсарудың барысында валюталалық операциялар ырықтандырылып, бұл аумақта нарықтық бәсеке орын алады. Бiрақ та мемлекет бұл жағдайларда да валюталық қатынастарды қалыпқа келтiру және қадағалау мақсатында валюталық бақылау жасайды. Нарық экономикасын реттеу жүйесiнде валюталық саясат маңызды орын алады.

Валюталық саясат – бұл елдiң ағымдық және стратегиялық мақсаттарына сәйкес халықаралық валюталық басқа экономикалық қатынастар аумағында жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы.

Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етуге, жұмыссыздық пен инфляцияның өсуiн тоқтатуға, төлем балансындағы тепе-теңдiктегi ұстап отыруға бағытталады. Валюталық саясаттың басты бағыттары мен формалары елдердiң  валюталық-экономикалық жағдайына, әлемдiк шаруашылықтың эвалюцияларына, әлемдiк ареналардағы күштердiң орналасуына байланысты анықталады.

Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар яғни елдегi және одан тысқары жерлердегi валюталық бағалармен байланысты операциялардың жасалу тәртiбiн реттейтiн құқықтық нормалар жиынтығымен, сондай-ақ екi жақты көп жақты валюталық  проблемалар бойынша мемлекет арасында жасалатын келiсiм шарттарға сүйенедi.

Валюталық саясатты әске асырудың басты бiр құралы валюталық  реттеу болып табылады.

Тiкелей валюталық реттеу – заңды актiлер және атқарушы өкiметiнiң әрекет ету жолымен iске асса, ал жанама валюталық реттеу – нарықтық экономикалық агенттерiнiң мiнез құлқына, валюталық және несиелiк әдiстердi пайдалану арқылы әсер етедi.

Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы – халықаралық валюталық қор (ХВҚ) болып табылады.

Валюталық саясат өзiнiң мақсаттарына және формаларына байланысты екiге бөлiнедi:

• құрылымдық валюталық саясат;
• ағымдық валюталық саясат.

Құрылымдық валюталық саясат – дүниежүзiлiк валюталық жүйедегi құрылымдық өзгерiстердi жүзеге асыруға бағытталатын ұзақ мерзiмдi шаралар жиынтығы. 

Ол валюталық саясат реформасында iске асырылады. Құрылымдық валюталық саясат ағымдық валюталық саясатқа әсер етедi. Ағымдық валюталық саясат – валюталық бағамды, валюталық операцияларды, валюталық нарықпен алтын нарығының қызметтерiн күнделiктi оперативтi

реттеуге бағытталған қысқа мерзiмдi шаралар.

Валюталық саясаттың мынандай формалары қолданады:

1. Дисконттық валюталық саясат.
2. Девиздiк валюталық саясат.

Сонымен қатар, девиздiк саясатының мынадай жүзеге асырылу формалары болады:

а) валюталық интервенция;

ә) валюталық резервтердi диверсификациялау;

б) валюталық шектеу;

в) валюталардың алмастыру дәрежесiн реттеу;

г) валюталық бағамын режимі;

д) девальвация;

е) ревальвация.

Дисконттық (есепке алу) саясаты-бір жағынан, валюталық бағам мен төлем балансын реттеуге, екіншіден, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны, жиентық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық Қордың  есепке алу мөлшерін өзгерту.

Мысалға: пассивтік төлем балансы кезінде капиталдың еркін орын ауыстыруы жағдайында есепке алу мөлшерінің көтерілуі, ең төменгі пайыз мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының жағдайын жақсартады және валюталық бағамды арттыра түседі. Ал егер орталық Қор есепке алу есепке мөлшерін төмендететін болса, отандық және шетелдік капитал сыртқа ағылып, төлем балансының активтік қалдығы азаяды және валютаның бағамы төмендейді.

Қазіргі жағдайда дисконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі, егер де төлем балансын жақсарту мақсатында есепке алу мөлшерін артыратын болса, оның экономика үшін теріс әсері болады. Ал оның төмендеуі төлем балансына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртқа ағылуына жол береді.

Девиздік саясат-мемлекетік ұйымдардың немесе орталық Қордың шетел валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі.

Ұлттық валюталық бағамын көтеру мақсатында орталық Қор шетел валютасын сатады, ал бағамын түсіру үшін, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау арқылы сатып алады.

Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге асырылады. Валюталық интервенция ХІХ ғасырдан бастап қолданыла бастаған. Алтын монометаллизмі алынып тасталғаннан кейін валюталық интервенция кеңінен қанат жайды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымдары-ХВҚ, сондай-ақ 1994ж аймақтық-Еуропалық валюталық институты құрылды.

Валюталық резервтерді диверсификациялау-бұл халықаралық есеп айырсуларды қамтамасыз ету, валюталық интервенция жүргізу және валюталық шығындардан сақтау мақсатында әр түрлі валюталарды қосу жолымен валюталық резервтердің құрлымын реттеуге бағытталған мемлекеттің және Қортердің саясаты.

Бұл саясат қарапайым түрде тұрақсыз валюталарды сату және халықаралық есеп айырсулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге асырылады.

Валюталық паритет және валюталық бағам режимі Ұлттық және мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.

Девальивация мен ревальвация- валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне жатады.

Девальвация — ұлттық валютаның бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша төмендету.

Ревальвация – ұлттық валюта бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша жоғарлату.

Девальвация пайызын есептеу формуласы мынадай:

          Бе— Бж

     Д=——— х 100,         

              Бе

мұндағы

Бе- ескі бағам;

Бж-жаңа бағам.

Ревальвация пайызын есептеу формуласы:

                       Бж — Бе

                  Р = ———  х 100,

                          Бе

Мысалға: фунт стерлинг бағамы арнайы түрде 2.8 ден 2.4 долларға дейін төмендетілді. Мұндағы девальвациялау пайызын есептейік:

                      2.8-2.4

              Д = ——— х 100= 14.3%.

                       2.8

Сол сияқты, фунт стерлингтегі 1 доллардың бағамын анықтайық, 1 фунт ст. = 2.8 доллар.

Х= 1 доллар            

                                    1

                         Х= ———— = 0.35

                                  2.8

Демек, девальвациялауға дейін фунт стерлингі бағамы 1 доллар = 0.35 фунт стерлинг тұрса, ал девальвациялаудан кейін, ол 0.41 фунт стерлингті құрады. Доллардың ревальвациялану мөлшері мынадай жағдайда анықталады:

             0.41-0.35

    Р =  ————— х100 = 16.7%77

                0.35

 

Валюталық саясатының келесі бір формасы ретінде валюталық шектеу үздіксіз пайдаланылады.

Валюталық шектеу –резиденттер мен бейрезиденттердің валюта және басқа валюталық құндылықтармен жасаланатын операцияларына заңды түрде немесе әкімшілік түрде тыйым салуы немесе шектеуі.

Валюталық шектеу валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Валюталық шектеу валюталық заңдылықтар мен бекітіледі.

Валюталық шектеудің мақсаттары мынадай:

• төлем балансын теңестіру;
• валюталық бағамды қолдау;
• ағымдағы және стратегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің қолында алюталық бағалықтардың шоғыолануы.

Валюталық шектеу мынадай қағидаларға сүйенеді:

— Валюталық операциялардың орталық және өкілетті (девиздік) Қортерде орталықтандырылуы;

—  Валюталық операциялар жасау үшін рұқсат қағазының (лицензия) берілуі;

—  Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;

—  Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.

       Валюталық нарық— бұл шетел валюталары мен шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы орталық.

Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланатын санына қарай валюталық нарықтар үшке бөлінеді: халықаралық, аумақтық және ұлттық (жергілікті).

Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында орналасқан. Оның ішінде, Хондайдағы, Нью-Йорктегі, Франкфурт-на-Майнедегі, Париждегі, Цюрихтегі, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонкконгтегі ірі валюталық нарықтар да халықаралық төлем айналымында кеңінен пайданылатын валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгілі бір еркін аумастырылад, мысалы: Сингапур – доллары, Сауд – риалы, Кувейт –динары т.б. орналасқан Қортер өз клиентеріне валюталық қызметін түсіндіреді.

Валюталық нарықтағы операцияларға Қортік функциональдық көзқараспен қарасақ, валюталық нарық – халықаралық есеп айырсу, валюталық интервенциялау, пайда табуды қамтамасыз ететін валюталық операциялардың жиынтығы.

Институтционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық — үкіметтің, Қортердің, инвестициялық компаниялардың, биржалардың, брокерлік контораларының және шетелдік Қортердің жиынтығы.

Ұйымдастырылу техникалық жағынан алсақ, Валюталық нарық – Қортерді халықаралық есеп айырысу және валюталық операцияларды жүзеге асыру барысында өзара байланыстыратын коммуникациялық жүйелердің жиынтығын білдіреді.

Валюталық нарық белгілеріне қарай мынадай түрде жүктеледі:           

Орналасу аумағына қарай:

* халықаралық;

* ішкі;

* аумақтық.

Валюталық шектеуге қатысты:

* еркін нарық;

* еркін емес.

Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты – еркін емес нарық деп, ал валюталық шектеу қойылмаған жағдайда оларды еркін валюталық нарық деп атауға болады.

Валюталық бағамның қолданылу түріне қарай:

* бір ғана режимді;

* қос режимді.

Бір ғана режимді валюталық нарық – бұл еркін валюталық бағамға негізделген, яғни валюталардың өзгермелі бағамы биржадағы саудада белгіленеді.

Қазақстан Республикасындағы теңгенің арнайы валюталық бағамы 1999 жыл 5 сәуірден бастап, өзгермелі бағам режиміне өтті. Ал оған дейін тіркелмелі бағам қолданылып келеді.

Тіркелмелі бағам – Ұлттық Қордың ұлттық валютаның шетел валютасына айырбас бағамын анықтау да валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсынысқа араласу нәтижесінде анықталатын бағам.

Еркін өзгермелі бағам – бұл валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныс негізінде белгіленетін нарықтық бағамды білдіреді.

Еркін өзгермелі бағам арқылы Қазақстанның қор биржасында АҚШ долларының теңгеге қатысты бағам анықталыды. Осы биржада Рейтер (Reuter) агенттігінің кросс-бағамдары туралы теңгенің басқа валюталарға қатысты бағамын анықтайды.

Кросс-бағам – бұл үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның шекті қатынасы.

Кросс-бағамның (Кб) есебін мынадай формаламен беруге болады. Мысалға, теңгенің кросс- бағамын есептеу:

 

                          Шетел валютасының долларға қатысты бағамы

Кб (теңге)  =   ————————————————————-       

                                     Теңгенің долларға қатысты бағамы

 

Валюталық бағамның бағалануына қарай: тікелей бағам және жанама бағам болып бөлінеді. Мұндағы тікелей бағам-шетел валютасына ұлттық валютаға қатысты бағам. Мысалы, 1 АҚШ доллар = 147,50 теңге. Ал жанама бағам – бұл ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағам. Бірақ мұндай бағам түрі біз сияқты мемлекеттерде қолданылмайды.

