Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк — саясаттың қалыптасу кезеңдерi

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ

I-ТАРАУ. ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТ МӘНI, ЖIКТЕЛIНУI ЖӘНЕ ТАРАТЫЛУ МЕХАНИЗМДЕРI.

1.1. Кеңестiк Қазақстандағы әлеуметтiк саясаттың қайшылықтық сипаты.

1.2. Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы әлеуметтiк саясаттың қалыптасу ерекшелiктерi мен кезеңдерi.

II-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГIЗДЕРI.

2.1. Қазақстанның 2010-жылға дейінгі даму моделі

2.2. Әлеуметтік саясаттың қызметі,негізгі мақсаты.

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КIРIСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Бiздiң туған Отанымыз — Қазақстан өзiндiк тарихы, мәдениетi, дәстүрi бар ел. Ол Азия мен Еуропа аралығындағы ұлы Даланы жайлап, өзiнiң: жағырапиялық, этникалық, саяси, әлеуметтiк ерекшелiктерiмен, жер қойнауындағы орасан мол байлығымен адамзат қауымдастығында өте маңызды орын алады. Республиканың 270017,3 мың шарша шақырымнан астам байтағында 17 миллиондай адам тұрады. Яки, мемлекетiмiз жер көлемi жағынан дүние жүзiнде — тоғызыншы, халқымыздың саны жағынан 71- шi орында.

Халықаралық қауымдастықта қазақстанның беделi өсiп, салмағы артуда. 1990 жылғы 25 қазанда Жоғарғы Кеңес Қазақстанның Мемлекеттiк Егемендiгi туралы декларацияның қабылдасымен егемендiгiмiздi Тұркия мен АҚШ сияқты дамы-ған мемлекеттер алғашқылардың бiрi болып таныды. Ал Жоғарғы Кеңестiң 1991 жылғы желтоқсанның он алтысында қабыл-даған: “Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi” туралы Конституциялық Заңында: “…құқықтары мен бостан-дықтарының үстемдiгiн мойындай отырып, қазақ ұлтының өзiн — өзi билеу құқығын растай отырып, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгiн салтанатты түрде жариялайды” – деп әлемге паш етiлдi. Бұдан кейiн Қазақстан Халықаралық қауымдастыққа тең құқықты мемлекет ретiнде нық басып кiрдi. Қазiр мемлекеттiмiз Бiрiккен µлттар ұйымының мүшесi, бүгiнде бiздi жүзден астам мемлекет танып, жүзге жуық мемлекет дипломатиялық қатынас орнатып отыр. Әлеуметтiк саясат тақырыбын зерттеу қазақстанның өз егемендiгiн алғалы берi айтарлықтай маңызға ие болды. өйткенi Кеңес үкiметi кезiндегi орталықты басқарудың жетегiнде болған әлеуметтiк саясаттың қазiргi тәуелсiз қазақстан жағдайындағы орны бөлек. Тотаритарлық жүйеде әлеуметтiк саясат орталыққа тиiмдi және әлеуметтендiрiлген коммунистiк бағытта болды. Мұнда керiсiнше халықтың әлеуметтiк саясатқа деген қызығу-шылығын, бостандығын жеке көзқарасын жаныштап отырды.

Ал қазiргi демократиялық тәртiп — жоғарғы жақтан билеушi күштердiң тарапынан жасалынатын бақылаумен сиыспайды. Басқаша сөзбен айтқанда мемлекеттiң әлеуметтiк салаға араласу шекарасы шеткi нүктеден (бiрақ бұл жол бұл таңда сирек кездеседi, өйткенi әлеуметтiк мемлекет туралы ойлардың басым болуына байланысты) қисынды “алтын ортаға” дейiн. Бұл шекара аралығында “халықты әлеуметтiк қорғау” мен “мемлекеттiң экономикасын көтеру” қатар жүредi.

Мұндай әлеуметтiк саясат түрi мемлекеттегi саяси жүйенiң тұрақтануына, либералдық демократиялық саланың дамуына жағдай жасайды. Қазiргi таңда Қазақстан Республикасы әлеумет-тiк саясаттың жаңа бағытын таңдаған болатын. Бұл бағытты таңдауға бiрнеше себептер болатын. Оған себеп:

әлеуметтiк шиеленiстердi шешетiн институттар саны мен тәжiрибенiң жеткiлiксiз болуы ескi жүйеге деген сенiмсiздiк туғызды, жаңарған қоғам құруға итермеледi;
демократиялық қоғамның- әлеуметтiк жаңарулармен қатар дамуы;
әлеуметтiк саясат әр кезде билiктiң легитiмдiлiгiне жағдай жасайды, ал өтпелi кезең легитiмдiктiң жетiспеушiлiгiмен сипатталды.

Халықтың әлеуметтiк жағдайының төмендеуi саясатта алды-мен әлеуметтiк мәселелердi шешуге итермелейдi.

Тәуелсiздiк алғалы бергi ондаған жылдардың iшiнде қазақстанның саяси, экономикалық өмiрiнде өте күрделi өзгерiстер болып жатыр. Бұлардың ең бастысы Республиканың кешегi Кеңестiк қоғамнан жаңа экономикалық, саяси-әлеуметтiк құрылымға көшуi. Екiншi сөзбен айтқанда ел нарықтық эканомикаға бет бұрды. Нарықтық экономикаға көшу дегенiмiз қоғамда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуымен, жеке меншiктiң пайда болуымен тығыз байланысты.

Қазақстандағы бүгiнгi таңдағы жүрiп жатқан экономикалық процестер Батыс елдерiнде баяғыда-ақ басталып, қалыптасқан экономикалық процестерге бiрте-бiрте ұқсауда. Ал, экономика-лық процестердiң — әлеуметтiк құрылымының дамуында шешушi рөл атқаратындығы белгiлi. Егер қазақстанның нарықтық экономикасы осы жолдан таймаса онда ол дамыған Франция, Германия, Жапония секiлдi елдердiң әлеуметтiк құрылымына ұқсайтыны анық.

Әлеуметтiк саясат анықталған қоғамдық қызығушылықтар мен басымдықтың арасындағы таңдау болғандықтан оған мемлекеттiң араласуы сөзсiз. Дәл қазiргi уақытта әлеуметтiк саясат мәселесiмен негiзiнен экономистер ғана айналысуда, ал оның саяси тұрғыдан зерттеп қарастыру керек. Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев өзiнiң кезектi қазақстан халқына Жолдауында айтып өткендей, бүгiнгi таңда бiрiншi кезекте — ғылыми стратегиялы реформаны таңдау, реттеу және орындау әлеуметтiк тәжiрибеде және мемлекеттiң өзiндiк дамуында ерекше орын алады. “Бiз өзiмiздiң таңдаған бағытымызды нақты бiлуiмiз және түсiнуiмiз керек, өйткенi осы бағыт арқылы көздеген мақсатымызға жетемiз. өз бағытымызды дұрыс анықтап осы бағытқа жетуге төзiмдi де шыдамды болуымыз керек. Күштi және нақты бағыт таңдау арқылы бiз кез келген қиыншылықтарды жеңе аламыз”- деген болатын. [1]

Кез-келген мемлекет өркениеттi елдер қатарына қосылу үшін алдымен өз халқының әлеуметтiк жағдайын көтеру керек. Осы көзқарастар тұрғысынан әлеуметтiк саясаттың дамуын оқыту өте маңызды орын алады. Қазiргi таңда әлеуметтiк саясат айтар-лықтай жоғары өзгерiске түсуде. Өткен тәжiрибенi, ондағы қателiктердi қайталамау үшін оларды оқып, реттеп отыру қажет.

Сондықтан да әлдеуметтiк саясатты зерттеп қарастыру маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады. Бұл тек ғылыми тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар тәжiрибелiк маңызы бар. Сондықтан да мен диплом жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк саясаттың қалыптасу кезеңдерi» деп таңдадым.

Зерттеудiң мақсаты- нақты-тарихи зерттеулер арқылы саяси даму кезеңдерiмiздегi әлеуметтiк саясаттың қайшылықтық түстарын ашып көрсету және егемендi мемлекетiмiздiң жаңа әлеуметтiк саясаттын саясаттану ғылымы тұрғысынан сараптау. Бұл мақсаты жүзеге асыру үшін мынадай зерттеу мiндеттерi диплом жұмысында алға қойылды:

әлеуметтiк саясат мәнi, жiктелiнуi және таратылу механизмдерiн саясаттану ғылымы тұрғысынан сараптау;
кеңестiк қазақстан тұсындағы мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты тудырған қайшылықтардың негiзгi себептерiн ашып көрсету;
тәуелсiз қазақстан жағдайындағы әлеуметтiк саясаттың қалыптасу ерекшелiктерi мен кезеңдерi айшықтау;
өтпелi қоғамдағы әлеуметтiк қорғау, денсаулық сақтау, жұмыспен қамту және еңбек саларындағы реформалардың саяси келбетiне тұжырымдамалар жасау;
қазақстанда әлеуметтiк саясаттың қалыптасуының саяси-құқықтық негiздерiн талдау;
демократиялық қоғам құру кезiндегi мемлекетiмiздiң әлеуметтiк саясаттың келешегiне болжамдар жасау.

Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Бұл еңбекте қазақстанның тәуелсiздiгiн алған жағдайындағы мемлекетiмiздiң әлеуметтiк саясатының негiзгi бағыттары саяси талдау арқылы сарапталады. Бұл жұмыстың ерекшелiгi тәуелсiз мемлекетiмiздiң қазiргi әлеуметтiк саясатын кеңестiк әлеуметтiк саясатпен салыстыр-малы талдауында. Сонымен қатар жұмыста мынадай ғылыми нәтижелерге қол жеткiздi:

мемлекеттiң әлеуметтiк саясаттының негiзгi бағыты жалпы саяси даму сипатына тәуелдiлiгi айтыла келе, елiмiздегi әлеуметтiк саясаттың негiзгi кезеңдерi анықталады;
кеңестiк қазақстан тұсындағы әлеуметтiк саясат жан-жақты талданып, сол кезеңге тән қайшылықтар айшықталады. Олардың iшiнен қазiргi кезеңге лайықты маңыздылықтарға назар аударады;
мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының бүгiнгi хал-ахуалын талдау арқылы оның болашағы анықталған, әлеуметтiк саясат тиiмдiлiгi әлеуметтiк етенелеу негiзi екендiгi тұжырымдалған.
мемлекетiмiз өзiнiң әлеуметтiк саясатын жүргiзу үшін қабылдаған заңдар жан-жақты, жүйелi сарапталынып, ондағы кейбiр қайшылықтық түстар ашылып көрсетiлген;
елiмiздегi азаматтардың әлеуметтiк белсендiлiгi жоғары болып тұрған бұл кезең билiк құрылымдарының барлық деңгейiнде жауапкершiлiктi талап етiп отырғандығын айта келе, өркениетке бастауға байланысты тұжырымдар келтiрiледi.

Зерттеу обьектiсi Қазақстандағы әлеуметтiк саясаттың негiзгi бағыттарын айқындау.

Зерттеу әдiстерi: Диплом жұмысы саясаттанудың жүйелiлiк, салыстырмалы, нақты-тарихи зерттеу әдiстерiне сүйенедi. Қазақстан Республикасының iшкi саясатының стратегиясы мен дамуының концепциясы- Қазақстан 2030 бағдарламасы жұмысқа саяси-әлеуметтiк бағдар болып табылады.

I-ТАРАУ. ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТ МӘНI, ЖIКТЕЛIНУI ЖӘНЕ ТАРАТЫЛУ МЕХАНИЗМДЕРI.

Қоғамдық қатынасты: экономикалық, әлеуметтiк, саяси және рухани деп бөлу етек алған. Бұның iшiнде:

экономикалық қатынас– бұл адамдар арасындағы өндiрiске қатысты материалдық қорды пайдалану және бөлу қатынасы;
саяси қатынас– бұл азаматтардың билiк жүйесi және мемлекеттi басқаруға қатысуы жайлы;
Рухани қатынас – рухани қажеттiлiктi өтеу үшін және рухани байлықтың жеткiлiктi болуын қадағалау;

— экономикалық, саяси, рухани қатынастың негiзiнде әлеумет-тiк қатынас қалыптасады.

-әлеуметтiк қатынас — әр адамның әлеуметтiк статусы, жеке қатынастар мен топтық қатынас арқылы

қалыптасады. Әлеуметтiк қатынас: әр азаматтың, этникалық,, саяси, қызметтiк айырмашылығы негiзiнде қалыптасатын әлеуметтiк әдiлеттiлiктiң шекарасы және әлеуметтiк қатынастар-дың негiзi болып табылады.

Әлеуметтiк қатынас — әлеуметтiк саясат негiзiнде дамиды. ХХ ғасыр көрсеткендей, кез-келген мемлекеттiң iшкi саясаты-ның негiзi болып, әлеуметтiк саясат шешушi рөл атқарады. “Әлеуметтiк саясат” – мемлекеттiң iшкi саясатының бiр бөлiгi, оның әлеуметтiк программалары мен тәжiрибесiн, әлеуметтiк топтардың қызығушылығын реттейдi. Әлеуметтiк саясат экономикамен тығыз байланысты. “Әлеуметтiк саясат — қоғамның ең жоғарғы деңгейде дамуын қамтамасыз етуге, әлеуметтiк мақсат – мүдделер мен қажеттiктердi қанағаттандыруға, лайықты өмiр салтын орнықтыруға бағытталған саяси шешiмдер мен iс — әрекеттер жиынтығы” [2].

Оларға ең алдымен :

-халықтың тұрмыс жағдайын көтеру, жалақының мөлшерiн көбейту, денсаулығын сақтау, бiлiмiн жетiлдiру, тұрғын үймен қамтамасыз ету және т.б. жатады.

Әлеуметтiк саясаттың басты мақсаты: қоғамдық қатынастары үйлестiру, саяси тұрақтылықты және азаматтық келiсiмдi реттеу болып табылады. Бұған сонымен қатар, тұрғындардың ақшалай табысы мен товарлық ресурстардың арасындағы байланысты ұстап тұру, тұрғын үй проблемаларын шешу, тұрғындардың сұранысын қанағаттандыру, халықтың денсаулығын сақтау, олардың мәдениеттiлiгiн, бiлiмдiлiгiн арттыру мәселелерi де жатады.

Үкiметтiк деңгейде әлеуметтiк саясат мақсаты: қазiргi таңда Қазақстан Республикасында тұрып жатқан азаматтардың өмiрiн тұрақтандыру, халықтардың кедейленуiне жол бермеу. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін экономикалық және құқықтық жағдайлар жасау керек.Яғни қоғамның,халықтардың жоғарғы деңгейде өмiр сүруi үшін қоғамдағы жұмыс iстеуге қабiлеттi азаматтар мен жұмысқа қабiлетсiз азаматтар арасындағы байланысты ұстап тұру, жеке ,адрестiк әлеуметтiк көмектi жоғарылату,кедейлiктi жою, медициналық жағынан көмектесу ,бiлiм және мәдениеттi көтеру, тұрғын үй мәселесiн шешу, жұмыссыздықты қысқарту және ерiксiз көшiп келген мигранттарға көмектесу секiлдi мәселелерге көңiл бөлу.

Бұларға әлеуметтiк көмек көрсету мақсатында: жәрдемақы, зейнетақы мөлшерiн жоғарылату, үйсiздерге тұрғын үй мәселе-сiмен көмектесу жатады.

Сонымен әлеуметтiк саясатқа: халықты әлеуметтiк қорғау, яғни халықтың денсаулық сақтау, бiлiм беру, мәдениет, еңбек саласын реттеу, миграциялық қызметтi, зейнетақыны және жәрдемақыны реттеу кiредi. Бұл мәселелермен мемлекеттiк органдар: Iшкi iстер министрлiгi, Бiлiм және Мәдениет Министрлiгi, қ0орғаныс Министрлiгi, ал мемлекеттiк емес ұйымдардан: қайырымдылық қорлары, мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары және тағы басқада қорлар айналысады. Қоғамның әлеуметтiк саласы мемлекеттiң реформалық бағытта дамуында шешушi рөл атқарады, ал әлеуметтiк ұйым тиiмдi әлеуметтiк құрмет көрсететiн және халықты әлеуметтiк жағынан қорғайтын мамандар дайындайды.

Кез-келген әлеуметтiк саясат тәжiрибе жүзiнде, әлеуметтiк қызмет арқылы iске асады. Сонда ғана ол нақтылы нәтиже бередi.

Әлеуметтiк саясатты шартты, ахуалды, динамикалық ұлгiдегi бағыт ретiнде қарастыруға болады. өйткенi ол қоғамда өз орнын табуға және қалыптастыруға тырысқан халықтың, азаматтардың өмiрiн қорғаумен айналысады. Заңға және құқықтық актiлерге, мемлекеттiк басқару органдарына сүйене отырып адамдардың жаңа қабылданған нормаларға, заңдарға бейiмделуiн, әлеуметтiк саясатын реттеп отырады. Салмақты саясат-нақты әлеуметтiк көмек пен жәрдемге негiзделген заң жинағы болып табылады. өйткенi заңдар, құқықтық нормалар сөз жүзiнде айтылып қана қойса, ал iс жүзiнде орындалмаса, онда ол қоғамның дамуына айтарлықтай кедергiсiн келтiредi.

қызығушылыққа байланысты, әлеуметтiк, кәсiби, жасына байланысты топтарға бөлу – бұл қиын, әрi күрделi процесс. Сол себептен әртүрлi топтардың, олардың мүмкiндiктерi мен шарттарын бiрдей деңгейде, нақты және толық қарастырғанда ғана әлеуметтiк саясаттың қызметi нәтиже бередi деуге болады.

Әлеуметтiк саясатта сабақтасқан, өзара әрекетескен екi элементтi қарастыруға болады: 1. ғылыми — танымдық; 2. Тәжiрибелiк — ұйымдастырушылық.

1) Ғылыми – танымдық элемент — қоғамдық қалыптасқан қажеттiлiктердi талдау және ұғыну, бiржақты әлеуметтiк процестiң дамуын қадағалау ретiнде қызмет атқарады. Ол қоғамның жәй – күйiн және көзқарасын және мемлекеттегi әр халықтың тұрақты, орнықты дамуын реттейдi. Осы әдiстiк құжаттар мемлекетте әлеуметтiк саясаттың концепцияларының қабылдануына негiз болады.

2)Тәжiрибелiк-ұйымдастырушылық элемент — әлеуметтiк саясаттың қабылдаған шешiмдерiн жүзеге асырушы. Мұнда негiзiнен әлеуметтiк қызметтер мен халықтың жағдайын жақсарту жөнiндегi iс -әрекеттер жатады.

Екi жақты өлшем: мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының ғылыми тұрғыдан зерттелiнуi және халықпен күшнделiктi санасуы — әлеуметтiк жұмыстардың негiзi болып табылады.

Әлеуметтiк саясаттың ұйымдастырушылық қызметiне: әлеуметтiк қызметтердi дайындау, алға қойған әлеуметтiк шешiмдердi шешу, олардың бағыттарын анықтау, еңбек бөлiнiсiн реттеу және сонымен қатар қабылданған заңдылықтарды орындау жатады.

Осылайша, әлеуметтiк саясат және әлеуметтiк қызмет тығыз байланыста дамиды. Бұл қатынас- диалектикалық мiнездi: әлеуметтiк қызмет — әлеуметтiк саясат ұлгiсiнде болады. Екiншi жағынан әлеуметтiк саясат әлеуметтiк қызметте iске асады. Алайда, әлеуметтiк саясат пен әлеуметтiк қызмет толық сәйкес келедi деп айтуға болмайды. Әлеуметтiк саясат өзiнiң мағынасы жағынан әлеуметтiк қызметке қарағанда кеңдеу, жылжымалы. Әлеуметтiк саясат әлеуметтiк қызметтi анықтаушы болып келедi. [3]

Әлеуметтiк саясаттың маңызды қызметерiнiң бiрi: қоғамның тең деңгейде дамуына қол жеткiзу болып табылады. Оған:

апаттың салдарынан, аштықтан, аурудан, табиғи және техногендiк апаттан (зiл заладан), демографиялық “жарылыстан” және тағы басқа апаттардан сақтауға мемлекеттiк кепiлдiк беру.
өмiрдiң анықталған белгiлi бiр деңгейiне бағытталған және оның сапасын өзгертуге негiзделген материалдық қорды және ұйымдастырушылық көмектi қайта бөлу. Әлеуметтiк қиындықтарды төмендету.
салықтың мөлшерiн қысқарту,қаржы мен қайырымдылықты көтеру, кәсiпкерлiк бастама секiлдi өмiрлiк нұсқауларды реттеу жатады.[4]

Әлеуметтiк саясатты жетiлдiруде мемлекет алдында әлеуметтiк артықшылық немесе әлеуметтiк мәселе жайлы сұрақ туындайды. Бұл сұрақтарға нақты кезеңде, алғашқы кезекте қоғам жауап беруге мiндеттi. Себебi әлеуметтiк орта, азаматтық құқық үшін күрес әлеуметтiк қажеттiлiк талаптарды қанағаттандыруға бағытталған мемлекеттiк саясат осыны қарастыруы тиiс. Әлеуметтiк саясаттың жүргiзген межесi бойынша: қоғамдық өмiрдiң ұйымдасуын үш негiзгi концепцияға бөлуге болады:

Мемлекет – “тұнгi күшзетшi ” ретiнде .
Мемлекет – “жалпы жарылқаушы ” ретiнде.
Коммунистiк бағыт концепциясы.

Концерватизм мен либерализм адамзаттың өркениеттi дамуы ретiнде: кейде шатысып, кейде бiр — бiрiне қарсы тұрып әр қайсысы-жеке өзiндiк даму жолынан өттi.

Концерватизм – саяси идеология ретiнде ХҮIII ғасырда, яғни жаңа дәуiрде пайда болды. Ең алғашқы концерватизмнiң идеологы ретiнде Англияның саяси қайраткерi, философ, публицист Эдмунд Берктi айтуға болады. 1790 жылы оның “Франциядағы революция жайлы ойлар” атты кiтабы жарық көрдi. Бұл кiтабында Берк алғаш рет концерватизм принциптерiн қалыптастырды. Ол Европаның бiлiмпаздық идеясына және Француз революциясы идеясына қарсы шықты. Берк қоғамдық өмiр – салт-дәстұр, әдеп-ғұрып, моралдiк және материалдық байлықтар негiзiнде, алдыңғы ұрпақтан және өзара қатынас негiзiнде қалыптасады дедi. “қоғам – философ ойынша – тұрақтылық, теңдiк және бiрте-бiрте жаңару сияқты принциптерге еру қажет. Осы жағдайда ғана қоғамның болашағы бар”[5].

Консерваторлық идеясын негiзiнде саясатқа мынандай қоғам қайраткерлерi, саясаттанушылар енгiздi: О.Бисмарк. Б.Дизраэли. К.Метерних, У.Черчиль. Ш.Де Голль, Л.Эрхарт. В.Жискарт, Эстан, Р. Рейган және М.Тэчер.

Ал консерватизм терминi ең алғаш рет Француз жазушысы Р.Чато Брионның 1817 жылғы “концерватизм” деген журнал шығарыла бастағанда қолданыс тапқан. Содан берi концерватизм және концервативтiк сөздерi айқын мағына берiп, еркiн қолданыла бастады. Бiреулер концерватизмдi ашық ойлау нұсқасы деп түсiнсе, келесi бiреулер жүрiс – тұрыс стилi, үшіншiлер идеология формасы деп түсiнедi. Бiздiң кезiмiзде концерватизмдi идеология формасы немесе қазiргi постиндустриялды қоғамдағы концепция ретiнде қарастыру қызықтырып отыр.“Саясаттану” энциклопедиясындағы “концерватизмнiң” анықтамасына тоқталар болсақ, мұнда концерватизм идеология формасы ретiнде сараланып, оны үш тұрге бөлiп қарастырады:

Концерватизмнiң бiрiншi түрi-дәстүрлiк концерватизм. Бұл әлеуметтiк тұрақтылықты және нарықтық капитализмге тән моралдiк дәстүрдi сақтау. Бұл бағыттың өкiлдерi Э.Берк, Ж.де Местр. Л де Бональд. ХХ ғасырда дәстүрлiк бағыт АҚШ–та, жетпiсiншi — сексеншi жылдары “жаңа құқықтық ” қозғалысқа бағыт алды.

Концерватизмнiң екiншi түрi – индивиттiң бостандығын шектемейтiн антиэтетизм идеясын уағыздаушы либертализм. Концерватизмнiң бұл теориясын негiзiн салушылар: Ф.Хайек. Дж.Роулс. Бұлардың ойынша индивит құқығы-коллектив қызығушылығынан басым тұрады. Мемлекеттiң экономикаға араласуына негiссiз, барлығын жарылқайтын мемлекет – социализм түрi ғана. Либертализм поцизиясы әсiресе ХХ ғасырдың жетпiсiншi жылдарының соңында күшейдi.

Концерватизмнiң үшіншi түрi – неоконцерватизм. Неоконцерватизм саяси және әлеуметтiк сұрақтарға жауап беру жағынан неолиберализмге ұқсас. Қоғамдық даму, адамның табиғи, әлеуметтiк, және саяси белсендiгi, саясат және әлеуметтiк қатынасты демократизациялау принциптерi ұқсас. Неоконцерватитiк экономикалық саясаттың негiзгi әлеуметтiк тимсiз және кейнесиандық әдiстiк мемлекеттiк реттеу.[6]

Концерватизм өзiндiк даму тарихында өзгерiп тұрады. Соңғы екi ғасырда ол өзiнiң эволюциясын ескi бағытын жоғалтып, жаңа бағыттық сипат тауып, жаңарып отыр.

Бiрақта оның негiзгi бағыттары сол күйiнде сақталып, оның ары қарай дамуына негiз болып отыр. Концерватизм либерализммен, социалистiк – демокртиямен және коммунизм мен қатар идеология ретiнде өмiр сүрiп отыр. Бiрақта бұл бағыттардың концерватизмнен ерекшелiгi – дейдi В.Н.Горбузов – ол ерекше қасиетке ие. Себебi ол осы бағыттардың әр қайсысының iшiнде, құрамында өмiр сүредi.[7]

Ал ендi келесi бағыт: либерализмге келер болсақ ол алғаш идеология ретiнде ХҮII — ХҮIII ғасырларда Англияда және Ақ0Ш-та пайда болды. Европада ХIХ ғасырдың 30-40 жылдары либерализм түсiнiгi енгiзiлдi. Бұның негiзiн салушылар Локк.Бекон. Вольтер Юм.Кант. Монтеське. И.Бентам. Франклин,Джефферсон, А.Смит, Гете, Дидро, Дж. Дьюи және тағы басқалар.

Өз кезеңiнде либерализм туыстас идеологиялардың жиынтығы болып табылады. Либерализмге адамдардың бостандығы тән. Либерализм ерекшелiгi “бостандық рухы”- өзi ғана емес, осыны құру үшін құқықтық институттар қалыптастыруы.

ХХ ғасырда либерализм мен консерватизм бiр – бiрiне қарама — қарсы ағым ретiнде өмiр сүрдi.

Концерватизм-бүкiл халықтық бiрлiктi және қандайда бiр таптық талап етуге қарсы мемлекеттiк бағыт болса, либерализм-жеке адам бостандығын жақтаған және ұйымдасқан көпшiлiк билiктi жақтады. Ал көпшiлiк билiктiң демократиялық жолмен ұйымдасама немесе авторитарлық жолмен ұйымдасама , ол жағына көңiл бөлмедi.

ХХ ғасырда классикалық либерализм бiрте-бiрте өз бағытын жоғалта бастады.Бұл өз кезегiнде либерализнiң құндылықтарының дағдарысқа ұшырауына алып келдi.Батыс Еуропада және Солтүстiк Америкада ескi либерализмдi екiншi орынға қалып,социалистiк-демократиялық бағыттың бiрiншi орынға шықты. .Мысалы:Ұлыбританияның партиялық жүйесiнде либерализм толық консерваторлық бағдарламаның экономикалық бөлiгiне айналды.

Басқаша сөзбен айтқанда: либерализм консерватизмен бiрiгiп, эволютциялық өзгерiске ұшырады.

Бұл жерде экономикалық либерализм: экономиканы-адамдар қызметiнiң және мемлекет пен қоғамның дамуының доминанты ретiнде қарастырды.

Ал саяси либералим болса-ХХ ғасырдың өзiнде-ақ адамзат тарихында,батыс қоғамында шешушi рөлдердiң бiрiн атқарды деуге болады.Кейiннен ол экономикалық либерализмге жол бердi.

Экономикалық либерализм консерватизм бағытымен бiрiгуi нәтижесiнде әлемдiк дамуда жаңа бағыт либералды-неоконсервативтiк бағыт қалыптасты. Бұл ағым: жеке меншiк және еркiн нарықтық экономика, қоғамның эволютсиялық дамуы, мемлекеттiң экономикаға аз мөлшерде араласуымен сипатталады.Неоконсерваторлар реалистiк және рационалистiк бағытты ұстанады. Жаңа либерализмнiң ерекшелiгi: азаматтық қоғамның негiзi саясаттан бөлiнген экономика.

Осылайша либералдық -неоконсерваторлық ағым өкiлдерi мемлекеттiң экономикаға қатысуын шектеп, азаматтардың экономиканы жүргiзуiн қалайды. Басқа сөзбен айтқанда, неоконсерватизм идеологиясы-мемлекеттi әлеуметтiк шектеу саясатын қолдайды. өйткенi олардың ойынша кез келген мемлекеттiң әлеуметтiк бағдарламасы экономиканың құлдырауына алып келедi.

Мемлекеттiң “жалпы жарылқаушы” концепциясы мемлекеттiң “тұнгi күшзет” рөлi ретiндегi және комунистiк концепцияларының альтернативасы болып табылады.

ХХ ғасыр бiрiншi жартысындағы батыстық капитализмнiң дамуындағы терең дағдарыс (АҚШ және Англияда ) капитализмдi өзгерiс жолына түсуге алып келедi.

Классикалық капитализм өзгерiп демократиялық-социализм бағытына ауысты. Бұл бағытқа ауыса отырып классикалық капитализм, социализмнiң қазiргi бағытын өзiнше демократияландырды.

ХХ ғасыр жартысында ескi капитализмнiң орнына тұрақты әлеуметтiк- нарықтық постиндустриализм бағыты келдi. Бұл бағыт екi қоғамдық жүйенi: капитаизм мен социализмдi ұқсастырды. Бұл жайлы кезiнде американдық экономист Д.К. Гелбрейт жазса, атақты ХХ ғасыр гуманистi А.Д. Сахаров армандаған болатын.

Әлеуметтiк-экономикалық бағыттың негiзгi концепция-ларының бiрi мемлекеттiң “Жалпы жарылқаушы”теориясының негiзiн салған автор Джон Кеннет Гэлбрейт. Бұл концепсияның ХХ ғасырдың елуiншi жылдың аяғында және алпысыншы жылдың басында дамыған бағыттардан айырмашылығы қазiргi капиталистiк мемлекет бейтарап “тап үстiлiк” күш, барлық қоғамдық қабаттың қызығушылығын қанағаттандырады. Мемлекет барлық жұмысшы халықтың кiрiсiн реттеп, әлеуметтiк теңсiздiктi жояды. Яғни, әдiл реттеп, қоғамның әрбiр мүшесiнiң мұңсыз өмiр сүруiне жағдай жасады.

Бұл теорияны жақтаушылар “аралас экономиканы” яғни, жеке және мемлекеттiк меншiк экономикасын жақтайды. “Аралас экономиканы” концепциясы өз бастауын ХХ ғасыр бiрiншi жартысынан алады. Сол кездiң өзiнде–ақ капиталистiк елдерде мемлекеттiң экономикаға араласуы, әлеуметтiк және экономикалық салаларды реттеуi көрiнiс бере бастады. ХХ ғасыр-дың аяғында “аралас экономикаға”, мемлекеттегi экономиканың дамуына үлкен үлес қосқан “кейсиандық төңкерiс” iлiмi келiп қосылды. Бiр шетiнен кейсиандық теория неоконцерваторлық бағыты өзiне қарсы қойды, екiншi жағынан Дж.Кейнс iлiмi маркстiк теорияға қарсы түрды. Марксттiк теория “тек қоғамдық меншiк қана халықты жаппай жұмыссыздықтан және әлеуметтiк шығынан сақтайды” деген бағытты ұстанған болатын. Кейсиондық концепция нарықтық жүйеге, оның негiзгi сипатына өзгерiс жасауға ұсыныс жасады.

“Кейсиондық төңкерiстiң” нәтижесiнде мемлекеттiң-экономикаға араласуы елеулi дәрежеде өстi, және нарықтық доктринаның ажырамас бөлiгi болып қалды. Кейiннен кейсиандық бағыттың үш болжамдық түрi қалыптасты: консер-ваторлық, либералды және радикалды.[8] Соңғылары дамыған капиталистiк елдерде негiзгi мәнге ие болды: олар: консерватив-тiк орталықшыл түрi, либералды-реформалық және радикалды-реформалық. Сонымен қатар бұларға солшыл социал-демократиялық және әлеуметтiк бағыттарды жатқызуға болады.[9]

Жоғарыда аталған кейсиандық концепциялар нәтижесiнде түрлi “аралас экономика” байланысты теориялар пайда бола бастады. Мұнда негiзiнен: Әлеуметтiк бағыттағы нарықтық экономика немесе жеке кәсiпкердiң қоғамға деген қызығушылығын қалыптастыруда мемлекеттiң қызығушылықты реттеу жатады.

Либералды-реформалық бағыт секiлдi социал-реформистiк экономиканың “әлеуметтендiрiлген”, “экономикалық плюриализм” бағытын таңдайды. Әр түрлi меншiктердiң қатар болуымен ерекшеленедi.

Либералды-реформалық және әлеуметтiк реформалық концепциясымен қатар “аралас экономикада” консерваторлық концепция түрi де кездеседi. Бұл концепцияның ерекшелiгi: мемлекет басты ролде, яғни мемлекет басқару және мемлекет реттеу-жеке меншiктiң тиiмдi дамуына жағдай жасайды және нарықтың шаруашылық жүйесiнiң дамуына өзiнiң оң әсерiн тигiзедi деген көзқарастарды жақтаған болатын.

Әлеуметтiк саясаттың “коммунистiк концепциясы”, “жалпы жарылқаушы” және “тұнгi күшзет” концепцияларынан айтартар-лықтай ерекшелiнедi. Дәстүрлi либералды-консерваторлық және кейнсиандық теориялармен қатар ХIХ және ХХ ғасырда коммунистiк-социалистiк даму жолын таңдаған концепция пайда болды.

Комунистiк концепция ХIХ ғасырда қоғам дамуының балама теориясы ретiнде пайда болды. Қоғамда әлеуметтiк әдiлдiк орнатуды жақтаған бұл концепция ХХ ғасырдың өзiнде-ақ көптеген елдердiң тарихында шешушi рөл атқарды. Сонымен бiрге батыстық капиталистiк мемлекеттердiң iшкi өмiрiндегi өзгерiстер негiзiнен маркстiк сынға және коммунизмнiң шынайы тәжірибесіне байланысты болды.Марксизм теориясы тек коммунистiк концепциясының бастауымен ғана емес, сонымен бiрге социал-демократиялық бағыттардың да бастауы болды.Бұл концепцияның ерекшелiгi: халықтың табысын тең дәрежеде бөлу, яғни меншiктi ортақтастыру негiзiнде әлеуметтiк теңдiк орнату.

Әлеуметтiк жүйеде халықтың төлем ақысы төмен болды. Бiрақ оларға сол кәсiподақ тарапы әлеуметтiк көмектер көрсетiлiп түрды. Жұмысқа жарамды тұрғындар тәртiп бойынша: жұмыстан босатылудан сақтанды. Сонымен бiрге дене еңбегiмен айналысу-шылардың, ой еңбегiмен айналысқандарға қарағанда табысы жоғары болды. Осындай концепциялар арқылы әлеуметтiк саясат өзiнiң мазмұн жағынан саяси жүйенiң маңызды бейiмделген механизмi болып табылады. Дұрыс әрi маңызды әлеуметтiк саяси таңдау арқылы саяси жүйе тұрақты дамиды. Қоғамдағы әр түрлi концепцияның дамуына байланысты әлеуметтiк саясаттың келесi бағыттарын қарастыруға болады.

Мемлекет “түнгi күзет” концепциясында әлеуметтiк саясатта келесi бағыттарды ұсынады:

шексiз индивид бостандығы;
тиiмсiз әлеуметтiк және кейсиондық әлеуметтiк реттеу;
әлеуметтiк қатынасты “адам бостандығына” қауiптi анархиядан сақтау.
Нарықтық қатынасты әдiл реттеу.
әлеуметтiк шектеу саясаты, кез – келген әлеуметтiк бағыттар шешiмi тек дамытып қана қоймайды, сонымен бiрге экономиканың құлдырауына да алып келедi.

Мемлекеттiң “жалпы жарылқаушы” концепциясында әлеуметтiк саясат келесi бағыттарды ұсынады:

— қазiргi мемлекет бейтарап “тап үстiлiк” күш, ол қоғамның барлық мүшесiнiң қызығушылығын реттейдi.

— мемлекет табысты реттейдi, әлеуметтiк теңсiздiктiң болмауын қадағалайды.

— мемлекеттiң қызығушылығын реттейтiн институттың және әлеуметтiк-қоғамдық қызығушылығына жеке кәсiпкерлердiң бағынуы.

— адрестiк әлеуметтiк көмек көрсету.

— таңдаған реформалар “әлеуметтiк кернеу” немесе “әлеуметтiк жаратылыстан” сақтаушы “катализатор” ретiнде қызмет атқарады.

Мемлекеттiң коммунистiк концепциясы әлеуметтiк саясаттың келесi бағытын қарастырады:

— меншiк этатизмi;

табыстың эгалитарлы бөлiнуi.
әлеуметтiк теңдiктiң ерекшелiктерi.
жұмыс iстеп жатқан кәсiподақтарға әлеуметтiк көмек көрсету.
әлеуметтiк теңдiктi ұстап тұру.

Осы мақсаттарда нарықтан тыс тауарларды және көмектердi реттеу.

-“жаңа адам” құруға талпыну.

толық мемлекеттiк билiке ие болу.

Қазiргi таңда қалыптасқан осы концепциялардың бiрiн таңдау демократиялық даму жолына түскен қазақстан үшін тәжiрибелiк-әдiстiк және теориалық маңызы зор. Сонымен қатар мемлекеттiк билiктi дұрыс таңдау,билiктiң өмiршеңдiгiн көрсетсе керек. Әсiресе постсоциалиалистiк тоталитарлық жүйенiң құрсауынан –Демократиялық даму жолына өткен қазақстан үшін бұл бағыттардың маңызы зор. Қазақстан егемендiгiн алған жылдар-дан бастап, жаңа әлеуметтiк саясат бағыттарын таңдау үстiнде. Осы бағыттардың негiзiнде жыл сайын қазақстанда көптеген заңдар мен құқықтық-нормативтiк қаулылар қабылдануда. Бұл заңдар халықтың әлеуметтiк жағдайын жақсарту, денсулығын көтеру, бiлiмi мен мәдениетiн жоғарылатуға негiзделген.

1.1. Кеңестiк Қазақстандағы әлеуметтiк саясаттың қайшылықтық сипаты.

Кеңес одағы кезiнде, әлеуметтiк — өнеге жүйесiнде, қоғам қызметiнiң, оның мүшелерiнiң азаматтық және экономикалық құқығын қорғауды қамтамасыз етуде негiзгi белгi ретiнде әлеуметтiк әдiлдiк терминi негiзгi орынды алды. Әлеуметтiк әдiлдiктi жүзеге асыру-партия идеологтарының пiкiрi бойынша, әр азаматқа белгiлi деңгейде жеке құқық пен бостандық берумен және әлеуметтiк, таптық, ұлттық, нәсiлдiк, жыныстық және басқа да белгiлерiне қарамастан тең дәрежеде өмiр сүруiне жағдай жасаумен ерекшелендi.

Барлық қоғам мүшелерiнiң әлеуметтiк бiрлiкте өмiр сүруi тек социалистiк қоғамда ғана мүмкiн деп есептелген. Социалистiк қоғамда әлеуметтiк саясаттың негiзгi бағыты “әр түрлi әлеуметтiк топтар өмiрiнде интегративтiк процесске жағдай жасау” болды.[10]

Социализм кезiнде әлеуметтiк әдiлдiк терминi “барлығына еңбегiне қарай” деген тартымды сөз тiркесiмен шектелмедi. Бұл сөз тiркесiнiң тар көкжиегi социализм кезеңiнде қоғамның келесi мiндеттердi атқаруына байланысты болды, яғни “әлсiздерге, ауруларға, кәрiлерге, мүгедектерге, көп балалы аналарға және жарымжан адамдарға,былайша айтқанда, қоғамдық өндiрiске толық қатыса алмайтындарға” өз кезегiнде әлеуметтiк көмек көрсетуi шарт және барлық қоғам мүшелерi өзiнiң өмiр жолы барысында мiндеттi түрде өз қабiлетiн ашу және жетiлдiру үшін шамамен тең әлеуметтiк мүмкiншiлiктерге ие болуы керек”. [11]

Социализм кезiнде әлеуметтiк саясат “теңестiру” бағытын ұстанды. Бұл дегенiмiз; тұрғын үй, медициналық қызмет, мектепке дейiнгi балалардың қоғамдық тәрбиесi, бiлiм алу мен мәдениет дәрежесiн көтеру сияқты әлеуметтiк игiлiктермен тең дәрежеде халықтың барлық бөлiгiн қамтамасыз ету.

Бұрынғы Кеңес одағы дүние жүзiндегi азаматтардың эконо-микалық құқұқ жүйесiн конституция негiзiнде бекiтiп берген бiрiншi мемлекет. Мұны ол “Бiрiншi ұрпақтың” классикалық буржуазиялық құқығын саяси және жеке жаңа түрiмен толықтыру арқылы жүзеге асырды. Бұл “Екiншi ұрпақтың” құқығын қалыптастыру есебiнде 1936 жылғы “Констуцияда” жарияланды. Бұл құқықтар Кеңес Одағы мемлекетiнде: “төңке-рiстi жүзеге асыру, пролетариат диктатурасын орнату, жеке меншiктi пен қанаушы топтарды жою сияқты” шарттарды орындағаннан кейiн, барлық жұмысшыларға лайықты материалдық өмiр деңгейiмен қамтамасыз етуге уәде берген марксистiк доктринаның басшылығымен жүзеге асырылды.

Бiрақ экономикалық құқық жүйесiн Кеңес Одағы жағдайын-да жүзеге асыру, мемлекеттiк саясат өмiрiне патернализмнiң енуiне, ал ол өз кезегiнде әлеуметтiк керенаулықтың кеңiнен таралуына алып келдi.

Әлеуметтiк саясат стратегиясы барлық әлеуметтiк топтарды материалдық молшылыққа жеткiзуге уәде бердi. Осындай жағдайларда тұтынушы талабының деңгейiнiң едәуiр өсуi көрiндi, бұл сол кезде қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық шеңберде тұтынушыларды заңды жолмен қанағаттандыру мүмкiндiгiнен озып кеттi. Бұл өз кезегiнде тұтынушы талабының экономикалық мүмкiншiлiк шегiнен шығып кетуiне және осының әлеуметтiк салдарынан-әлеуметтiк әдiлдiктiң бағасының түсуiне, төмен пайда табатын топтар арасында еңбекке деген құштарлықтың әлсiреуiне, агрессивтi тұтыну психологиясының қалыптасуы мен қоғамдық байлықтарды және табысты бақылаусыз жасырын түрде пайдалануға алып келдi. “Ресми Сталиндiк жеңiлдiк жүйесiнiң басты шарттарын” өзгерiссiз қалдырылуы әлеуметтiк жiктелу, мемлекеттiк мұлiктi тонау, ұрлық, пара алу мен алыпсатарлық сияқты жағымсыз қылықтардың одан ары дамуына негiз болды.

Әлеуметтiк саясат шараларының басты мәселесi табыс көлемiн көбейту, тұтыну құрылымын жақсарту, әлеуметтiк көмек көрсе-тудi арттыру едi, бiрақ бұл мәселелер шешусiз қалды.”Әлеуметтiк бағдарлама” деген терминнiң өзi халықтың жағдайын жақсартудың, ”бесжылдық, жоспарлық бағдарламасын” белгiлеу үшін қызмет еттi. 1970-шi жылдардың ортасында ”халықтың тұрмыс қалпын жоғары дәрежеге көтеру” мәселесi бiрiншi орынға қойылған кездiң өзiнде, «әлеуметтiк салаға” өзгерiс енгiзiлмеген болатын. «Әлеуметтiк саясаттың ескi жүйесi сақталды, яғни ол тек материалдық жағдайды жақсартумен шектелдi”[12], және сол кездегi қабылданған бұл жүйе халық санының төмен түсуiне байланысты туындаған болатын.

Үстемдiк етушi тәртiптiң: “жоғарғы әлеуметтiк жағдайға-аз шығынмен жету принципi” әлеуметтiк саясатта жетпiсiншi жылдардың аяғы мен сексенiншi жылдардың басында: мектептерге тегiн кiтаптар беру, жаңадан туылған балаларға тегiн көмек көрсету сияқты мәселелер нәтижесiнде жүзеге асты.[13] Мұның барлығы қаржының көп бөлiгiн халықтың өмiр деңгейiн жоғарылату мақсатында; азық-түлiк мәселесiн шешуге, зейнетақы реформасын, әлеуметтiк жағдайы төмен отбасыларға көмек көрсетудi қайта ұйымдастыру сияқты iрi бағыттарға бұрды.

Жұмыссыздық сияқты жайттар Кеңес Одағында ресми идеологияның пiкiрiнше, болуы мүмкiн емес. Кеңес Одағы тарихында еңбек биржасы бар кез ол жаңа экономикалық саясат кезеңi болды. Жаңа экономикалық саясаттан кейiн ашық жұмыссыздық әлеуметтiк құбылыс ретiнде жойылды. Бiрақ жабық құрылымдық жұмыссыздық Кеңес қоғамында барлық уақытта болды. Кеңес Одағының конститутциясында бекiтiлген “еңбек ету құқығы” бойынша еңбек ету мәжбүрлiк, мiндетке айналды. Шын мәнiнде еркiн таңдау мүмкiндiгiн және жұмыс бөлу жүйесiнде қызмет ауыстыру мүмкiндiгi жоққа шығарылды. Әлеуметтiк еңбекке жұмылдыру шектелген күйде, жасанды жолмен iске асты. Яғни, тұрғын үй мен жұмыс орнына әкiмшi-лiк тарапынан бекiтiлдi. Мемлекеттiң оңтүстiк аудандарында аграрлық шаруашылықта халық тығыз болды, жұмыс орнының жетiспеушiлiгi кiшi және орта қалаларда қалыпты құбылыс болды, ал үлкен қалаларда өнер иелерiнiң бiраз бөлiгi жұмыспен қамтамасыз етiлмедi. Мұндай тиiмсiз жағдайлар жұмыспен қамту жүйесiнде айқын көрiндi.

Жұмыс орнына азаматтарды қатал бекiту, Кеңес Одағының әлеуметтiк саясатының ерекшелiктерiнiң бiрi болды, мұнымен кәсiпорындарда айналысты. Әлеуметтiк мәдени кәсiпорын қоры, өндiрiстiк бiрлестiктер, салалық министрлер, қоғамдық ұйымдастыру мекемелерi мен ведомствалар есебiнен көрсетiлген жеңiлдiктер орталықтылынған қоғамдық тұтыну қоры ретiнде қаралды.

Кеңес Одағы кезiнде оның бүкiл тарихы бойында басты мәселелерiнiң бiрi, ол “кәрi және орта жастағы адамдардың жеткiлiктi өмiр сүруiн қолдау” болды. Кеңес Одағының бiрiншi жылдары жәрдемақы тек кедейлер мен жұмыссыздарға ғана төлендi. Кейiннен, яғни, бiрiншi бес жылдық кезеңiнде мүгедектiгiне қарай зейнетақы төлеу және соғыстан алдыңғы жылдары кәрiлерге тағайындалған зейнетақы барлық дәрежедегi тұрғындарға, колхозшыларға берiлдi. Кеңес Одағында зейнетақы төлеуге байланысты шығын үлесi ұлттық пайда қатынасында 1960 жылы 4,9 % тен, 1984 жылы 7,4 %-ке дейiн өстi.[14]

КПСС әлеуметтiк саясатының басты бөлiгiнде болған әлеуметтiк кепiлдiктер Кеңес халықтарының рухани және материалдық мұқтаждықтарын толығымен қанағаттандыруды қамтамасыз ету керек болды. Кеңес қоғамында әр қоғам мүшесiнiң нақты отбасылық табысы белгiленген деңгейден төмен болмауымен ерекшелендi. Ал бұл деңгей «теңдей бөлу саясаты” арқылы кепiлдендi. Әлеуметтiк кепiлденген минимум тұрмыс деңгейiн қамтамасыз ету социалистiк қоғамда еңбек бөлiнiсiнiң басты функциясы болды. Мұнда оның түп-тамырлы мақсаты мен құндылығын қамтып көрсеттi. Яғни, әр қоғам мүшесi, қоғамдық өндiрiс амалдарын ортақ пайдалану, экономикалық жүзеге асудың басты түрi болды. Үлестiру функцияларының барлығын тиiмдi жүзеге асыру базасына қажеттi жағдай жасалды[15].

Кепiлденген минималды табыс келесi функцияларды атқарды:

Кәрiлiкке немес ауруына байланысты еңбекке жарамдылығын жоғалтқан қоғам мүшелерi күшнелтуiне жететiн төлеммен қамтамасыз етiлдi.
Күшнелту минимумы дәрежесiнен төмен емес дәрежеде барлық орташа табыс табатын отбасыларды қолдау көрсетiлдi. Яғни, отбасыларды: тегiн үймен, жәрдемақымен қамтамасыз ету.
өте қажеттi, маңызы бар жеке қажеттiлiктердi қанағаттандыру тегiн жүргiзiлдi. Яғни, медициналық тегiн көмек, бiлiм беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, бала-бақшада балаларға тегiн тамақ, тағы басқа қажеттiлiктер мемлекет тарапынан тегiн жүргiзiлдi.

Барлық үлестiру жүйелерi қоғамдық кепiлдiк негiзi болып табылады. Бiрақ шектелген тұтыну қорларында барлық табыс бiрдей дәрежеде және жоғарғы көлемде мемлекетпен кепiлден-дiрiлмедi. Кепiлдендiрiлген минималды табыс нақты табысты ұйымдастырушы ретiнде болды. Мемлекет тарапынан: бiлiм беру, денсаулық сақтау және мәдениет салаларымен тегiн қамтамасыз ету социалистiк қоғамның өзгертiлмейтiн принципi болды және ол жетпiсiншi — сексеншi жылдары толығырақ дамыды.

Кейiннен әлеуметтiк саясат алдында ерекше мәселелер пайда болды. Осындай мәселелердiң бiрi – ертеректе тегiн қызмет еткен әлеуметтiк салаларды ақылы қызметке ауыстыру. Екi принциптiң араласуы: еңбегiне қарай және әлеуметтiк кепiлдiк, ешқайсысы толығымен iске аспады. Жұмысқа қызықтыру мақсатымен пәтер берген кәсiпорындар кейiннен оларды жұмыс орнында ұстай алмады. Ақырында бұл тиiмсiздiк кадрлардың тұрақсыздануына алып келдi.

Медициналық қызмет саласында бақталастықтың жоқтығы, денсаулық сақтау жүйесiнiң тиiмдiлiгiн түсiрдi. Мемлекеттiк емхана жұмысына риза емес адам альтернативтi жоғары сапалы маманға қарауға, одан мағлұмат алуға мүмкiндiгi болмады. Мұның барлығы медициналық қызмет жүйесiнiң өзiнiң мiндетiн толық атқаруына кедергi болды.

Кеңестiк социализмнiң басты идеясы – барлық азаматтар қоғам игiлiгi үшін жұмыс iстедi, ал қоғам өз кезегiнде әркiмге белгiлi деңгейде материалдық байлық, әлеуметтiк кепiлдiк пен қорғанысты қамтамасыз еттi. Азаматтар қоғам байлығын көбейту үшін еңбек еттi. Ал өндiрiлген өнiм ортақ пайдалануға түстi. Яғни мемлекет өндiрiлген өнiмдi барлық қоғам мүшелерiнiң арасына теңдей үлестiрдi.

“Кеңестiк әлеуметтiк саясаттың” ерекшелiгi жұмысшы күшi мен оның отбасылық жағдайына мемлекеттiң көп араласуы едi.

Ортақ әлеуметтiк қайырымдылық және “ортақ пайдалану жүйесi” қоғамда арамтамақтар мен ерiншектердiң көбеюiне алып келдi. Қоғам тұтынушысы мәжбүрлiк, қамқорлық, патернализм идеоло-гиясымен жаншылған едi. Ол көмексiздiк пен жеке жауапкер-шiлiксiздiктi мадақтады, өзiнiң бюрократтық әр бөлiгiнде азамат-тардың жеке абыройын қорғап және басып жаныштайтын қайырымсыз мемлекетке, бар азаматтар әлеуметтiк тұрмысының барлық саласында оларға қамқор болған мемлекетке тәуелдi болды. өткен жылдардың әлеуметтiк саясаттарының әдеттен тыс ерекшелiктерiнiң бiрi- онда өзiндiк бастамалардың жоқтығы болатын. Шындығында кез келген мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының негiзгi мақсаты барлық топтардың тұрмыс жағдайын жақсарту емес, бұл мүмкiн де емес. Оның негiзгi мақсаты: халықтың белгiлi бiр топтарының дамуын жоғарылату, екiншi-лерiнiң жағдайын бiршама жақсарту, үшіншiлерiнiң жағдайын тұрақтандыру.Шынын айтқанда әлеуметтiк саясатты- саясат қылатын да дәл осы жағдай. Кеңес мемлекетi ”халықтың тұрмыс деңгейiн жақсарту, халықтың сұранысы мен қажеттiлiгiн қанағат-тандыру” ұрандарын өмiрде жүзеге асыруға тырысты. Бiрақ бұл бағыттар кейiннен қалыптан тыс ұлғаюға ұшырады. Мұндай тәсiлдерде әлеуметтiк саясаттың бақылауынан: ортақтық пен әлеуметтiк топтар арасындағы қарым-қатынастар, әлеуметтiк дифференциация мен интеграция процестерiнiң үйлесiмдiлiгi, қоғамды бұқараландыру, жеке адам бостандығы мен азаматтық құқығын жүзеге асыру сияқты процесстер тыс қалды.