Қазақстанға шетел валютасының тұрақты әкелінуі, тұрлаулы экономикалық өсуге қол жеткізу және экономиканың Қор секторына халықаралық стандарттарды ендіру республикада валюталық режимді ырықтандыру үшін қажетті алғышарттар жасады. Алдағы уақытта валюталық режимді ырықтандырудың екінші кезеңін іске асыру басталғалы отыр.

Осыған орай біз валюталық заңдарға қандай өзгерістер енгізілгені жөнінде Ұлттық Қордың Төлем балансы және валюталық реттеу департаменті валюталық операцияларды бақылау және лицензиялау жолдарын қарастырдық.

Ұлттық Қор Қазақстанда валюталық режимді ырықтандыру мақсатында нақты шаралар қабылдады.

Өндірістік алыптарды өркендету және Қазақстан өнімін өткізудің жаңа перспективалық рыноктарына кіру үшін жағдайлар жасау мақсатында шет елге тікелей инвестицияларды жүзеге асыру тәртібі өзгертілді. Атап айтқанда, Қазақстандық инвесторлар шет елде еншілес кәсіпорын құрған жағдайда, инвестициялар Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) мүшесі болып табылатын мемлекетте жүзеге асырылса, не Қазақстан Республикасы бекіткен Инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы екіжақты Келсім болса, Қазақстандық инвесторлардың Ұлттық Қордың лицензиясын алу қажет емес.

Сондай-ақ, бағалы қағаздар рыногының қазақстандық кәсіби қатысушыларының қызмет көрсетуін пайдаланған жағдайда, шетелдік эмитенттердің ең аз тәуекелді және барынша өтімді бағалы қағаздарға арналып шығарылған Қазақстандық депозитарийлік қолхаттарды (ҚДҚ) сатып алу арқылы да қолданылады.

Сонымен бірге, қаржы құралдарының жаңа нысандарын дамыту, уақытша бос қаражатты салымға салу мүмкіндіктерін арттыру мақсатында заңдарға өзгерістерде қаражатты резидент еместерге сенімгерлік басқаруға беру мүмкіндігі қарастырылған. Заңдарға өзгерістерде осы операцияларды лицензиялау тәртібі айқындалған, шетелдік активтерге салымдардың үлгі құрылымы, яғни ақшаны шет елге инвестициялаудың негізгі бағыттары көзделген. Бұл сонымен бірге, салынған қаражаттың сақталуын қамтамасыз ету үшін жасалды.

Ұлттық Қор статистика мен елдің төлем балансын қалыптастыру мақсатында валюталық операцияларды тіркеуді жүзеге асыратыны белгілі.

Валюталық заңдарға енгізілген өэгерістерге сәйкес қазіргі уақытта бұрын лицензиялануға жататын капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркейтін болды. Олар мынадай операциялар:

• инвестициялау объектісінің дауыс беруші акцияларының елу және одан да көп пайызына ие болған жағдайда, резиденттердің ЭЫДҰ елдеріне не Қазақстан Республикасы инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы халықаралық шарттар жасаған әрі бекіткен елдерге тікелей инвестициялар;
• жеке тұлға-резиденттердің шет елде шетелдік Қорте шоттар ашуы, егер Қор ұзақ мерзімді кредиттік рейтингі «А» -дан («Standard & Poors» немесе «Fitch» рейтинг агенттіктерінің жіктеуі бойынша) немесе «А2» -ден («Moodys Investors Service» рейтинг агенттігінің жіктеуі бойынша) кем емес рейтингі бар елдерде тіркелсе және ЭЫҰД мүшесі болса.

Сонымен бірге тіркеуге жататын операциялар тізімі қысқартылды, атап айтқанда: брокер инвестициялау объектісі болып саналатын жағдайларды қоспағанда, қазіргі уақытта резиденттік брокерлік компаниялар арқылы жүзеге асырылатын, резидент еместердің резиденттердің бағалы қағаздарын сатып алу тіркеуге жатпайды.

Ұлттық Қор есеп айрысудың аккредитивтік және вексельдік нысаны. Қазақстанда шетел валютасын және шетел шетел валютасымен көрсетілген төлем құжаттарын пайдалану мүмкіндіктерін біршама арттыруға барып отыр. Мұндай өзгерістер Қазақстандық Қортердің өз клиенттеріне ұсынатын қызмет көрсету тізбесін кеңейтеді, ал мұндайда отандық кәсіпорындар сыртқы сауда мәмілелерінде әріптестермен есеп айырысудың жаңа нысандарын әлдеқайда белсенді пайдалана алатын болады.

Сонымен бірге Қазақстандық Қортер резидент еместерге лецензиясыз капиталды әкетуге кредиттер беру мүмкіндігін алды.

Валюталықзаңдарға өзгерістер қолма-қол валютаны басқа елге әкетудің жаңа тәртібі белгіленген. Шынында, қазіргі уақытта Қазақстан азаматтарының ақшаны қайдан алғаны туралы қандай-да болмасын анықтамалар ұсынбай-ақ, бұрын әкелінген соманың үстіне 10 мың АҚШ долларын басқа елге әкетуіне рұқсат берілген. Шетелдік азаматтар бұрын әкелінген соманың үстіне 3 мың АҚШ долларын әкетуге құқылы.

Жеке тұлғалар көрсетілген соманы әкеткен кезде кеден органдары валютаның айырбасталғаны туралы анықтама-сертификаттар ұсынуды талап етеді.

Валюталық операцияларды ырықтандыру бойынша Ұлттық Қордың алға қойған мақсаттары. Валюталық режимді ырықтандыру жөнінде қабылданатын шаралар валюталық операцияларды жүргізу тәртібін одан әрі жеңілдетуде өз жалғасын табады. Таяу жылдарда сондай-ақ заңсыз жолмен алынған арам ақшаны жария етуге (ақтауға) қарсы ісәрекет ететін тетікті ендіру кіретін тәуекелдерді азайту; бақылау тетігін жетілдіру және қысқа мерзімді алыпсатарлық операцияларды тежеу, сондай-ақ сыртқы экономикалық операциялар туралы ақпараттық база жөніндегі шаралар кешенін іске асыру болжанып отыр, бұл 2009 жылдан бастап валюталық операцияларды жүргізудің рұқсат беру тәртібінен валюталық операцияларды кейіннен іріктеп бақылау және мониторинг жүйесіне толық көшу үшін қажетті негіз жасауы тиіс.     

 

 

 

    2.3. Ұлттық Қордың алтын валюталық активтерін басқару

Ұлттық Қор Департаменті монетарлық операциясының ең басты міндеттерінің бірі Ұлттық Қор алтынвалюталы активтерін қалыптастыру және тиімді басқару болып табылады. АВА басқару Қазақстан Республикасы Ұлттық Қоры алтынвалюталы активтерін басқару бойынша инвестициялық стратегиясы негізінде жүзеге асырылады, ол инвестициялық стратегия ҰЛттық Қор Үкіметі жарғысымен шешіледі, және бекітіледі. Алтын валютаны басқару мақсаты,  бір жағынан активтер ликвидтілігін ұстап тұру, екінші жағынан-кірісті максималды ету болып табылады.

АВА қойылған мақсаттарына сәйкес қысқа мерзімді портфель, ұзақ мерзімді портфель және алтын портфелі болып бөлінеді. Қысқа мерзімді валюталы активтер валютаға деген қысқа мерзімді сұраныстарды қанағаттандыруға және шетел валютасында қысқа мерзімді инвестиция тартуға арналған. Барлық валюталық түсімдер және Ұлттық Қор шотынан алынып тасталу қысқа мерзімді портфель арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзімді портфель мақсаты активтер ликвидтілігін қамтамасыз ету және түсім тіркеуінсіз активтер нарықтық құны өзгеру төмен деңгейі және портфельден алып тастау және қысқа мерзімді жоспарда кірістің жоғарлауы болып табылады. Алтын активтеріхалықаралық қаржы саудасында валютада активтердің тартылуының мүмкіндік төмендеуінен қорғаушы болып табылады. АВА басқару тиімділігін бағалау орнатылған шектеулерді сақтауда сәйкес эталонды портфельмен салыстырғанда уақыт периодында портфельдің аса жоғары кірістілігі болып табылады.

АВА басқару тиімділігін көтеру мақсатында бекітілген ережелерге сай сыртқы басқару бағдарламасында Ұлттық Қор валюталы активтер бөлігін арнайы компанияларға басқаруға береді, бұл компаниялар инвестициялық басқару аясында әлемдік көшбасшылар болуы қажет.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Қоры алтын валюта активтерін басқару бойынша инвестициялық стратегиясы.

Инвестициялық стратегия «Қазақстан Республикасындағы Ұлттық Қор алтын валюта активтерін басқарудың негізгі принциптері туралы» ережеге сай жасалған, бұл ереже Қазақстан Республикасы Ұлттық Қоры шешімімен 1999 жылы №324 7 қазанда бекітілген, және «Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры алтын валюта резервімен операциялар жүргізуде лимиттер орнату принциптері туралы» ережелермен, 1997 жылы 4 мартта Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор директорлар кеңесі шешімімен бекітілген №72, 1999 жылы 2 желтоқсанда №414 Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры үкіметінің шешімімен бекітілген «сыртқы басқаруда Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор алтын валюта активін беру шарты және тәртібі жайлы» заңға сәйкес жасалынған. Бұл стратегия Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры алтын валюта басқарумен байланысты операциялық іскерлікті бақылау және реттеу үшін арналған.

Алтын валюта активін басқару мақсаты активтер ликвидтілігінсақтау және осы стратегия шектеулері аясында кірісті максималды ету болып табылады.

Алтын валюта активтерін қысқа мерзімді валюта активтер портфелі, ұзақ мерзімді валюта активтер портфелі және алтын портфелі болып бөлінеді. Алтын валюта активтерін басқарудың тиімділік бағасы осы стратегияның шектеулерін сақтай және уақыт периодында алтын валюта активтер портфелінің аса жоғары пайдалығы болып табылады. Жеке активтер пайдалығын басқару тиімділігінің көрсеткіші болып табылмайды. Күтілген жоғары пайданы жақсарту және тәуекелділікті төмендету мақсатында активтерді теріс пайдада сату меншігінде кезінде рұқсат береді.