Әлеуметтiк саясат алдына, қағида бойынша,халық табысының барлық көрсеткiштерiн үздiксiз және жүйелi түрде жоғарылату мәселесi қойылды. Кеңес Одағы кезеңiнiң әлеуметтiк саясаты “әлеуметтiк саясат бағдарламасын” таңдауға халықты араластыр-маумен ерекшелендi. Кеңес Одағында әлеуметтiк бағдарламалар мазмұны көбiнесе осыған бөлiнген қаржы көлемiмен белгiлендi, ал кейiнгiлерi қалған принцип бойынша жүзеге асты. Мұндай жағдайдың үзақ өмiр сүруi экстенцивтi экономикамен әкiмшiлiк — әмiршiлiк басқару тәсiлi үшін тән болатын. Мұнда негiзiнен өндiрiске арналған өнiм шығаруды арттыруға басты назар аударылды. Пайданы үлестiру функциясы ретiнде алғашқыда әлеуметтiк концепция әлеуметтiк игiлiк деп аталатын өрiстi қамтыды: денсаулық сақтау және бiлiм беру, тиiстi қажеттiлiктi қанағаттандыру сияқты қоғам маңыздылығы әлеуметтiк игiлiк ретiнде шықты. Шын мәнiнде медициналық қызмет және бiлiм адам капиталын ұдайы өндiру өрiсi болып есептелдi және қоғам, халық мұқтаждығын қызықтырды. Еңбегiне қарай үлестiру принципi бұдан бұлай болуы мүмкiн емес едi. өйткенi денсау-лық сақтау мен бiлiм беру қызметiне мұқтаждықты қанағаттан-дыру жеке тұлғаның өндiрiске қатысу мүмкiндiгiнiң төмендеуiмен байланысты болды. Сондықтан әр мүшесiне, оның табыс мөлшерiне қарамастан тиiстi қызмет саласымен қамтамасыз ету қажет болды. Бұл ұлгiге нормативтi тұрғын үй үлестiру жүйесi тәртiп пен орналаспады. Бұл феномендi түсiндiру үшін әлеуметтiк-экономикалық игiлiк түсiнiгi енгiзiлдi. Бұл игiлiктi пайдалану әлеуметтiк қажеттiлiктi белгiленген межеге дейiн қанағаттандырады. Әрине қоғам тiкелей үлестiру көмегiмен бұл мұқтаждықтың әлеуметтiк бөлiгiн қанағаттандыруды кепiлдедi, ал жеке тұлғаға ақы төлей алатын сұраныс негiзiнде оның экономикалық бөлiгiн қанағаттандыру құқығы берiлдi. Нормалы тұрғын үй үлестiру жетпiс жыл бойы жетiспеушiлiкте болды. Тұрғын үймен қамтамасыз етiлген орта көрсеткiш өте жәй өстi. Сонымен бiрге тұрғын үймен қамтамасыз ету керек болған халықтың тұрмыс жағдайы өте төмен болды. Тұрғын үй қажеттiлiгiн қанағаттандырудың ортақ тенденциясын жоғарылату халық сұранысынан қалып отырды.

КСРО да 20-30 жылдарда орнаған экономикалық және социальдық доктрианалар 1970 жылдарда экономикалық және әкiмшiлiк қатынастың, құқықтық қағидалар мен қоғамдық ұйымдардың құрылымының бiрiгуiне әкеп соқты. Сталиндiк дәуiрде Кеңес мемлекетiнiң кейбiр либералистiк және десталинизациялық тармақтарымен кемсiтiлген социалды идея-лар КПСС- тiң 20-сьезiнен кейiн ақталып шықты. КПСС басшыларымен Кеңес үкiметi Чехославакияда өткен бес социалистiк мемлекеттiң Варшавадағы келiсiмiнен кейiн, елге беделдiк мәртебе, саяси бостандығы ұлы державалық амбициялар 1968 жылда айқындала бастады. КПСС-тiң бағдарламасындағы 20 ғасырдың 80 жылдарында “коммунистiк қоғам орнату” тапсыры-сы, iшкi саяси беталысты күшейтiп, қоғамдағы қайшылықтар мен теңсiздiктi, терiс көзқарастарды, әкiмшiлiк саладағы пайдала-нылған және жасырын келген резервтердi сақтауды қайта құрды.

Сондықтан 1967 жылы µлы Октябрь революциясының 501 жылдық жиылысында Кеңес үкiмет басшысы Л.И.Брежнев “ССР-дi құруда коммунизм орнату емес социалистi қоғам құрылуы тарихи болып табылады” дедi. Ол коммунистiк қоғам орнатудан, ең болмағанда жақын арадағы тарихи болашақта, бас тартудың сыпайы түрi едi. 1977 жылы жаңадан енгiзiлген СССР конституциясында социалистiк қоғам дамуы. Сапалы аппаратты қоғам дамудың дефинициясы әдiлеттi сипат алды. Осыған сай жағдайлар: барлық бауырлас респуликалардың Конститутция-сында белгiлендi. КССР құрамына кiрiп, өзiндiк егемендiгi болмағандықтан Қазақстан тек одақтық құжаттарды өз заңына енгiзуден бөлек, солардың iске асуын қадағалады. Москвадағы қабылданған заңдар Қазақстанда сөзсiз қайталанып, заңдық акт түрiнде түрлендiрiлдi. Сондықтан Қазақстанның дамуы Совет Одағының сатысымен сипаттас болды. Қазақстанның норма-тивтiк-құқықтың даму сатысы, Кеңес мемлекетiнiң құрамында болғандықтан, дамып өзiнше өстi.

1978 жылы КСРО-нiң Конституциясында оның дербестiгi тұжырымдалынды, Республиканың басқы заңының 68-тармағында Кеңестiк Социалистiк Қазақстан Республикасы– егемен-дiк кеңестiк социалистiк мемлекетi деп жариялады. Конституциямен Қазақстанның СССР құрамына егемендi орнықты. Саяси-құқықты белгiлерi белгiленiп, өз еркiмен КСРО-ға кiрiп және өз еркiмен шығу құқығы бар, өзiндiк ерiктi заңды шығар-машылық қызмет, өз территориясын ысырылмайтын, басқарым-дық және мемлекеттiк үкiмдiлiкке құқы бар және басқада мемлекеттiк iшкi және жоғарғы қызметтерге еркi бар республика болып танылады.

Алайда шынайы өмiрде әрдайым Қазақстанның егемендiлiгi шектелiп келдi. Республиканың құқығының кеңейуi мен шекте-луi КСРО басшыларының өзiндiк саяси тәртiппен және iшкi саяси санасына байланысты болды. Iс жүзiнде КСРО-нiң Политбюро мүшелерiнiң ғана ортасында сайланған ЦКК Компартиясының I-секретары (хатшысы) басқарды. Республи-каның құқы iшкi саясат қызметтерiнде ұдайы қысымда шектелiп отырды. КСРО-ның бiрiккен экономикалық комплексi тек бiрiккен бiр бағдардағы, бiрiккен ұйымдық ортақталған, әкiмшi-лiк жоспардағы жүйелердi бақылайды. Әр түрлi орталықталған мемлекеттерден Қазақстанның едәуiр бөлiгi, жерлерi материал-ды қоры тыс қала бердi. Мысалға СССР-дiң қорғаныс министрлiгiне қ0ССР- ның территориясындағы қордың 8%-нан хабардар болды. Бұл жағдай өте төзiмсiз және бұл уақытта республикада едәуiр экономиканың мүмкiншiлiгi мол жағдайда болды. Сондай-ақ ХХ ғасырдың 70 жылдардағы Қазақстан келесi экономикалық және әлеуметтiк сипаттамаға ие едi.

— РСФСР-ден кейiнгi территориясы жағынан 2-орынға ие едi.

— Қазақстанның әлеуметтiк, экономикалық дамуының негiзi болған: табиғи ресурстары мен әртүрлi пайдалы қазбалары көп болды.

— Ресей және Украинамен қатар ауыр өнеркәсiптiң: түрлi -түстi металл, жанар-жағар және энергетикалық комплекстер, химия және мұнайхимиялық өндiрiстердiң жоғарғы дәрежеде дамуы;

— Дән-дақылдарын егетiн едәуiр кең кеңiстiгi бар, КСРО мен салыстырғанда адам басына шаққанда өте үлкен мөлшерде бөлiнетiн дақыл жинағы, сонымен қатар мал шаруашылығының кешенi дамыған, адам баласына шаққанда ет өнiмдерi Украина, Ресейге қарағанда орта деңгейден жоғары едi.

— ±ылымның әр саласында потенциалды даналық пен жоғарғы мамандар.

— Әлеуметтiк ортада маңызды потенциал (мүмкiншiлiк), мысалға, 1000 адамнан 1970 жылы 559 адам жоғарғы, жоғары, орта бiлiмдi аяқталмаған адамдар болса, 42-сi жоғары бiлiмдi болды.

— өнiм шығарудағы қордың қомақты бөлiгi;

— ұлттық кiрiстiң үлкен бөлiгi жөнiнен Қазақстан, Ресей мен Украинадан кейiнгi орында болды.

Бiрақ КСРО-ның шаруашылық кешенiнiң бөлiнбес бөлiгi болғандықтан, Қазақстанның кемшiлiктерi көп болды. Оның экономикасының айрықша белгiсi, оның милитаризациясының жоғары деңгейi мен экономикасының күрделi құрылысы жағы-нан айтарлықтай кемшiлiктер болды.

Қазақстанның iрi қалаларында iрi зауыттары жұмыс iстедi, оларға: Киров, Калинин, Куйбышев зауыттары жатады, бұлар-дың әр қайсысы белгiлi бiр өнiм шығарады. Ауылшаруашылық пен әскери машиналар осында жасалып шығарылды. Мұндай бағдарлау Қазақстан шаруашылық кешенiн теңсiз бөлiкке бөлiп өз ара байланыстыратын қосымша кешендерге бөлдi. Алғашқы-сында елдiң ауыл шаруашылығына бағдарланған, екiншiсi КСРО-ның әскери өндiрiсiнiң кешенiн қамтамасыздандырды, үшіншiсi ғана республиканың қажеттiлiгiне берiлiп отырды. Бұл кешендердiң өзара байланысы болмады, Қазақстанның барлық iшкi құрылысы сан алуан бөлшектерге бөлiнiп тасталғандай едi.

Жоғарыда аталғандармен қатар Қазақстанның экономикасы оның техникалық дәрежесiнiң алдағы жетiстiктерден, ғылыми техникалық революциясының керi қалуымен сипатталды.

Қазақстанның өндiрушiлiк потенциалы жылдан жылға рухани түрде төмендедi, ал оның жаңаруына қаржы керек едi. Ондай қаржы респрубликада болмады. Тенденция қарқынының төмендеуi Қазақстанды қажытты, экономикада доминикалық ролдi үлкен көлемдi шығындық және төмен рентабельдi салалар басқарды, сонымен 1975 жылы 5,3 пайызын құраған республиканың азық — түлік өнiмi, 1985 жылы 2,8 пайызға төмендедi, ұлттық кiрiс 4,1 пайыздан 1,3 пайызға төмендедi. Осы жылдарда еңбекқорлық пен жиналған өндiрiстiк потенциал төмендедi.

Уақытысында үлкен қарқынмен өскен экономикалық, индустриялық кешендi құру, республика қорын жинау, оның табиғи ресурстарының байлығы мен еңбектiң шыңдалуы оны шаруашылық айналасына әкелдi. Тау кенi, ауыл шаруашылық өнiмдерi, минералды өнiмдер өндiру қалпына келдi. Алайда өндiрiс басқармасының шексiз ортақталуы салалы қызығушы-лық, аймақталуына әкелiп соқты. Ол Қазақстанның экономика-сының құрылысының теңсiздiкке ұшырап құлдырауына себеп болды.

өндiрiс шаруашщылығы өңдеуден асып түстi. Жартылай дайын өнiмнiң құны түстi. өндiру саласы Қазақстанды КСРО мен салыстырғанда 67 пайыз Россиямен салыстырғанда 1,5 есе, Украинамен салыстырғанда 2 есе, осыған сай өңдеу саласының өндiрiсi төмен болды.

Республиканың алға қойылған экономикасын дамыту стратегиясы өндiрiстiң жоғарғы сатысындағы шоғырланудың жоғарғы дәрежесiн сипаттады. Қазақстан экономикасы құрамы жағынан үлкен және өте зор өндiрiс орындарынан құралды, онда экономиканың динамикасын және икемдiлiгiн құрайтын кiшi және орта өндiрiс орындары жоқ болды.

Орталықтан басқарылатын әдiс қазақстан өндiрiс орын-дарын, қазақстанның экономистi, профессоры Ерлан Арын белгiлегендей, жергiлiктi өндiрiс мақсатына емес, бүкiл одақтық экономикалық кеңестiкке бағынды, бұл республиканың бүкiл өндiрiс кешенiнiң дербестiлiгi мен тиiмдiлiгiне әсер еттi. Соны-мен қатар қазақстан экономикасы жетiспеушiлiк пен тапшы-лықтың өзiндiк дамудың үлкен сатысынан көрiнiп, қарқынды дамудың экстенсивтi түрi де көмектеспедi.

Республикадағы өсу қарқыны технологиялық жаңалық емес, қордағы барлық күштен бас тарпау барысында жүрдi. Қазақстанның батыс елдерiнен айырмашылығы, батыс: өндiрiс саласының қоры 30 пайызын құрап, сұраныстың әр түрлi өзгерiстерiне тойтарыс бередi, ал Қазақстанда өндiрiс салалары-ның көбi шектелген өндiрiстiк жұмыс бастылық тәртiбiнде болды. ±ылыми-техникалық прогресте үлкен жаңалықтарға жету үшін жағдайлар жасалды. Республиканың партиялық ұйымда-рына ғылыми-техниканың және оның үлкен дәрежесiне жету жолындағы жұмыстардың қатаң бақылауға алу мақсаты қойылды. Айрықша назар ғылыми кешендердi мекемелер мен министрлiктердiң ұйымдардың арасындағы бiрiгiп құраған ғылыми-зерттеулiк жоспарлар болды. “Шешушi сала” ретiнде техникалық есептегiштер мен автоматикаландыру саласы жүрдi. Автоматтандыру саласына байланысты 1975 жылы мекемелер мен ұйымдар саны 154 данаға азайтылды. Одақты республикаға қарасты мекемелер 116 данаға, республикаға қарасты 38 дана ұйым кемiдi. Жоспарлы және дербестiк басқаруда экономика-лық өндiрiс ортасында: қ0арағанды көмiр, Целингазификация, Маңғыстау мұнай және тағы басқа өндiрiстер пайда болды. Басқаруда мамандар үлкен дәрежелi даярлауға жету жолында квалификацияны жоғарлату институттары пайда болды. Алматыда политехникалық институт, Москва мен Ленинградта үлкен ғылыми орталықтар, мемлекеттiк комитетке қарайтын есептегiш орталығы, одақ министрлiгiн ғылыми техникалық орталықтары жоспарлауды статистикалық мәлiметтердiң алға қойған бағдарларын iс жүзiнде асыруын қадағалады. Мысалға 1981 жылы 183 ғылыми анықтамалар енгiзiлдi, сол сияқты 56 түрлi түстi металлугияда, 16 химия өндiрiстерiнде 34 түтiк өнiмiнде, 18 ауыл шаруашылығында жаңа ашулар мен ғылыми техникалық өзгерiстер енгiзiлдi. Экономикалық сапа 66 миллион рубль кiрiс алып келдi. Тек бiр Жезқазған облысының өзi жаңа технологияның күшiмен алпыс пайыз пайда өндiрдi. ±ылымның жетiстiктерi өндiрiстi үлкен жетiстiктерге жеткiзiп, өнiм сапасын ұлғайты.

1985 жылы 220 мекемелер iске қосылды, сондай-ақ 100 академиялық және салалық институттар, 59 жоғарғы оқу орындары, 1750 зауыт лабораториялары, 712 конструкторлық бөлiмдер 180 өндiрiстер пайда болды. 1970 жылмен салыстырғанда 1980 жылдары Қазақстанда ғылыми мамандар даярлау едәуiр өстi. Республиканың үкiметiнде ауыл шаруашылық саласы үлкен дәрежеге жетiп, 1983 жылы Қазақстан Одақтық президуымында осы саладағы техникалық және технологиялық жетiстiктер кеңiнен насихатталды. Бұл сала қазақстанда екi бағытта жұмыс iстедi:

1) еңбек өнiмдерiн және инденсификация өнiмдерi.

2) еңбек өнiмдерiнiң ресурстары.

Екi бағытта да қазақстан жемiстi шыңға жеттi. 1989 жылы КСРО да жоспардан тыс электрлi – есептегiш технологиясын және компьютерлiк техникаға 40,1 миллион рубль жұмсалды.

Басқарудың сандық өсуi өндiрiс саласында бюрократизмнiң күшеюi өндiрiс орындарын үздiксiз тоқтап, дұрыс жұмыс iстеуiне керi әсер еттi. Республикамызда меншiлдiкке, бюро-кратизмге қарсы жағдайлар көп болды. Басқарудағы консерва-тизм экономаның түбегейлi өзгеруiне әсер етпедi. Экономика-лық түрленудiң қарқыны төмендеп, оның реформалық күйреуiне әкелдi. 70 жылдары ғана Брежнев және оның жақтаушы-ларының концервативтiк тенденциясы қоғамда анық күшiне ендi. КСРО құрамына енетiн қазақстанның көз бойяушылық егемендiгi, оның басшыларының өзiнше саяси және экономи-калық шешiм қабылдауына мүмкiндiк бермедi, ал “генералды тiзбектi” жөндеймiз деген қимылдар партияның қатал тәртiптi жазасына соқтырып отырды.

Қазақстан экономикасы, әлеуметтiк жағдайы және саясаты шектелген кеңестiкте өмiр сүрдi. Сондықтан жалпы одақтық көлемдегi шаруашылық өндiрiстегi кемшiлiктерi– бүкiл Республикаға тән сипат едi. 1974 жылы тамыздағы ЦК КПСС бюросы-мен горкомы партиясын жағдайы Қазақстан ЦК КПСС-ның “еңбекшiлермен жұмысшылардың жұмыс уақытысын қысқарту тәртiбiнде заңсыздықтарды болдырмау” туралы үкiмiн енгiздi.

Қорғасын комбинаты Зиранцстрой тiресiнде шақталық құрылыс басқармасында, қалалық сүт зауыттарында, автокөлiктi орындарда, ет комбинаттарында бар мүмкiншiлiктер толық пайдалынмай, жұмыс сағаты қысқарып, өндiрiстiң өндiрiлу қабылетi толығымен пайдаланылмады Жұмыс уақытын бос өткiзу, жұмысқа келмеу сияқты кемшiлiктер кейiннен орын алды. Жалпы құрлыс саласында жұмыс уақытын пайдаланбау кейiннен өрбiдi. Қосалқы өндiрiс орындарында жұмыс уақытының 50 пайызы ғана дұрыс уақытқа пайдаланылды. µйымдар мен өндiрiстерде: мамандарды даярлау өз күшiн жойып, жұмыс уақытын реттелмеуiнен уақыттың пайдалы бөлiгi жоғалды. Экономикадағы тенденцияның құлдырауы 80 жылдары әлеуметтiк ортада қысымның күшеюуiне әкеп соқты. Сонымен 1981-1984 жылдарында өндiрiстiң қоғамдық еңбек бөлiгi жиырма сегiз пайызға төмендедi. Күшiне енген әлеуметтiк-экономикалық дағдарыс қаражат кiрiсiнен де орын алды. 1970 жылдардың басында өндiрiс салаларында, экономикада жаңа тариф, жалақы мен айлық белгiлендi,жалақы мөлшерi 70 сом құрады. Бiрақ көзге көрiнбейтiн пррогресстiк беталыс, инфляцияның салдарынан репрессияға айналды. Тек жылдық инфляцияның есебiнен 1971-1980 жылдары жалақының мөлшерi 4 % құраса, 1986 жылы 20 % құрады. Негативтiк беталыстар 70 жылы соңында сезiле бастады, бұл түста мемлекеттiң бюджеттiң шығыны сол ортаға әсерiн тигiздi.Әсiресе бұл халықтың денсаулық сақтау саласынан көрiнiс тапты.Жұқпалы аурумен ауырушылар саны артты. 1989 жылы Республиканың жоғарғы Кеңесiнiң 12 сессиясында ”бруцеллездiң” ең кеңiнен даму ортасы деп табылды. Бұл түста қазақстан туберкулез ауырының кеңiнен тараған ортасы едi, оның деңгейi 1,5 есенi көрсеттi. 1981-986 жылдан сол ортаға 148 млн рубль қаражаты аударылмай қалды, соның салдарынан Республика адам өмiрiнiң қысқаруы көбейiп, 1970 салыстырғанда еркектерде 64 жастан 63 ке, ал әйелдерде 75 жастан 72 жасқа төмендедi бюджеттiк ассиграциялардың тоқтауы елдi елегiздi, олар денсаулық қорғау, оқу-ағарту, еңбекпен қамтамассыздандыру, зейнеткерлiк ақы мен жәрдем ақы бөлiнуге едәуiр зиянын тигiздi. Батыс елдерi-мен салыстырғанда КСРО-ның әлеуметтiк-мәдени шығысы едәуiр төмен болды. Әлеуметтiк ортаның басымдылығына көңiл аудару тек 80 жылдары ғана басталды. Бұл түста көптеген ғалымдар салауатты өмiр деңгейiн көтеру мәселесiн алға қойды. Басшылардың бұл бағыттағы жұмыстары реакциялық шешiмдер қабылданып, шұғыл қолға алынды. Сондықтан 1981 жылы КСРО-ның шешiмiмен зейнетақы, мүгедектiк көмек, тамаққа, медициналық медикаменттерге және тұрмыста қажет, сондай-ақ қарттар үйiнiң қажеттiлiгiне, интернат, µлы Отан соғысының ардагерлерiне қаржы бөлу жоғарланды. Республикада бұл салаға қаржы: 1970 – 1980 жылдарға қарағанда екi есе өсiп 1071 млн руб. құрады. Бiрақ бұл қаржы дұррыс пайдаланылмады, мысалы: Қызыл-Орда, Солтүстiк Қазақстан, Павлодар сияқты облыстарда әлеуметтiк жағдай жасау органдары жеткiлiксiз жұмыс жүргiзiлiп, бар мүмкiндiктер толығымен пайдаланыл-мады. Торғай облысында ұн, нан, азық — түлік заттары толық көлемде берiлмедi. Еңбек күшiн сақтау, денсаулықты қорғау бағытына бөлiнген мүмкiншiлiктер толық көлемде пайдаланбай, елде өндiрiстiк құлдырау кеңiнен тарады.

Қазақстан Кеңестiк кабинетiнiң санағы бойынша: 1985 –1988 жылдары республикадағы өндiрiс орындарында 133 мың адам запа шегiп, оның 3722-сi қаза тапты. Запа шегудiң көп оқиға-лары қ0арағанды, Көкшетау, Семей, Солтүстiк Қазақстан, Ақтөбе облыстарындағы: көмiр, түрлi – түстi металл өндiру, ауыр өнеркәсiп және ауыл шаруашылықтары салаларында байқалды. Мысалға 1989 жылы еңбектi қорғау нормаларының талаптары сақталмай,онда 979 мың адам жұмыс iстедi, бұл есепте 78-i әйелдер. Сол сияқты 36 мың әйел адамдар ауыр жұмыспен айналысты, 139 мыңы тұнгi жұмыстарда жұмыс iстедi. Бұл жағдай ешбiр цивилизатциясы дамыған елдерде қылаң берген жоқ. өйткенi бiздiң елде салауатты тұрғындардың құқықтық мiндеттерi сақталмайтын, қорғалмайтын. Елдегi ең үлкен әлеуметтiк мәселе болып тұрғын үй мәселесi саналды. Қазақстанда 1970 жылы 6 млн метр квадратқа тұрғын үй салынған болатын. Бiрақ бұл халық үшін әлi де жеткiлiксiз едi. Көптеген адамдар жылдар бойы пәтер алу мәселесiн шеше алмады. Осы мәселенi алға тарта отырып 1970 жылдары интенцивтi түрде құрлыс мәселесi алға қойылып, күрделi, понельдi пәтерлер тұрғызу қолға алынды. 1975 жылы 4 мың құрылыс бригадалары құрылды. µйымдасудың бұл түрi елде тұрғын үй тұрғызудың көлемiн едәуiр жоғарлатты. Мысалы 1986 жылы – 6,8; 1987 жылы – 8,3; 1988 жылы – 8,8 миллион метр квадратқа тұрғын үй тұрғызылды. Қорытындылай келгенде 1980 жылдарға қарай тұрғын үй 29 процентке өсiп, 1988 жылы әр адам басына 13,5 метр квадрат үй, пәтер 9,1 метр квадратқа белгiлендi. қалалық жерлерде, салыстырмалы түрде 13,0 – 8,4 метр квадрат, ауылды жерде 14,2 – 10,1 метр квадрат бүкiл мемлекетпен салыстырғанда қазақстанда тұрғын үй мәселесi өте төмен болды. Толғағына жеткен әлеуметтiк мәселелер Қазақстан Республикасында шешiм қабылдауды қажет еттi. Тұрғын үй мәселесi республиканың ең үлкен проблемасы болып қала бердi. Негiзгi азық-түлік пен үй жетiспеушiлiгi елде қысым мен саяси тұрақсыз жағдайды туғызды. Осыған байланысты 1940 – 1945 жылдардағыдай елде азық-түліктi елде толонмен берудi қайта қалпына келтiрдi. Елдi азық-түлікпен қамтамасыздандыру қазақстан компартиясының саналы деген мүшелерiнiң бiрiншi қарастыратын мәселесi болды. 1989 жылы жоғарғы Кеңестiң сессиясында азық-түлік проблемасын шешу туралы жиындар өттi. Сессияда адам организмдегi негiзгi витаминдердiң, микро-элементтердiң болмауы, тамақ тапшылығының әсерiнен деп атап өттi. Республиканың егемендiгi болмауы экономиканың көптеген салаларының ыдырауынан әкеп соқтырды. Респуб-ликаның ұлттық табысы 78 пайызға төмендедi. Сол себептен 1970-1990 жылдары Қазақстан экономикасы күрделi және қарама-қайшылықты басынан өткiздi. Экономикадағы реформалар қатал структуралық басқарудың әсерiнен елдi күйзелтiп құлдырай бастады. Арнай статистикалық көрсеткiштердiң көрсе-туi бойынша қазақстанның 1970-1990 жылдары байлығы жоғарғы жетiстiктерге жеткен. Мысалға, ұлттық өндiрiстiк кiрiс 1970 жылы 214 % яғни 1960 жылға қарағанда 387 % көтерiлдi. Капиталды жинақтармен айналымға түсiп отырған қазақстан қоры 1970-190% көрсетсе 1985 жылы — 327 % жоғарылаған. Қомақты жетiстiк сол жылдары халыққа жеңiлдiктер және адам басына шақанда қоғамдық қордан қажетiнше көмек көрсетiлiп отырды. Шын мәнiнде бұл аталған жоғарғы көрсеткiштерге қарамастан, бұрыннан белгiленген социалистiк Кеңес қоғам саласының күйреуi, бүкiл өндiрiс саласының күйреуiне әсерiн тигiздi. Кеңестiк тармақта қалыптасқан көзқарас бойынша қаржыландыру: мейлiң ол денсаулық сақтау, бiлiм ағарту, мәдениет саласы,мейлiң зейнеткерлiктi қамсыздандыру саласы болсын, құлдырау процессiнiң күшеюуiне әкеп соқты. Мысалға, 1970 жылы Республика бойынша пайдалануға 169 мектеп берiлсе,онда 108,7 мың оқушы оқыса,1985 жылы бұл көрсеткiш 134 және 85 мың оқушыға түстi.[16]Бұл керiсiнше аурухана % %

Экономикалық емес әкiмшiлiк тәсiлдер үлестiру жөнiнде анық басымдылық жоғары нәтижелi шаруашылық ынтасын түсiру, бiр уақытта, бүкiл Кеңес ұлттық шаруашылық маштабында қалған қорды халық қажеттiлiгiне бөлу принципiн нығайта түстi. Бұған үстемдiк етушi социализмге көзқарас принципi аз мүмкiндiк туғызған жоқ. Социализм жағдайында кедейлiктiң де күшнелту төмендiгi де тұрмыс деңгейiнiң түсуiнiң де, принцип бойынша болу мүмкiн емес деп есептелдi. Бұл әлеуметтiк мәселелердi шешуде қарсы келу мүмкiн емес едi. Жалпылай айтқанда нормативтi үлестiру тек қорлар қозғалысын өзiн — өзi реттеу механизмi бүзып қана қойған жоқ, ол жетiспеушiлiктi орталықтанған жүйеде жеңу әрекетiне күштi дәлелдi қарсы амал құрды. Кейiнiрек нормативтi үлестiрудi қамтамасыз ететiн, өз билiгiнiң бастауы ретiнде оның сақтауын-да болған қызығушылық құрылымымен байланысты болды. Мұнда логикалық қате туындады. Яғни, жетiспеушiлiк норма-тивтi үлестiрудi туғызды, нормативтi үлестiру жетiспеушiлiктi өңдедi.

Қайта құруды бастаған елдердiң әлеуметтiк-саяси күшi мен қатесi — қоғам түрiне, жеке меншiк қатынасы мен радикалды өзгерiссiз қоғам өмiрiн демократизациялауға талпынуы болды. Табысты үлестiру және қайта үлестiру мен жинауда күшейген стихиялы процестер “байлар байи бередi, ал кедейлер кедейленедi” принциптерi мен дамыды. Бұл әлеуметтiк поляри-зация мен дефиренцияның өсу жағына деген сөз. Бұрынғы элиталы топтардың жаңа элитамен тығыз бiрлесуi пайда болды.Олардың беделi жеке капитал беделiне сүйендi.

Барлық әлеуметтiк өзгерiстер ерекше Кеңестiк инфляция төңiрегiнде болды. Ол үшін екi инфликциялы факторлардың бiр уақыттағы әрекетi тән болды. Олар бағаның тiке өсуi және барлық өнiм түрi де, шын мәнiнде жетiспеушiлiктiң өсуi, тағы да инфляция түрiн де бағаның өсуiнен мемлекеттiк қорғаныстың жоқтығы. Күштi әлеуметтiк саясатты түзетпеген нарық жаңалығы саяси процес пен экономикалық стихияны шешуде жүргiзу механизмi ролiн атқарды. Маманданған жұмысшылар мен мамандардың жеке кооперативтер мен ортақ кәсiпорын-дардың, тағы сол сияқты мекемелердiң мемлекеттiк кәсiпорындардан көбеюуi тәртiптiң тез түсуiнмен, мемлекеттiң экономикалық мемлекеттiк секторында еңбек сапасының түсуiне алып келдi. Осы процесстердiң нәтижесi стагляциядан (инфляцияның экономиканың тоқтауы мен бiрлесуi) кенет экономикалық басылуы болды. Бұл тенденция жаңа байыған топтар пайдасына маштапты стихиялы үлестiрудiң өсуi мен бiрлесуi басты әлеуметтiк топтардың тұрмыс деңгейiнiң көрсеткiштерiнiң қарқынды абсолютi түсуiн қамтамасыз еттi. Соның салдарынан әлеуметтiк дифференциясының жылдам өсуiне, әлеуметтiк – экономикалық саясаттың бейiмделуi, жаңаруды жүзеге асырған басқа елдерде болған сияқты “орта таптың ” өсуi мен экономиканың көтерiлуiне, өндiргiш күштердi құрылымды қайта құруға алып келмедi. Керiсiнше, әлеуметтiк қорғаныстың сенiмдi механизмдерiн жасауды алып жүрмеген нарық реформасы басты әлеуметтiк және экономикалық көрсеткiштердiң түсуiне орта таптың тазалануына, үлестен құр қалған көпшiлiк пен жаңа парасатты азшылыққа қоғамды поляризациялауға, нарықтың ырымшылдығынан үлкен шығым көруге, гиперинфляция және жабайы жеке меншiктiкке алып келдi. 80 жылдардың аяғында Кеңес экономикасын — не нарықтық, не жоспарлы деп те атауға болмайды. Ол көп жылдық қалжыратқан соғыстан кейiнгi жағдайға ұқсас болды.

Әлеуметтiк келiспес қайшылық, әлеуметтiк қарама — қайшылық себепкер болған Кеңес билiгi жылдарында бiрiншi мәрте сыртқа шықты және өзiнiң логикасын ұсынды. Бұл қоғамдағы дағдарыстың күшеюуiмен мен экономикалық қирауға арналған қосымша фактор болды. Iшкi сауданың мемлекеттiк монополиясын қирату, жоспарлы шаруашылық, өндiрiс құрал-дарына ұлттандырылған жеке меншiктi ұлттық өнiмiнiң жалпы түсуi болды, жеке кәсiпкерлердiң пайда үлесi көбейдi және еңбек пен қарауындағы адамдардың теңдей үлестiретiн табыс үлесi азайды ( еңбек ақы, әлеуметтiк төлемдер тағы басқа).

Осы процестермен қатар әлеуметтiк саясатта мемлекеттiң “Буфер ” және делдал ретiндегi ролi әлсiредi. Беделдiң ұдай түсуi жағдайында, кейiн КПСС –тiң тарқауы және қандайда бiр жаңа жалпы саяси партияның болмауы,кәсiподақтар мен жұмысшылардың көтерiлiс әрекетi ,олардың беделдi ықпалы әлеуметтiк-саяси процестердiң қалыптасуына әсерiн тигiзбедi.

Қоғамды саясаттандырудың өсуi әртүрлi әлеметтiк топтар былыққан, қысымды құрылымға алып келдi және жөнге салу қабiлеттiлiгiнен айрылды. Жалпы қамтыған қоғам дағдарысы-ның күшеуiне икемсiз мiнез-құлық көрсеткен және ескi мен жаңа саяси элита, жаңа ауқатты топпен тығыз тұтасқан және мемлекеттiк меншiктi жекешелендiрудi максималды пайда түсуiне мүмкiндiк туғызды. Бұл өсiп келе жатқан әлеуметтiк шиелiнiсуден қорғай алатын тиiмдi әлеуметтiк саясат жүргiзу тиiмдi емес болатын.

Кеңес мемлекетiнiң әлеуметтiк саясатын қарастыра отырып, оның тезисiн бiрнеше кезеңге бөлуге болады:

Бiрiншi кезең (1917 жылдан 1920 жылдардың басына дейiн) уақытша бөлiмдi қамтиды. Бұл кезең өзiне: азаматтық соғыс және соғыс жылдарындағы коммунизмдi сидырған. Ол кезде Кеңес мемлекетiнiң әлеуметтiк саясаты “кедейлердi теңестiру ” әлеуметтiк қатынасының белгiсi ретiнде белгiленген қатал үлестiру механизмiнде қаланды.

Екiншi кезең (20 жылдардың басы-соңы) жаңа экономикалық саясатты енгiзумен байланысты болды және әлеуметтiк қабаттасу мен қоғамның тiршiлiк әрекетiнiң барлық саласында нарық ынтасын аз уақытқа басу мен сипатталды.

Үшiншi кезең жаңа экономикалық саясаттан кейiн яғни 1930 жылдардың басы мен 1950 жылдардың ортасы КСРО да әлеуметтiк қайшылықтардың күшейуiмен белгiлi. Бұл төрешiлер өткiзiп отырған үлестiру ережесiн және ауыспалы мемлекет екiншi функциясының (мемлекет теңдiктiң күшзетшiсi ) қалыптан тыс ұлғаюының нәтижесiнде өттi.

Төртiншi кезең “жылымық ” жылдарында (1950 жылдардың ортасы 1960 жылдардың басы) постсталиндiк басшылық әлеу-меттiк теңдiктi белгiлi жеңiлдiкке жеткiзу шараларын жүзеге асыру кезеңi.

Бесiншi кезең. КСРО-ның әлеуметтiк дамуының басты тенденциясы болып 1970 –1980 жылдары әлеуметтiк теңсiздiктiң күшеюi әлi де жалғасып отырды. Әлеуметтiк саясаттың шаралары: табысты өсiру мен тұтыну құрылымын жақсарту амалдарымен шектелдi, бiрақ олар сол күйiнде шешусiз қалды.

Алтыншы кезең (1987 –1991 жылдарда әлеуметтiк экономикалық саясат жаңа меншiк иесi мемлекеттiк билiк арасындағы келiсiм түрлерiн қамтиды. Бұл ұлттық өнiмнiң үлкен бөлiгiн алып отыр. Мұның нәтижесi теңсiздiктiң өсуi, коррупцияны эколациялау, әлеуметтiк саяси тұрақсыздықтың тоқтамастан өсуi. Орталықтан ципоратицтiк тенденцияның күшеюi, төтенше жағдай мен мемлекеттiң кейбiр аймақтарын-дағы өзгерiс, қоғамдық тәртiптiң ауысуы мен КСРО-ның тарқауы. КСРО-да социализмдi құру тәжiрибесi әлеуметтiк теңдiкке кез-келген идеямен жету бiршама айқын көрiндi.

Әлеуметтiк теңдiктiң идеясы 1918 жылдың қаңтарда қабылданған Кеңес мемлекетiнiң бiрiншi конститутциялық актi болды. Еңбекшi және қаналған халықтың құқығын декларация-лау текстiн В.И.Ленин жазды. Бұл идеялар келесi Кеңес конституцияларында да бекiтiлдi. Бiрақ сөз бен iстiң арасында алшақтық болды. Қандай да бiр әлеуметтiк топтарға қысым жасауға болады деген сөздi ешқашан және еш жерде оқу немесе есту мүмкiн емес едi. Дискриминация iсiнде зиялылар мен шаруалардың топтары тап ретiнде қалыптасты: қ0андай да бiр ұлттың ерекшелiгi ешқашан жарияланбады, керiсiнше ресми саясат ұлтаралық саясат болды. Бiрақ соған қарамастан бүкiл халықтар қуғынға ұшырады. Кеңес қоғамы өмiрiнiң барлық саласы шындыққа жеткiзушi мемлекеттiк потернализммен қамту болды. Шындық үшін мемлекет өз азаматтарын басып қана отырған жоқ, ол халқына қамқорлық жасағанын, халқы мойындау керек болды. Мемлекет жеткiлiктi мәңгi үлестiрушi ретiнде болды. Бiрақ модел, саяси және идеологиялық қамқор-шы және кепiлденген үлестiру жеке тұлға жағынан толық қолданбады. Ол керiсiнше керенаулық пен шиелiнiстiң қалыпта-суына мүмкiндiк туғызды. Кеңес Одағында 70 жылдардың ортасында үлкен материалды және ойшылдық потенциал қалыптасты. Мемлекеттiң жұмысшылардың еңбегiне қарамастан бiрдей жалақы беруi, мемлекеттi шығынға душар еттi және тек керенаулық пен ынжықтық психологиясын туғызды. Ынта заңмен қудаланды, өйткенi ресми экономикалық жүйе шегiнен шығып кеттi. Сол кезде мемлекеттiк потернализм жұмысшы жағдайына тұрақтылықты қосып бердi және басты тұрмыс қажеттiлiгiн қанағаттандыруды кепiлдендiрдi. Жұмысшы өз жұмыс орнының сақталуына, еңбек ақыны тұрақты алуына, әлеуметтiк-тұрмыс қызметiнiң белгiлi деңгейiнде, зейнет жасына жеткенде немес жұмысқа жарамдылығын жоғалтқанда зейнетақы алуына сенiмдi едi. Белгiленген бағаның өсу салдарынан туындаған табыстағы шығынды жөнге салу шара-лары орталықтанған тәртiпте жүзеге асырылды.

Ондай шараларға мыналарды атап өтуге болады:

— тариф мөлшерi және әртүрлi жұмысшы қабатының еңбекақы көлемiнiң көтеру.

— кәсiпорын мен мекемеде ақшалай сыйлық төлеудi көбейту үшін экономикалық жағдай жасау қорын құру.

— төмен айлық алатын жұмысшылардың айлық деңгейiн жоғары көтеру.

— зейнетақы көлемiн көтеру.

— көп балалы аналарға жеңiлдiктер жасау.

— дәрi-дәрмек пен азық-түлікке қаржы мөлшерiн көп бөлу.

Аталған игiлiктер онша жоғары болмаса да,оларға қол жеткiзу үзақ уақытқа созылды. Қызметкердiң бiр орында үзақ жылдар жұмыс iстеуi ,оның игiлiктi өмiр сүруiне негiз болды. өйткенi сапалы өмiр екi жағдайға байланысты болды: 1)қызмет иерархасындағы орны және 2) қызмет стажы. Әлеуметтiк саланың қаржылануына қарамастан, мемлекеттiң азаматтарының басым көпшiлiгiн бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдени қызметтiң кейбiр түрлерi мен әлеуметтiк игiлiктердiң басқа түрлерiнен шектелдi. Мемлекеттiк патернализмнiң жетiс-пеуi, оны абыройынан айырды. Ынта мен өзiндiк белсендiлiктi басып тастау психологияда айтылатын “жаттанды, көмексiздiк феноменiн” туғызды. Үлестiруде теңгермешiлiк тұрмыс жағдайындағы төмен деңгейге себеп болды. Онда басты мәселе “басқалардан төмен емес” өмiр сүру болды. Көпшiлiгiнiң түсiнiгiнде: алатын игiлiктiң деңгейi мен сапасы өзiнiң еңбек белсендiлiгiнен емес, кәсiпорын құрамында болуымен байланысты едi. Мұның бәрi белгiлi адам түрiн қалыптастырды. Оның әрекетi: өзiнде бар статусты ұстап тұру, өйткенi бұдан да жоғары көтеру, тәжiрибе жүзiнде, оған байланысты емес едi. Мемлекеттiк патернализмнiң күйреуi ХХ жылдардың 90 жылдарында Кеңес қоғамы мен Кеңес Одағының экономика-сында пайда болған төтенше жағдайларға байланысты едi. Кеңес қоғамын 1980 жылдардың басы мен 1990 жылдары қамтыған дағдарыстың басты себебi 1917 жылы пайда болған, жетпiс жылдан асса да түзелмеген әлеуметтiк құндылықтардың ауытқуы болатын. Адамның өз құндылығы мен творчестволық қызметi қоғамда өзiне жол табуын қиындатты. Ол өзiнiң идеологиялық шыдамдығын сақтады. Кеңес қоғамы жеке белсендiлiк пен дербестiк толық жүзеге аспауы жағынан белгiлi болды. Ол кезде адам факторлары кейiнге сырылып қойды. Сөзсiз, мемлекеттегi ортақ жағдай көпшiлiктiң әлеуметтiк көңiл күйiне ықпал еттi. Осының салдарынан азаматтар арасында мемлекет проблема-мызды шешiп бередi деген түсiнiк қалыптасып керенаулықтық жағдай туындады.

Әкiмшiлiк-командалық жүйенiң бүзылуы мен нарықтық қатынасқа ауысудың басталуы тек ескi экономикалық құры-лымның бүзылуы ғана емес сонымен қатар үйренген рухани бағдар, яғни социалистiк әдiлдiк, теңдiк, құлықтылықтың жойылуына да алып келдi. Қоғамның үйренiп қалған түсiнiгiндегi бағдарлардың жойылуы қоғамдағы қатынастарға iрiткi салды. Бүгiн ұсынылып отырылған нарық қатынасы түсiнiгi негiзiнен: тiршiлiк үшін күрес, бақталастық және адам құқығын әлеуметтiк қорғауда мемлекет ролiнiң төмендеуiне байланысты. Бiрақ мұнда постсоциалистiк экономика ерекшелiгi мен қоғамдық сана жеткiлiктi есепке алынбайды. Басты мәселе азаматтардың бұрынғы Кеңес Одағындағы “тұтынушы” көңiл күйiннен, идеологиялық принциптерден айырылғысы кел-меуiнде. Әсiресе кейiнгi экономика түрiнде теңдiкке, әдiлдiкке, жеке адамдар абыройын нығайтуға жауап беруге азаматтардың өзi жауаптылығы, қазан төңкерiсiнен берi қалыптасқан саяси әдiлдiк пен теңдiк сияқты ұрандармен, кезiндегi: тегiн тұрғын үй, азық-түлік жеңiлдiктер,коммуналды қызметке төмен тарифтер және тағы сол сияқты жеңiлдiктер адамдар санасын-да “мемлекет барлық мәселенi шешедi” деген көзқарасты өзгертуге алып келдi.

1.2. Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы әлеуметтiк саясаттың қалыптасу ерекшелiктерi мен кезеңдерi.

Қазақстан Республикасы егемендi ел болып жарияланғаннан кейiн,қоғамның барлық саласы демократияланды. Әлеуметтiк саланы реформалау негiзiнен : таңдау бостандығын кеңейту, адамның өз мүмкiндiктерiн кеңiнен пайдалануға бағытталған болатын. Бұл құндылықтар тоталитарлық тәртiп идеологиясына қарсы бағытталған болатын.Оған жеке меншiк пен мемлекеттiк меншiктiң қатар дамуы,жалпы адамзаттық құндылықтардың жоғары болуы, бостандық,еркiндiк принцiптерi тән.

КСРО тарағаннан кейiн Қазақстан және басқада бұрынғы одақтық мемлекеттер ауыр, жүйелi дағдарысқа түстi. Бұл дағдарыс тек экологиялық, саяси, әлеуметтiк салаларды ғана емес, сонымен бiрге экологиялық , психологиялық,құрлықтық және тағы басқа салаларды да қамтыды.

Жаңа, егемендi жүйеге өту Қазақстан қоғамына өте ауыр тидi. Әсiресе алғашы жылдары (1991-1993 жылдары) өндiрiс орындарының тоқтауы- халықтың тұрмыс деңгейiнiң төмен-деуiне алып келдi. Ескi жүйенiң орнына жаңа жүйенiң келуi қоғамды тұрақсыз күйге түсiрдi. Ондағы жағдай тек бұрынғы жарым-жартылай өзгерген өрiстiң шегiнуi емес, оның қирауы,”әлеметтiк саясаттың” дағдарыстан өсiп апатқа жетуiмен сипатталды.

Сонымен қатар бұларға экономиканың жетiстiгiнен күшдер үзген халықтардың сенiмсiздiк психологиясы келiп қосылды. Көптеген экс-кеңестiк азаматтар либералдық -экономикалық жүйенiң өзгерiс алып келетiнiне сенген болатын. Бiрақ бұл үмiттерi ақталмады. Әлеуметтiк саясатта ескi амалдарды жаңа экономикалық және саяси жағдайларға өзгертуiне қазақстанда экономикалық реформаға бағдар беретiн әлеуметтiк концеп-цияның жоқтығы себепшi болды. Бiрiншi кезеңдегi экономика-лық өзгерiстер тек қажетсiз әлеуметтiк амортизатордың жүзеге асуымен, ол қолданылған радикалды қадамның есепсiз салдарынан болды. Соның арасында бүгiнгi күшнi мұлде айқын болған реформаның әлеуметтiк шығыны халық үшін қолайды деңгейден асып кеттi.

Құрлымдық қайта құру, экономикалық өзгерiс бiрiншi жыл-дары Қазақстандықтарға нәтиже бермедi. Бұған куә: халықтың жаппай кедейленуi,инфляцияның өсуi салдарынан болған, 1992 жылдың 1-шi қаңтарына дейiн халық иеленген сақтаған ақша-сының экспроприациалануы, және басты әлеуметтiк кепiлдiктердi жоғалтуы болды.

Бұл кезеңнiң басты мәселесi мемлекеттiк еңбек ақыны реттеуде табыстың тiке көпшiлiкке таратылуын қабыл алмау нәтижесiнде пайда болған әлеуметтiк-экономикалық теңсiз-дiктiң өсуi болды. Бұл, өз кезеңiнде, халықтың жаңа топтары, байлар мен кедейлердiң арасындағы шекараның анық сызылуына алып келдi.

Қазақстанда төмен табыс деңгей, төмен еңбек ақы мен еңбек ақы саласы туралы “мемлекеттiк әлеуметтiк кепiлдiк« атты Қазақ ССР заңында айтылды.Осы заңға сәйкес төмен еңбек ақы -төмен тұтыну бюджетiне тiркелуi керек едi. Бұл дегенiмiз, әр отбасы мүшесi үшін “ғылыми өңделген норма”, азық — түлiкпен заттардың минималды қажет көлемi. Бiрақ ғылыми өңделген норма сол күйiнде қағаз жүзiнде қалды. Ал қазақстан халық-тарының көбi үшін шын сан мемлекеттегi кедей тұрғындар санының өсуiне қарсы тенденцияны қамтып көрсеткен, төлемақының өсуiмен, бағаның тоқтаусыз өсуi арасындағы айырмашылық болды. 1991 –1993 жылдары кедей категорисына жататын адам саны көбейдi. Елдiң бюджетiн толтыратын кiрiс салығы халықтың төмен айлық алатын топтарына ауыр тидi. Бұл әлеуметтiк теңсiздiктiң тереңдеуi мен табыстың дифференциациялауының күшеюiне себеп болды.

Қазақстан тәуелсiздiген алғанан кейiнгi алғашқы жылдары өзгерiске ұшыраған әлеуметтiк саясаттың бiр саласы-еңбек нарығы болды. Кеңестiк жұмысқа тұрғызу жүйесi жағдайында еңбек ақы төмен болды, ал шкаласы – бiр шама тар болуымен кепiлдендi. Еңбек ақы өнiмдiлiкке байланысты емес едi. Оның нәтижесi еңбектiң сапасының төмендiгiнен болатын.

Мемлекеттiк несиелеудiң қысқаруы мен жекешелендiрген кәсiпорындар санының өсуi шамасына қарай жұмыссыздардың ресми тiркелуi көбейдi ( 1992 жылы – 33681 адам, 1993 жылы – 40514)[17], бұл “ашық жұмыссыздар” саны болатын. 1991 – 1993 жылдары тәуелсiз қазақстанның әлеуметтiк қамтамасыздандыру және әлеуметтiк көмек жүйесi Кеңес кезеңiне тән болған ерекшелiктердi сақтады. Мысалы, 1992 жылы мемлекет 9,5 млн адам[18] үшін белгiлi формадағы әлеуметтiк көмек көрсеттi, 1993 жылы мемлекеттiк зейнетақыға бөлiнген қаржы деңгей Қазақстан Республикасының жалпы iшкi өнiмiнiң 9, 5 % құрады.[19] 1992 жылға дейiнге әлеуметтiк қорғаныспен қамтамассыз ету мемлекеттiк кәсiпорындардың басты қызметi болды. Қазақстан тәуелсiз алғаннан кейiн әлеуметтiк қорғаныс жүйесi қайта қарауды қажет еттi. Жаңа жүйе жұмыссыздар мен мұқтаж болғандар минималды ақшалай түсiм алуын қамтамасыз етуi қажет едi. Сонымен қатар ол жұмыссыздарға жұмыссыз-дықтан, мүгедектiктен, зейнетке шығу -бiрте – бiрте сақтандыру қорын құру үшін мүмкiндiктерi керек едi. Дәл осы кезеңде әлеуметтiк көмек пен әлеуметтiк осал тұрғындарға көмек көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының заңы “Семейдегi ядролық сынау аймағындағы ядролық сынақ нәтижесiнде зардап шекен азаматтарға әлеуметтiк көмек туралы” (1992 жыл); Қазақстан Республикасының заңы “Арал маңындағы экологиялық апат нәтижесiндегi зардап шеккен азаматтарға әлеуметтiк көмек туралы” (1992 жыл). Қазақсатн Республикасы президентiнiң жарлығы “Көп балалы отбасыларға әлеуметтiк көмек шаралары туралы” (1992 жыл) заңдарына сәйкес “Мемлекеттiк,әлеуметтiк сақтандыру” қоры құрылды (1992 жыл) және “Жұмыспен қамтамасыз ету туралы” мемле-кеттiк қор (1991 жылы),“Зейнет ақы қоры ”(1992 жыл) құрылды. Бұл заңдар мен актiлердiң жеткiлiктi деңгейде жетiлмеуiне үкiметтiң басшылыққа алу талпынысы, мемлекеттiк әлеуметтiк қорғаныс оның зейнетақы қорымен, тұрақты заң шығаруымен және зейнеткерлер мен мүгедектердi әлеуметтiк қиыншылық-тардан қорғайтын обьективтi индексация механизмi принципi-мен қаралды.

Бiрте-бiрте әлеуметтiк қызметтер, кәсiпорындар мен бюджет қаржысынан қаржыландыратындар шын мәнiнде тез қысқаруға тап болды. Мұның себебi 1991 жылы 17 маусымындағы “қазақ КСРО-да азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” заңның жетiлмеуi болды. Ол әлеуметтiк жүйе дағдарысы мен оның кардиналды өзгерту қажеттiлiгiн алып келдi. Оның нәтижесi ретiнде, зейнетақы деңгейi төмен болып қалды. Зейнетақы қорына түсiм – тұрақсыз, зейнетақы төлеудегi кешiктiрулер созылмалы сипат тапты.

Кеңес Одағы тарқағаннан кейiн Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесi бұрынғы кеңестiк ұлгi ретiнде сипатталды, өйткенi онда болып жатқан өзгерiстер үлкен емес және бұрынғы конституция шеңберiнде ұстанды. Осы конститутцияның бiр статиясы тегiн медициналық, көмек көрсетудi мiндеттегi, бұл болып жатқан жетiспеушiлiк пен тарихи қалыптасқан қаржы жағдайында мүмкiн емес едi. Нарық экономикасына өтудiң бiрiншi өтпелi кезеңiн бастан кешiрiп жатқан қазақстанда халықтың денсаулығының басты көрсеткiшiнiң нашарлауы байқалды. Қазақстандық денсаулық сақтау материалды техника-лық базасы жарамсыз болды, халықты дәрi – дәрмекпен қамтамасыз ету нашарлады, әсiресе ауылды жерлерде медицина-лық қызмет көрсету тиiмдi болмады, медицина жұмысшылары арасында жұмысқа деген ынта мен мәртебенiң төмендеуi болды. 90 жж. басы ұлттық денсаулық сақтаудың құлауымен сипатталды: тәуелсiздiк пен дербестiк жағдайында қазақстан жағдайдың обьективтi өзгеру есебiмен оның даму стратегиясын қайта қарай алмады.

Бұрынғы одақтағы басқа дербес елдер сияқты, қазақстанда да жалпы денсаулық сақтау мен халықтың денсаулық жағдайы, аурулар котологиясының парадоксалды көрсеткiшi бiрмезгiлде және оңай емес болды. Кедейленудiң өсуi қатерi алдында- ден-саулық сақтау проблемасы екiншi орынға сырылып қойылды.

Қазақстан ауыспалы экономикалы елдердiң қайғылы жолын қайталады. Халықтың түрлi ауруларымен ауруының өсуi тiкелей құрылымды қайта құрудың бiрiншi жылдарындағы шығынмен байланысты болды: әлеуметтiк өрiстiң игiсiздiгiнен, еңбек ақының деңгейiнiң төмендiгiнен пайда болған стереотиптердiң өзгеруiмен 1991 – 1993 жж. Мемлекетте тұрғындардың жалпы аурушылдығының өсуiнде тұрақты тенденция бақыланып отырды (1991 ж. – 1000 000 адамнан 122 адам, 1992 және 1993 жж. 1қ0 адамнан 124 адам).[20]

Қазақстанның нарықтық экономикаға ауысуының алғашқы жылдарында демографиялық жағдайының басты проблемасы өлiм-жетiмнiң көбеюi болды ( өлiм – жетiмнiң коэффицентi 1991 жылы 1000 адамға 8,0 құрады, 1992 жылы –8,1, 1993 жыл –9,2).[21] Осымен қатар туылғандар саны азаюы байқалды. (туылғандар коэффицентi 1991 жылы 1000 адамға 21,0 құрады, 1992 жылы – 19,9, 1993 жылы – 18,6 )[22]. Сол себептi мемлекетте халық санының өсуiнiң басты бұлағы болып есептелетiн табиғи өсiм кемiдi.

Қазақстанға Кеңес Одағынан мұраға қалған экологиялық проблемалар, аналар өлiмiнiң өсуiнiң себепкерi болды. Арал маңындағы, Семей полигоны маңындағы, облыстарда оның деңгейi өте жоғары болды, жас балалар өлiм деңгейi 1992 жылы бiршама түсе де, 1993 жылы жоғарылау тенденциясы қайта көтерiлдi.( 1990 жылы 1 жасқа өлген балалар саны 1000 баланың — 26,4 құрады, 1992 жылы –26,2, ал 1993 жылы- 28,4.)[23]

1991-1993 жылдары Қазақстандағы халықтың ауыспалы жылжымалылығы өте жоғары болды, сондықтан дамографиялық жағдайға ықпалын тигiзбедi.