Келесі қаржылық құралдар және операциялар осы стратегияны шектеу аясында инвестициялау үшін рұқсат етіліді:

*Несиелік рейтинг ААА-Standard&Poor`s немесе Ааа-Moody`s және   Халықаралық Қаржы Ұйым (ХҚҰ) бағалы қағаздарын және агенттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға;

*Несиелік рейтинг ААА-Standard&Poor`s немесе Ааа-Moody`s   елдері суверенді бағалы қағаздарын және Халықаралық Қаржы Ұйым (ХҚҰ) бағалы қағаздарын және агенттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға;

*Мемлекеттік, суверенді және корпоративті қарыздық міндеттердің қайтарылу мерзімі бір жылдан кем емес қысқа мерзімді несие рейтингі А1- Standard&Poor`s немесе P1-Moody`s сатуға және сатып алуға;

*Қайтарлу мерзімі бір жылдан аспайтын ұзақ мерзімді несие рейтингі А- Standard&Poor`s немесе А2-Moody`s мемлекеттік, суверенді және корпоративті қарыздық міндеттерді сатуға және сатып алуға;

*Ұзақ мерзімді несие рейтингі ААА- Standard&Poor`s немесе Ааа-Moody`s активтері және жылжымайтын мүлікті кепілге қою арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып алу;

*Осы стратегия шектеулеріне сәйкес ағымды шоттағы ақшаның таратылуы және Қортердегі депозиттер (салымдар);

*Валюта айырбастау операциялары және алтын сату және сатып алу бойынша операциялар;

*Ұзақ мерзімді несие рейтингі А+-Standard&Poor`s немесе А1-Moody`s өндірістік құралдарды қарсыпартнерлармен сату және сатып алу немесе АҚШ биржасындағы. Еуропалық кеңестегі және Жапония айналымдағы қаржылық және тауарлық өндірістік құралдарды сату және сатып алу;

*Ұзақ мерзімді несие рейтингі А- Standard&Poor`s немесе А3-Moody`s қарыз алушылармен бекітілген кепілге ақша немесе басқа рұқсат етілген бағалы қағаздарды қаржыландыру үшін бағалы қағаздар қарызы;

*Ұзақ мерзімді несие рейтингі АА- Standard&Poor`s немесе Аа3-Moody`s төмен емес, қарсыпартнерларға құрылымдық өнімдерді сату және сатып алу.

Валюталық активтің төмендеуі немесе өсуімен байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры шотынан барлық валютаның аударылуы және түсуі валюталық активтің қысқа мерзімді портфель арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзімді портфельден ұзақ мерзімді портфельге валюталық активтердің аударылуы және кері, беруге арналған активтер аталуы және олардың көлемі инвестициялық комитет шешімі бойынша жүзеге асырылады.

Күнтізбелік кварталда бір рет 6 айға келесі көрсеткіштер жобалануы жүргізіледі. 1) АВА-нің сыртқы қысқа мерзімді қазақстан мемлекетік қарызына қатынасы. 2) АВА-ның 3 айдағы импортына қатынасы. 3) АВА ақша базасына қатынасы. Егер осы көрсеткіштердің жобалауының біреуі 1 төмен болса онда инвестициялық комитет валюта активтері жалпы дюрациясын төмендету үшін активтердің бір бөлігін ұзақ мерзімді портфельден қысқа мерзімге ауыстыруды қарайды.  10.Туындықұралдар осы стратегия шектеулері аясында активті позиция ашуға немесе хиджирлеуге қолданылуы мүмкін.

Тіке немесе қайтымды репо операциялары максимальды мерзімі 3 айдан аспауы керек, валютада депозиттер 1 айдан аспауы қажет.                 

Валютадағы қысқа мерзімді портфель активтері валютаға деген қысқа мерзімді сұранысты қанағаттандыру үшін және шетел валютасында қысқа мерзімді инвестиция тарту мақсатына арналған. Қысқа мерзімді портфель мақсаты активтер ликвидтік қамтамасыз ету, түсімді тіркемей және алып тастап нарықтық баға өзгеруінің төмен деңгейін және қысқа мерзімді бағыттарда кірісті арттыру болып табылады. Қысқа мерзімді портфелге эталонды портфель салып Merrill Lynch 3-month US Treasury Bill Index индексі есептеледі.

Қысқа мерзімді портфель базалық валютасы болып АҚШ доллары саналады. Құралдар классы бойынша әр валюта қимасында қысқа мерзімді портфельде максимальды ауытқуы келесі кестемен анықталады.      

Қысқа мерзімді портфелде бағалы қағаздар қарызын қайтару мерзімі максималды 1 жылдан аспауы қажет, мемлекеттік, суверенді және несие рейтингі ААА елдернен агенттік бағалы қағаздардан басқа.

 

 

Активтер түрлері	Нарықтық құны (құралдар негізінде жататын нарықтық құны туынды құралдар үшін)
	Минимум	Максимум
Нақты валюта, несие рейтингі ААА елдерден мемлекеттік және агенттік қарыздық міндеттер және несие рейтингі ААА қайтару мерзімі 1 жылдан кем емес МФО қарыздық міндеттері, РЕПО операциялары бойынша кепілде тұрған құралдарды қосқанда	60%	100%
Несиелік рейтингі ААА елдерінен қайтару мерзімі бір жылдан кем емес мемлекеттік және агенттік қарыздық міндеттер және несие рейтингі ААА/Ааа төмен емес активтермен және кепілді қамтамасыз еткен бағалы қағаздар	0%	50%
РЕПО операциялары бойынша кепілде тұрған құралдарды қосқанда корпоративтік қарыздық міндеттер	0%	30%
Тіке және қайтымды РЕПО операциялары	0%	100%
Депозиттер (салымдар)	0%	30%
Туынды құралдар	0%	20%
Құрылымдық өнімдер	0%	20%

 

Несиелік рейтингі ААА елдерден агенттік, суверенді және мемлекеттік бағалы қағаздар қарызын қайтарудың максималды мерзімі 3 жылдан аспауы қажет. Жылжымайтын мүлікті кепілге беру арқылы бағалы қағаздар максималды орташа бағаланған дюрациясы (AverageLife) және активтер (АВS) негізгі қарыз сомасына амортизациясы (Prepayment Speed Assumption (PSA) =0) 3жылдан аспауы қажет.

Валюталық активтер қысқа мерзімді портфелі дюрациясы 0,75 аспауы қажет. Қысқа мерзімді портфель активтері валютадағы нарықтық құны активтік валютадағы нарықтық құны 15%-дан төмен болмауы қажет. Қысқа мерзімді портфель валюталық активтері және базалық валютаға есептегендегі шетел валюта міндеттер қатынасы 50% кем болмауы керек.

Егер қысқа мерзімді портфельдің нарықтық құны шетелді қанағаттандырмаса, онда активтер бөлігі ұзақ мерзімді портфельден қысқа мерзімге аударлуы осы бұзылу байқалғаннан бастап 10 күн ішінде жүргізіледі.

Несиелік тәуекелділікке шектеу 8 бөлімге сәйкес анықталады. Қысқа мерзімді портфель құрамына АҚШ долларынан ерекше валютада тартылған қаражаттан тұратын суб-портфель кіруі мүмкін. Осы суб-портфель кірісін бағалау тарату кірісі мен осы қаражаттарды тарту кірісі арасындағы айырма ретінде есептеледі.

Ұзақ мерзімді портфель мақсаты ұзақ мерзімдегі болашақ бағыттағы активтер кірістілігін арттыру болып табылады. Ұзақ мерзімді портфельге байланысты активтер барлық пайдасы мен шығыны ұзақ мерзімді портфельге кіреді.

Ұзақ мерзімді портфельдің базалық валютасына келесі валюталар тобы есептеледі.

 

Активтер түрлері	Кәрзінкедегі үлесі (Топтағы үлесі)
USD	55%
EUR	40%
GBP	4%
JPY	1%

 

Валютадағы кәрзінкесін анықтау күнтізбелік квартал соңғы жұмыс күні валюта курсымен жүргізіледі. Ұзақ мерзімді портфель эталонды портфелі болып келесі индекстер табылады.

       * 55% Merrill Lynch US Treasuries&Agencies 1-3 yers

       * 40% Merrill Lynch German Federal Governments 1-2 years

       * 4%   Merrill Lynch U.K. Gilts 1-3 years Index

       * 1% Merrill Lynch Japanese Governments 1-3 yeras7

Эталонды портфельде елдер бойынша таратылуы күнтізбелік квартал соңғы күні валюта кәрзіңкесіне сәйкес жүзеге асырылады.

Ұзақ мерзімді портфель кірісінің және оған кіретін туынды құралдардың және құрлымдық өнімдерді қосқандағы пайдасының ауытқуынан күтілген өзгерісі жылына 2% дан аспауы қажет. Құралдар классы бойынша әр валюта қимасында ұзақ мерзімді портфельде максимальды ауытқу келесі кестемен анықталады.

 

Активтер түрлері	Нарықтық құны (құралдар негізінде жататын нарықтық құны  туынды құралдар үшін)
	Минимум	Максимум
Нақты валюта несие рейтингі ААА елдерден мемлекеттік және агенттік қарыздың міндеттері және несиелік рейтингі ААА қайтару мерзімі 1жылдан кем емес МФО қарыздық міндеттері, РЕПО операциялары бойынша кепілде тұрған құралдарды қосқанда	60%	100%
Несие рейтингі ААА елдерден қайтару мерзімі бір жылдан кем емес мемлкеттік және агенттік қарыздық міндеттер және несие рейтингі ААА/Ааа төмен емес активтермен және кепілді қамтамасыз етуші бағалы қағаздар	0%	50%
РЕПО операциялары бойынша кепілде тұрған құралдарды қосқанда корпоративтік қарыздық міндеттер және несие рейтингі ААА/Ааа төмен мемлекеттік қарыздық міндеттер	0%	30%
Тіке және қайтымды РЕПО операциялары	0%	100%
Депозиттер (салымдар)	0%	30%
Туынды құралдар	0%	20%
Құрылымдық өнімдер	0%	20%

 

Несиелік тәуекелділіктерге шектеу жүргізіледі. Алтын портфель құрлымы ішкі (кассалық операция орталығында таратылған және Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор бағалылығын сақтау) және сыртқы алтын (қазақстан республикасының территориясынан тыс тартылған) қатынасын анықтайды.

Алтындағы активтер халықаралық қаржылық саудада валютада активтердің тартымдылығының төмендеу мүмкіндігінен қорғау болып табылады. Сыртқы алтынактивтері кірісінің эталондық деңгейі орташа бір айлық алтын депозитті ставкасына тең (1 month Gold Average Lease Bid Rate).

Алтынпортфелінің тұрақты көлемі (ішкі және сыртқы) АВА жалпы көлемнің 20% деңгейінде сақталып тұруы керек. Мұнда АВА жалпы көлемінде 5%-ға дейін ауытқуға жол береді. Алтында өрнектелген сыртқы алтын портфеліне кіретін кез-келген құрлымдық өнім кірісінің күтілген айлық өзгерімділігі жылына 7% дан сапауы қажет.

Қазақстан Республикасынан алтынды физикалық алып өтуге байланысты операциялар (ішкі және сыртқы алтын қатынасының өзгеруі) Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор жетекшілігінің жеке үкімі негізінде жүргізіледі.

Алтынның физикалық көлемінің 10000 унциядан артық кварталда төмендеуіне/көтерілуіне алып келетін операциялар Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор жетекшілігі  тапсырмасымен жүзеге асырылуы мүмкін.

Сыртқы басқаруға берілген кативтер АВА портфельдері біріне кіру керек. Активтерді сыртқы басқаруға беру кезінде №414 1999 жыл 2 желтоқсаннан Қазақстан республикасының Ұлттық Қор үкіметі шешімімен бекітілген «Қазақстан республикасының Ұлттық Қорының алтын валюта активтерін сыртқы басқаруға өткізудің шарты және тәртібі жайлы» ережеде анықталған шарттар ескерілуі қажет.