Тәуелсiз Қазақстанның қайта құру әрекетiнде бiлiм мен ғылым күштi жасампаз, факторлы жөнге салушы болды. Дәл солардың арқасында қоғамдық менталитеттiң ауысуы, өз өмiрiн сүрiп қойған стереотиптердiң құлауы, жаңа қоғамдық түсiнiк пен халықтың нарықты сауатының пайда болу керек едi.

Тәуелiсiз даму жағдайында бiлiм беру жүйесiнiң жетiлмеген-дiгi байқалды, нарық қатынасына ауысу мектепке дейiнгi мекемелердi қаржыландыру мүмкiндiгiн елеулi өзгерттi. Көп кәсiпорындар бала-бақшаларды жауып тастады не жергiлiктi бюджетке өткiздi. Жеке меншiк құқығын пайдалана отыр кейбiр кәсiпорындар өздерiне қарасты ғимараттарды сатты немесе жалға бердi. Тұрақты мектепке дейiнгi мекмелер саны 1992 жылы 8578 ден, 1993 жылы 8053 дейiн қысқарды.[24] Бiлiм беру саласындағы еңбек ақының төмен деңгейi мен қаржыландыру-дың жетiспеушiлiгi перспективтi жас оқытушыларды өз райынан қайтуға алып келдi. Студенттер мен оқытушылар арасында бiлiмге деген қызығушылық төмендедi. өкiметтiң жалпы қаржысынан бiлiм беруге бөлiнген қаржы үлесi 1991 жылы 45 % тен, 1992 жылы 25 % ке дейiн түстi.[25] Оқушылар саны қысқарды. 1990-1991 жылдары – 5762 мың, 1991 – 1992 жылдары – 4815 мың; 1992 – 1993 жылдары – 4471 адам.[26]

Осы жағдайда барлық бiлiм беру саласында кезек күшттiрмейтiн реформаға деген қажеттiлiк туды. Мемлекет “бiлiм беру саласын” алғаш реформалауды 1992 жылы жүзеге асырды. Реформаның басты кезеңi: “бiлiм беру” саласын реформалау, қаржыландыру, жаңа қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық жағдайға “бiлiм беру саласын” бейiмдеумен байланысты болды. Бiрiншi кезекте заң шығарушы және нормативтi-құқықтық бiлiм базасын құру, ұлттық-мәдени бiлiм жүйесiн дамыту, бiлiм жүйесiн басқаруда бұқаралық маңыздың тереңдеуi мен орнығуы болды. Реформа нәтижесiнде құқықтық және заң шығарушы база құрылды. Оның негiзi жалпы орта бiлiмнiң баршаға тиiмдiлiгi мен теңдiгiне мемлекеттiк кепiлдiктiң берiлуi болды.

1992 –1993 жылдары қабылданған нормативтi-құқықтық актiлер мен заңдар жинағының қатарына Қазақстан Республикасының Заңы “Бiлiм туралы” (1992),”Жоғары бiлiм туралы” (1993) заңдар жинағы жатады. Осы салада мемлекеттiк саясатты жүргiзуде әкiмшiлiк қысымның шектелуi мен оқу орындарының дербестiгiнiң кеңеюiн қарастырды, сонымен бiрге , бiлiмдi қолдаудың мемлекеттiк-ұлттық бағдарламасы өңделдi. (1993) .Және осы бағытта мемлекеттiк саясаттың концепциясы бекiтiлдi (барлығы 17 концепция). Жоғары және орта бiлiм министрлiктерi, Оқу министрлiгi таратылып, осылардың негiзiнде Қазақстан Республикасының “Бiлiм министрлiгi” құрылды.

Қазақстан тәуелсiздiгiн жариялағаннан кейiнгi ғылымның жағдайы, бiр жағынан,”еңбек бөлiнiсiмен”, бұрынғы ортақ одақтық ғылым құрамында болды, ал екiншi жағынан елдегi экономикалық жағдаймен белгiленген едi. Ортақ одақтық құрылымда қазақстанның ғылыми-техникалық потенсиялы мен ғылыми қызығушылығына көңiл бөлiнбедi, соның себебiнен ортақ ғылымды ұйымдастыру жүйесi тараған кезде, қазақстандық “бөлiк” диграция мен дағдарысқа ұшырады. 1992-1993 жылдары ғылымды қаржыландыру көлемiнiң азаюы салдарынан ғылыми-iзденiс және құрылыстық-құрастыру жұмысын атқаратын мамандар саны айтарлықтай азайды. Мұның бәрi ғылымның кадр жөнiндегi бағытының 1970 жылдардағы кезеңмен сәйкес келуiне алып келдi. Қазақстан қоғамын жағырту процесi мәдени жүйеде құрлымдық алға жылжумен қатар жүрдi. Бұлар бұрынғы тоталитарлық жүйенi плюларизациялаумен сипатталады.1991 жылдан бастап қоғамда идеологиялық және конфессионалдық плюларилзмнiң, ұлттық мәдени идеяның қайта туылуы байқалды.

1991-1993 жылдары қатал экономикалық дағдарыс жағдайын-да мәдени-ағарту мекемелерiнiң саны қысқарту, мәдениет пен бiлiмнiң барлық салаларында кадрларды қысқарту, мәдениет мекемесiнiң әрекетiн қайта кескiндеу, олардың материалдық базасын басқа салада пайдалану етек алды. Осыған байланысты: 1992-1993 жылдары мемлекетте 462 кiтапханалар мен 122 клуб мекемелерi жабылды. Бұл кезеңде көп мәдени-ағарту мекемеле-рiнiң жабылу себебi, келушiлер санының аздығы мен олардың жұмыстарының тиiмсiздiгi болды. Нарық қатынасына ауысу мәдениет саласындағы басты проблеманы жарқыратып көрсеттi. Ол проблема: қаржы, маркетинг, менеджмент бойынша сауатты мамандардың жоқтығы болатын.

Қазақстан ұлттық өнеркәсiбiн құрылымдық қайта ұйымдас-тырудың бiрiншi жылдарындағы экономикалық басталуы тұрғын үй құрлысының көлемi тез қысқаруына алып келдi. (1991 жылы 6130 мың квадрат метр тұрғын үй көлемi әрекетке енгiзiлген едi, 1992 жылы — 5046 мың квадрат метр, 1993 – 3797[27] мың квадрат метр) мұны көбiнесе мемлекет қаржыландыратын едi. Мемлекеттiк емес тұрғын үй нарығы сол кезде ендi құрыла бастаған және барлық сұранысты қанағаттындыра алмайтын. 1993 жылы салыстырған өзiнiң тұрғын үй жағдайын жақсартқан жас отбасылар санын екi есеге қысқарды. Осы жылдары түрлi топтар арасындағы тұрғын үй қорын үлестiру өзгердi. Ауысу нәтижесiнде ондаған жылдар бойы қалыптасқан оң құндылықтар жүйесi бүзылды, оның орнына әлеуметтiк саяси бейiмдеушiлiк, сенiмсiздiк пен керенаулық келдi. Жаңа құндылықты қабылдамау және әлеуметтiк бағдарды жоғалту қазақстанда қылмыстың көбеюiне алып келдi. Жүйелi дағдарыс пен әлеуметтiк саясаттың комунистiк түрiнiң апатының басты практикалық қызметi шегiне жеткен әлеуметтiк мәселелер мен олардың көлемiнiң бағасын көтеру болды. Бұл дағдарыс жағдайында әлеуметтiк саясаттың қозғалысы мен приоритеттерiн белгiлеуге мүмкiндiк беретiн едi.

Дәл осы кезеңде халықтың бай мен кедей топтарының арасындағы тұңғиықтың тереңдеу тенденциясы сақтала бердi. 1993 жылдан бастап қазақстанда күшнелту минимуна баға берiледi. Бұл жалпы елде әрдайым өсу тенденциясын қалыптастыр-ды. Бiрақ мемлекетте осы уақытқа дейiн ресми белгiленген кедейлер категориясына жататын халықтар жоқ, және халықтың орташа табысын анықтайтын мәлiмет жоқ. Мұндай белгiлердiң жоқтығы мемлекетте кедейлiк мөлшерiн анықтауды қиындата түстi.

Қазақстандық отбасылардың жалпы пайда сомасында түсiм салығы үлесiнiң өсу тенденциясы сақтала бердi. Бұл кезеңде (1993-1995 жылдары) салық жүйесi адамның табысының көп бөлiгiн қамтыды, соған қарамастан қосымша пайда табуға рұқсат берiлмедi. Халықтың шынайы табысының төмендеуiнiң тағы бiр себебi: инфлятцияның нәтижесiнен болған әлеуметтiк кепiлдiктiң төмен болуы, еңбек ақының аздығы.

Қазақстан халқының үлкен бөлiгiнiң тұрмыс деңгейiнiң төмендеуi адам басына ВВП көрсеткiшiнiң төмендеуiмен дәлелдендi 1993-1995 жылдары ( 1993 жылы – 3751 $, 1994 жылы – 2909 ), 1995 жылы – 2757 $)[28] әсiресе ауыр жағдай аграрлы аудандарда болды. Ондағы халықтың үлкен бөлiгi күшнелту минимум шегiнен төмен болды. Ауыл тұрғындары ауыспалы кезең алдында осал болды. Колхозшылар мен ауыл шаруашылық кәсiпорындар ұжымының жұмысшыларының орта айлық еңбек ақысы өнеркәсiп саласындағы орта айлық еңбек ақысына қарағанда екi және оданда төмен болды. (1993 жылы 60 және 156,3 теңгеге сәйкес, 1994 жылы – 733 – 2539 теңге, 1995 жылы – 2122 және 7005,5 теңге ) тереңделген әлеуметтiк дифферентцация процесiнде қазақстан халқының кедей топтарының саны өстi, ал байлар үлесi сол күйiнде қалды. Бұл жағдайда байлар мен кедейлер арасындағы орта таптың жойылуына қауiп тудырды. Осының нәтижесiнде тұтынушы нарығының екi түрi пайда болды, ал ондағы бағалар деңгейi арасында 3-5 есе айырмашылық болды. Екi полюс пайда болды, элиталы, екiншiсi кедейленген халық. 1993 жылдан бастап жұмыссыздық деңгейiнiң бiрте – бiрте жоғарлауы басталды. 1993 – 1995 жылы еңбек секторында үкiмет ролiн делдалдық пен жұмысқа орналастыру қызметiн қамтамасыз етуге алып келдi. Еңбек секторында өкiметтiң мiндетi мыналар болды:

а) жұмыссыздар, қысқаруға ұшырағандар, жаңа мамандыққа ие болғысы келгендердi қайта даярлау.

б) жұмыс iздеушiлердi потенциалды қабылдаушылармен қосу.

в) осал, бақталасқа жарамайтын адамдарды (әйелдер, жастар, жас өспiрiмдер мен мүгедектер) жұмыспен қамтамасыз ету.

г) экологиялық апаттардан зардап шекен облыстар үшін арнайы жұмыс бастылық програмасын жүзеге асыру және өңдеу.

д) қысқа мерзiмдiк қысқарту тоқтату үшін өндiрiс базасына жәрдем.

Ашық жұмыссыздық деңгейi әрдайым өсiп отырды (1993 жылы – 40514 адам, 1994 жылы –70078 адам, 1995 жылы – 139557 адам).[29] Қазақстанда еңбек нарқының басты проблемасы ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейiнiң жоғары болып қалуы болды. Жұмыссыздықтың жоғарылауы алаңдаты. Қазақстандық еңбек нарығының келесi ерекшелiгi жұмыссыз әйелдердiң жоғары пайызы болды, және бұл көрсеткiш әрдайым өсiп отырды (1994 жылы 45409 адам, 1995 жылы – 83892 адам)[30] жұмыс бастылық қызметi 1991 жылы құрылды және еңбек ақы қорынан, салық қорынан бөлiнген екi процентпен қаржылан-дырды. 1991 жылы енгiзiлген жұмыссыздар жәрдем ақша, жұмыс бастылық қор қаржысымен қаржыландырды және бұл мемлекет-тiң әр аймағында әр түрлi мөлшерде болды. Нәтижесiнде жәрдем ақы көлемi үлкен рол атқарды. өйткенi осы арқылы жұмыссыздықты тiркеу дәрежесi анықталды. 1994 жылға шейiн Қазақстанда сақтандыру жүйесi болмады. Бұны әлеуметтiк қамтамасыздандыру жүйесi ауыстырып отырған болатын. Мемлекет зейнетақымен және халықтың түрлi топтарын әлеуметтiк қорғау мәселесiге көңiл бөлдi. 1994 жылы әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнiң дамуы нәтижесiнде сапалы жаңа кезең басталды. Ол үлкен мекен-жайлық көмек пен мемлекеттiк араласудың кеңейуiмен ерекшелiнедi. 1994 жылы 1 сәуiрiнен бастап республикада әлеуметтiк жеңiлдiк көрсету механизмi енгiзiлдi.Осы кезеңде әлеуметтiк сақтандыру және әлеуметтiк көмек түсiнiктерi дифференцияцияланады. Әлеуметтiк сақтандаруды терең өзгерту, оларды нарықтық экономика талаптарына сәйкес етудi қажет еттi. Әлеуметтiк қорғау мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының жолдамасы ретiнде, өте маңызды, өйткенi барлық елдерде халықтың көпшiлiк бөлiгiн жұмысшылар құрайды. Олардың басты және жалғыз пайдасы – еңбек ақы болып табылады. Сондықтан олар экономикалық осал жандар. Тағы да мемлекетте жұмысқа жарамсыз адамдар мен және жұмысқа жарамдылығы төмен жетiлген адамдардың көп бөлiгi мемлекеттен ерекше көмек тiлейдi. Зейнетақы жүйесi тереңдетiлдi, өйткенi 1993 –1995 жылдар аралығында зейнеткерлер саны 2857000 адамнан (1993 жылы) 2939000 адам-ға дейiн (1995 жылы) өстi. Бұл дегенiмiз 1995 жылдың 1 қаңтарында зейнеткерлер бүкiл халықтың 1/5 бөлiгiн құрады. Ақырында зейнеткерлердiң өсуi мемлекеттiң “Зейнет қорына” ауырлық түсiрдi.1995 жылға дейiн қазақстандық денсаулық сақтау жүйесi өте ауыр жағдайда болды және құқықтық базаның жоқтығымен материалды, техникалық базаның ескеруiмен, саланы жеткiлiксiз қаржыландырумен және мемлекеттiк емес сектордың жоқтығымен сипатталды. Превентивтi медициналық қызметтiң жоқтығы, оның тегiндiгi мен тура еместiгi, медициналық қызметтi көрсетуде төмен деңгейлiк, денсаулық сақтау саласының осалдығын күшейттi.

Экологиялық проблемалар, санитарлы-эпидемиялық жағдай-дың төмендеуi, вирусты-инфекциялық аурулардың кең таралуы бiр жағынан дәрi-дәрмектiк жетiспеуiнен, медициналық көмек-тiң төмендеуiне, ал екiншi жағынан халықтың денсаулығының төмендеуiне, өлiм деңгейiнiң өсуiне және табиғи туылудың азаюына, сонымен қатар аналар мен сәбилердiң көптеп өлуiне алып келдi. Бұл жағдайлар Қазақстан Республикасында 1995 жылдың ортасында “Денсаулық сақтау” туралы заңды қарастыруға алып келдi.

1993-1995 жылдары Қазақстанның демографиялық жағдайы өте қиын болып қала бердi. Халықтың өсу темпiнiң қысқаруы жалғасты. Кейбiр аудандарда бұл халықтың депопуляциясына (қырылу) процесiне айналу қаупi төндi. Бұл халықтың басқа ұлт өкiлдерiнiң елiне көшуiмен қосылып (1993 жылы мемлекеттен 683,5 мың адам көшiп кеттi, 1994 жылы 811,3 мың адам көштi) демографиялық жағдайды одан әрi қиындатып жiбердi. Сонымен қатар осы кезде жұмысқа жарамды жастағы ерлердiң өлу деңгейi үлкен және қатерлi көлемде болды. 1990 және 1994 жылдары көлемiнде орта өмiр үзақтығы Қазақстанда ерлерде 3,1 жылға және әйелдерде 2,0 – ге төмендедi. Ортақ жас осы жылдары ерлерде 71,1 жас болса, әйелдерде 60,7 жас болды.

Сонымен қатар осы жылдары айырылысудың нәтижесiнде отбасы санының азаюуы демографиялық балансқа өзiнiң керi әсерiн тигiздi. Жоғарыда көрсетiлген мәселелерге байланысты демографиялық саясаттың алдында тууды көбейту және халықтың табиғи өсуiн көбейту, жас отбасыларға мемлекеттiк қолдау және халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру сияқты мәселелер қойылды.

1992-1993 жылдары басталған қазақстанның бiлiм беру жүйесiнiң реформасы нәтижесi: орта бiлiм беру саласында үмiт етерлiк нәтиже бердi. Бұл кезде мектеп,гимназия және лицей-лерде ұлттық бiлiм беру жүйесi де дами бастады. Оқулықтар мен қаржының жетiспеуi бiлiм саласында бiраз қиыншылықтар туғызды. Оқулықтардың шығуы 1991 жылы қарағанда екi есе төмендедi. Компьютермен қамтамасыздандыру жүйесiнде 1991 жылы бiр мектепте 5,1 компьютерге келдi. қаржының жетiспеу салдарынан мектептерде жұмыс орындары қысқарды. Бұл өз кезеңiнде училищелердiң жабылуына алып келдi.

1993-1995 жылдары ғылым жүйесi қазақстанда бұрынғы-сынша ауыр дағдарыс жағдайында болды. Қаржыландыру көлемiнiң қысқаруы, ғылыми өнiмге сұраныстың төмен болуы Қазақстандық ғылымның өзө-зiнен құлау процесiнiң дамуына алып келдi. Жаңа ғылыми зерттеулердi қаржыландыра алатын отандық жеке қор жүйесiнiң жоқтығы, ғылымды дамытуда қосымша пайда көзiн таңдау шын мәнiнде шектелген едi. Осы кезеңде қазақстан мәдениетiнiң жағдайы жыларлық десе де болады. Мемлекеттiк әлеуметтiк кепiлдiкке сүйенетiн мәдени қызмет құлау ширегiн де түрды. Мәдени-ағарту мекемелердiң саны қысқара бердi. 1995 жылы мемлекеттiк кiтапханалар 491 бiрлiкке қысқарды. 1994 жылы жұмыс iстеген 3226 мәдени мекемеден, 1995 жылы шамамен 2887 мекеме қалды. Бұл мәдени мекемелердiң тиiмсiздiгi мен келушiлер санының аздығынан болатын. Бұл идеологиялық сфераға да байланысты болды. Коммунистiк идеология құлағаннан кейiн дiни кiтаптар көбейдi, әсiресе мұсылмандық дiни орталықтар саны көбейдi. Тұрғын үй мәселесiнде тұрғын үймен қамтамасыз етiлген отбасылар саны қысқару тенденциясы жалғасты.

1995 жылдың ортасынан бастап мемлекеттiк реформаның басты мақсаты елде тұрақты жағдай орнату, яғни қазақстан қоғамындағы халықтың жоғарғы деңгейде өмiр сүруiне жағдай жасау болды. Дәл осы кезде өкiмет әлеуметтiк доктрины өңдеуге кiрiстi. Мұның басты мақсаты республика халқын әлеуметтiк қауiпсiздiкпен қамтамасыз ету, мемлекеттiк механизмдердiң құрылуы болды. Бұл консцептуальды жұмыста әлеуметтiк саясаттың келесi ерекшелiктерi бөлiндi:

— елде әлеуметтiк тұрақтылықты сақтау және тұрақтандыру. Жаңа конститутцияда белгiленген басқарудың формасы оның басты кепiлi болып табылады.

— әлеуметтiк саланы нарық қатынасының белсендi обьектiсiне айналдыру.

— рухани өндiрiс саласында реформаны құқықпен бiрлесе жүргiзуiн қамтамасыз ету.

әлеуметтiк бағдар алған реформа концепциясы әлеуметтiк саясаты приоритетiн шын мәнiнде қарастыратын. Олардың мiндеттi:
тұтыну мен табыс дифференциясын бақылау жолымен адамның сапалы дамуының төмендеуiн жою және тоқтату, тұтыну мен табыстың орта деңгей, мемлекеттiк бiлiм ұлгiсiн жүзеге асыру ғылым деңгейiн дамыту, жұмыссыздық, кедейлiк деңгейiн дамыту.
Позитивтi үйренудiң әлеуметтiк родикалды өзгерiске тұрткi болуы, экономикалық белсендi адамдар стимулын құру.
Халықтың экономикалық белсендiлiгiн дамыту.
Нарық механизмi мен құралдарының ролiнiң күшеюуi, халықтың қаржысы мен түсiмiн, инвестициясын, әлеуметтiк жүйенi қамтамасыз етудi қаржыландыруға тарту.
Әлеуметтiк қамқорлық, медициналық қызмет, бiлiмнiң мемлекеттiк жүйесi маңызында түрлi деңгейдегi бюджеттi құру.
қ0оршаған ортаның деградациялаудан сақтау.

“Кедейлiкпен” күрес жаңа әлеуметтiк саясаттың ерекшiлiктерiнiң бiрi болды. Бұл жүйедегi жағдай әлеуметтiк теңсiздiктiң тереңдеуi мен әлеуметтiк дифференцияциялаумен, күшеюуiмен сипатталады. Кедейлiк қазiр тек халықтың тұрмыс көрсеткiшi ретiнде көрiнбейдi сонымен қатар барлық қоғамның “көңiл күйiн” бiлдiредi.

қ0аржы қоры шектелген жағдайда кедейлiкпен күрес мынандай болу керек: халықтың әлеуметтiк осал топтарына тiке адрестiк қолдауды күшейту бiрiншi кезекте жұмыссыздар, әйелдер, жастар мен мүгедектер түрлi қаржылай жеңiлдiктер көрсету. “Қазақстан Республикасында күшнелту минимумы туралы ” заңның қабылдануы кәсiпорындар мен жергiлiктi билiк орындарынан материалдық көмекке мұқтаж отбасыларға көмек көрсетудi жоғарлату, әлеуметтiк төлемдi есептеу үшін төлем көрсеткiшiн енгiзу. Зейнетақы жүйесiн жүзеге асыру стратегиялық тәртiпте және кейiнге қалдыруға болмайтын мәселелердi шешудi болжайды. Солардың iшiнде мыналарды бөлiп айтуға болады:

зейнетақымен тұрақты қамтамасыз ету, тура индекцация, қосымша және компенцациямен бiрге жүру және тағы басқа.
адрестiк әлеуметтiк көмек көрсетудi күшейту. Ол мына жолдармен жүзеге асады:

а) кедейлiк белгiсiмен, күшнелту минимум деңгейiн ресми белгiлеу.

б) жәрдем ақша алуды тәртiпке келтiру.

балалы отбасыларға жәрдем ақы туралы заңның қайта өңделуi.
аз қамтамасыз етiлген отбасыларға әлеуметтiк – тұрмыс жүйесiн тексеру және тәртiпке келтiру.

1997 жылы денсаулық сақтауды қаржыландырудағы шығын бiр адамға 46898,4 миллион теңгеге немесе 2,71 процент. 1997 жылы бiр адамға шығын 3720 теңгенi құрды.

1996 жылы 1 қарашадан бастап мемлекетте ауруды қарау тек сақтандыру полисiмен ғана жүзеге асырылды.

Бiлiм жүйесiндегi реформаның бiрiншi нәтижесi дифференцияланған бiлiмге ауысу болды: яғни бiлiм мекемесi, бiлiм профилi,программасы, оқулықтар, ақырғы емтихан мен бiлiм алу формасын таңдау. Қазақстандық оқулықтар мен оқу — методикалық комплексiн ортақ бiлiм беру мектептерде уақытша құру.

1995 жылдан бастап мемлекет саясатының мәдени саласында жаңа кезең басталды – осы өрiстi дамытуда стратегиялық приоритеттерiн белгiлеу кезеңi. Осы кезеңде мемлекеттiк саясат мәдени өрiстердi қаржыландыру, мәдени өрiстi функциялау механизмiн белгiлеу проритетiн жаңа база құруға жолданды.

1996 жылы ғылым саласын оның модернизациялаумен сипатталды. Осы кезеңде ғылым министрлiгiмен жаңа технологияның ұлттық ±ылым Академиясымен мен ауылшаруашылық ғылым академиясының қосылуы болды.Жаңа құрылым — Ғылым Министрлiгi — Қазақстан Республикасы ғылым Академиясы салаларды тиiмдi жүзеге асыру жағдайын құруға шақырылған едi. Қабылданған шаралар – нарыққа ауысуы жағдайындағы қажеттiлiк, бiрақ олар ғылым құндылықтарын девальватциялауға алып келуi мүмкiн едi.

Тұрғын үй саласында: тұрғын үй саясатының басты мағынасы президенттiң қазақстан халқына жiберген ұндеуiнде көрiнген едi.

“1997 жыл iшiк және сыртқы саясаттың басты жолдары мен елдегi жағдай туралы.” Қазiр “…әр азамат пайда көлемiне қарамастан, тек өз ақшасына тұрғын үйдi құру немесе сатып алу қажет”[31] деген сөзiмен сипатталды.

Тәуелсiздiк жағдайында Қазақстан Республикасының әлеуметтiк саясаты келесi үш кезеңмен сипатталады:

Бiрiншi этапта (1991-1993 жж.) ескi әлеуметтiк саланы басқару әдiсiн жаңа экономикалық және саяси жағдайға ауыстыру:

Екiншi кезең (1993-1995 жж.) қоғамдағы көрiнiс пен дағдарыс процессiнiң өсуi халықты әлеуметтiк қорғаудың ұлттық механизмiнiң қирау процесiнiң басталуымен сипатталады.

1995-1997 жылдары үшіншi кезең ; дәл осы кезеңде әлеуметтiк реформаны жүзеге асыру басталды. Реформаның басты мiнездемесi: бюджет қаржысын шығындау есебiнен әлеуметтiк саланы экономикалық қамтамасыз етуге жаңа жолдарды енгiзу, жеке құқығын тәртiпке келтiру мен қаржыландыруға бюджеттiк емес көздердi тарту.

Қазақстандағы реформаның стратегиялық мақсаты шын мәнiнде нәтижеге жету болды. Реформаның әлеуметтiк бағдары: тактика, стратегия, қаржы базасы, заң шығарушы құқықтық қамтамасыз ету мен басқару шараларының бiр – бiрiне байланыстылығын талап етедi.

Әлеуметтiк – мәдени ортаны жаңартуда мемлеттiк ролi: Әлеуметтiк шығындарды болдырмаудың жолын iздеу.

өтпелi кезеңдегi әлеуметтiк-мәдени ортаның жай – күйiне талдау жасағанда оның жағдайының күрделi және бiркелкi емес екендiгiн көрсеттi.

Мемлекет пен кәсiпорындардың нарықтық экономикаға көшу мезгiлiнде қазақстандықтарды әлеуметтiк қолдау туралы 1995 – 1997 жылдары қабылдаған әртүрлi шараларына қарамастан, әлеуметтiк ортаны өзгерту қиын және ауыр жүрдi. Жаңа қалыптасып келе жатқан жағдайда жүргiзiлген күрделi бұрынғы әлеуметтiк, экономикалық және саяси қатынастарды күрделi өзгертуден халық керi әсердi басынан кештi

Сонымен бiрге, мемлекетте экономикалық жүйенiң ауысуы кезеңiнде әлеуметтiк ортаның жұмыс iстеуi моделi ауысуға тиiс кезеңде денсаулық, бiлiм беру, мәдениет ғылым және әлеуметтiк ортаның басқа да салалары нашарлап кеткенiн бұрынғы кеңестiк әлеуметтiк жүйенiң қазiргi жаңа экономикалық және өндiрiстiк қатынастарға сай болмауынан болып келдi және бұл сай келмеушiлiк жылдан – жылға күрделене бердi.

Экономикалық сферада кедейлiктiң өсуi жағдайында болған (1993-1994 жылдары) әлеуметтiк мәселелерi, өкiнiшке орай, мемлекеттiң бiрiншi кезектi назарында болмады. Осылар және әлеуметтiк ортаның мемлекеттiк және бюрократтық сипаттамасы, оның жоспарлығымен тегiншiлiгi, бiзге мұра болып қалған қаржыландырудың “қалдық принципi”, басқарудың әкiмшiлiк әдiсi экономикалық қажеттiлiк принципiне өткiр қарама -қайшылықтар кiрiп, әлеуметтiк ортаның дағдарысына алып келдi. Посткоммунистiк қоғамның әлеуметтiк сферадағы дағдарысы нарықтық экономикалық қатынастардың енгiзу жағдайында әлеуметтiк саясаттың түрлi кемшiлiктерiн толықтыратын кейбiр қосымша шараларды Қазақстанның қазiргi мен келешегi үшін тiптi басқа негiзделген әлеуметтiк ортаның барлық салаларының қалыпты жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiн құрама, жан – жақты жүйенi қалыптастыруды талап етедi. Жаңа меншiк, өндiрiс пен тұтынуды бөлiсуге сай әлеуметтiк ортаны қалыптастыру тек қоғам мүддесiн қорғау маңызды ғана емес, сонымен бiрге, қазақстанда iске асырылып жатқан өзгерiстердi жетiлдiру мен мемлекет жүргiзiп жатқан экономикалық реформаларды iске асыру, отанымызда әлеуметтiк саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін де өте қажет. Дағдарыс экономикасын өтпелi кезеңде әлеуметтiк жүйелердiң салалығына жету, азаматтардың өмiр сүру үшін жаңа экономикалық жағдайларға жету өте қиын. Бұл жерде тек әлеуметтiк ортаның түзетiп қоя салу туралы емес, әңгiме әлеуметтiк қорғаудың жаңа уақытылы адрестi жүйесiн, денсаулығын сақтаудың, бiлiм берудiң қоғамдық жүйесiн құру туралы болып отыр. Қазақстандық қоғамдағы әлеуметтiк – мәдени ортаның өзгеру ерекшелiгi – жаңа қоғамдық құрылымдарды жасау, мемлекеттiктерден ерекше, тарихи даму мен табиғи жетiлу жолдары бойынша емес, мемлекет билiгi бағытта отырған мақсатылық және тездетiлген процесс болды. Әлеуметтiк ортаны өзгерту, қайта құру қоғамдық саланы тұтас алғанда посткеңестiк менталитеттi өзгертумен байланысты терең процесстердi қозғайды. Бұл мынаны бiлдiредi: мемлекеттiк саясат тек қоғамдық ережелер мен құрылыстық өзгерiстерге бағытталған болуы тиiстi емес, ол сананың мұлдем жаңа түрлерiн, экономикалық моделдi, саяси тәртiптi және адамдар арасындағы еңбек қатынастарды қалыптастыруға бағытталған болуға тиiс.

Тоталитарлық, Кеңестiк, ескiлiк қанша керi бағаланса да, социалистiк ескiлiкке тән ерекше қоғамдық құралдарды, ерекше өмiрлiк көзқарасты,, ерекше менталитеттi қ0аақстандықтардан жою оңайға түспейдi және жақын арада жүзеге асуы мүмкiн емес.Бiрiншi кезекте бұл адамдардың әлеуметтiк ортадағы, өз уақытында тегiн болған, кейбiр жетiстiктерге байланысты. Бұл салада Кеңес жүйесiнде әлеуметтiк ортада шын мәнiнде жетiстiктерге жеткенi де рас. Осыған байланысты республика жүргiзiлiп жатқан әлеуметтiк саясат өте икемдi және халқымыздың көпшiлiгiнiң санасындағы либералдық-демократиялық түсiнiктерiне сай келуi тиiс.

II-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГIЗДЕРI.

Тәуелсiз мемлекеттi құру және азаматтық қоғамды құру өзiненө-зi дамитын әлеуметтiк-мәдени ортаның моделiн iздеу проблемасын қойды. Монографияда көрсетiлгендей,пост тоталитарлық экономикалық және әлеуметтiк –саяси жүйелердi өзгертiп жатқан мемлекеттер үшін бәрiне тең жалпы белгiлер бар. Бұл мағынада қазақстандағы жағдай демократия және нарық тәртiбiн орнатудың әмбебап заңдарына тәуелдi.Әлеуметтiк саясатта бұл –жалпыадамдық байлықтардың алдыңғы қатарлығы ,адамдардың құқықтары мен бостандықтарын –бiздiң мемлекет қол қойған “Адамның құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясына ” сай қорғау, қоғамның барлық мәлiметтерге ашықтығы, барлық мүдделi мемлекеттермен ынтымақты және бiрлесе отырып әрекет ету. Сонымен бiрге әлеуметтiк-мәдени ортаны өзгерту жөнiндегi қазақстандық моделдi жасау оңай және тез болмады, кез-келген демократия өзгерiп тұрған өмiр мемлекет алдына қойып тұрған мәселелердi шешу үшін нақты және ымыралы шаралардың iске асырылуымен байланысты. Оның үстiне, 1995-1997 жылдары болған әлеуметтiк ортадағы дағдарысты өтпелi кезеңге сiлтеп қоя салу, тарихи және экономикалық дұрыс емес.

Экономикалық реформалар басталар кезiнде қазақстандық қоғам,барлық Кеңестiк қоғамдар сияқты, әлеуметтiк және таптық бiркелкiлiгiнiң жоғары деңгейiмен (2+1 формуласы), мұлiктiк бөлiсудiң төмендiлiгiмен және табыс деңгейiнiң төмендiлiгiмен сипатталды. Осындай социалистiк экономиканың дағдарыс жағдайында халық экономиканың жаңаруынан көп үмiт күшткен жағдайда, нарық реформасындағы әлеуметтiк қиындықтар мен әдiлетсiздiктер апат ретiнде қабылданды.Нарық экономикасында кәсiпорынның экономикалық және әлеуметтiк мақсаттары бөлек және осының себебi ретiнде — жұмыссыздық және табыстардың теңсiздiгi артады. Осыған байланысты мемлекетте әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн қайта қарау мұқтаждығы ең маңызды мәселе болды.

Бұл үшін әлеуметтiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай :

өндiрiстiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ету,бұрынғы жұмыс орындарын сақтау, жаңа өндiрiс орындарын ашу, мемлекет есебiнен экономикалық әрекеттерден тыс қалған халықтың белгiлi топтарын: жұмыссыздарды, қарттарды, мүгедектердi және басқаларды қорғауы және оларға негiзгi әлеуметтiк көмек көрсету керек .

Егер мемлекет алдында тұрған әлеуметтiк- мәдени ортадағы негiзгi проблемаларды қорытындылайтын болсақ, оларды мына топтарға бөлуге болады:

1 қаржылық

— қаржы сферасындағы қызмерлердiң жалақысының салыстырмалы төмен деңгейi;

жалақы төлеудегi қарызы;
салалардың материалдық-техникалық базасын нығайту, ғылыми зерттеулердi қаржыландыру үшін қаржының жеткiлiксiздiгi.

Кадрлық.

жоғарғы мамандықты кадрлардың кемуi.
Нарық жағдайында жұмыс iстеудiң дағдыларын игерген менеджер және басқарушы кадрлардың жоқтығы.
өндiрiстiк емес салалардағы жұмыстың төмен әлеуметтiк беделi;

Салалық және аумақтық:

Елiмiздiң аумақтары бойынша әлеуметтiк ортаның жағдайының айқын әрi түрлi болуы;
Кiшi және орта қалалардағы әлеуметтiк-мәдени ортаның дағдарысы;
Нарық жағдайына аумақтардағы әлеуметтiк-мәдени орталарды төмен дәрежеде бейiмделгендiгi;

Осыларды ескере отырып мемлекеттiк билiк, әлеуметтiк қолдауды қамтамасыз ету, ұдайы өндiрiс үшін жағдайлар жасау үшін өзiнiң қызметiн төрт негiзгi бағытта шоғырландыруға тиiс. Оларды мемлекеттiң посттоталитарлық жағдайында әлемдiк тәжiрибеге сүйене отырып , нақтылы белгiлеу:

Бiрiншiден: әлеуметтiк дағдарыстың, оның iшiнде экологиялық апаттардың зардаптарын жою үшін мемлекеттiк кепiлдiктер беру.

Екiншiден: жұмыс iстей алмайтын азаматтардың және халықтың осалдау бөлiгiн әлеуметiк қорғау, әлеуметтiк шиеленiстi шешу, халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеруге көп қаржы бөлу.

Үшiншiден: қоғамдық өмiрдi мемлекет жағынан реттеу, экономикалық (салықтар, жеңiлдiктер), сыртқы экономикалық (наркобизнеспен күресу және тағы басқа)

Төртiншiден: әлеуметтiк-мәдени орта қалыпты жұмыс iстеу үшін тиiмдi құқықтық негiздi жасау. 1995 жылдан бастап қазақстан мемлекеттiк дамуыдың жаңа кезеңiне аяқ басты, экономикалық дағдарыстан шығудың белгiлерi пайда болды және макро-экономикалық тұрақтылыққа жеттi. Бұл жағдай әлеуметтiк қатынастарды қамтамасыз ету үшін тиiстi құқықтық негiздердi талап еттi.

Бұл негiздер экономиканы босансытуда жеткен деңгейге сәкес болуға және қоғамды тұрақтандырып, сонымен бiрге мемлекеттiң әлеуметтiк-мәдени ортаны дамыту және мемлекеттiң алға дамуы үшін күштi импульс (соқы беруге тиiс). Азаматтардың шығармашылық мүмкiншiлiктерi артқан сайын құқықтық негiз қоғамдық қатынастарда нақта тәртiптi орнату керек. Бұл демократиялық нарықты, бәсекелестiктi дамыту үшін қажет.

1991 – 1995 жылдары iшкi саясаттың iрi бөлiктерiнiң заң және нормативтi қамтамасыз етуiн талдағанда бұл жұмыста кемшiлiктер бар екендiгi көрiнедi, олардың көбiнесе қоғамда қалыптасып келе жатқан жаңа қатынастарға сай еместiгi байқалады.

1991 – 1995 жылдары әлеуметтiк саясатқа байланысты қабылданған құқықтық — нормативтiк актiлерге мыналарды жатқызуға болады:

Әлеуметтiк қорғау саласында:

Сақтандыру туралы Қазақстан Респуликасының заңы. (3 шiлде 1992)
Мiндеттi түрде әлеуметтiк сақтандыру туралы заңның жобасы.(1993 ж.)
Сақтандыру туралы заңға өзегiрiстер мен қосымшалар енгiзу (10 қыркүйек 1993 ж.)
Қазақ ССР-нiң жоғарғы Кеңесiнiң “халықтың жұмыс бастылығы” туралы бұйрығы (8 ақпан 1991 ж.)
төмен жалақы және еңбек ақыны төлеуде мемлекеттiк әлеуметтiк кепiлдiк туралы ( 2 тамыз 1991 ж.)
минималды қамтамасыздандыру бюждеттi туралы заң (21 тамыз 1991 ж.)
“Қазақ ССР-нiң” мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы заң (21 маусым 1991 ж.)
Мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу. (1993 ж.)
Қазақ ССР-нiң отбасы және неке туралы заңына өзгерiс енгiзу (22 қазан 1993 ж.)
Қазақ ССР-нiң неке және отбасы туралы кодекстiң 63 бетiне толықтыру енгiзу (22 маусым 1992 ж.).
Халықты және территорияны төтенше және техногендiк жағдайлардан қорғау туралы заң (1994 ж.)
Минималды еңбек ақы және минималды зейнет ақы туралы Қазақстан Республикасының үкiмi (22 тамыз 1991 ж.)

Әлеуметтiк еңбек қатынасы мен әлеуметтiк даму салысында:

“Еңбектi қорғау” туралы заң (22 ақпан 1993 ж.)
“µлттық архивтiк қор, архив және архивтiк iстер” туралы заң жобасы (1993 ж.).
Курорт туралы заң (24 желтоқсан 1991 жыл).
“Еңбектi қорғау туралы” Қазақ ССР-нiң заңына өзгерiс енгiзу.

Денсаулық сақтау саласында:

Қазақстан Республикасының “денсаулық сақтау туралы” заңы ( 19 ақпан 1992 жыл)
Денсаулық сақтау туралы заңға толықтырулар енгiзу (22 сәуiр 1993 жыл).
“Халықтың санитарлы эпидемиялық жағдайы туралы” заң жобасы (1994 жыл).
“Спид ауруын емдеу туралы”Қазақстан Республикасының заңы ( 5 қазан 1994 жыл).

Дiни салада :

“қ0алаған дiнге өту туралы” Қазақстан Республикасының заңы (15 қаңтар 1992 жыл)

Бiлiм беру саласында :

“Бiлiм беру турлы заң” (5 наурыз 1992 жылы).
“Бiлiм беру туралы” Қазақ ССР-нiң жоғарғы Кеңесiнiң үкiмiне өзгерiс енгiзу (31 шiлде 1992 жылы).
“Бiлiм туралы заңына өзгерiс енгiзу” (22 сәуiр 1993 жыл).
“Жоғарғы бiлiм беру туралы” заң(10 сәуiр 1993 жылы).
“Жоғарғы бiлiм беру туралы” заңның жүзеге асыру туралы (1994 жыл).

Мәдениет саласында:

“Тарихи – мәдени мұраларды сақтау туралы” заң (5 тамыз 1992 жыл).
“Тарихи және мәдени ескертiштердi сақтау туралы” заң (30 мамыр 1992 жыл).
“Тарихи – мәдени мұраларды сақтау және қолдану туралы” заң (1993 жыл).

±ылым саласында:

“±ылым туралы және мемлекеттiк ғылыми техникалық саясат туралы” Қазақстан Республикаксының заңы (18 ақпан 1992 жыл).

Демографиялық салада:

Имиграция туралы заң (21 тамыз 1992 жыл).
“1994 жылғы имиграциялық квота жайлы” өкiм (18 мамыр 194 жыл).

Бұқаралық ақпарат құралдары саласында:

Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заң (28 маусым 1991 жылы).
Қазақстан Республикасының “өзгерiс енгiзу” туралы үкiмi .( 17 наурыз 1992).

Жастар саясаты, мәдениет және спорт саласында:

“Қазақ ССР мемлекеттiк жастар саясаты ”

туралы ұсынысы.( 12 мамыр 1992).

Қазақстан Республикасының “жалпы спорттың дамуы туралы ” заңы (9 мамары 1995 жыл).
Саяхат туралы ( 29 шiлде 1992 жылы).

Экология саласында:

“Қазақ ССР-нiң қоршаған табиғаты қорғау жөнiнде” заңы ( 18 маусым 1991 жыл).

Заң шығару шығару үшін нормативтi алып болып көрiндi, онда тәртiптi орнатушы ретiнде бiр – бiрiне қайшы келетiн бұрынғы заңдары, бұрынғы республика заңдары болды. Бұл нормативтi — құқықтық заңдар нашар түйiстiрген сондықтан практикалық қолдануда көптеген қиыншылықтар туғызған. Мемлекетiмiздiң саяси өмiрiнiң күрделенуi және ондағы терең өзгерiстер, мәселелрдiң кеңейуi конститутциялық — құқықтық шешудi талап еттi, iшкi саясат орталығын құқықтық жағынан тәртiпке келтiру қажет болды. Бұл қазақстанның тәуелсiз және демократиялық мемлекеттке айналу жолындағы стратегиялық бағыт арансында болуға тиiс едi. Дәл осыған байланысты, 1996 жылы басталған шартты түрде әлеуметтiк ортаны қайта құрудың екiншi кезеңi деп белгiленiп отырған, заң шығарудың қисынды байланыстырған жүйесiн құру қоғамда демократиялық тәртiпке және тұрақтылықққа жетудiң, мемлекеттiк басқаруда тәртiп орнатудың негiзгi бөлiмi, түйiнi болды. Отандық заң шығарушылықты жетiлдiру, құқықтық жаңа әлеуметтiк – саяси және экономикалық жағдайларға, оның негiзгi мазмұны бiрiншiден конститутциялық құрылыстың нығаюуына қоғамды демократияландыруды, мемлекеттiң iшкi қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн әлеуметтiк, саяси және мәдени процесстерiнiң дамуын, тепе-теңдiгiн сақтауды дамыту, екiншiден алдын-ала шараларды iске асыру, соның арқасында республиканың тұрақты және алға қарай дамуын қамтамасыз ету, үшіншiден құқықты бүзғандарға жауапкершiлiктi , мемлекеттiк және сот қорғауын кепiлдi түрде қамтамасыз ету. Осындай әлеуметтiк ортаның дамыту жөнiндегi жүйелi және жоспарлы жұмысты заң шығарушылық жағынан қамтамасыз ету әлеуметтiк мемлекеттi құрудың конститутциялық мақсаттарына жету мемлекеттiң саясатының негiзi болуға тиiс. Сонымен бiрге саяси жүйенi демократияландыру заң шығару реформалары қамтамасыз етуге тиiс. Жалпы алғанда заң жобаларын парламентте талдау, сайлаушылардың ойын ескеру, мемлекеттiк iшкi саясаттың жасалуы мен iске асырылуын кепiлi болуға тиiс. Қорыта айтқанда жаңа жасалған заң шығару жүйесi жаңа принциптерге негiзделуi керек. Ол әлеуметтiк ортаны тек орталықтан басқару, барлық нәрсенi идеологияға бағындыру, әлеуметтiк ортадағы субьектiлердiң қызметiн белгiлеу, барлығын тек мемлекеттiк бюджетке қаратып қоюдан және мемлекеттiк манаполияны сақтаудан бас тартуы тиiс. Проблемалардың негiзiн ескере отырып белгiленген iшкi саясат пен әлеуметтiк – мәдени салаларды қайта құруда алдан тұрған мiндеттердi белгiлеу, әлеуметтiк ортаны дағдарыстан шығару реформаның негiзгi принциептерiн белгiлеуге мүмкiндiк бередi. Бұлар:

әлеуметтiк ортаны қаржыландырудың көп салалы аралас жүйесiн құру;
әлеуметтiк ортаны мемлекеттiк басқарудың жүйесiн жетiлдiру;
әлеуметтiк ортаны жоспарлау жүйесiн жетiлдiру, мемлекеттiк органдардың әлеуметтiк-мәдени жұмысын ғылыми болжау жағынан қамтамасыз ету;
әлеуметтiк ортаның мемлекеттiк емес секторын қолдау;
әлеуметтiк және саяси ортаны заң шығарушылықпен қамтамасыз ету.

Әлеуметтiк ортадағы мемлекеттiк бағдарламалар мен реформалардың iске асуының негiзгi принцптерi:материалдық құндылықтардың неғұрлым тапқырлық пен және тиiмдiлiкпен пайдалану.осының тұпкiлiктi нәтижесi, мемлекеттiң қызметiнiң макро қорытындысы халықтың барлық топтарының бiрiгiп әрекет етуi, олардың отандық дамуындағы дағдарыс кезеңiнде әлеуметтiк қорғау , мемлекетте жалпы тұрақтылықты сақтау,қайта құруды жүзеге асыру үшін қолайлы саяси және әлеуметтiк жағдайларды жасау болып табылады.

Мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты мынаған бағытталған болуы керек :

Әлеуметтiк ортаны жиi-жиi жаңғыртып тұру;
Әлеуметтiк саланың нарық экономикасына бiрте-бiрте кiруi.
Әлауметтiк саладағы негiзгi жетiстiктердi ( тегiн орта бiлiм алу,медециналық қызметтiң кең көлемiн сақтап қалу) сақтап қалу.
Әлеуметтiк салада жүргiзiлетiн реформалардың құқықтық негiздерiн белгiлеу, сонымен бiрге бiлiм беру, ғылым, денсаулық сақтау қызметтерiнiң негiзгi бағыттарын белгiлеу.

Сонымен қатар қазақстандық қоғамда әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қамтамасыз ету қажет, яғни, барлық қазақстандықтарды дiни көзқарасына, ұлтына, әлеуметтiк тегiне, саяси көзқарастарына қарамастан, тең жағдайда өмiр сүруiн қамтамасыз ету, еңбегiне қарай әдiл ақы төлеу. Жеке кәсiпкерлерге мемлекет тарапынан экономикалық бостандықтар беру керек .

Осы принцiптермен негiздердi идеология деп атауға болар едi, дегенмен, бұрынғы тоталитаризмге қайтпауға кепiлдiк беретiн бiздiң мемлекетiмiздiң негiзгi принцiптерiнiң бiрi идеологиялық көп ойлылықты (плюрализмдi) мойындауы, осы термин мен алда тұрған жалпы және үзақ уақыттық әлеуметтiк мақсаттарды атауға мүмкiндiк бермейдi.

Мемлекетiмiздiң дамуының негiзгi ойлары мен принцiптерi шын мәнiнде мемлекетiмiздiң негiзгi заңдарында, президентiмiздiң жыл сайынғы “қазақстан халқына жолдауында”, атап айтқанда: “Қазақстанның тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасуы мен дамуы” стратегиясында, “Қазақстандық қоғамның саналық бiрiгуi”, және сонымен қатар “Қазақстан 2030”статегиялық бағдарламасында тоқталып өткен. «Қазақстан-2030» бағдарламасында әлеуметтiк салаға мынандай мiндеттер қойылған. Олар-халықтың әл-ауқатын, жұмыспен қамтуын арттыру және аз қамтамасыз етiлген жiктердiң экономикалық мүмкiндiктерiн кеңейту мен барынша әлсiз әлеуметтiк жiктерге көрсетiлетiн әлеуметтiк көмектердiң бағыттылығын күшейту, халықтың экономикалық белсендi көпшiлiгiн зейнетақы, әлеуметтiк және медециналық қамсыздандыру жүйесiмен қамтуды қамтамасыз ету.[32]

Әлеуметтiк саясаттың басты мақсаты,заңды түрде, қазақстанды әлеуметтiк мемлекет ретiнде құру.

1995 жылдың аяғында Қазақстан Республикасы Президентiнiң “1996 жылғы республиканың бюджетi туралы ” жарлығымен, айлық есептеу көрсеткiшi енгiзiлдi.

1993 жылы µлттық Валюта ендiрiлгеннен кейiн мемлекет өз әрекеттерiн экономикадағы терiс тенденцияларды жеңуге бағыттады, мемлекет макроэкономикалық тұрақтылыққа жеткенше ( 1995 жылдың аяғы мен 1996 жылдың басы), әлеуметтiк-мәдени ортадағы процесстер мемлекеттiк қаржыландырудың төмен жағдайында жүргiзiлдi.

Сол уақыттағы нарықтық қатынасқа өтудiң қиындықтары, өндiрiстiң құлдырауы, инфляциялық жағдай, жалақының, зейнетақының үзақ уақыт төленбеуi, бағалардың және тарифтердiң өсуi, халықтың едәуiр бөлiгiнiң өмiр сүру жағдайының төмендеуiне алып келдi.Ол уақытта халықтың мұқтажды бөлiгiн материалдық жағынан қолдау шаралары мемлекет тарапынан жеткiлiксiз болды.

Осы мәселердi шешуге, қоғамдық жағдайды жақсартуға бағытталған мүмкiндiктердiң шектеулi болуы себебтi таңдау бостандығы болған жоқ және әлеуметтiк шараларға жұмсалатын материалдық қаржылар бөлiнiп кеткен болатын.

Теңгермешiлiк және шын мәнiнде, мұқтаждықтың шегiндегi адамдардың есебi жүргiзiлмегендiктен, жеңiлдiктер мен “кiмге” бұрын көмек көрсетудiң белгiсiздiгiнен әлеуметтiк қорғауға жұмсалған қаржылар тиiмдi жұмсалмаған.

Әлеуметтiк қорғау органдарының нашар материалдық-техникалық базасы, олардың транспорт және басқа жабдықтармен нашар қамтамасыз етiлуiне,осы салада бiлгiр мамандардың аздығы әлеуметтiк саладағы жұмыс көлемiнiң қарқынды дамуына кедергi болды.

Осының барлығы мемлекеттiң белсендiлiгiн арттыруды қажет еттi. Мемлекеттiң әлеуметтiк салаға араласуы объективтi қажеттiлiк, бұл бәсекелiк нарық құрлымдарын қалыптастыртыруға, әлеуметтiк саланың iшiндегi құрылымдарды қайта құруды реттеу және қаржыландыру,нарықтық экономикалық қатынастарға тән жаңа экономикалық субъекттердi жасау қажет.

Мемлекет Қазақстан Республикасының Конститутциясын орындай отырып; бiлiм беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтiк қорғау,мәдениет сияқты-әлеуметтiк саланың негiзгi бөлiктерiн басқаруға қатысуы керек. Саясаттың объектiсi ретiнде әлеуметтiк саланың ерекшелiктерi,бiрiншi қатарға әлеуметтiк саясатты шығарады, бұл алғашқы кезектегi мәселелердi таңдау, қаржылық қамтамасыз етудiң көлемiн анықтау, ақша, салық, тұтас алғанда экономикалық саясатты әлеуметтiк саясатпен келiстiру. Мемлекеттiк деңгейдегi шешiмдердi талап етедi. Қазақстан Республикасы (заң шығарушылық және атқарушы органдарының, басқару жүйесiмен) мемлекеттiк саясаттың субьектiсi ретiнде, ал әлеуметтiк – мәдени орта саясаттың обьектiсi ретiнде, тар мағынасында әлеуметтiк саясаты жасайды және кең мағынасындағы iшкi мемлекеттiк саясатты жасайды және оның iшiнде, жақын және орта мерзiмдi шараларды белгiлейдi.

Әлеуметтiк қорғау, денсаулық сақтау,

жұмыспен қамту және еңбек саларындағы

реформалардың бағыттары:

Мемлекеттiк, әлеуметтiк саясаттың iске асырылуы[34] Республика Президентiнiң 1995 жылғы 13 желтоқсандағы N 268 “1996 – 1997 жылдары реформаларды тереңдетудегi үкiметтiң iс әрекетiнiң бағдарламасы” жарлығына сай жүргiзiлдi. 1995 жылы денсаулық сақтау жүйесi реформаланған болса 1996 жылы зейнеткерлiк жүйесiнде реформалар басталды. Құқықтық- ережелiк қамтамасыз ету мақсатында мыналар қабылданды:

“Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы заң”;
“Қазақ ССР азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” заңына толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу туралы.
“Мемлекеттiк емес ерiктi зейнет қорлары туралы” заң.

Республикамыздың Президентiнiң жарлығымен “Мемлекеттiк қызметкерлердi зейнеткерлiкпен қамтамасыз ету туралы” ереже бекiтiлдi. 1997 жылы республика үкiметi зейнеткерлiк жүйенiң концепциясын жасап талқылауға ұсынған болатын. Бұл реформаның өткiзудiң негiзгi принципi жеке зейнеттiк қаржыландыру,яғни, мемлекеттiк зейнеттiк жүйеден мемлекеттiк емес жүйеге өту. Басқа сөзбен айтқанда:

зейнеттiк жүйенi мемлекеттiк реттеу;
зейнеттiк қорды қалыптастыруға отыз жыл қатысқандар үшін белгiленген өмiр сүрудiң минимумы мен қамтамасыз етудегi тура мемлекеттiк кепiлдеме.
зейнеттiк қаржы мен басқа әлеуметтiк қамтамасыздандыру қорларының арасын ашып алу.
еңбекке жарамды адамдардың қартайғанда зейнеттiк қамтамасыз етiлуiне тiкелей өзiнiң мiндеттiлiгi.
мемлекеттiк емес зейнет жүйесiнде жиналған қаржыға азаматтардың мұрагерлiк құқы.
әр адамның қосымша ерiктi зейнеттiк қамтамасыз етiлу құқығына иелiгi.
жиналған зейнеттiк қаржылардың экономикаға қосуы арқылы өсуi.