Құрылымдық өнімдер эмитенттері болып ұзақ мерзімді несие рейтингі АА/Аа3 төмен емес компаниялар болуы мүмкін. Құрылымдық өнімді сатып алу тек егер құрылымдық өнім нарықтық құнын бағалауға мүмкіндік болса немесе эмитент құрылымдық өнім нарықтық құнын бағалау моделін көрсеткен жағдайда ғана мүмкін болады. Құрылымдық өнім эмитенті күнделікті соңғы екі жылға құрылымдық өнім нарықтық құны мәліметтерін көрсетіп отыруға міндетті.

Құрылымдық өнімді сатып алу, тек егер осы құрылымдық өнімді кез-келген уақытта нарықтық құны бойынша эмитентке сатуға мүмкіндік болған жағадайда ғана рұқсат етіледі. Құрылымдық өнімді сатып алу Ұлттық Қор және құрылымдық өнім эмитенті арасындағы келсім-шарт негізінде жүргізіледі. Әр жеке алынған құрылымдық өнімді сатып алуда осы құрылымдық өнімді сатып алуға құқық келісім-шарты минимум екі әртүрлі қарсыпортнерлермен бекітілуі қажет.

Ұлттық Қор бекітілген қарсыпартнерлар (қарсы іскерлестер) тізіміне енген қарсыпортнерлармен ғана операциялар жүргізеді. Міндеттілікке максимальды лимит өлшемі, кепілмен қамтамасыз етілмеген, операцияның жеке түріне лимит көлемі, және әр эмитент үшін лимит несиелік тәуекелділікті бағалау принциптеріне сәйкес анықталады (осы стратегияға 1 қосымша). Мемлекеттік мекемелермен жүргілізетін/елдің орталық Қорын қосқанда, мемлекеттік мекемелерге өз рейтингі болмаса, елдің рейтингі тартылады және халықаралық қаржылық мекемелермен жүргізілетін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие рейтингі ААА/А1-S&P немесе Ааа/P1 Moody`s операциялары лимиттелінбейді.

Әр қарсы іскерлестер үшін лимит оның басты кеңсесіне бекітіледі, мұнда оның барлық дочерлік ұйымдары және филиалдары егер оларды басты кеңсе бағалау рейтингі тартылған болса қосылады.

Егер мемлекеттік ұзақ мерзімді рейтинг және корпоративті қарыздық міндеттер бекітілген деңгейден төмен болса стратегия 6 пунктіне сәйкес бағалы қағаздарды сату рейтингі төмендеген сеттен бастап 6 ай мерзімінде жүргізілуі қажет.

Келісілген сауда бойынша қарсыпортнерлар жағынан 100% алдын-ала төмен жасалған механизм бар операциялар, және де төлемге қарсы жеткізіп беру принципіне лимиттеу жүргізілмейді. Қор кастодион валюталық активтер АА/Аа3 минималды несие рейтингі.

Кастадиан клиенттер активін сақтауда минималды соманы, 1трилион АҚШ долларына тең эквивалентті ұстауы қажет. Бір кастодионда сақталатын валюталық активтер нарықтық қыны максималды 2 миллиард АҚШ доллары эквивалентінен аспауы керек.

Валюталық активтер ұзақ мерзімді портфелін сақтауды жүргізуші кастодиондар Ұлттық Қорке активтер үшін мониторинг есебінен ұстауы қажет. Ұлттық Қортегі шотында бір кастодион валюталық активтері ақша мөлшері несиелік лимитті есептеуде ескеріледі.

Сыртқы басқарушылар тізімі.

Алтын валюталы активтерді сыртқы басқару Citigroup Asset Management – Кірісін тіркеу арқылы қысқа мерзімді бағалы қағаздар, АҚШ долларында келтіріледі.

UBS  Global Asset Management – Кірісі тіркелген бағалы қағаздар, АҚШ долларында келтіріледі.

Goldman Sachs Asset Management – Кірісі тіркелген бағалы қағаздар, АҚШ долларында келтіріледі.

Credit Agricole Asset Management – Кірісі тіркелген бағалы қағаздар, еврода келтіріледі.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры активтерін басқару.

2006 Ұлттық Қор активтері көлемінің ұлғаюына байланысты, бар 3 сыртқы басқарушы мандат түріне «Global Fixed Income»:

Deutsche Asset Management – Кірісі тіркелген бағалы қағаздар портфелі.

State Street Global Advisors – Кірісі тіркелген бағалы қағаздар портфелі.

Fischer Francis Trees and Watts – Кірісі тіркелетін бағалы қағаздар портфуліне 2 сыртқы басқарушылар АВN AMRO Asset Management және Union Bancaire Privee тоқталып алынады. 2008 жылы қаңтарда мандат түрі «US Cash Management» — сыртқы басқарушы – Citigroup Asset Management кампаниясы сайланды. 2008 жылы шілдеде сыртқы басқарушылар Goldman sachs Asset Management және UBS Global Asset Management мандат түріне «Global Tactical Asset Allocation» саналады. Қазіргі уақытта Ұлттық Қор активтерін «Global Index Equity» мандат түрі бойынша NSBC Asset Management басқаруда.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III тарау. ҚР Ұлттық Қордың қызметін жетілдіру

                  перспективалары

 

3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау

және инфляция

 

2009 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген «Қазақстан Республикасының Ұлттық Қор туралы» қазақстан Республикасының заңына Ұлттық Қордың ақша-несие саясатын жүргізуіне қатысты 2008 жылғы шілдеде бірқатар түбегейлі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын. Ұлттық Қордың саясатында айырбас бағамының бағдарларынан бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге ауысуға баса көңіл бөлінген. Ұлттық Қордың ендігі негізгі мақсаты бағалар тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

Негізгі мақсатты орындау үшін Ұлттық Қор мынадай міндеттерді іске асыруды жалғастырады:

• мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
• төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
• қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамысыз етуге ықпал ету.

Ұлттық Қордың негізгі мақсаты мен міндеттерін осылайша түйіндеу Ұлттық Қор жариялаған Еуроодақ стандарттарына және инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшуді едәуір нақты көрсетеді.

2008 жылы Ұлттық Қор инфляциялық төмен деңгейін қолдауға бағытталған саясатты жүргізуді жалғастырады. 2008 жылы орташа жылдық инфляция индикативтік көрсеткіштер шеңберінде қалып, 8,4% болды.

Ұлттық Қор 2008 жылы сыртқы рыноктардағы Қазақстан тауарларының бағалық бәсеке қабілетін қолдау үшін теңгенің өзгермелі айырбас бағамының режимін сақтады, бұл бағамның ақша сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқулардың болуы себепті еді. Шын мәнінде бүкіл жыл бойы теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша нығаю үрдісі байқалды. Теңгенің нығаюына ішкі валюта рыногына шетел валютасының едәуір әкелінуі ықпал етті. Ағымдағы жылдың басынан бастап әлемдік рыноктағы энергия ресурстары бағаларының жоғары болуы, мемлекеттік меншік үлесінің жекешелендірілуі, сондай-ақ корпоративтік сектордың  және екінші деңгейдегі Қортердің ішкі рыноктардан қарыз алуы себепті шетел валютасы түсуінің негізгі көздері экспорттық валюта түсімінің едәуір көлемі болып табылады.

Ішкі валюта рыногына шетел валютасының едәуір әкелінуі жағдайларында Ұлттық Қордың Қазақстан Қор Биржасынан және Қораралық валюта рыногынан шетел валютасын таза сатып алу көлемі 2008 жылы 2,2 млрд. АҚШ долл. Жуық болды, оның жартысынан көбі Ұлттық Қордың қысқа мерзімді ноттарын шығару арқылы стерилизацияланды. Сонымен бірге Ұлттық Қор Ұлттық қордың активтерін толықтыру мақсатында Қаржы министірлігіне 1,3 млрд. АҚШ долларына валюта сатты.

2008 жылы теңгенің орташа алынған айырбас бағамы 1 АҚШ доллары үшін 122,45 теңге болды. 2008 жылы номиналдық жағынан алғанда теңге АҚШ долларына қарағанда 8,03%-ға нығайды.

2008 жылы негізгі сауда әріптестері елдерінің валютасына қатынасы бойынша теңгенің нақты құнсыздануы 2,5% болды. АҚШ долларына қарағанда теңгенің едәуір нығаюына қарамастан, қазақстандық экспортерлердің, тұтастай алғанда негізгі сауда әріптестеріне қатысты сыртқы бәсеке қабілетін қамтамасыз ететін жағдайлар 2005 және 2006 жылдарға қарағанда 2008 жылы әлдеқайда қолайлы деңгейде сақталды.

Ішкі валюта рыногына шетел валютасының едәуір әкелінуінің жалғасуы жағдайларында Ұлттық Қордың таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша базасының 52,2%-ға 316,9 млрд. Теңгеге дейін көбеюі негізгі фактор болды. Ақша базасын реттеудің негізгі құралдары Ұлттық Қордың қысқа мерзімді ноттарын шығару және ашық рынок операциялары болды.

Бір жыл ішінде ақша базасының динамикасында-маусымда 16,1% және қыркүйекте 13,3% екі ең жоғары көбею байқалды. өткен жылдардағы сияқты ақша базасының маусымды көбеюі Үкіметтің шоттарындағы қалдықтардың едәуір азаюы (41,6%) себепті еді. Мұндай азаю, өз кезегінде, негізінен білім беру саласындағы бюджеттік ұйымдардағы қызметкерлердің демалыстары кезеңінде үкімет шығыстарының маусымдық ұлғаюына байланысты еді. Қыркүйекте ақша базасы кеңеюінің негізгі факторы Ұлттық Қордың халықаралық резервтерінің едәуір өсуі (7,7%) болды. Ақша базасының едәуір сығымдалуы (10,2%) әдеттегідей, қаңтарда байқалды. Осы айда Ұлттық Қордың халықаралық резервтерінің едәуір ұлғаюына (14,1%), Ұлттық Қордың таза ішкі активтерінің азаюына қарамастан, Үкімет шығыстарының маусымдық төмендеуі және Үкіметтің шоттарындағы қалдықтардың тиісінше едәуір өсуі себепті ақша базасының сығымдалуына алып келеді.

Ақша массасының (М3) 2008 жылы 26,8%-ға 969,9 млрд. Теңгеге дейін өсуі экономиканы монетизациялау деңгейін 20,3%-дан 21,8%-ға дейін жоғарлатуға ықпал етті.

Ақша массасын ұлғайтуға Қор жүйесінің ішкі активтерінің өсуі (51,9%) негізгі үлес қосты. Қор жүйесінің үкіметтен басқа, экономиканың өзге секторларына талаптарының едәуір ұлғаюы (45,6%) Қор жүйесінің басқа да таза ішкі активтерінің азаюымен (35,6%) бейтараптандырылды. Қор жүйесінің Үкіметке таза талаптары аз ғана (3,2%) өсті.

Ұлттық Қордың халықаралық резервтерінің өсуі нәтижесінде ақша массасының өсуіне сондай-ақ Қор жүйесінің сыртқы таза активтерінің өсуі де (5,8%) оң ықпалын тигізді.

2008 жыл ішінде ақша массасының ең жоғары көбеюі қыркүйекте байқалды (8,1%), бұл негізінен ауыл шаруашылығы жұмыстарына байланысты маусымдық факторлардың себебінен еді. Ақша массасының маусымдық ең көп азаюы қаңтарда байқалды (5,2%).

Айналыстағы қалма-қол ақша (мо) 2008 жылғы динамикасына тән ерекшелік өткен жылдармен салыстырғанда оның едәуір өсуі (47,6%-ға 238,7 млрд. теңгеге дейін) болып табылады. Айналыстағы қолма-қол ақша өсуінің негізгі факторы елдегі экономикалық өсудің және іскерлік белсенділіктің жоғары қарқындары сақталы сақтала отырып, халықтың ақшалай кірістерінің номиналдық сияқты нақтылы да ұлғаюы болды. Айналыстағы қолма-қол ақша өсуінің қарқындарын ұлғайтуға сондай-ақ Үкімет жүргізіп отырған белсенді әлеуметтік саясат та ықпал етті. Мәселен, бір жыл ішінде екі рет зейнетақыны жоғарылату жүзеге асырылды (жыл басынан бастап зейнетақы төлемдерін алушылардың бәріне 12% көбейту, 1 маусымнан бастап-зейнетақыларды зейнеткерлердің еңбектегі үлесіне байланысты дифференсияланған түрде көбейту).

Өз валютамыз теңгені енгшізген кезден бастап АҚШ долларына қарағанда оның айырбас бағамының алғаш рет байқалған нығаюы қолма-қол доллардан «қашуға», қолма-қол теңгеге ауысуға ықпал етті, бұл сондай-ақ қолма-қол теңгеге сұранысты ұлғайтуға алып келді. Ұлттық Қордың бағалауы бойынша, айналыстағы қолма-қол ақшаның 10%-ға жуық өсуі осы фактомен байланысты еді.

Осылайша 1999 жылдан бастап алғаш рет 2008 жылы айналыстағы қолма-қол ақшаның өсуі қарқыны резиденттердің Қор жүйесіндегі депозиттерінің өсу қарқынынан, ал ақша базасының кеңеюі-ақша массасының өсу қарқынынан асып түсті. 2008 жылы ақша массасы құрылымындағы депозиттер үлесі 78,9%-дан 75,4%-ға дейін, ал ақша мультипликаторының мәні 3,67-ден 3,06-ға дейін төмендеді.

Қысқа мерзімді ноттар. Ұлттық Қор 2008 жылы 613,0 млрд. теңгеге қысқа мерзімді ноттар шығарды (ұлғаюы 2006 жылғы 208,3 млрд. теңгемен салыстырғанда 2,9 есе). Ноттардың ең көп эмиссиясы II тоқсанға тиесілі, осы тоқсан ішінде орналастыру бірдей болған жоқ (сәуірде-42,9 млрд. теңге, мамырда-70,4 млрд. теңге, маусымда-89,7 млрд. теңге). Ноттар эмиссиасы көлемінің ұлғаюына екінші деңгейдегі Қортердің шамадан тыс өтімділігін стерилизациялау қажеттігі ықпал етті. Нәтижесінде айналыста жүрген қысқа мерзімді ноттардың көлемі 3,1 есе 198,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Қысқа мерзімді ноттар бойынша тиімді кірістілік 5,89%-дан 5,07%-ға дейін (жылдың соңғы айындағы орташа алынған кірістілік ) төмендеді.

Ұлттық Қордың қысқа мерзімді ноттарын шығару, орналастыру, айналысқа жіберу және өтеу ережесіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілуіне байланысты 2008 жылғы маусымнан бастап 1 жылға дейінгі айналыс мерзімімен ноттар шығару мүмкін болды.

Ұлттық Қордың мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама рыногындағы операциялары. 2008 жылы Ұлттық Қор мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу бойынша бір операция және сату бойынша бір операция жасады.       

Инфляция. Қазақстан республикасының статистика бойынша агенттігі официялды мәліметтеріне сүйенсек, 2006 жылы наурызда инфляция 0,6% құрады (2009 жылы наурызда -0,4%). Азық-түлік тауарлары 0,8%-ға қымбаттады, азық-түлік емес тауарлар -0,3%-ға, ақылы қызметтер -0,5%-ға көтерілді.

2006жылы наурызда азық түлік тауарлары құрамында бағаның ең жоғары көтерілуі –жемістерге -5,9% және жидектерге -2,9% құрады. Одан басқа балық және теңіз өнімдері бағасы 1,6%, ет және ет өнімдері 1,2% қымбаттады. Тұқым құнының 5,2%-ға, ұнтақты дәндер-0,5%-ға және сүт, және оның өнімдерінің 0,3%-ға арзандағаны байқалды.

Азық-түлік емес тауарлар медициналық препараттардың 0,5%-ға, киім және аяқ киімдердің 0,4%-ға қымбаттауы нәтижесінде орын алды. Осы уақыттарда бизнеске деген баға 1,4%-ға (жыл басында төмендеу 11,9%) төмендеді.

Ақылы қызметтер ішінен осы жылдық нарыз айында тұрмысты –комуналды қызметтер-0,6%-ға, оның құрылымы ішінде электроэнергиясы-1,6%, газ-1,5%-ға қымбаттады. Бұдан басқа тасымалдау қызметтері бағасы-0,5%-ға өсті.

Осы жылдың басынан бастап инфляция деңгейі 1,9% (1кварталда 2009 жылы-1,5%) құрады, мұнда азық-түлік тауарлары бағасы 2,7%-ға жоғарылады, азық-түлік емес тауарлар-0,4%-ға, тұрғындарда ақылы қызмет-1,8%-ға көтерілді 2006 жылы наурызда жылдық өрнектелудегі инфляция алдыңғы аймен салыстырғанда 7,1%-ға жоғарылады (2006 жылы ақпанда-6,9%).

Халықаралық резервтер және ақшалық агрегаттар.2006 жылы наурызда Ұлттық Қор таза халықаралық резервы ағымды бағаларда 1,8%-9267,3 млн. долларға төмендеді. Ұлттық қорды толтыру мақсатында шетелдік активтерді сату, яғни Қаржы министірлігі сыртқы қызметін, және де ішкі валюталық саудадағы валюталарды сату есебінен таза валюталық қорды 154,0 млн долларға дейін төмендеуі аорын алды. Алғашқы активтер Ұлттық Қор жүргізген операциялар нәтижесінде және оның әлемдік саудадағы құнының 2,1% арзандауы есебінен 15,0 млн долларға дейін төмендеді.

Елдің халықаралық резерві тұтас алғанда Ұлттық Қор қорын қоса алғанда наурыз айында (алдын-ала алғанда мәліметтер бойынша Ұлттық Қор қоры 5157,9 млн доллар) 1,0% төмендеп және 14,4 млрд доллор құрады.

Ұлттық Қордың ішкі таза активтердің өсуі (Үкімет шоты көлемінің төмендеуі) 2006 жылы наурызда ақша базасының 1,3%-546,1 млрд теңгеге ұлғаюына негіз болды.

2006 жылы ақпанда ақшалай масса 4,8%-ға 1619,7 млрд теңгеге өсті. Ақша массасының өсуінің негізгі факторы Қортік жүйелер ішкі активтің және несиелік қауымдастықтың ішкі активтерінің 8,0%-ға өсуі болып есептеледі.

Қортік жүйелер жәнен несиелік серіктестіктердің таза сыртқы активтері 1,1% өсіп, ақшалай массаның өсуіне негіз болды.

Айналымдағы нақты ақшалар ақпанда 3,2%-356,8 млрд. теңгеге өсті, ал Қортік және несиелік серіктестіктер жүйесіндегі депозиттер ақшалай масса құрылымында 5,3% және 1262,9 млрд теңгеге өсті. Депозиттер темпінің нақты ақшалармен салыстырғандағы өсу қарқынынан сақталу ақпандағы айналымда соңғысының ақша массасы құрылымында 22,4% бен 22,0% дейін төмендеуіне негіз болды.

Ақшалай базаның ақпандағы ақшалай масса өсу қарқынымен салыстырғанда ақшалық мультипликатордың 3,18 ден 3,06 дейін төмендеуіне алып келеді.

Валюталық сауда. 2006 жылы наурызда теңгенің АҚШ долларына номинальды деваьвациясы байқалып, теңге курсы 130,18 теңге/долл дейін төмендеуі. Ақш доллары ақпан айы соңында 132,59 теңге/долл дейін өсті. Теңге курсының долларға бағытталған динамикасы американдық валютаның едәуір  бекітілуін сипаттайтын әлемдік валюталық саудадағы коньюктураға алып келеді. Одан басқа ішкі валюталық саудада шетелдік валютаға сұраныс пен ұсыныстың теңесуі байқалды.

Наурыз көлемінде теңгенің АҚШ долларына курсы 122,88-123,59 теңге/ 1 доллар диапазонында өзгеріп отырады. Жыл басынан теңгенің АҚШ долларына девальвациясы 1,99% құрады.

Наурызда Қазақстандық қор биржасындағы биржалық операциялар көлемі қосымша саудадағы келісімдерді қосқанда ақпан мен салыстырғанда 27,6ға өсіп және 783,8 млн доллар (жыл басында 2,0 млрд. долл) құрады.

Биржадан тыс валюталық саудада операциялар көлемі 13,5%-ға өсіп, 1176,8 млн долл. (жыл басында 2,8 млрд долл) құрады.

Мемлекеттік бағалы қағаздар саудасы. 2006 жылы наурызда Қаржы министірлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын тарату бойынша бір аукцион өткізілді, онда 12 айлық МЕККАМ босатылды. Тарату көлемі 16,0 млрд теңге құрады, ол 2006 жылы ақпандағы Қаржы министірлігі мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиасының көлемінен 14,8% төмен болды. Аукционда құрылған пайда бағалы қағаздардың қайтарлуы 2006 жылы сыйақы бойынша төлемді қосқанда 1,5 млрд теңге құрады. Қаржы министірлігі бағалы қағаздардың айналымдағы көлемі наурыз айы соңында 284,2 млрд теңге құрап, айдағы өсуі 5,8% құрады.

Ұлттық Қордың нот эмиссиясы көлемі 2006 жылы наурызда сол жылғы ақпанмен салыстырғанда 39,0%-ға -103,2 млрд теңгеге өсті, мұндағы кіріс 2,46% бен 2,49% дейін өсті. Ұлттық Қор нотын қайтару наурыз айында сыйақылық төлемді қосқанда 103,7 млрд теңге құрады.

Олай болса, айналымдағы нот көлемі наурыз ай соңында 383,6 млрд теңге құрады, яғни ақпан айымен салыстырғанда едәуір өсті (0,3%).

2006 жылы наурызда алдыңғы айдағы мен салыстырғанда Ұлттық Қордың тікелей репо операциялары бойынша сауда көлемі 7,2%-ға төмендеп, және 79,9 млрд теңге құрады, қайтарымдық репо операциялары наурыз айында өткізілмеді.

Мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу көлемі екіншілік саудада 486 млн теңге құрады. Заңды тұлғалардың депозиттері 6,6%-ға жоғарылап және 812,7 млрд теңгеге, ол физикалық тұлғалардың депозиттері -2,9% өсті және 450,2 млрд теңгеге жетті.

Тұрғындардың салымдары (резидент  еместерді қосқанда) Қортерде ай бойына 3,0%-ға өсіп және 459,7 млрд теңгеге дейін жетті. Ақпан бойына тұрғында салымы құрылымында депозиттер 3,9%-ға өсіп, 262,4 млрд теңге құрады, ал шетел валютасындағы депозиттер 48%-ға өсіп, 197,4 млрд теңгеге дейін жетті. Нәтижесінде теңгелік депозиттердің меншікті салмағы 2006 қаңтармен салыстырғанда 56,6% бен 57,1%-ға дейін өсті.

Депозиттік сауда.Резидент депозиттерінің жалпы көлемі депозиттік ұйымдарда 2006 жылы ақпан айында 5,3%-ға өсіп, 1262,9 млрд теңге дейін жетті. 2006 жылы ақпанда депозиттердің барлық валюта түрлері бойынша өсуі байқалды. Ұлттық валютадағы депозиттер 9,5%-ға өсті, де 725,4 млрд теңге гше, шет елдік валютадағы дипозиттер көлемі 0,1%-ға өсіп 537,5 млрд теңге құрады. Нәтижесінде депозиттердің меншікті үлесі теңгеде 55,2%-дан 57,4%-ға дейін өсті.

Ақпанда орташа салмақтағы сыйақылық ставкалар теңгелік депозиттерде Қордың емес заңды тұлғаларда 3,5% өсті (2006 жылы қаңтарда 2,0% болатын) ал физикалық тұлғалар депозиттері өзгеріссіз қалды-9,6%

Несиелік сауда. Қортер экономикаға активті несие беруді жалғастыруда. 2006 жылы ақпанда Қортердің несие бойынша жалпы негізгі қарызы көлемі 3,3%-ға өсті, және 1551,7 млрд теңгеге жетті.

Ұлттық Валютада несие ай бойына 5,1%-ға өсіп және 745,2 млрд теңгеге дейін, ал шетелдік валютадағы несиелер 1,7%-ға өсті және 806,5 млрд теңге құрады. Нәтижесінде теңгелік несиелердің меншікті салмағы 2009 жылы қаңтармен салыстырғанда 47,2%-дан 4,8% дейін өсті.

Ұзақ мерзімді несие берудің өсу үрдісі байқалуда. Осылай, ұзақ мерзімдік несиелер 3,9%-ға өсіп және 1025,5 млрд теңге, ол қысқа мерзімді несие мөлшері-2,5%-ға дейін өсіп 526,2 млрд теңге құрады. Соңында есептегенде ұзақ мерзімді несиелер көлемі 65,7%-дан 66,1% дейін өсті.

Қортердің заңды тұлғаларға несие беру көлемі 2,9%-ға өсті, және 1227 млрд теңге құрады. Мұнда Қортер тұрғындарды белсенді түрде ипотекалықнесие беру бағдарламасында несиелерді жүргізуде және несие тұтыну мақсаттарына да берілуде. Тұрғындар несие 4,8%-ға өсті, және 324,7 млрд теңге құрап олардың экономикадағы Қортердің жалпы несие беру көлемін 20,6%-дан 20,9%-ға өсуім қамтамасыз етті.

Ақпанда несиелеу бойынша ұлттық Қордың пайыздық мөлшері қаңтармен салыстырғанда әртүрлі бақытта өзгерді. Қортік емес заңды тұлғаларға Ұлттық валютада несие бойынша сыйақы мөлшері екеусіз өсті, (14,0% тен 14,1-ға дейін), ал физикалық тұлғаларға берілетін несиелер төмендеуді (20,5%-дан, 20,2% дейін).

Қазақстан республикасындағы 2006 ж наурыздағы инфляция деңгеі 0,6% құрады. Азық-түлік тауарлары саудасындағы өткен айдағы жеміс-жидектер бағасының өсуі 4,8%, ет және оның өнімдерінің қымбаттауы 1,2% және кондитерлік өнімдер-0,5%-ға өсті. Тұқым бағасы 5,2%-ға төмендеді. Сүт және оның өнімдері 0,3%-ға арзандады, сүт-1,1%-ға, қаймақ-0,2%-ға арзандады. Ұлттық өнімдерге деген баға 0,5%-ға, ұн бағасы-0,1% арзандады.

Азық-түлік емес тауарлар тобына медициналық препораттардың 0,5%-ға, киім және аяқ киімдердің-0,4%-ға, ұй тұрмыстық заттары 0,3%-ға қымбаттауы орын алды. Бензин 1,4%-ға, дизель отыны-2,5% төмендеді.

Тұрғын комуналды төлемдер 0,6%-ға өсті, денсаулық сақтау мекемелері қызметі және жолаушылар көліктері 0,5%-дан қымбаттады, білім және мәдениет-0,4% өсті.

 

Кµрсеткіштердіњ пайызда өсуі + төмендеуі-

 

	Наурыз 2006			Қаңтар-наурыз 2006 ж. қаңтарға наурызға 2009
	Ақпан 2006ж	Желтоқсан   2008ж	Наурыз 2009ж
Барлық тауарлармен қызметтер	0,6	1,9	7,1	6,9
Азық-түлік тауарлары	0,8	2,7	7,5	7,3
Азық-түліктік емес тауарлар	0,3	0,4	6,3	6,2
Ақылы қызметтер	0,5	1,8	7,1	6,9

 

Инфляция деңгейін сипаттайтын тұтынушылық баға индексі тұрғындардың жеке тұтынушылығы үшін қажетті тауарлар және қызметтердің бағасының өзгергенін көрсетеді. Тауарлар және қызметтердің қатары 508 позициядан тұрады. Бағаларды тіркеу сауда кәсіпорынында және барлық облыстық орталықтар, Астана, және қалалардың белгілі тобы және аудандық орталықтардағы әртүрлі формадағы меншікті қызметтер саласында таңдамалы жеті бойынша жүргізіледі. Салмақтарды агрегациялау жүйесі үшін, және жеке алғанда олардың шығындары-алдыңғы өткен жылдағы ұй шаруашылығын зерттеу материалдары негізінде есептеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының 2009-2011 жылдарға арналған саясатының даму бағыттары

 

2006 жыл Қазақстанның қаржы секторы үшін мерейтой жылы болды-15 қарашада ұлттық валютаның енгізілгеніне 10 жыл толды. 10 жыл ішінде Қазақстан қаржы секторының барлық сегменттерін дамытуда қомақты нәтижелерге қол жеткізді. Қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД-ның басқа елдермен салыстырғанда едәуір дамыған, айқын және мемлекеттің араласуынан қорғалған болып табылады.

2008 жылы барабар ақша-несие саясатын жүргізу қаржы рыногында тұрақтылықты қамтамасыз етті, сонымен қатар елде жоғары эконамикалық өсуді сақтауға белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізді.

2008 жылы орташа жылдық ифляция 6,4% болды. Жыл бойы валюта рыногындағы жағдай теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша нығаю үрдісімен сипатталды. Теңгенің нығаюы ішкі валюта рыногына шетел валютасының едәуір әкелінуіне ықпалын тигізді. Шетел валютасының едәуір әкелінуі әлемдік рыноктағы энергия ресурстары бағасының жоғары болуына, мемлекеттік меншікті («Қазақмыс» корпарациясы» АҚ, «Ақтөбемұнайгаз» АҚ) жекешелендіруден тускен түсімдерге, сондай-ақ корпаративтік сектор мен екінші деңгейдегі Қортердің сыртқы рыноктардан қарыз алуына байланысты экспорттық валюта түсімінің едәуір көлемінің түсуі себепті еді. Өткен жылы теңге нақты алғанда АҚШ долларына қарағанда 12,4%-ға құнсызданды, ал еуромен және Ресей рублімен салыстырғанда тиісінше 6,9%-ға және 5,4%-ға құнсызданды. АҚШ долларына қарағанда, теңгенің едәуір нығаюына қарамастан, тұтастай алғанда басқа елдерге – негізгі сауда әріптестеріне қатысты Қазақстан экспортерлерінің сыртқы бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ететін шарттар 2006 және 2005 жылдармен салыстырғанда 2008 жылы әлдеқайда қолайлы деңгейде сақталды. Ағымдағы жылдың қаңтарында АҚШ доллары мен еуроға қарағанда теңгенің нақты нығаюы тиісінше 3,2% және 0,4% болды, ал Ресей рублімен салыстырғанда теңге 0,6% құнсызданды.

2008 жылғы едәуір маңызды оқиғалардың ішінен елдің сыртқы экономикалық позициясының нығаюын атап кетуге болады. Алдын ала бағалау бойынша, төлем балансының ағымдағы шоты 0,2 млрд, доллар, профицитпен қалыптасты, тауарлар экспорты 13 млрд, доллардан асты (2006 жылы 10 млрд, доллар), тікелей инвестицияларды нетто-әкелінуі 1,9 млрд, долларға жуық (2006 жылы 2,15 млрд, доллар) болды. Сыртқы қаржыландырудың елеулі ағыны сондай-ақ республика Қортері мен кәсіпорындарының сырттан заемдар тартуы есебінен қамтамасыз етілді. 2008 жылы Ұлттық Қордың таза халықаралық резервтері 58%-ға 4958,9 млн, долларға дейін ұлғайды, бұл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық резервтері тұтастай алғанда 69,3%-ға 8565,2 млн, долларға дейін өсті. 2009 жылғы қаңтарда олардың одан әрі ұлғаюы 9,4% болды.

Ұлттық Қордың таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының кеңеюіне алып келеді: ақша базасы – 52,2%-ға 316,9 млрд, теңгеге дейін, ақша массасы – 26,8%-ға 969,9 млрд, теңгеге дейін, қалма-кол ақша – 47,6%-ға 238,7 млрд, теңгеге дейін ұлғайды. Нәтижесінде 2008 жылы экономиканы монетизациялау 17,3%-дан 22%-ға дейін өсті.

2008 жылы қаржы секторының негізгі сегменті – Қор секторында дамудың жоғары қарқыны сақталды. 2008 жылы екінші деңгейдегі Қортердің жиынтық активтері 46,5%-ға 1,7 трлн, теңгеге дейін (11,7 млрд, АҚШ долларына жуық), ал жиынтық меншік капиталы – 45,1%-ға 233,9 млрд, теңгеге дейін ұлғайды. 2008 жылы халықтың (резидент еместерді есептемегенде) салымдарының өсуі жалғасы түсті, олар 33,4%-ға 343,2 млрд, теңгеге дейін (2,4 млрд, АҚШ долларына жуық) өсті. 2008 жылы Қортердің ресурстық базасының айтарлықтай өсуі Қортердің экономиканың нақты секторына несиелерінің 45,5%-ға 978,1 млрд, теңгеге дейін (6,8 млрд, долларға жуық) өсуіне ықпал етті.

Барлық қадағалау функцияларының 2009 жылғы 1 қаңтарда құрылған Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттіке берілуіне байланысты Ұлттық Қор өз қызметін сапалы дамытудың келесі сатысына өтеді. Енді негізгі күш-жігер өз ақша-несие саясатын және валюталық реттеуді дамытуға шоғырландырылатын болады. Таяу жылдардағы басым бағыт ретінде ақша-несие саясатын Еуропалық одақ стандарттарына барынша жақындату айқындалды.

2009 жылдан бастап Ұлттық Қордың негізгі мақсаты ретінде бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету ақша-несие саясатындағы мүлдем жаңа айқындама болып табылады.

Негізгі мақсатты орындау үшін Ұлттық Қорке мынадай міндеттер жүктелген:

— мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;

— төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

— валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;

— қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

Ұлттық Қордың негізгі мақсаты мен міндеттерін осылайша түйіндеу инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштер үшін Ұлттық Қордың жауапкершілігін күшейтеді және Ұлттық Қор жариялаған Еуроодақ стандарттарынажәне инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшуді едәуір нақты көрсетеді.

Инфляциялық таргаттеу принциптерін пайдаланатын көптеген елдер инфляция жөнінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу жауапкершілігін күшейту жағдайларында инфляция бойынша бағдарлар ретіндегі тұтыну бағаларының индексіне сүйенбейтін болады. Оның орнына инфляциялық үрдістердің негізгі бағыттарын көрсететін баға индекстерін қарастырады және монетарлық емес тұрғыдағы («базалық инфляция» индекстері) түрлі дәрежедегі күйзелістердің ықпалын жояды.

Ұлттық Қор 2009 жылдан бастап «базалық инфляция» индексіне қарай бағдарлар белгілейтін болады.

2009 жылы ақша-несие саясатының негізгі мақсаты орташа жылдық «базалық инфляцияны» 4-6% шегінде ұстап тұру ретінде қалыптастырылған. Мұндай бағдарлар базалық инфляцияны есептеу әдістемесі бекітілгеннен кейін және ол бойынша нақты есептеу жүргізілгеннен кейін тағыда түзетілетін болады.

Сыртқы рыноктарды Қазақстан тауарларының бағалы бәсекелік қабілетін қолдау үшін Ұлттық Қор ақша сұранысы мен ұсынысына байланысты бағамның ауытқуына себеп болатын теңгенің өзгермелі айырбас бағамы режимін сақтауға ниеттеніп отыр. Соған сәйкес, Ұлттық Қор теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарлар белгілемейді. Ұлттық Қордың ішкі валютаның аз қатысуы теңгенің айырбас бағамының алыпсатарлық секірістеріне жол бермеу қажет болғанда ғана жүзеге асырылад.

Қаржы секторын дамыту тұжырымдамасына сәйкес ағымдағы жылы валюталық режимді ырықтандырудың екінші кезеңін (2009-2011 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шектеулерді жою және ағымдағы сияқты, күрделі операциялар бойынша да 2009 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толық айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады.

Ұлттық Қордың алтын-валюта резервтеріне 3 айдан астам уақытқа тауарлар мен қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз ететін деңгейде қолдау еөрсетеді.

Ақша агрегеттарының жылдық өсуі экономикалық өсудің жоғары қарқындарын сақтауды қамтамасыз ететін болады.

Ақша-несие статистикасын және бухгалтерлік есепті жетілдіру бойынша жұмыс жалғастырылады. Несиелік серіктестіктер мен ипотекалық компаниялардың шоттарын енгізе отырып, шоғырландырылған негізде қаржы секторына шолу жасау жоспарлануда.

Төлем карточкаларына қызмет көрсету бойынша бірыңғай ұлттық желі (Төлем карточкаларының микропроцессорлық технология негізіндегі ұлттық Қораралық жүйесі) құруға ерекше көңіл бөлінетін болады.

Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету бұрынғыдай Ұлттық Қордың құзырында қалады. Осы міндетті шешуде ұлттық Қор өз қызметін Қазақстан республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агеттігімен тығыз үйлестіріп отырыды.

Несиелік ставкаларды төмендету мен шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді кеңейтуге ықпал ету бұрынғыдай маңызды болып отыр. Осы міндетті шешу үшін Ұлттық Қор жанама әдістерді, атап айтқанда, қайта қаржыландыру ставкасын біртіндеп төмендетуді пайдаланады.

Сонымен бірге, шағын кәсіпкерлікке берілетін несиелер бойынша сыйақы ставкаларын төмендетуге Қортер мен Қор операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың тәекелдерін төмендету арқылы «Несиелік бюро және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» Заңның қабылдануы ықпал ететін болады.

Бағалы қағаздар рыногын дамытудың басты міндеттерінің бірі ұжымдық инвестициялау нысандары арқылы халықтың жинақ ақшасын тарту механизмдерін жетілдіру болады.

Ұлттық Қор Алматы қаласын аймақтық қаржылық орталық ретінде дамыту жөніндегі жұмысқа белсенді түрде қатысуға ниеттеніп отыр, бұл болашақта Қазақстан қаржы рыногының халықаралық арендаға тұрақтылығын арттыруға және тартымдылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Ең соңында, Ұлттық Қор Бірыңғай экономикалық кеңестік (БЭК) қалыптастыру жөніндегі мемлекетаралық және ведомствоаралық топтардың жұмысына белсенді түрде ат салысуға ниет білдіріп отыр.

Осылайша, Ұлттық Қор 2009 жылы және одан кейінгі жылдары қаржы секторын дамытуда бұдан бұрынғы кезеңдерде жеткен жоғары қарқындарға қолдау көрсетуге тырысады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты алдағы 3 жылда баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталады. Инфляция негізгі көрсеткіштері интервалды мәндерде беріледі, жылдар бойынша ол сәйкесінше келесілерді құрайды.

2009 жыл 4,9-6,5%

2010 жыл 4,8-6,5%

2011 жыл 4,1-5,5%

Ұлттық Қордың несие бойынша нарықтық мөлшерінде официялды мөлшер реттеуші ролін күшейту жоспарлануда. Экономикадағы мөлшер деңгейі нарықтық негізде нақты шын жағдайдан шығаратын факторлар мен тәуекелділіктерге одекватты негізде құрылуы керек. Мұнда жаңадан тартылған салымдар бойынша шекті мөлшерлер орнату тәжірибесі қарастырылады, оларды қайтару физикалық тұлғалар (сақтандыру) кепілдендіру қорымен кепілдендіріледі. Үш жылға жоспарланған сыйақы мөлшерін несиелер бойынша келесідей құрайды.

2009 жыл -13,2-15% жылына

2010 жыл -12,7-14,7% жылына

2011 жыл -12,2-14,2% жылына

Сәйкесінше, орташа өлшенген пайыздық мөлшер теңгелік депозиттер бойынша өзгереді, өзгеру мәндері үш жылға келесідей жоспарлануда 10,3% (максималды) және 7,5% (минимальды).

2009 жыл 1қаңтарда лицензияланған валюталық операциялар толық алынып тасталады деген болжамы бар, және де валюталық түсім репатриациясы талаптары сыртқы экономикалық келісімдермен анықталып бекітіледі, ол валюталық операцияларды жүргізу ережесін едәуір қарапайым етеді және валюталық заңнама талаптарын орындауға сыртқы іскерлік қатынасушылар кешіктірілуі қысқартылады.

Мемлекеттің жеке секторлар инвестициялық шешім қабылдауына және Қазақстандық капиталдың шетел саудасында активті экспансиялану шартын құруына әкімшілік араласуының қысқартылуы күтілуде.

Әр жыл аяқталғаннан соң алынған нәтижелерді ескере отырып Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры 2009-2011 жылдарға ақша-несие саясатының негізгі бағыттары болжамдық көрсеткіштері анықталады

 

Қорытынды

 

2009 жылдан бастап Ұлттық Қордың негізгі мақсаты ретінде бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету ақша-несие саясатындағы мүлдем жаңа айқындама болып табылады. Негізгі мақсатты орындау үшін Ұлттық Қорке мынадай міндеттер жүктелген:

— мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;

— төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

— валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;

— қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

Ұлттық Қордың негізгі мақсаты мен міндеттерін осылайша түйіндеу инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштер үшін Ұлттық Қордың жауапкершілігін күшейтеді және Ұлттық Қор жариялаған Еуроодақ стандарттарынажәне инфляциялық таргеттеу принциптеріне көшуді едәуір нақты көрсетеді.

Инфляциялық таргаттеу принциптерін пайдаланатын көптеген елдер инфляция жөнінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу жауапкершілігін күшейту жағдайларында инфляция бойынша бағдарлар ретіндегі тұтыну бағаларының индексіне сүйенбейтін болады. Оның орнына инфляциялық үрдістердің негізгі бағыттарын көрсететін баға индекстерін қарастырады және монетарлық емес тұрғыдағы («базалық инфляция» индекстері) түрлі дәрежедегі күйзелістердің ықпалын жояды.

Ұлттық Қор 2009 жылдан бастап «базалық инфляция» индексіне қарай бағдарлар белгілейтін болады.

Валюталық реттеу және бақылау.2009 жылы сыртқы және ішкі валюталық саудада жаңа қаржылық құралдар дауымен, инвестирлеу (қаржы тарту) коньюктурасы және шартының өзгеруін ескере отырып валюталық реттеу және бақылау механизмі жетілдірілді. «Валюталық реттеу сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңның қабылдануы капиталды реттеу, норма тізімдерін кеңейтуге, тағыда басқа реттеудің жолын анағұрлым иілгіш механизмін жасауға мүмкіндік береді, нормаларды бұзу соңынан валюталық заңға сай жазалануға алып келеді. Шағын кәсіпкерліктен сақтандыру іскерлігін және Қортік субъектілірді алып тастау осы ұйымдарды бақылауды күшейтуге, қаржы жүйесінің тұрақтылығын нығайту мақсатында олардың іскерлігіне талаптарды өзгерту және тұтынушылыр құқығын қорғауға мүмкіндік береді.

Айырбастау пунктілерінің ғимаратына қойылатын талаптарды күшейтуші және де ақша белгілерін жасаушылығын анықтаушы қолданылатын техникалық құралдарға қойылатын талаптарды күшейтуші нормативтік құқылы базаға өзгерістер енгізілді. Одан басқа айырбастау операцияларын тіркеу бойынша жұмыстарды автоматтандыруға мүмкіндік беретін өзгерістер енгізілді.

Экспорттық-импорт валютасын бақылауда жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Экспорттың-импорт валюталық бақылау механизмін жетілдіру және де Қазақстан республикасында экспорт-импорттың валюталық бақылауды ұйымдастыру бойынша нұсқау  жаңа баспалы жобасын Ұлттық Қор жасап ұсынды.

Нұсқау жобасында алуын заңмен реттелмеген сұрақтар көрініс береді: экспорттық-импорт саудасы бойынша валюталық бақылау жүргізу реті, есептердің векселді формасын пайдалану, паспорт саудасын жабу реті және негізі. Одан басқа атқару органдары және валюталық бақылау обекттілері функциясы, компетенция шекарасы анықталды, және де олар арасындағы хабарлар ағыны бағыты өзгертілуі.

Енгізілген ұсыныстардың тәжірибеде таратылуы елге түсетін экспорттық түсім және тауарлар шотын, импорт бойынша төлемдерді қайтаруды бақылауды күшейтуге мүмкіндік береді.

Жүргізілетін экспорттық-импорт операциялары бойынша шетел валютасының қозғалысына мониторингті күшейту үшін жаңа рұқсат алынған екі түрлі операциялар енгізілді-нерезиденттен несие ретінде резидент алатын шетел валютасын кіргізу, үшінші тұлға шотына, және де резиденттердің 180 күннен жоғары мерзімде экспорттың валюта ақшасын алу.

Бағалы қағаздар саудасын дамытудың үкіметтік бағдарламасын тарту мақсатында, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялар үшін рұқсат етілген операциялар қорытынды тәртібі енгізілді. 2009 жылы нерезиденттер жүргізетін зейнетақы активтерін бағалы қағаздарға инвестициялауға 6 генералды лицензия берілді. Кедең кеңесі елдер-қатысушыларында нақты шетел валютасын алып өтуге қойылатын талаптарды бір ізге келтіру мақсатында Қазақстан Республикасынан алып өту кезінде физикалық тұлғалардың валюталық жаратылысы заңды екендігі жайлы құжат көрсетуі талаптарына өзгерістер енгізуді қажет етті. Егер ертеректе кеден органдарына алып өтіп жатқан барлық валюта сомасына құжат көрсету қажет болса, енді бекітілген лимиттен асатын валюта самасына ғана көрсетіледі. Қазақстан Республикасында шетел валютасын алып өту нормасы 3 мың АҚШ доллары эквивалентін құрайды.

Валюталық бақылаудың негізгі формаларының бірі валюталық сауда субъектілерінің заңды валюта нормасын сақтауын тексеру еді. 15 Қортерді тексеру, 3 заңды тұлғаны тексеру жүргізілді, 461 атқарушы органдар материялдарын тексеру және 10 атқарушы Қортердің материялдарын тексеру Ұлттық Қор облыстық филиалдармен жүргізілді.

Ұлттық Қорке капитал қозғалысымен байланысты операциялар жүргізуге рұқсат сұрауға келген заңды тұлғалардың саны артты. Егер 2008 жылы мұндай операцияларды жүргізуге 121 лицензия берілген болса, 2009 жылы осындай лецензиялардың 214 –ті берілді. Берілген лицензиялар құрлымында нерезиденттерді импорттық сауда бойынша несиелеудің лицензия саны өсуінің үрдісі белгіленген, ол валюталық бақылаушымен импорттық келсім қамтуының өсуімен түсіндіріледі.

Халықаралық резервтер және ақша агрегаттары. 2009 жылыақпанда Ұлттық Қордың халықаралық резерві ағымды бағада 2%-ға өсті (немесе 107млн доллар) және 5541,5 млн доллар құрады. Ұлттық Қордың ішкі валюталық саудада валюта сатып алу және Қаржы Министірлігінің шотына валютаның түсуі таза валюталық қорды 121,6 млн доллардан 4854,9 млн долларға дейін толықтыруына мүмкіндік берді. Алтын активтері 14,6 млн долларға 686,7 млн доллар төмендеді, ол әлемдік саудада бағаның 2,3%-ға төмендеуіне байланысты болды.

Елдің халықаралық резерві тұтас алғанда Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының ақшасын қосқанда (алдын ала алынған мәліметтер бойынша 3687,2 млн доллар) ақпанда 1,4%-ға өсіп, және 9232,5 млн доллар құрады.

2009 жылы ақпанға дейін ақша базасы 3,1ға кеңейіп, 307,8 млрд теңгеге дейін жетті. Ақша базасының өсуінің негізгі факторы Ұлттық Қордың халықаралық резервінің таза өсуі болды.

2009 жылы ақпанда ақша массасы 4,8%-ға өсіп 1016,3 млрд теңге дейін өсті. Ақша массасының өсуінің негізгі факторы Қор жүйесінің ішкі активтерінің өсуі болды.

Айналымдағы нақты ақшалар (МО) ақпанда 4,4%-ға өсті және 241,3 млрд, теңге құрады, ал Қор жүйесінің депозиттері ақша массасы құрылымында 4,9%-ға өсті, және 775,1 млрд теңгеге жетті. Депозиттердің өсуінің қарқынының айналымдағы нақты ақшалармен салыстырғанда озуы ақпанда соңғысының үлесінің төмендеуіне алып келді, 23,8% дан 23,7ға дейін.

Ақша массасы өсуі қарқынының ақша базасымен салыстырғанда ақша мультипликаторы өсуіне алып келді 3,25 тен 3,30-ға дейін. 

Экономикадағы және қаржы саласындағы жетістіктер арқылы Ұлттық Қор өз қызметін, атап көрсеткенде, талдау жүргізу және еліміздің төлем балансын қалыптастыру қызметін дамыған европалық және басқа да елдердің орталық Қортерінде деңгейге көтерді. Осындай басты бағыттардың бірі -2004 жылдан бастап жүргізіліп жатқан, экономиканың нақты секторына қатысушы кәсіпорындардың мониторингі. Бұл Ұлттық Қордың нақты экономика секторын «баптаушы» құралдарын және қаржыны өндіріске жұмсау құралдарын қолдана отырып, ақша-несие саясатының еліміздің экономикасына ықпал етуін анықтап отыруы қажет деген сөз. Мәселен, Ұлттық Қордың проценттік саясат шараларының несие ресурстарының пайыздық мөлшеріне ықпал етуін бақылап отыру керек. Бұл нақты экономика секторының қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында екінші деңгейдегі Қортердің активтерін пайдалану үшін қажет.

Қаржы қажеттілігі туралы, соның ішінде инвестиция үшін, сондай-ақ сол қажеттіліктің іс жүзінде қанағаттандырылуы туралы кәсіпорындардан алынатын ақпараттың Ұлттық Қор үшін макңызы зор. Несие беретін мекемелердің ұсынып отырған несиелері көп болғанмен (қазіргі күнде несие беретін тек Қортер ғанаемес), пайыздық мөлшер кәсіпорындар үшін жоғары болып отыр. әсіресе, бұл өтелімділік мерзімі ұзақ жобаларға қатысты.

Сондай-ақ, нақты экономика секторы кәсіпорындардың мониторингіне қатысушы кәсіпорындардың сауалнамаларына кәсіпорындардың доллар, евро және ресей рублі бағамы жөніндегі болжамдары да енгізілген, валюталық саясаттың кәсіпорындардың қаржылық жағдайын әсер етуі туралы олардың пікірі жазылады. Кәсіпорынға арналған ақпарат салалас кәсіпорындар арасындағы өзінің орнын анықтап, нәтижелерін салыстырып, уақытылы өзгеріс енгізіп отыруға мүмкіндік береді. Бұндай ақпарат таңдаған бизнесіндегі өз позициясын нығайту мақсатында әр қадамын өлшеп басатындарға қажет. Ұлттық Қор экономиканың нақты секторына қатысуышы кәсіпорындар мониторингін ерікті түрде жүргізеді, ал оған қатысу екі жаққа да пайдалы.   

 

 

     Қолданылған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Ақша, несие, Қорлар. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оқу құралы, Алматы,  “Экономика”-2008 жыл
3. Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. – М.: БЕК, 2006.
4. Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. – М.: Финансы и статистика, 2004.
5. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Введение в фондовые операция. – Самара: СамВен, 2008.
6. Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. – М.: Аудитор, 2009.
7. Белов В.А. Практика вексельного права.- М:ЮнИнфор, 2006
8. Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. – М.: Финстатинформ, 2006.
9. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. Пособие. – М.: Федеративная книготорговая компания, 2008.
10. Бычков А.П. Мировой рынок ценных бумаг: институты, инструменты, инфраструктура. – М.: Диалог-МГУ, 2006..
11. Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы– М.: Альпина, 2005.
12. Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. – М.: Қори и биржи. ЮНИТИ, 2006.
13. Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. – М.: Филинь, 2008.
14. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – Перспектива, 2006.
15. Павлова Л.Н. Корпоративные ценые бумаги. – М.: Бух. Бюллетенm, 2006.
16. Рынок ценных бумаг: Учебник / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – М.: Финансы и статистика. 2008. – 352 с.
17. О рынке ценных бумаг: закон РК от 2 июля 2000года N 461-11ЗРК // казахстанская правда. – 2000. 10 июля.- N 199-200
18. Мельник В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. – Алматы; 2006– 512 с.
19. Гражданский кодекс Республики Казахстан – Алматы: «Жеты жаргы, 2006 – 416 с.
20. Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, 2006– 55 с.
21. Статистический ежегодник Казахстана. / под. ред. А.А. Смаилова. – А. 2006– 572 с.
22. Казахстан 1991-2008г. Информационный аналитический ежегодник / под ред. А.А. Асмаилова. А. – 2009– 432 с.
23. Серебрякова Л.А. «Мировой опыт регулирования рынка ценных бумаг, Финансы. – 2008, N 1
24. Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. – М.:Инфра – М, 2005
25. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. – М.: Финансы и статистика, 2006.
26. Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 2008. N 3
27. Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск – 2008, N 2
28. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов – Алматы: Экономика, 1998. – 184с.
29. Реформирование экономики Казахстана: Проблемы и их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. – Алматы, 1997. – 352с.
30. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 2006. – 532с.
31. Алимбаев А., Жидкова Т. Теоретические основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. – 2008. — N – с.91
32. Чалов А.Н., Свиров С.А. Региональный фондовый рынок: состояние и перспективы развития // Деньги и кредит. – 2008. — N – с.46
33. Бельгибаев К.К. Финансовая и Қоровская статистика: учебное пособие / Каз.гос.акад.управления. – Алматы: Экономика, 2008
34. Иванова Н.О. О рынке ценных бумаг // Южный Казахстан. – 2008. – 13 декабря
35. Иванов М. Депозитарные расписки: перспективы развития рынка в Казахстане // рынок ценных бумаг Казахстана. – 2006. N 9
36. Иванов М. Биржевой фондовый рынок Казахстана: итоги четырех месяцев 2009года // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2009. – май — N – с.34
37. Давлетова М.Т. Концепция анализа и мониторинга рынка ценных бумаг: рынок ценных бумаг // Каржы-каражат. – 2008. — N 1-2
38. Государственное регулирование рынка ценных бумаг // Рынок и право. – 2006. — N 6
39. Модельный закон «О рынке ценных бумаг» для стран СНГ // Рынок ценных бумаг. – 2008. — N 11
40. Маковецкий М.Ю. рынок ценных бумаг как фактор активизации инвестиционного процесса // Финансы и кредит. – 2008. — N 4