Халықтың осалдау тобын әлеуметтiк қорғауды iске асыру тек әлеуметтiк қорғау жүйесiн тұгел реформалағанда ғана мүмкiн болады. Осыған байланысты 1997 жылдан бастап Үкiмет, Еңбек және Әлеуметтiк қорғау министрлiгi жеңiлдiктердi берудiң қазiргi жүйесiн “жеңiлдiктердi” қаржының орнына төлеу жүйесiмен ауыстыру жөнiндегi мәселенi қарастырып келедi. Сонымен қатар парламенттiң қарауында “әлеуметтiк – тұрмыстық жеңiлдiктердi реттеу, тұтыну мөлшерiн анықтау мәселелерi” жөнiндегi республикамыздың кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер енгiзу жөнiнде заңның жобаларын ұсынды. Үкiметтiң реформалар бағдарламасы бойынша 1997 жылы “көп балалы отбасыларға мемлекеттiк жәрдем ақы туралы” заңның жобасы дайындалды. өмiр сүру минимум кедейшiлiктiң деңгейiн анықтау, тiкелей әлеуметтiк жәрдемдi анықтаудың өлшемдерiн өзгертудiң заң шығару базазы жасалды. 1997 жылдың маусымында “мүгедектiк, асыраушысын жоғалтқандарға, және кәрiлiкке байланысты мемлекеттiң әлеуметтiк жәрдем ақысы туралы” заң қабылданды.

Денсаулық саласында азаматтарға медициналық жәрдемнiң кепiлдiк көлемiн жасау, әлеуметтiк осал адамдарға негiзгi медициналық қызметтер көрсету шаралары iске асырылуда. Осы мақсатта мемлекеттiк денсаулық сақтау жүйесiне қолдау жасалды. Реформалардың дамуы медициналық қамсыздандыру мемлекеттiк емес медициналық жәрдем мен ақылы медициналық қызмет көрсету бағытында жұмыс iстей бастауда.

Орта мерзiмдi бағдарламаға сай 1996 жылы мәжiлiс “Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы” заң қабылдады. “Халықтың денсаулығы” атты мемлекеттiк бағдарлама жасалды, ол туберкулез, спид, жұқпалы аурулар,ана мен балаларды қорғау, алғашқы медициналық — санитарлық жәрдем, салауатты жәрдем бағдарламасына арналды. Сондай – ақ медициналық дәрi-дәрмектiк өнеркәсiптi дамыту жөнiнде “мемлекеттiк бағдарлама” жасалды.

Жастар, дене шынықтыру мен спорт салаларында мемлекет жастардың әлеуметтiк мәселерiне, олардың мәдени және бiлiм деңгейiн көтеруге, жоғарғы адамгершiлiк принциптерiн қалыптастыруға әскери – отан сүйгiштiк тәрбиеге ерекше назар аударды.

Республика Президентiнiң шешiмiмен Көкшетау облысында “Оқжетпес” жастар лагерi ашылды.

Спорт, жоғарғы деңгейдегi спортшыларды дайындау, спорттың түрлерi бойынша ұлттық құрамаларды құру, президентiмiздiң “жалпы спортты дамыту жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламасы” бойынша жүргiзiлуде. Президенттiк денсаулық сынамалары бекiтiлiп iске асырылды.

Мәдениет саласында мемлекет “мәдениет – азаматтарды әлеуметтендiрудiң бiр механизмi” деген шараларды жүргiзуде. Сондықтан мемлекеттiк саясат белсендi мәдени саясатты iске асыруға, мәдени ортаның келешектегi инфроструктурасын жасауға бағытталған. Бұл саясаттың негiзi болып “мәдениет туралы” заң шықты. Мәдениет саласында ең қиын қаржыландыру мәселесi болды. Сондықтан стратегия бойынша қаржыландыру орталықтан емес, жергiлiктi бюджеттен кеңiрек пайдалану көзделдi. Бұл жергiлiктi органдардың мемлекеттiк ролiн арттырады. Сауықтыру, халықаралық туризм өз — өзiн қаржыландыру саласына өттi.

Мемлекеттiк мәдениет саласында алдыңғы қатарда қаржыландыру тиiс:

жалпы республикалық болжамдар;
шығармашылық iрiктелген топты қолдау бағдарламасы.
өсiп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуге бағытталған мәдени – бiлiм беру бағдарламалар.

Әлеуметтiк – мәдени ортаны қайта құру оны мемлекетсiздендiру құрылыстандыру және жекешелендiру бағытында жүргiзiлуде. Мемлекетсiздендiру әсiресе белсендi денсаулық сақтау жүйесiнде жүргiзiлуде, бiлiм беру жүйесiнде оңтайландыру жалғастырылуда. 1997 жылы әлеуметтiк – мәдени саласындағы обьекттердiң 10% жекешелендiрiлуi керек. Қазақстан Республиқасының Мәдениет Министрiнiң мәлiметi бойынша: 1992-1993 жылдары мемлекетте 466 мемлекеттiк кiтапханалар мен 122 мәдениет сарайлары жабылды. Ал 1995 жылы 491 мемлекеттiк кiтапхана қысқарды. 1994 жылы жұмыс iстеген 3226- Мәдениет орталықтарынан, 1995 жылдың басында тек 2887-сi ғана қалды.

Қоғамдық — саяси жағдайды талдау, осындай жекешелендiру халықтың кейбiр әлеуметтiк топтарында түсiнiспеушiлiк туғызуда, осыған байланысты әлеуметтiк – мәдени ортаны мемлекетсiздендiру мен жекешелендiру-либералды- демократияландыру реформаларға тән, сондықта олардан бiз қашып құтыла алмаймыз. 1997 жылы Республикамызда 61 жоғары оқу орны болды, оның 53 азаматтық, яғни 30 университет, 4 академия болды. Республикамызда жоғары оқу орындары “ екi структулалық бағытта”дамуда (дипломды маман және магистр ). Ал оқуға қабылдау мұнда негiзiнен “тестiк жүйе” арқылы. “Тестiң сұрақтары” -Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады. Жоғары Оқу Орындарын осы кезде қаржыландыру көп қырлы жүйеге өттi. Яғни мемлекеттiк қаржыландырумен қатар, студенттердiң өздерiнө-здерi қаржыладыруы және жергiлiктi кәсiпорындардың өздерiне қажеттi мамандарды қаржысын төлеп оқыту жүйелерi қатар дамыды.. Жекеленудiң нәтижесiнде кейбiр жоғары оқу орындары “ақылы деңгейге ауысты.”Мысалы: 1996 жылы “ақылы оқу орнының” саны процентпен шаққанда 27,5 % ,( 1995жылы –17,9 % болды ).[35]

1999 жылғы шiлденiң 1-iнде “ Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексiнiң қолданысқа енуi туралы” Заңы қабылданды. 2000 жылғы шiлденiң 1-iнде Қазақстан Республикасы “Қазақстан Республикасының мүгедектердiң әлеуметтiк қорғалуы туралы”Заңына толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу туралы қарар қабылдады.

2000 жылы 3-маусымында Республика Үкiметi “2000-2002 жылдары кедейлiк және жұмыссыздықпен күрес жөнiнде бағдарламасын ” бекiткен болатын.Бұл бағдарламаның негiзгi мақсаты: жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүзеге асыру және негiзiнен еңбекке жарамсыз, кедей азаматтарға, сондай-ақ,еңбек базарындағы жағдайы осал халыққа атаулы көмек көрсету есебiнен кедейлiктiң ауқымын қысқарту және жұмыссыздық деңгейiн төмендету болып табылады.

Кедейлiк деңгейiндегi аймақтық айырмашылықты ескере отырып , халықты әлеуметтiк қамсыздандыру мен әлеуметтiк көмекке мемлекеттiк бюджеттен ,2000 жылы жалпы iшкi өнiмнiң 0,8 пайызы, 2001 жылы-1 пайызы, 2002 жылы-1 пайызы мөлшерiнде қаражат бөлу көзделген.Бағдарлама бойынша кедейлiк көлемiн 1999 жылмен салыстырғанда 2002 жылы 8,7 пайыз қысқарады деп күштiлуде. Жұмыссыздық деңгейi 2000 жылғы 13,5 пайыздан 2002 жылдың аяғында 9 пайызға дейiн төмендейдi. Бағдарламаны iске асырудың есебiнен 2000-2002 жылдары 400,4 мың жұмыс орнын құру, бұрыннан бар жұмыс орындарының санын азайтуға жол бермеу қаралған.[36] 2001 жылдың 1-шi қаңтарында “ 2000-2002 жылдары кедейлiк және жұмыссыздықпен күресi жөнiндегi бағдарламаның”нәтижесiнде ресми тiркелген жұмыссыздық деңгейi экономикалық белсендi халықтың 3,7 пайызы болды (2000 жылдың 1 қаңтарында 3,9 пайыз) .Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi агенттiктiң сараптамалық бағалауы бойынша 2000 жылдың аяғында жұмыссыздықтың жалпы көлемi жыл басындағы 13,5 пайыз орнына 12,8 пайызға дейiн төмендедi.[37]

2002 жылдың қаңтар айының бiрiншi жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының “Мемлекеттiң атаулы әлеуметтiк көмек туралы” 2001 жылдың шiлде айының 17 жұлдызындағы ғ 1685 Заңы күшiне ендi.

Атаулы әлеуметтiк көмек алу құқығы жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлiк шегiнен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтардың , оралмандардың босқын статусына ие адамдардың , шетелдiктердiң , Қазақстан Республикасында тұруға ықтияр хаты бар және тұрақты азаматтығы жоқ азаматтардың атаулы әлеуметтiк көмек алуға құқығы бар кедейшiлiк шегi 2001 жылдың IV тоқсанында 1388 теңгенi, ал 2002 жылдың I-тоқсанында 1478 теңгенi құрады.[38]

2002 жылы Қазақстан Республикасында “ 2002 жылға арналған республикалық бюджет туралы” және “ Қазақстан Республикасындағы зейнеткерлiк қамсыздандыру туралы”Заңдарына сәйкес 2002 жылғы қаңтардың 1-iнен бастап зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi артуда. Республика Үкiметi 2002 жылғы қаңтардың 11-iнде “2002 жылғы қаңтардың 1-iнен бастап мемлекеттiк зейнетақы төлеу орталығынан төленетiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерiн арттыру туралы ”N 31 қ0аулы қабылданды. Аталмыш қ0аулыда зейнетақы төлемдерiнiң арттырылған мөлшерi 25 еселенген айлық есептiк көрсеткiштiң 75 пайызынан аспауы тиiстiгi .2002 жылы республикалық бюджет туралы заңнамада айлық-есептiк көрсеткiш 823 теңге мөлшерiнде белгiлендi, яғни 15432 теңгеден (823* 25* 75=15432 теңге) аспайтын зейнеткерлердiң ғана зейнетақы сомасын арттырған болатын.[39] өзiмiздiң Оңтүстiк Қазақстан облысына келер болсақ: 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап

Қазақстан Республикасында «Атаулы көмек туралы» заңы күшiне ендi.Осы масатта жұмсалатын қаржы көлемi 107,8 миллион теңге болып белгiлендi. Бұл 2001 жылғы жұмсалған атаулы көмектен 43,2 миллион теңгеге артық. Мәдениет пен спортты қолдау бағытында 69,3 миллион теңге жұмсау жоспарланды. Бiлiм беру саласына 1798,6 миллион теңге қаралса, денсаулық сақтау саласына 983,5 миллион теңге бөлiну жоспарланды. Ал әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк көмек мақсатында 160,6 миллион теңге қаралып отыр. Бұл әлеуметтiк саланың маңыздылығын көрсетсе керек.[40]

Қазақстанда қазiргi таңда өмiр сүрiп жатқан: әлеуметтiк, мәдени, ғылыми мекемелердiң санына және меншiгiне келер болсақ, оларды мына кесте түрiнде көрсетуге болады.

Экономикалық кәсiп түрi

Меншiк түрi

бар-лығы

мемле-кеттiк

жеке

шетелдiң қатысуын-сыз

шет елдiң қатысуы-мен

шет елдiк

Денсаулық сақтау мекемелерi

Шағын

Орта

Ірi

Өте iрi

3083

1686

1229

134

1860

569

1125

133

1158

107

—

Демалыс орны және туризм

Шағын

Орта

Ірi

Өте iрi

1105

1039

—

110

—

916

891

—

Спорт мекемелерi

Шағын

Орта

Ірi

Өте iрi

745

623

122

—

237

147

—

491

462

—

Әлеуметтiк көмек мекемелерi

Шағын

Орта

Iрi

Өте iрi

166

123

—

Өнер, мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары

Шағын

Орта

Ірi

Ғылым және ғылыми мекемелер

Шағын

Ірi

Өте iрi

1943

1535

407

2940

2770

852

496

355

704

562

1036

996

2098

—

2085

—

2.1. Қазақстанның 2010-жылға дейінгі даму моделі

Бастапқы жағдайлар

Қазірғі заманға барабар болатын Қазақстан даму стратегиясын жасау үшін ағымдағы геосаясаттық және геоэкономикалық үдерістерді, басталған жиырма бірінші ғасырмен әкелінген мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түсіну қажет. Социалистік жүйені қиратқаннан кейін әлем жаңа әлем тәртібіні құру дәуіріне кірді. Өз негізінде қос полярлы әлем тәртібі бір полярлық тәртібіне ауысты. Бірақ әлемдік қауымдастық дамуды белсенді түрде жалғастырып жұр. Дамудың маңызды факторы әлемдік экономиканы ғаламдандыру болып табылады.

Соңғы 30 жылдың ішінде Шығыс Азия аймағының қарқынды дамуы күштердің жаңа орналастыруын әкелді. Осы уақытта әлемде үш дамыған экономикалық орталықтар бар: АҚШ, Еуропалық Одақ және Жапония. Бізбен көрші Қытайда да экономикалық алыпқа айналдырудың шын келешегі бар.

Мемлекеттің рөлін төмендету туралы болжамдарға қарамастан жиырма бірінші ғасырдағы әлемдік үдерісте басты әрекет істейтін тұлғалары болып егеменді мемлекеттердің қалатындығы анық. Басқа сөзбен айтқанда, мемлекет арасындағы бәсекелестік тарихтың бас қозғалтқышы болып қалмақ.

Жалпы, осы уақытта әлемдік саясат дамыған мемлекеттер шектелген шеңберінің мүдделерімен анықталады. Табиғи ресурстар таусылған жағдайларда ірі елдер стратегиялық маңызды шикізатқа бақылауды билеп алуға тырысады. Маңызды энергетикалық ресурстарға ие болып жүрген Қазақстан тиісті қауіп-қатерлерді басынан кешуде.

Әлемдік экономикада, шын айтқанда дамыған елдердің ұлттық компаниялары болып табылатын, трансұлттық корпорациялардың (ТҰК) мүдделері үстемдік етіп жүр. Осы уақытта ТҰК-лар әлемдік өнеркәсіптік өндірістің жартысын бақылайды. ТҰК-дағы өзгешелік белгілер: нарықтарды ғаламдық көру және әлемдік көлемде бәсекелестікті жүзеге асыру; әлемдік нарықтарды бөлу; компаниялар мүдделерін алға басуы үшін өз елдерінің мемлекеттік аппаратын пайдалану; ТҰК-лар әрекет ететін мемлекеттерге экономикалық және саяси ықпалын жүзеге асыру болып табылады.

Ірі мемлекеттер өз ТҰК-ын белсенді түрде қолдайды, ал ТҰК-лар өз кезегінде оларға халықаралық қызметтен салық қаражаттарын түсіруді, олардың экономикалық және саяси ықпалын таратуды қамтамасыз етеді.

Осы уақытта ТҰК-лар әлемдік экономиканың негізін қалайды.

ТҰК-дың дамушы елдерге жағымсыз ықпалынан келесі негізгі жағдайларды бөліп шығаруы мүмкін:

ТҰК-лар жергілікті компанияларға күшті бәсекелестікті көрсетеді және оларды дамытуға мүмкіндік бермейтін ішкі нарықта қысады;

трансұлттық капиталдың қауырт ауысуы ұлттық валюталардың тұрақтылығын бұзып тастауы және дамушы елдердің ұлттық қауіпсіздігі үшін қауіп-қатерді жасауы мүмкін.

Мақсаттар

Ұзақ мерзімді жоспарда бәсеке қабілеттілігі бар экономиканың негіздерін құру.

2010 жылға қарай жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемін екі есе арттыру.

Даму моделі

Экономика саласында :

мемлекетті экономикалық өсудің “локомотивіне” айналдыру;

мемлекеттің қатысуымен жүйе құрылымдайтын ірі компанияларды жасау, оларды аймақтық, мүмкіндігінше, әлемдік деңгейге шығару;

ТМД аймағында экономикалық өктемдік жүргізу.

Мемлекеттік басқару саласында :

тиімді, мемлекеттік кәсіпкерлікті басқара алатын Үкіметті құру;

биліктің орталық және жергілікті органдарының қызметін анық бөлу;

заңнамамен белгіленген құзыреті шегінде мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарға дербестігін беру;

мемлекеттің бюджеттік жүйені жетілдіру арқылы негізгі әлеуметтік салаларға бақылауы.

Экономикадағы мемлекет ролі

ТҰК-ға қарсы тұру үшін Қазақстан сияқты халқының саны аз болған елдерде отандық компаниялардың көлемі ұлттық экономиканың көлемімен салыстырылатын болуы тиіс. Бұл, мемлекет оларды басқарудан және олардың қызметін реттеуден шеттетілуі мүмкін емес деп көрсетеді.

Мемлекетке әрбір қаржы-өнеркәсіптік тобы (ҚӨТ) немесе ірі корпорация бойынша осы бизнесте оның мүдделері қандай, оның меншік үлесі және бағытталған қаражаттарын қалай пайдаланады деген мәселені шешу керек. Ұлттық мақсаттарды жүзеге асыруға қатысатын ҚӨТ, бұл топтарда бар болған мемлекеттік меншік үлестің негізінде, мемлекеттік қамқорлықта және бақылауда болуы тиіс.

Келешекте мемлекет жоғарғы технологиялар саласында ҚӨТ-ға дамудың мүмкіндігін туғызуы тиіс. Отандық ҚӨТ-дан үздік технологиялармен және қазіргі менеджментпен нағыз трансұлттық компанияларды жасау керек. Өз ҚӨТ-ды басқа елдердің нарықтарына барынша жылжытып, оған тұрақты түрде өздерінің сыртқы экономикалық саясатын бағдарлап, мемлекет өз ықпал аясын кеңейтіп және әлемдік экономикада өз маңызын жоғарлатып алады.

Сонымен, тарихтың жаңа айналымда мемлекетке экономиканың кіліті салаларына қайта оралуы қажет. Бірақ, бұл қайта оралу – социалистік (кеңес үлгісіндегі) мемлекеттің оралуы емес, нарық жағдайындағы елдің ішінде де, шетелде де бәсекелесетін мемлекеттің оралуы болу тиіс.

Ғаламдандыру жағдайларында кедергілерді қою, тұйық экономиканы жасау мүмкін емес және керек емес. Бұл, отандық кәсіпорындар шетелдік компаниялармен елдің ішінде де, шетелде де бәсекелесуі тиіс деп көрсетеді. Сонымен бірге ғаламдандыру және ақпараттық технологияларды дамыту бізге әлемдік нарықта жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Қазақстан экономикасы ішкі нарықтың сиымдылығы бойынша үлкен емес болып табылады. Бұл, ұзақ мерзімді экономикалық өсуге жету үшін біздің экономиканың экспортқа бағдарланған болуы тиіс деп көрсетеді. Тек қана импорттың орнын басуға бағытталған стратегия қателескен болушы еді. Мұнай секторында өндірістің алдағы өсуі бізге қауіп-қатерлерді де, жаңа мүмкіндіктерді де әкеледі.

Қауіп-қатерлер көрші елдер кәсіпорындарының ұқсас өнімімен біздің кәсіпорындардың өнімін салыстырғанда оның бәсеке қабілеттілігі төмендетуімен байланысты. Қазақстанда еңбек ақысының деңгейі мейілінше жоғары болғаны көршілерде жоқ болған немесе нашар дамыған кәсіпорындардың салаларын дамытуға бізді бағдарлауға мәжбүрлетеді. Бұл, жоғары қосылған құнмен жоғары технологиялық өндірісіне бағдарланған өнеркәсіптік стратегияны әзірлеу, ақпараттық технологияларды енгізу керек деп санайды.

Қазақстанда ондай стратегияны іске асыруға мүмкіндіктер бар. Олар алдымен, мемлекетпен мұнай секторынан қосымша табыстарды алуымен байланысты. Басқа жағынан зейнетақы реформасының басталымы ішкі жинақтарын көбейтуге және жинақтаушы зейнетақы қорлар түрінде ірі инвесторларды құруға мүмкіндік береді. Мемлекет бұл екі сектордан пайда болған ресурстарды шоғырландыру және экономиканы жаңғыртуға бағыттауы тиіс: әрекеттегі кәсіпорындарды қайта құру, экономиканың жаңа стартегиялық салаларын құру.

Экономиканы жаңғырту үшін ірі көлемдік ұзақ мерзімді инвестициялар керек болады. Осы кезеңде тек қана мемлекет осындай жаңғыртудың “локомотиві” болуы мүмкін, өйткені жеке секторда әлі ұзақ уақыт өнеркәсіптің жаңа технология жағынан күрделі салаларына ірі ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге асыруға қабілетті бола алмайды. Тек қана мемлекет өнеркәсіптік дамудың қажетті стратегиясын іске асыру үшін адам және қаржы ресурстарын шоғырландыру мүмкін. Сонымен, біздің стратегиямыз – экономиканың барлық кілті секторларында мемлекеттің қатысуымен жүйе құрылымдайтын компанияларды құру болып табылады.

Жүйе құрылымдайтын компаниялар қазақстандық экономиканың негізін жасауы тиіс. Бұл компаниялардың айналасында ұсақ және орта кәсіпорындар құру және олардың тапсырыстар бойынша жұмыс жасауы тиіс. Жүйе құрылымдайтын компанияларда мемлекеттің қатысу нысаны экономиканың саласымен және жалпы экономикалық ахуалмен байланысты “алтын акция” иелігінен ақциялардың жүз пайыздық иелігіне дейін құбылту мүмкін (жүйе құрылымдайтын компаниялар ұлттық экономикаға әсер ететін ірі кәсіпорындарды басқаратын болған соң, бұдан әрі оларды ұлттық компаниялар деп атаймыз).

Экономика ны жаңғырту стратегиясын іске асыру үшін тиісті қаржы жүйесін құру қажет. Мемлекеттік инвестициялық бағдарламасына сәйкес өнеркәсіптің жаңа салаларын инвестициялармен қамтамасыз етуге бейімделген мемлекеттік қаржы институттарды құруы керек. Қызмет ететін Ұлттық қормен қатар даму бюджеті, мемлекеттік несиелік даму ұйымдары осындай институттар болуы мүмкін.

Бұдан әрі ұлттық компанияларға Қазақстаннан тыс экономикалық өктемдік жүргізу, оларға таяу шетелде Қазақстанға қажет өнеркәсіптік объектілерді және инфрақұрылымды, ең алдымен энергетика және құбыр көлігі саласында, сатып алуы қажет.

Қаражаттарды бірінші кезекте қазақстандық жүктерге қажет порттарға және терминалдарға, құбырларға, мұнай өндіру зауыттарына, Орталық Азиядағы су электр стансаларын инвестициялауы қажет.

Қазақстандық экономиканың дамуына қарай ұлттық компаниялар өз қызметінің аясын кеңейту мақсатымен ТҰК-мен альянсқа кіреді.

2.2. Әлеуметтік саясаттың қызметі,негізгі мақсаты.

апаттың салдарынан, аштықтан, аурудан, табиғи және техногендiк апаттан (зiл заладан), демографиялық “жарылыстан” және тағы басқа апаттардан сақтауға мемлекеттiк кепiлдiк беру.
өмiрдiң анықталған белгiлi бiр деңгейiне бағытталған және оның сапасын өзгертуге негiзделген материалдық қорды және ұйымдастырушылық көмектi қайта бөлу. Әлеуметтiк қиындықтарды төмендету.
салықтың мөлшерiн қысқарту,қаржы мен қайырымдылықты көтеру, кәсiпкерлiк бастама секiлдi өмiрлiк нұсқауларды реттеу жатады.[41]

Әлеуметтiк саясатты жетiлдiруде мемлекет алдында әлеуметтiк артықшылық немесе әлеуметтiк мәселе жайлы сұрақ туындайды. Бұл сұрақтарға нақты кезеңде, алғашқы кезекте қоғам жауап беруге мiндеттi. Себебi әлеуметтiк орта, азаматтық құқық үшін күрес әлеуметтiк қажеттiлiк талаптарды қанағаттандыруға бағытталған мемлекеттiк саясат осыны қарастыруы тиiс. Әлеуметтiк саясаттың ұйымдастырушылық қызметiне: әлеуметтiк қызметтердi дайындау, алға қойған әлеуметтiк шешiмдерді шешу, олардың бағыттарын анықтау, еңбек бөлiнiсiн реттеу және сонымен қатар қабылданған заңдылықтарды орындау жатады.

Әлеуметтiк саясат өзiнiң мағынасы жағынан әлеуметтiк қызметке қарағанда кеңдеу, жылжымалы. Әлеуметтiк саясат әлеуметтiк қызметтi анықтаушы болып келедi. [42] Үкiметтiк деңгейде әлеуметтiк саясат мақсаты: қазiргi таңда Қазақстан Республикасында тұрып жатқан азаматтардың өмiрiн тұрақтандыру, халықтардың кедейленуiне жол бермеу. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін экономикалық және құқықтық жағдайлар жасау керек.Яғни қоғамның,халықтардың жоғарғы деңгейде өмiр сүруi үшін қоғамдағы жұмыс iстеуге қабiлеттi азаматтар мен жұмысқа қабiлетсiз азаматтар арасындағы байланысты ұстап тұру, жеке ,адрестiк әлеуметтiк көмектi жоғарылату,кедейлiктi жою, медициналық жағынан көмектесу ,бiлiм және мәдениеттi көтеру, тұрғын үй мәселесiн шешу, жұмыссыздықты қысқарту және ерiксiз көшiп келген мигранттарға көмектесу секiлдi мәселелерге көңiл бөлу.

Қазiргi таңда Қазақстан Республикасының үкiметi басым бағытты-әлеуметтiк саясатқа бұруда. Олардың қатарына: халық-тың табыс деңгейiнiң төмендеуiне жол бермеу, жұмысшылардың экономикалық қызығушылығын арттыру, әлеуметтiк саланы реформалау жатады. Негiзгi әлеуметтiк саясат мәселелерiнiң маңызды сұрақтарының бiрi—кедейлiк мәселесi.Бұл негiзiнен жұмыссыздыққа байланысты туындайды.Бұл үшін халықты жұмыспен қамтамасыз ету, қазақстандықтардың өмiр деңгейiн тұрақтандыру және табыстың әдiлеттi бөлiнуiн қадағалау көзделiп отыр. Әлеуметтiк саясат стратегиясы барлық әлеуметтiк топтарды материалдық молшылыққа жеткiзуге уәде бердi. Осындай жағдайларда тұтынушы талабының деңгейiнiң едәуiр өсуi көрiндi, бұл сол кезде қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық шеңберде тұтынушыларды заңды жолмен қанағаттандыру мүмкiндiгiнен озып кеттi. Бұл өз кезегiнде тұтынушы талабының экономикалық мүмкiншiлiк шегiнен шығып кетуiне және осының әлеуметтiк салдарынан-әлеуметтiк әдiлдiктiң бағасының түсуiне, төмен пайда табатын топтар арасында еңбекке деген құштарлықтың әлсiреуiне, агрессивтi тұтыну психологиясының қалыптасуы мен қоғамдық байлықтарды және табысты бақылаусыз жасырын түрде пайдалануға алып келдi. “Ресми Сталиндiк жеңiлдiк жүйесiнiң басты шарттарын” өзгерiссiз қалдырылуы әлеуметтiк жiктелу, мемлекеттiк мұлiктi тонау, ұрлық, пара алу мен алыпсатарлық сияқты жағымсыз қылықтардың одан ары дамуына негiз болды. Кейiннен әлеуметтiк саясат алдында ерекше мәселелер пайда болды. Осындай мәселелердiң бiрi – ертеректе тегiн қызмет еткен әлеуметтiк салаларды ақылы қызметке ауыстыру. Екi принциптiң араласуы: еңбегiне қарай және әлеуметтiк кепiлдiк, ешқайсысы толығымен iске аспады. Жұмысқа қызықтыру мақсатымен пәтер берген кәсiпорындар кейiннен оларды жұмыс орнында ұстай алмады. Ақырында бұл тиiмсiздiк кадрлардың тұрақсыздануына алып келдi.

Кеңестiк социализмнiң басты идеясы – барлық азаматтар қоғам игiлiгi үшін жұмыс iстедi, ал қоғам өз кезегiнде әркiмге белгiлi деңгейде материалдық байлық, әлеуметтiк кепiлдiк пен қорғанысты қамтамасыз еттi. Азаматтар қоғам байлығын көбейту үшін еңбек еттi. Ал өндiрiлген өнiм ортақ пайдалануға түстi. Әлеуметтiк саясаттың басты мақсаты,заңды түрде, қазақстанды әлеуметтiк мемлекет ретiнде құру.

Қазақстанда 1991 жылғы 6-шы маусымнан бастап “Ең төменгi күшнкөрiс бюджетi”заңына сай ең төменгi жалақы 260 кеңестiк сомға тең болды. Ал 1992 жылғы 18-шi қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесiнiң “ Ең төменгi тұтыну бюджетiн қайта енгiзу туралы” қарары бойынша, жаңадан төменгi тұтыну бюджетi енгiзiлдi, ол 436 кеңес сомына тең болды.1992 жылдың қараша айында , инфляция жағдайында, Республиканың Конститутциялық Соты 1992 жылы қабылдаған қарардың күшiн жойды. Содан берi қазақстанда басқа кедейлiк көрсеткiшi болған емес . Қазақстан тәуелсiздiген алғанан кейiнгi алғашқы жылдары өзгерiске ұшыраған әлеуметтiк саясаттың бiр саласы-еңбек нарығы болды. Кеңестiк жұмысқа тұрғызу жүйесi жағдайында еңбек ақы төмен болды, ал шкаласы – бiр шама тар болуымен кепiлдендi. Еңбек ақы өнiмдiлiкке байланысты емес едi. Оның нәтижесi еңбектiң сапасының төмендiгiнен болатын.

1992 жылы басталған құрылымды қайта құру нәтижесiнде кәсiпорындарға бюджеттен ақша бөлу қысқарды. Кәсiпорын басшылары өз жұмысшыларын, толық емес жұмыс күшнiне немесе жұмыс орындарының сақтауынсыз, яғни ақызыз демалысқа жiбердi. Сонымен қазақстанның еңбек нарығында мынандай жағдай қалыптасты: ашық жұмыссыздық деңгейi төмен, ал жасырын жұмыссыздық пайызы көбейе бердi. “Жұмыс бастылық туралы” заңға сәйкес (1991) “жасырын жұмыссыздар” жұмыспен қамтылған болып есептелдi. Яғни, жұмыссыздар қатарына жатқызылмады. Дәл сол кезде өндiрiс-тердiң толық және жарым-жартылай тоқтауына байланысты жұмыссыз қалғандар төлем ақысыз демалыста болуға мәжбүр болды. Бұл дегенiмiз олар шын мәнiнде жұмыссыз қалды. Әлеуметтiк саясат алдына, қағида бойынша,халық табысының барлық көрсеткiштерiн үздiксiз және жүйелi түрде жоғарылату мәселесi қойылды. Кеңес Одағы кезеңiнiң әлеуметтiк саясаты “әлеуметтiк саясат бағдарламасын” таңдауға халықты араластыр-маумен ерекшелендi. Кеңес Одағында әлеуметтiк бағдарламалар мазмұны көбiнесе осыған бөлiнген қаржы көлемiмен белгiлендi, ал кейiнгiлерi қалған принцип бойынша жүзеге асты. Мұндай жағдайдың үзақ өмiр сүруi экстенцивтi экономикамен әкiмшiлiк — әмiршiлiк басқару тәсiлi үшін тән болатын. Мұнда негiзiнен өндiрiске арналған өнiм шығаруды арттыруға басты назар аударылды. Пайданы үлестiру функциясы ретiнде алғашқыда әлеуметтiк концепция әлеуметтiк игiлiк деп аталатын өрiстi қамтыды: денсаулық сақтау және бiлiм беру, тиiстi қажеттiлiктi қанағаттандыру сияқты қоғам маңыздылығы әлеуметтiк игiлiк ретiнде шықты. Шын мәнiнде медициналық қызмет және бiлiм адам капиталын ұдайы өндiру өрiсi болып есептелдi және қоғам, халық мұқтаждығын қызықтырды. Еңбегiне қарай үлестiру принципi бұдан бұлай болуы мүмкiн емес едi. өйткенi денсау-лық сақтау мен бiлiм беру қызметiне мұқтаждықты қанағаттан-дыру жеке тұлғаның өндiрiске қатысу мүмкiндiгiнiң төмендеуiмен байланысты болды. Жаңа, егемендi жүйеге өту Қазақстан қоғамына өте ауыр тидi. Әсiресе алғашы жылдары (1991-1993 жылдары) өндiрiс орындарының тоқтауы- халықтың тұрмыс деңгейiнiң төмен-деуiне алып келдi. Ескi жүйенiң орнына жаңа жүйенiң келуi қоғамды тұрақсыз күйге түсiрдi. Ондағы жағдай тек бұрынғы жарым-жартылай өзгерген өрiстiң шегiнуi емес, оның қирауы,”әлеметтiк саясаттың” дағдарыстан өсiп апатқа жетуiмен сипатталды.

1990 жылдардың басындағы әлеуметтiк саясаттың дағда-рысы, шаруашылық байланыстың үзiлуi, өндiрiстiк өнеркәсiп-тердiң құлдырауы мен инфляцияның өсуi нәтижесiнде табыс деңгейiнде болған құлдырауларды шешуге ескi жүйенiң шамасы келмедi. Бұл ескi жүйенi сақтап тұра беру, экономиканы терең дағдарысқа алып келер едi. Кез – келген мемлекеттiң iшкi саясатының негiзгi бағытының бiрi – ол “Әлеуметтiк саясат”. Ал “Әлеуметтiк саясаттың” негiзгi мақсаты: қоғамды белгiлi бiр тұрақтылыққа, теңдiкке жеткiзу. Таңдалған әлеуметтiк саясаттың бағыты: нақты халықтан, кедейленген және әлеуметтiк қорғалған бөлiгiнiң санын бiлу және әлеуметтiк экономикалық қажетт қанағаттандыру керек. Әлеуметтiк саясаттың негiзгi мақсаттарының бiрi: Әлеуметтiк қайшылықты шешу, қоғамның қызығушылығын реттеу. Әлеуметтiк саясатты қалыптастыруда және жүргiзуде қиын кезек күшттiрмейтiн мәселелердiң бiрi: Әлеуметтiк приоритет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Әлеуметтiк саясаттың мағынасын, оның Кеңестiк және егемендiк алғаннан кейiнгi жағдайын салыстырып, және осы “Тәуелсiздiк алғалы бергi” жаңа кезеңдегi әлеуметтiк саясатты қарастыра келе, мынандай негiзгi қортынды жасауға болады.

Кез – келген мемлекеттiң iшкi саясатының негiзгi бағытының бiрi – ол “Әлеуметтiк саясат”. Ал “Әлеуметтiк саясаттың” негiзгi мақсаты: қоғамды белгiлi бiр тұрақтылыққа, теңдiкке жеткiзу.

Әлеуметтiк саясат мемлекеттiк жүйеде негiзгi роль ойнайды. Әлеуметтiк саясат бағытын дұрыс таңдау; халықтың әлеуметтiк жағдайының жоғары деңгейлi болуының кепiлi.

Постсоциалистiк елдердiң, оның iшiнде қазақстанның “Жабық” қоғамнан “ашық” қоғамға өтуi, оның саясатында, экономикасында және мәдени саласында плюралистiк сипаттың пайда болуына әкелдi.

Саяси жүйенiң жаңаруы, сонымен бiрге әлеуметтiк саясаттың өзгеруiмен қатар жүрдi. Ал әлеуметтiк саясаттың өзгеруi, өз кезегiнде жаңа және ескi әлеуметтiк проблемалардың пайда болуына алып келдi. Бұл қоғамда екi топтың 1) әлсiз, 2) күштi пайда болуына әсерiн тигiзедi.

Мұнда: күштi топ: өтпелi кезде күш жинаған топ, осыған байланысты ол әлеуметтiк салаға мемлекеттiк патернализмнiң (жанашарлықтың) болғанын қаламайды. Ал әлсiз топ бұған қарама – қарсы бағытты қалайды.

Кеңестiк жүйе кезiндегi әлеуметтiк саясат — тоталитарлы мемлекеттiң “әкелiк жанашарлығы” есебiнде болды.

Ол кезде әлеуметтiк салаға байланысты азаматтарда уайым болмады. өйткенi: бiлiм беру денсаулық сақтау, мәдениеттiң белгiлi бiр түрлерi, салалары тегiн жүргiзiлдi.

Мемлекет азаматтарды, халықтардың көбеюiне қажеттi жағдайлармен көмектесiп отырды.

Мемлекеттiк патернализмнiң кемшiлiктерiмен қатар, артықшылықтары да болды. Мемлекеттiк патернализмнiң тоқырауының басты кемшiлiгi : әлеуметтiк, экономикалық және саяси процесстердiң жоғары деңгейде болуы, КСРО құлағаннан кейiнде бiраз уақыт бойы, осы жүйенiң өмiр сүруiне негiз болды.

Тәуелсiз Қазақстан республикасының әлеуметтiк саясаты келесi 3 кезеңнен тұрады:

-Бiрiншi кезең (1991 – 1993 жж.) ескi әлеуметтiк саланы басқарудың әдiстерiнен, жаңа экономикалық және саяси жағдайларға көшу.

Екiншi кезең (1993 – 1995 жж.) халыққа әлеуметтiк көмектiң дәстүрлi механизмдерiн бүзу кезеңi.
Үшiншi кезең (1995-1997 жж.) әлеуметтiк саланы реформалау кезеңi.

Бұл реформалар: жаңа экономикаға байланысты әлеуметтiк саланы қаржыландыру, мемлекеттен тыс қаржыландыру көздерiн тарту және меншiктi құқықты реттеуге бағытталды.

Бұл реформалар жүзеге асуы үшін барлық саяси күштер нақты бiр бағыт “әлеуметтiк саясатқа” тоғысуы керек.

Әлеуметтiк саясат пен мемлекеттiң жүргiзiп отырған саясаттың тығыз байланыста болуы, негiзгi бағытты саяси реформаларға бұруды қажет етедi.

Саяси бiлiмдiлiк Қазақстанда Кеңес Одағының өмiр сүрген кезiнде басталса да, қазiргi қазақстан тарихында ең iрi оқиға ол: Қазақстанның өз алдына саяси дамуын бастап, тәуелсiздiк алуы болып табылады.

Тағы бiр қазақстанның саяси өмiрiндегi өзгерiс: ол президент институтының қалыптасуы мен президенттiк республика болуы.

Қазақстан саяси трансформациялануына айтарлықтай әсер еткен: бүкiл халықтың референдумдар. Атап айтқанда президентiмiз Н.А.Назарбаевтың “өкiлдiк мерзiмiн” үзарту жайлы және 1995 жылғы конститутцияны қабылдау туралы реформалар. Қазақстан қоғамының тұрақтылық пен халықаралық келiсiмде өмiр сүруi үшін. Қазақстан халықтар ассамблеясы, Конститутциялық сотпен бiрге “Президенттiк өкiлдiктi 2000 жылға дейiн үзарту мақсатында бүкiл халықтың референдум өткiзейiк” деген ой айтқан болатын.

29 сәуiр 1995 жылы Қазақстан Республикасында бүкiл халықтық референдум өттi. “Республика президентi Н.А.Назарбаевтың өкiлеттiлiгiн 2000 жылдың 1 желтоқсанына дейiн үзартуға” халықтың 95,46 % немесе дауыс берген 7932834 адамның (91,21 % не 8309637 адам)[43] дауыс бердi.

Осылайша Қазақстанда немiс ғалымы М.Вебердiң басшылығымен пайда болған “демократияның плебицитарлы моделi” жұмыс iстей бастады. Бұл дегенiмiз харизматикалық көсемнiң өз халқынан қолдау табуы.

Сонымен бiрге қазақстан саяси жүйесiнде тағы бiр өзгерiс, ол парламенттiк институттың өзгеруi болып табылады.

Осылайша Қазақстан қоғамында “саяси билiк” айтарлықтай өзгерiске түстi. Осы өзгерiстер нәтижесiнде саяси институттардың қызметтерi де айтарлықтай өзгердi.

Азаматтық қоғам мен мемлекет арасында байланысты нығайту мақсатында саяси жүйе жаңа әлеуметтiк мақсаттарға бейiмделдi және жаңа институттар қалыптасты.

Әлеуметтiк мәселелердiң көптiгi және өткiрлiгi ел президентiнiң әр жылғы жолдауында осы салаға ерекше көңiл бөлуге және арнайы бағытталған реформалар қабылдауға негiз болады.

Салмақты және бағдарламалық әлеуметтiк саясатты жүргiзу кез – келген мемлекеттiң алдында тұрған нақты мақсат ол бағытталған реформа – экономикасы өтпелi деңгейде тұрған мемлекет үшін, қаржыға байланысты, қиын саяси мәселе.

Сондықтан осындай мемлекеттер үшін шешушi әлеуметтiк мәселелердi, атап айтсақ: жұмыссыздыққа, кедейшiлiкке байланысты, адамның жаңа экономикалық, саяси, әлеуметтiк шарттарға бейiмделуiне қатысты қажеттi бағыттар таңдап, олардың орындауын қадағалау керек.

Таңдалған әлеуметтiк саясаттың бағыты: нақты халықтан, кедейленген және әлеуметтiк қорғалған бөлiгiнiң санын бiлу және әлеуметтiк экономикалық қажетт қанағаттандыру керек. Экономикалық тұрақтылық пен еңбек нарығының жұмсақ түрiн таңдаған соңда, мемлекет, бұл көмек көрсетiлмей қалған топтарға жеке адрестiк көмек көрсету керек.

Әлеуметтiк саясаттың негiзгi мақсаттарының бiрi: Әлеуметтiк қайшылықты шешу, қоғамның қызығушылығын реттеу. Әлеуметтiк саясатты қалыптастыруда және жүргiзуде қиын кезек күшттiрмейтiн мәселелердiң бiрi: Әлеуметтiк приоритет.

Адамдарда әсiресе, тұрмысы төмен бөлiктердiң дұрыс, көтерiңкi әлеуметтiк көңiл – күй қалыптастыру, әлеуметтiк көмек пен мемлекеттiк қолдау арқылы жүзеге асады.

Осыған сәйкес мемлекеттiк көмек, әлеуметтiк жәрдемдi қажет етушi топтарға жүргiзiледi. Әлеуметтiк көмектiң жеткiлiксiздiгi ең бiрiншi кезекте елдегi саяси тұрақтылыққа әсер етедi. Сол үшін алғашқы кезекте мемлекеттiң экономикалық өсуiнде шешушi орын алатын еңбектiк өндiрiстi көтеру керек.

Осыған байланысты әлеуметтiк саясатты мына топтарға бөлуге болады:

Кедейшiлiкпен күрес.
Адам “табысын” сақтау.
Адам “табысын” экономика қажеттiгiне бейiмдеу.

Өмiр деңгейiн көтеру, әлеуметтiк төлемдi жоғарлату 4 негiзгi факторға байланысты: табыс, экономикалық өсудi реттеу, жұмыс күшiнiң мобильдiлiгi және қарттық жағдай.

Бұның iшiнде маңыздысы: Экономиканың өсу және әлеуметтiк көмектiң тиiмдi жүйесi.

Ерекше белсендi мәселе – зейнеттiк қамсыздандыру. Сондықтан зейнеткерлiк туралы нақты қысқа уақыттық реформа керек. Бұрынғы Кеңес Одағы республикаларында зейнеткерлiк жәрдем және ақы халықтың көпшiлiк бөлiгiн қамтыды, бiрақ одақтық кезеңде қазақстанда зейнеткете 3 адам келдi, ал қазiр –1,8.

Келесi әлеуметтiк, әмбебап мәселенi бiрi – жұмыссыздық және нарыққа бейiмделген, жоғары мамандардың жеткiлiксiздiгi.

Бұл кемшiлiктердi жою үшін: жұмыссыздарға жәрдем ақы беру, жаңа жұмыс орындарын салу, жұмысшыларды заңдық негiзде қорғау, жұмыссыздықпен күресу, азаматтарды кәсiби оқыту секiлдi iс – шараларды жүзеге асыру керек.

Бiлiм саласындағы реформалар: болашақта маңызы бар мамандар дайындау, ол мамандар азаматтарда қоғам өмiрiне араласуға көмектесуi керек. Бiлiм саласындағы реформалардың тапсырмасы: бiрiншi кезекте финанстық миханизмдi өзгертумен, оқу жоспарын өзгерту және бiлiм реформасын ұйымдастыру болып табылады.

Денсаулық сақтау саласында:

Халықтың денсаулығын жақсарту, өмiр сүру деңгейiн үзарту, өлiм және аурулардың санын қысқарту мәселелерiне көңiл бөлу керек. Бұл мәселелер жүзеге асыру мемлекеттiң экономикалық өсуiне әсерiн тигiзедi, өйткенi адам капиталы айтарлықтай бұл салаға әсерiн тигiзедi.

Мәдениет саласында негiзгi мәселе, барлық әлеуметтiк салалардағы секiлдi қаржыландыру мәселесi. Сондықтан қаржыландырудың жаңа көздерiн тауып оларды тиiмдi жұмсай бiлу керек.

Әлеуметтiк саланы реформалау туралы айта келе белгiлi бiр әлеуметтiк қаржыландыру туралы жаңа бағдарламалар қабылдау керек.

Әлеуметтiк сала идеологиялық бағыттардан және мемлекеттiк патернализмнен құтылып, әлеуметтiк салалары және мемлекеттiк емес жеке демократиялық және либерализатциялау секторларға көңiл бөлу қажет.

Осылайша, әлеуметтiк сала реформасы: радикалды өзгерiске түсуi, яғни ұйымдастырушылық, экономикалық, нормативтi – құқықтық, концептуалды, бағдарламалық өзгерiске түсiп, бiз таңдаған нарықтық экономикалық, саяси демократиялық бағытта дами беруi керек.[44]

Осы бағытта дамуда қазақстан бiрталай жетiстiктерге жеттi. өркен жая түскен экономика әлеуметтiк мiндеттердi де ойдағыдай шешуге мүмкiндiк беруде. Кейiнгi екi жылдың iшiнде ғана адамдарымыздың жан басына шаққандағы номиналды ақша кiрiсi 30 %- ға, нақты кiрiсi 12 % — ға жуық артты.

Барлық әлеуметтiк жәрдем ақы мен зейнетақы, бюджет ұйымдарындағы жалақы уақытылы төленiп келедi. Зейнетақының ең төменгi мөлшерi 1999 жылғы 3 мың теңгеден 2001 жылы 4 мың теңгеге, яғни бiр есе өстi. Сонымен бiрге 2002 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақының көлемi тағы да артты. Жұмыс орындарының да саны артып келедi. Экономикалық тұрғыдан белсендi тұрғындардың еңбекке тартылуы 90,2 % — ға жеттi. Тек iрi және орта кәсiп орындарда жұмыс iстейтiн адамдар саны 6,1 % — көбейдi.

Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев “Елдегi жағдай және 2002 жылғы iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы”, “қазақстан халқына жолдауына”, “Әлеуметтiк салаға” ерекше көңiл бөлдi. Бұған тоқталар болсақ: Биылғы 2002 жылды — “Денсаулық сақтау жылы” дей келе, халық ахуалына қатысты стратегиялық мiндеттердi шешу көп ретте бiздiң денсаулық сақтаудың сапасымен, халықтың денсаулығымен айқындалатын болады деген болатын.

Соңғы жылдары бiз ана және сәби өлiмiнiң төмендеуiне қол жеткiзiп келемiз. өткiр iшек инфекцияларымен және вирустық гепатитпен, бактериялық дифтериямен, сүзекпен ауру азайды. Ең қауiптi дерт – полиомиелит жойылды. Медициналық қызығушылық сапасын жақсарту мен оның баршаға ашық болуын қамтамасыз ету хақында қоғамның қойып отырған талабын орындау керек.

Сонымен бiрге “Денсаулық минситрлiгiн құру керек” деген болатын.Бiлiм беру саласында: онжылдықтың соңына дейiн қазақстандық жоғары бiлiм беру жүйесiн ТМД-ң басқа елдерiнiң ең алдымен, Рессейдiң, сондай – ақ, Орталық және Шығыс Еуропаның алдыңғы қатарлы елдерiнiң бiлiм жүйелерiмен бәсекелестiк дәрежеде болуын қалаған болатын. Мемлекеттiк мәселелердiң қызметкерлерi: дәрiгерлердiң, мұғалiмдердiң және бюджет саласындағы басқа да қызметкерлердiң, соның iшiнде бастықтардың емес, қатардағы қызметкерлердiң лауазымдық жалақыларын көтеру қажеттiгiн айтқан болатын. Бұл зейнетақы мен жалақыны арттыру бiздiң 2,7 миллион азаматты қамтиды екен.[45]

Кез – келген мемлекеттiң, соның iшiнде қазақстан да негiзiн құрайтын әлеуметтiк топ.

Әлеуметтiк топтың, яғни халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру дегенiмiз, мемлекеттiң экономикасын көтеру деген сөз. Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев айтқандай “Тәуелсiздiк алған жылдардан берi нақты демократиялық институттар орныққан қоғам” құрды. Ал ендi осы демократиялық институттарды бiз халықтардың жоғары деңгейде өмiр сүруге бағытталуымыз керек. [1]

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Д.Жамбылов, «Саясаттану» Алматы-2003.
Р.Тәжітаева, «Саясаттану» Шымкент-2003.
Жамбулов Д, «Саясаттану негіздері» Алматы:Жеті жарғы, 1997.
Политология, Учебник. Под общей редакцией А.Н. Нысанбаева, Алматы-1998.
Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана; состояние и перспективы. Алматы-1996.

Интернет сайты http:www.Google
Интернет сайты http:www.Rambler
Саясаттануға кіріспе. Проф. Т.Т.Мұстафиннің редакциясынан. Алматы-1994.
Политология. Энциклопедический словарь. М., 1993.
Основы политологии. Курс лекции. М.,1992.
Ә.Нысанбаев, Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. Алматы-1999.
Н.Ә.Назарбаев, Тарих толқынында. Алматы-1999.
Н.Ә.Назарбаев, Қазақстан-2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы:Білім, 1997.
М.С.Машан. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целодостижение. Алматы: Білік, 2000.
- .Соловьев А. Политология; политическая теория, политическая технология. Учебник. М.,2000.
- .Л.А. Федун. О педмете и методе политолгии. Соц.-полит. Науки, 1991.
- . М.Х. Фарукшин. Политическая ситема общества. Соц.-полит. Науки 1991.

[1] Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда.11-октября 1997 г.

[2] Р.К.Алиев.,°.Д.Кәкеев. Саяси терминдер мен Ѕ№ымдар сәздiгi. Шымкент.- 2000.-59б./10/. бет/.

[3] ЖуковВ.И.,КрасновБ.И.. Политология. Москва,-1995-

[4] Политология: Энциклопедический словарь /Общ.ред.и сост; Ю.И.Аверьнов/. М., Изд-во Моск коммерч.ун-та, -1993.-358с.

[5] Берк Э. Размышления о революции во Франции.М.,1993.

[6] Политология: Энциклопедический словарь. С.139-141.

[7] Гарбузов В.Н.,Консерватизм: понятие и типология(историографический обзор)// Полис.1995.№4, С.68.

[8] Ward B. The ideal worlds of economics :Lideral’ radikal and conservative economic world views. N.Y.,1979.

[9] Lekachman R. The radikal Keynes// The end of keynesian era /Ed.R. Skidelsky.N.Y.1977. P. 59.

[10] Роговин В.З. Справедливость как социально-философская и социально-экономическая категория// Социальная справедливость и пути ее реализации в социальной политике.М., 1982.Кн.1.С.11.

[11] Осы жерде.12-бет.

[12] Социальные ориентиры обновления: общество и человек. М.,1991..20.Бет

[13].Осы жерде.

[14] Ткаченко А.А: Демографическая политика и развития здравоохранения// Демографическая политика социалистического общества. М.1986./101-102 бет/. 1

[15] Гребенников В.Г., Пчелинцев О.С. К анализу социально-экономических функций распределение доходов //Социальные гарантии и проблемы совершенствования распределительных отношений. М.,1979.55-бет.

[16] А.Буркутбай. Апогей и закат советского социализма , Казахстанский полигон.Алматы 1999. /21-54 бет/.

[17] Статистический ежегодник Казахстана за 1994 г. Алматы, 1994./57-бет./

[18] Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане. Алматы.16 марта 1994г,/22-бет/.

[19] Оценочный отчет. Республика Казахстан. Проект социальной зашиты.Т.1. Документ Всемиррного Банка./11-бет/.

[20] Казахстан. Отчет по человеческому развитию 1995. Алматы.1995./31бет/.

[21] Казахстан. Отчет по человеческому развитию1996.Алматы.1996./34 бет./.

[22] Осы жерде./34бет/.

[23] Статистический ежегодник Казахстана за 1994./25-бет/.

[24] Осы жерде./ 126-бет/.

[25] Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане ./5—бет/.

[26] Краткий статистический ежегодник Казахстана.Алматы,1994 /84-бет/

[27] Осы жерде /74-бет/

[28] Казахстан. Отчет по человеческому развитию 1996./104-бет/.

[29] Статистически ежегодник Казахстана за 1995 г.Алматы.1996/43-55/.

[30] Краткий статистический ежегодник Казахстана.Алматы,1996./27-бет/.

[31] Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана “’О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 1997г.’’ Казахстанская правда. 8-октября 1996.

[32] Егемен Іазаєстан 12.12.2001ж.

[33] Из справки Государственного комитета Республики Казахстан по статистике ианализу №06-0631/82 от26.09.95.

[34] Кушербаева К.Е:” Некоторые вопросы эволюции внуренной политики Казахстана”Саясат. 1995.№4. 27-43 беттер.

[35] И.Н. Тасмаганбетов.”Социальная политика и политическая трансформация” Алматы; 1997 г.

[36] Н. РайханЅлы.”Кедейлiк, жЅмыссыздыє-бiр єасiрет.” ”Аєиєат”2001ж .№ 3(18-22б)

[37] ** Г.¶сенова .” Ба№дарлама жѕзеге асуда” “ Аєиєат”. № 47.(16-22 бет).

[38]Шымкент келбетi.25 .2002ж

[39] Осы жерде.

[40] Шымкент келбетi.25 єа»тар.2002ж

Политология: Энциклопедический словарь /Общ.ред.и сост; Ю.И.Аверьнов/. М., Изд-во Моск коммерч.ун-та, -1993.-358с.

[42] ЖуковВ.И.,КрасновБ.И.. Политология. Москва,-1995-

41 Резалюция l-й сесий Ассамблей народов Казахстана “о всенародном референдуме”. Казахстанская правда 1 апреля 1995 г.

[44] Собщение об итогах голосования на республиканском референдуме 29 апреля 1995 г. Казахстанская правда 4 мая 1995 г.

[45] Егемен Іазаєстан 4.09.2001 ж.

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Дипломдық жұмыс: Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк — саясаттың қалыптасу кезеңдерi

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты