Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеу механизмін жетілдіру

ЖОСПАРЫ

 

КІРІСПЕ
1	Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1	Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
1.2	Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
2	Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1	Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2	Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды    жетілдіру құралы ретінде
3	Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін жетілдіру жолдары
3.1	Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі бағыттары
3.2	Бюджеттік реттеудің аймақтық бюджетаралық қатынастарды дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША

 

 

 

КlРlСПЕ

 

     Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны  ұдайы өндiрiстi  ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.

    Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. ²Бюджет механизiмi² -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.

    Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика  Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын ²мемлекеттiк бюджет туралы² заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.

    Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық  жүргiзушi субъектiлер  республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес  ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.

Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық  құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде ²Мемлекеттiк бюджет² айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.

Мына қорларға түсетiн  және олардан аударылатын қаражат республикалық бюджеттiң кiрiсi  құрамында ескерiледi.

Ал, шығысына келетiн болсақ  Қазақстан республикасының халықтарын әлеуметтiк, экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады

Мемлекет басшысы Н Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді. Осы күнге дейін талқыланып, әзірленген демократиялық бағдарламалар аясындағы саяси реформаларға қатысты заң жобаларына қарап, қазақстандық саясаттанушылар Қазақстанның болашақ басқару жүйесінің моделіне қаысты түрлі пікір білдірген болатын. Бірақ өз жолдауында Президент:

• біз қазақстандық саяси реформалар моделін құрып жатырмыз, ал оның басты ерекшелігі президенттік басқару формасын счақтай отырып, қабылданған шешімдердің тепе теңдігін сақтау, жалпы ұлттық диалог, негізгі саяси күштерді бірікіріп, реформаны кезең кезеңмен жүргізу болып табылады. Мемкомиссияның ұсыныстары басқа біреудің тәжірибесін көшіру емес, ол біздің қоғамның Қазақстанның даму ерекшелігін көрсету болып таылады. Таяуда құрылған жұмысшы тобы еліміздің негізгі заңы мен бірқатар қолданыстағы заңарға өзгерістер енгізу үшін дайындық жұмысына кірісіп кетті – деді. Сонда жүзеге асырылуға тиіс саяси реформалардың қазақстандық моделі қандай болмақ:
• экономиканың тұрақты дамуы реформаардың әлеуметтік бағыттылығын күшейтуге мүмкіндік береді. Бұл біздің экоомикалық саясаттың маңызды нәтижесі, — деп атап өткен Елбасы Үкіметке ана мен баланы әлеуметтік қамтамасыз етуді жақсарту, зейнетақы мөлшерін ұлғайту мен индекстеу, бюджет саласы қызметкерлерініңеңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі бір қатар нақты шаралар қабылдауды тапсырды. Атап айтқанда:
• жұмыс істейтін әйелдердің жүктілігін, босануы мен аналық кезінде міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізуге және декреттік демалыста және бір жасқа толғанға дейін нәресте күтімі жөніндегі демалыста жүрген кезінде олардың зейнетақылық жинақтаулары жүргізіле беруін;
• іргелілік зейнетақының мөлшерін ұлғайтуды және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 пайызы денгейінде сақталуын қамтамасыз етуді;
• зейнетақы есептеу үшін ескерілетін табысты шектеуді өзгертуді, оны 15 мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттыруды;
• зейнетақы төлемдерін индекстеуді сақтауды және тұтыну бағаларын индексінің болжамды өсімінен екі пайыз арттыруды жүзеге асыруды;
• бюджет саласы қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіру жөнінде жұмысты жалғастыруды;
• 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зиянды және ауыр еңбек жағдайында өтілін өткерген қазақстандықтар үшін сегіз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде арнайы жәрдемақылар енгізуді (2 – тізім бойынша) тапсырды.

Осы аталған барлық төлемдерді көбейтуге жұмсалатын қаражатқа қажетілік 2009 жылы шамамен 108 миллиард тенгені құрайды.

Президент сондай ақ үш жылдың ішінде 100  мектеп пен 100 аурухана салуды, әрі олардың еліміздің нақ осындай нысандарға мұқтаж болып отырған аудандаында салуды тапсырды

Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне енгізуіміз керек,- деп атап өтті Н Назарбаев.

Еласы «Қазақстан -2030» стратегиясын дәйектілікпен іске асыру еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының берік негізін қалағанын атап өтті.

Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, каптал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.

Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды, қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды, Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты тапсырмам осы деп атап  көрсетті Н Назарбаев.

Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың «өңірлік локомативіне» айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы «ойшысы» ету. Үшінші өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік  қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.

10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде орнықтыру үшін біз жаңа уақыттың өктем талабына уақтылы әрі лайықты үн қатуымыз керек. Сондықтанда Үкіметке 2030 стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңакезеңге сай дамытып отырған жоғарыда атап көрсеткен барлық міндетерін дәйекті тапсыратынын айтты.

1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері

1.1. Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары

 

Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне сәйкес бюджет – бұл  мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры  [1].  Бюджет — ол жалпы қаржы мен салыстырғанда категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория [2]. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондай-ақ, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық кұндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қайшылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын кұндылық бөлу үдерісінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады. Бюджеттің формасы — қаржылық жоспар, материалдық негізі — орталықтандырылған қор, экономикалық негізі — жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң болып табылады.

Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және  саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет барлық мемлекеттерде мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория ретінде дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.

Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде «бюджет» термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған коса, әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет ол қаржылық жоспар; бюджет — ол басқарушылық жоспар; бюд­жет — ол заңнамалық құжат; бюджет — ол коммуникация құралы; бюджет — ол бюджеттік салық саясатын дәлелдейтін құжат де­ген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.

«Бюджет» деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:

• өз алдында жеке бір экономикалық категория;
• мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
• экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік меха­низм арқылы);
• мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
• барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң [2].

Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол коғамдық өңдірістің дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.

Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген — ол «республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және бөлуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет». Сонымен қатар, «мемлекеттік бюджет» термині — мемлекет құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланылады.

Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет орталық жөне жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.

Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры — бюджеттік қорда болады. Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді. Мемлекет бюджеті төмендегі  1-суретте бейнеленген.

 

Ескерту: Автормен құрастырылды.

 

1-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті

 

Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) — ол мемлекет тарапына, оның жалпы мемлекеттік функцияларын орындауға арналған құндылық бөлу сатыларын өткен, обьективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану — құндылықты бөлу мен кайта бөлуге байланысты сол құндылықтық қозғалыс үдерісін көрсетеді.

Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталыңтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу үдерісінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады, яғни кіріс — мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс – жалпы мемлекеттік функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге арналған.

Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер бюджет тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде, бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.

Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу үдерісіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында болатын ақша қарым-қатынасқа бай­ланысты экономикалық категория. Бұл қарым-қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.

Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында — бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу үдерістері қарастырылған.

Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-жігері жарияланады.

Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан көбінесе солардың мәнін анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал етуіне қатысты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады.

Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында каржылық жоспар бюджет арқылы іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты — ол халықтың әл-ауқаттылығын арттыру мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен баска да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.

Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың механизмдері мен құралдарын пайда­ланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.

Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен айқындалады, яғни экономикалық маңызды сипаттайтын әдіс ретінде жалпы қаржы мен оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес жүргізіледі. Сондықтан, мемлекетік бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады. Сонымен қатар, «қаржы» категориясына қарағанда бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:

• ұлттық табысты қайта бөлу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• экономиканы реттеу мен ынталандыру;
• ақша каражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалануын бақылау [3].

Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей көрсетеді. Бөліс функция арқылы мем­лекет ауқымында ақша қаражаттарын орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттындыруға пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді.

Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.

Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар, экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу үдерісімен анықталады. Бюджеттен басқа бірде-бір құндылық бөлу категориялар ақша қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың әр деңгейінде іске асыра алмайды.

Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор қалыптастыруын қамсыздандырады.

Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының баска да субъектілердің қаражаттары тартылады.

Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір бөлігін қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика үдерістерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады. Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде, салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық үдерістерді ұлғайтуда кеңінен пайдаланады.

Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен эконо­миканың барлық салаларымен анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық төлемдері және оларды пайдалануы.___________________________

Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іс-әрекеті жатады. Бюджеттің бұл функ­циясы ақша қаражаттарын экономикалық және әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін жоғарылатуына ықпал етеді.

Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысын қалайды. Мысалы, бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер — экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісіне жатады. Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланбаса, ол экономика мен басқа іс-әрекет салаларда экономикалық коньюнктура қажетті деңгейде еместігін білдіреді. Сондықтан, бюджеттік көрсеткіштер экономикадағы осындай кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.

Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең әрекетті іс-шаралармен ерекше. Бұл функция эконо­миканың барлық салалары мен қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына таралды. Дегенмен, бюджетке елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға эконо­миканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде «хабар беруге» кедергі болмайды.

Қазіргі заманның талабына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.

Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі әлеуеттік қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін  тек міндетті түрде белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет үдерісінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік ме­ханизм арқылы іске асырылады.

 

1.2. Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы

 

Бюджет жүйесi — бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы  Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттiк үдерістер мен қатынастардың жиынтығы. Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі болып табылады [2]. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталандырылған ақша қорын, бюджетті — қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы қаржылық қатынастар. Басқаша айтқанда, барлық денгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі.

Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.

Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республикалык бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған.

Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры негізін мемлекеттің қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржылық активтер мен басқа мүліктерді қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты туралы тоқтала кететін болсақ, ол 2009 ж. басына 3 310,7 млн. теңгені құрады. Ұлттық қордың таза активтері 3 309,4 млн. теңгені (аудиттелген қаржылық есептілікке сәйкес есептеу тәсілімен) құрады [4]. 

2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
1 718,7 млн. теңге түсті, оның ішінде мұнай секторы кәсіпорындарынан түскен тікелей салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке алынатын салықтарды қоспағанда) –  1 700,5 млн. теңге, оның 717,7 млн. теңгесі (5,9 млн. АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастау/қайта айырбастау операциясын дәл сол күні жүргізу жолымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының тиісті шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы түсімдер болып табылады, мұнай секторы кәсіпорындары жүзеге асыратын операциялардан түсетін басқа да түсімдер (жергілікті бюджеттерге есептелетін түсімдерді қоспағанда) – 16 678,1 млн. теңге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер – 1 611,1 млн. теңге, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық кірістер – 66 237,5 млн. теңге [4].

Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге байланысты Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы                   2 674,0 млн. теңгеге шығыстар жүргізілді.

«Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25 қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған  461430,6 млн. теңгенің 461 400,0 млн. теңгесі аударылды, ол жоспардың 99,9 %-ін құрайды. Бұдан басқа, 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық бюджетке жоспарланған 5094,1 млн. теңгенің 3521,3 млн. теңгесі аударылды, бұл 69,1 %-ті құрайды [4]. 

 

Бюджет жүйесін қалыптастыру қағидаларын қарастыралық, олар келесілерді қамтиды [1]:

1)бiрыңғайлық;

2)толымдылық;

3)реалистiк;

4)транспаренттiлiк;

5)дәйектiлiк;

6)нәтижелiлiк;

7)бюджеттердiң дербестiк;

8)сабақтастық;

9)негiздiлiк;

10)уақтылылық;

11)кассаның бiрыңғайлық қағидасы;

12)тиiмдiлiк;

 13)жауапкершiлiк;

14)бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты;

Осы аталған бюджет жүйесiн толығырақ қарастырайық.

Ең басты қағидасы ол — бiрыңғайлық қағидасы — бюджет жүйесiн ұйымдастырудың және оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай қағидаларын қолдану, Қазақстан Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет үдерісiнiң бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану;

Екінші — толымдылық қағидасы — бюджетте және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық түсiмдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;

Үшінші — реалистiк қағидасы — бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттiк параметрлердiң, мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарлары болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлерiне, бағыттарына сәйкес келуi;

Төртінші — транспаренттiлiк қағидасы — мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшiн бюджет үдерісiнiң мiндеттi ашықтығын қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар мен олардың iске асырылуы туралы есептердi, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi түрде жариялау;

Бесінші — дәйектiлiк қағидасы — мемлекеттiк органдардың бюджеттiк қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы;

Алтыншы — нәтижелiлiк қағидасы — мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге бағдарланған бюджеттердi әзiрлеу және атқару;

Жетінші — бюджеттердiң дербестiк қағидасы — түрлi деңгейдегi бюджеттер арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуiн белгiлеу және осы Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет үдерісiн дербес жүзеге асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берiлмеуi, төменгi бюджеттерге оларды тиiстi өтеусiз, қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi;

Сегізінші —  сабақтастық қағидасы — өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтiк-экономикалық даму және бюджеттiк параметрлер, базалық шығыстар болжамдарына, бюджеттiк мониторинг қорытындыларына, нәтижелердi бағалауға негiзделген республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлау;

Тоғызыншы — негiздiлiк қағидасы — бюджет жобасына қандай да болсын түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң негiздiлiгiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да құжаттар негiзiнде бюджеттi жоспарлау;

Оныншы — уақтылылық қағидасы — республикалық және жергiлiктi бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiндегi Үкiмет шотына аудару, мiндеттемелер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар шоттарына аудару;

Он бірінші — кассаның бiрыңғайлық қағидасы — бюджетке барлық түсiмдердi бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;

Он екінші — тиiмдiлiк қағидасы — бюджет қаражатының бекiтiлген көлемiн пайдаланып, ең үздiк тiкелей нәтижеге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, бюджеттердi әзiрлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз көлемiн пайдаланып, тiкелей нәтижеге қол жеткiзу;

Он үшінші — жауапкершiлiк қағидасы — тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге және бюджеттiк бағдарламалар әкiмгерлерi мен мемлекеттiк мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келмейтiн шешiмдер қабылдағаны үшiн жауапкершiлiгiн қамтамасыз етуге бағытталған қажеттi әкiмшiлiк және басқару шешiмдерiнiң қабылдануы;

Он төртінші — бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты қағидасы — бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол жеткiзуге бағыттауы және пайдалануы.

Бюджет жүйесінің қағидасына сәйкес «2009 жылғы республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің есебін талдау «2009 жылғы республикалық бюджет туралы» Заңның (бұдан әрі — Заң) жекелеген мақсаттарының, міндеттерінің және параметрлерінің толық көлемінде орындалмағанын көрсетті. Заңның он жеті бабы толық орындалған, он тоғыз бабының тиісті дәрежеде орындалуы қамтамасыз етілмеген, үш бабы орындалмаған.

Заң баптарының нақты қағидалары мен ережелерінен ауытқу және оларды орындамау бюджеттік үдеріске қатысушылардың бюджет жүйесінің басты қағидаларын сақтамауынан болып отыр. Жекелеген бюджеттік бағдарлама әкімгерлері бұларды бөлінген ресурстардың өсу мақсаттары мен теңгерімділігінің арасындағы теңдестікті қамтамасыз етудің пәрменді тетіктері болмағанына қарамастан іске асыруда. Салалар мен өңірлердің дамуына қатысты жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен бағыттар бойынша, сондай-ақ солардың іске асырылуына дербес жауапкершілікті бекіту жөнінде тиісті өзара байланыс пен үйлестіру жұмыстары өз шешімін таппай отыр.

Өңірлердің және жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуға әсерін тигізетін әртүрлі құралдарды (бюджетаралық трансферттер, нысаналы мемлекеттік және салалық бағдарламалар, ұлттық холдингтер активтерінің өсуі) қолдану нақты басымдықтарсыз әрі тиісті үйлестірусіз жүзеге асырылуда.

Бюджеттік инвестициялық бағдарламаларды іске асыру кезіндегі мемлекеттік органдардың жауапкершілігін бағалаудың өлшемдері әзірленбеген.

Жекелеген нәтижелерге қол жеткізу, бюджет қаражатының бекітілген көлемін пайдаланып, ең үздік нәтижемен қамтамасыз ету қажеттілігін негізге алатын, бюджеттерді әзірлеуді және атқаруды көздейтін, тиімді мемлекеттік жоспарлауды қамтамасыз ететін бюджет жүйесінің басты қағидалары — тиімділік және нәтижелілік қағидалары сақталмай отыр.

Нәтижесінде, кірістер мен шығыстардың параметрлерін білдіретін Заңның 1-бабы толық көлемінде орындалмаған. Заңда белгіленген кірістердің көлемі, салық түсімдерінің 32 млрд. теңгеге аз түсуіне байланысты, мөлшерден 12,1 млрд. теңгеге кем орындалған. Сонымен бірге, салықтық емес түсімдер 21 млрд. теңгеге асыра орындалған [6]. Ұлттық қорға жіберілетін түсімдердің көлемін белгілейтін 3-бап салықтық және салықтық емес түсімдердің 186,5 млрд. теңгеге асыра орындалуы есебінен жүзеге асқан, ал сол кезде жер телімдерін сатудан 4,5 млрд. теңге аз түскен.

Үкіметтің резервінен Заңның 24-бабына сәйкес бөлінген қаражатты пайдалану кезінде қолданыстағы заңнаманың талаптары 2,0 млрд. теңгеге бұзылған.

Мәліметтер мен каражаттардың жетіспеушілігіне байланысты, мемлекеттік кепілдіктер мен мемлекет кепілгерліктерін беруге, сондай-ак 2009 жылғы 1 каңтарға дейін таратылған заңды тұлғаларға Үкіметтің мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауға бөлінген несиелер мен қаражат жөніндегі талаптарын тоқтату іс-шараларын іске асыруға қатысты Заңның 31, 33 және 35-баптары орындалмаған [6].

Есепті жылы «KEGOC» АҚ 37,5 млрд. теңге мөлшеріндегі екі мемлекеттік кепілдікке және Қандыағаш қаласындағы 4,4 млрд. теңге мөлшеріндегі газ турбиналық электр станциясын салуға және пайдалануға қатысты концессия шартының аясында жүргізілген бір жоба бойынша мемлекет кепілгерліктерін беруді көздеген. Қарыз беруші — Халықаралық Қайта кұру және Даму Банкінің (ХҚДБ) рәсімдеріне сәйкес, қарыздарды тарту және, тиісінше, мемлекеттік кепілдіктер беру 2009 жылға көшірілген. Концессионердің мемлекет кепілгерлігін алу шартын орындамауынан, кепілгерлік шартына қол қойылмаған.

Аталған баптардың орындалмауы қарыздарды тарту мен соған байланысты тәуекелдерді басқару рәсімдерінің тиімсіздігін көрсетеді.

Заңның 19 бабы тиімсіз орындалған, атап айтқанда нысаналы трансферттерді пайдалану кезінде 16,3 млрд. теңгені кұрайтын бұзушылықтарға жол берілген (11, 12, 15, 16, 17, 15,19, 25-баптары).

Бюджет кодексінің 4-бабында бюджет жүйесінің қағидалары, оның ішінде атаулылық, тиімділік және жауапкершілік қағидалары реттелген. Бұл ретте, бұзушылықтардың тізбесі айқындалмаса да, соңғы қағиданың қолданыс аясы бюджет жүйесінің осал буыны болуы мүмкін. Бюджет кодексінен республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражатын, оның ішінде нысаналы трансферттер мен несиелерді мақсатсыз, негізсіз (құқыққа қайшы) және тиімсіз пайдалану жөніндегі анықтаманың алынып тасталуы бюджет үдерісіне катысушылардың жауапкершілігінің төмендеуіне ықпал етеді.

Заңның орындалуын талдау көрсетіп отырғандай, бюджет жүйесі қағидалары әр уақытта сақталып отырмаған. Оны бюджет үдерісін жузеге асырудың бірыңғай рәсімдерінен ауытқудан байқауға болады.

Отандық заңнамада көзделген барлық түсімдердің және шығыстардың бюджеттер мен Ұлттық қорда көрсетілуін талап ететін толымдылық принціпінің сақталмауын Ұлттық қорды қалыптастыру тәртібін бұрмалаушылыққа қатысты анықталған фактілер дәлелдейді.

Мәселен, Үкімет мұнай секторы компанияларынан алынған 1,8 млрд. теңге бонустарды Ұлттық қорға аударудың орнына республикалық бюджетке аударған.

Бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта мерзімді стратегиялық кұжаттардың бағыттарына сәйкес келмеуі Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің макроэкономикалық саясат қалыптастырудағы өзінің рөлін жеткілікті дәрежеде атқармай отырғандығында жатыр. Мұны реалистік қағиданың нашар іске асырылғаны растап отыр.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарына есеп беру кезеңінде бірнеше рет өзгерістер енгізілген. Соның салдарынан, республикалық бюджет екі рет нақтыланып, Заңды іске асыру жөніндегі қаулы бірнеше рет түзетілген.

Бюджеттік бағдарлама  әкімгерлері бюджет үдерісін жүзеге    асыруды регламенттеу үшін қабылданған бірыңғай ережелер мен рәсімдерді сактамауда. Оған Есеп   комитеті   анықтаған   бірқатар   мысалдарды   келтіруге   болады.   Осыдан   барып, каражатты игеру барысында объектінің сметалық құны артып, кұрылыс мерзімі созылып  кетеді,  құрал-жабдықтарды  құрастыру  кешеуілдейді.   Сонымен  қатар, бюджетті   жоспарлау   кезінде   бюджет   өтінішін   жасау  ережесінің талаптары сақталмай жатады.

Бюджеттің теориялық тұрғыларын қарастыру барысында келесі бір ең маңызды талдауды талап ететін бөлігі ол – бюджет құрылымы болып табылады. Оны келесі 2-суреттен көруге болады. Келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін қаржы келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.

Бюджет шығындары маңында қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік құралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды тұлғаларға субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми транс­ферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға төлейтін төлемдер.

Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы операциялық қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері болса — онда оң операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық жіберіледі, егерде бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен анықталады.

Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайда­ланады. Мұндай несиелер қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту:  Автормен құрастырылды.

 

2-сурет. Бюджет құрылымы.

 

Мемлекеттің  қаржы  активтер мен  мүліктеріне  жұмсалған шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы активтермен мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден  алынған түсімдер болып мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен халыкаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен құнды қағаздарын сатудан  түскен бюджет кірістері табылады.

Бюджет кірістерінің басты материалды көзі — ол Ұлттық табыс. Ұлттық табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюд­жет кірістері көлемінің тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай бөлігі — ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының қәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда шұғылданатын азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.

Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі. Бюджет түсімдерінің негізін салықтармен алымдар түрлерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті төлемдер төлеуге тартылады.

Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер,  яғни      заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен қолданыстағы заңнамаларға сәйкес оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.

Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге, мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.

Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық салалары мен бөлек экономикалык аумақтарды жетілдіруге немесе олардың дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге, белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға не болмаса одан бас тартуға мүмкіндік жасауға болады.

  Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының оның кірістерінен артықшылығын қарастырылады, ал егерде  бюджет кірістері оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік артықшылық пайда болады. Бюджет тапшылығының мөлшері операциялық қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең. Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сырттан қарыз алып пайдалану. Республиканың Бюджеттік кодексінде бюджеттік тапшылықты қаржыландыру сырттан қарыз алып пайдалану мен бюджет  құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған.

Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.

өзгерістері сипатталып отыр.

 

 

 

 

 

 

Онда 2007 жылы мемлекеттік бюджеттің құрамында ең жоғары үлеске ие болып отырған салалар қатарында білім беру – 17%, денсаулық сақтау – 11 %,  әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру — 20%, көлік және коммуникация — 11 %  салалрын атауға болады. Осы аталған салалар 2008 және 2009 жылдары да мемлекеттік бюджеттің шығысындағы ең жоғары үлеске ие болғандығы сақталып отыр [7].

Республикада активтерді басқарудың тиімді жүйесі жасалмаған, акцияларының пакеті (үлесі) мемлекетке тиесілі болып келетін кәсіпорындар мен ұйымдардың саны айқындалмаған, рентабельді емес мемлекеттік кәсіпорындарды оңалтудың тетігі әзірленбеген. Сондықтан, түрлі акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталдарын ұлғайтып, толықтыруға бөлінген республикалык бюджет қаражаты ұтымсыз пайдаланынып отыр. Есеп комитеті жүргізген бақылау іс-шаралары, мемлекет активтерін пайдалану кезінде, 33,5 млрд.теңгеге қаржылық бұзушылықтарды анықтады.

Бәсекелестікті қорғау агенттігінің деректеріне сәйкес, мемлекеттік қазыналық кәсіпорындардың 85%-дан астамы және шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың 60%-ы өзін-өзі ақтамай отыр екен. Олардың бір бөлігі жарнама, күзет, қонақүй және туристік бизнес сияқты бәсекелестік ортаға жататын кызметтер көрсетумен айналысады.

Макроэкономикалык көрсеткіштердің жоспарланған параметрлерінің, бюджет түсімдері кәлемінің толық орындалмағаны, сонымен бірге бюджет қаражатын тиімсіз және негізсіз пайдалану фактілерінің болуы «2009 жылғы республикалык бюджет туралы» Заңның көптеген көрсеткіштерінің орындалу сапасына ықпал еткен.

 

2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы

2.1.      Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі орны мен рөлі

 

Мемлекет белгiлi бiр таптардың мүдделерiн қорғай отырып, бiр жағынан, қоғамдық қажеттiлiктi қамтамасыз ету мүмкiндiгiн анықтайды, ал екiншi жағынан, осы қажеттiлiктi  қамтамасыз ету жолдарын  iздестiрiп, жүзеге асырады.

Мемлекеттiң нарықтық экономикада   атқаратын  қызметтерiн  мына топтарға бөлуге болады:

-тиiмдiлiктi қамтамасыз ете отырып,  монополияға  жол бермеу;

• нарықтық жүйе еңбекке жарамсыз топтар мен балалар, қарттарға мемлекет әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қамтамасыз етуге тырысады;
• бағаның өзгеруi мен бағалық мехзанизмдi ретке келтiредi:
• прогрессивтi салық салу;
• зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтiк мүқтаж азаматтардың табыстарын  қорғау шараларын қарастыру.
• экономикалық тұрақтылықты сақтау;
• шаруашылық жүргiзу туралы бекiтiлген шешiмдердi заңдылық- құқықтық жағынан  қамтамасыз ету;
• несие саясатын жүргiзу, ақша айналымын тұрақтандыру.

Жалпы мемлекеттiң саладағы саясаты екi бағытта  жүргiзiледi:

• бiлiм беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделi мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарлама бекiтiлiп жүзеге асырылуда;
• нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтiк жағынан қорғау.

Экономиканы реттеуде  мемлекет әртүрлi тәсiлдер қолданады: әкiмшiлiк-құқықтық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетiктер (салық, несие, баға тағы басқалар) мемлекеттiк тапсырыс, лимиттер мен квоталар тағы басқалар. [8]

Нарықтық  қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк процестерге әсер ететiн негiзгi реттеушi ретiнде  пайдаланады.

Салықтар өте к үштi әлеуметтiк  құрал болғандықтан оларды тиiмдi және өз бағыттарында пайдалану керек. Салықтық заңдылықтардың принциптерiн сақтау керек. Ал мұның барлығы салықтық инфрақұрылымды құрайтын салықтар туралы, салық салу, салық жүйесi туралы және тағы да  басқалар ғылыми негiзделген бiлiмдi қажет етедi.

Мемлекеттiң  экономикасын  көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Іоғамның тарихында  салықтық формаларымен әдiстерi  мемлекеттiк сүранымды  және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлi өзгерiстерге  үшырайды. Олардың қызмет ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық процестерге  ролi  де өзгерiп отырады. Тауар –ақша  қатынастары неғұрлым дамыған елдерде  салықтар да жақсы дамиды да, оларға мүмкiндiгiнше әсер етедi.

Қай мемлекетте  болмасын бюджетке түсетiн түсiмнiң негiзгi көзi болып салықтар табылады. Мемлекет салықтардың көлемi мен түрлерiн жинақтау мен төлемдi, олардың түсуiн бақылауды, оны төлеуден кейбiр жағдайда ауытқуды жазалауды заңды түрде бекiтедi.

Жүргiзiлiп жатқан экономикалық реформалардың басты мақсаты шаруашылық  жүргiзушi субъектiлерге түсетiн салық ауыртпалығын жеңiлдету, қолданылып  жүрген салықтар мен төлемдердi реттеу болып табылады.  Бұл  бағытта ең негiзгiлерiн мүлiк-салығын  акциздердiң  және басқа да салықтардың  мәнiн арттыру. Ұқсас жағдайларда  салық салудың шамамен  тең тәртiбi қолданылатын болады.

Салық салу механизiмi кез -келген  экономикалық жүйенiң күрделi бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды тәсiлi ретiнде орын алып,  оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.

Кез-келген  елде, мемлекет шығындары мен салық салу мәселелерiне өте көңiл бөлiнедi.

Нарықты экономикалық елдерде салықтар мемлекеттiк және муниципалдық табыстарда басты рол атқарады да, экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi.Әсiресе, олар ғылыми –техникалық прогрестi жеделдетуге, анти инфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады.

Сондықтан салықтарды төлеу- төлеушiлер  үшiн онша қызық  iс болып келмегенмен өте қажеттi де маңызды iс болып табылады [9]. 

Дүние жүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономканы  жүргiзудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп,  мемлекеттiк экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ салықтар қоғамның экономикасын түрақтандыруын және әлеуметтiк теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.

Қазiргi  кездегi  жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен  қаматамсыз ету  шекарасынан  шығып отыр.

Ендi, салықтар  ұлттық табысты  мемлекеттендiрудiң маңызды құрамы бола бастады.  Олар макроэкономикалық  реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi  ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық  төлемдердiң салыстырмасы  мөлшерiнiң  өсуiн қамтамасыз етiп отырады.

Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк процестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал етедi. Сондай-ақ салықтық реттеу шаралары әртүрлi  салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi [10].

Үкiметiмiздiң алдында түрған мiндет ол  тұрақты қабылданған заңдардың негiзiнде қаржы жүйесiн тез арада қалпына келтiрiп, ондағы салық арқылы  түсетiн түсiмдердi реттеп, олардың дұрыс бөлiнуiн қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар қазынаны толтырып қана қоймай өндiрiстi әрi қарай дамытудың белсендi ынталандырушы ролiн атқаруы қажет деп тұжрымға келемiн. Олар кәсiпкерлiкке  деген ынтаны тежеу механизiмi болып келемей,  керiсiнше оның тиiмдi әрекет етудiң  қосымша, бiрден бiр фактордың ролiн атқаруы қажет. Сондықтан бiздер салықтар жүйесiн жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципiн естен шығармауымыз қажет.

Салық төлеушi және жинаушы  салық төлеу процесiнде  белгiлi бiр қарым-қатынасқа түседi. Бұл қарым-қатынас дұрыс, өзара тиiмдi әрi объективтi болса, соғұрлым  салықтық  жиналу денгейi де  жоғары болады. Салық жинауына әсер ететiн объективтi  және субъективтi жағдайлар бар. Олар: өндiрiс қаржысының төмендеуi, кәсiпорындар мен мекемелер арасындағы төлемақылар дағдарысы, заңды бiлмеу немесе оның алдындағы жауапкершiлiктiң төмендеуi, салық салу нормаларын бұзу, салық жүйесiндегi қызметкерлердiң жалақысының аздығы тағы басқалар.

Әрине, мемлекет барысында бюджеттiң  кiрiс бөлiгiн көбейтуге тырысады.  Кәсiпкер де солай, ешкiм өз еркiмен, өз табысының бiр бөлiгiн  беруге құлшынбайды. Мiне, сондықтан да әр елдiң  өз салық кодексi бар. Олар әр елдiң экономикасының қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тiршiлiгiнiң жағдайына байланысты әр-түрлi болып келедi.

Экономикалық iс –шаралар барысында ықпал ету, мемлекеттiк қажеттiлiк тұрғысынан реттеп отыруды мемлекет салық жеңiлдiктерi арқылы  жүзеге асырады. Оның  тiкелей сипаты жартылай немесе толықтай салықтан босату[11].

Кiрiс пен таза пайданы экономиканың жаңа бiр саласына немесе бүтiн   өндiрiс  түрiнiң дамуына жұмсауы, елiмiздiң аз игерген, кейбiр қолайсыз аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрiнен бүтiндей босату қолданылады. Іскерлiк табыстың белгiлi бiр түрлерiне  жеңiлдетiлген салық жүйесiн пайдалану, экономика мемлекеттiк реттеуден сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдiс. Мысалы,  мерзiмдi  амортизациясы жеделдетiлген немесе дифференциялды салық мөлшерi салық төлеу мерзiмiн созу немесе кейiнге қалдыру, салықтардан еркiн резервтiк  инвестициялық әрi басқадай қорлар құру және нақты салық жеңiлдiктерi мен проперенциялар сияқты түрлi экономикалық және салық тегершiктерi жетерлiк. Қазақстан экономикасының өтпелi кезеңiнде салық жеңiлдiктерi жаппай iскерлiктi бауырқандырып, экономиканың басым салаларына iрi инвестициялар әкелуге септiгiн тигiзедi. Алайда, қазiр отандық экономика өзiнiң өрлеу белесiне көтерiле бастағанда мұндай салық жеңiлдiктерiнiң сақталып қалуы мемлекет пен инвестор арасындағы мүдделiк қарым-қатынасқа  өз салқынын тигiзуде. Нәтижесiнде бюджетке өндiрiс көлемiнiң үлғаюына қатысты- салықтан бюджетке түсетiн түсiмдер елеусiз, салық салмағының коэффициентi әсерсiз қалуында. Кейiнгi кезде салық жеңiлдiктерiнен  салық кеңiстiгiнде  елеулi қарама-қайшылықтар туып, салықтық әмiр  жүргiзуiне кесiрiн тигiзуде. Ең бастысы өндiрiс саласына қарамай салық төлеушiлердiң барлығы заң алдында тең деген талапқа салықтық жеңiлдiктi реттеу қайшы келiп, экономиканың түрлi салаларындағы кәсiпорындарды алалауда [12].

    Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк  жүрмейтiн экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жүгендерге салық әмiрiн пәрмендi  қолдануда қиыншылық тудырады. Оның үстiне жеңiлдiктердi салық төлеуден б ұлтару  үшiн арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция түрiнде жататын салық каникулының  ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе көрсетiп отыр.

Бюджет жүйесі өз алды белгілі бір қалыптасқан механизм, қаржылық қатынастардың күрделі кешені және экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы ретінде бюджетаралық қатынастар саласындағы өзгерістерді оңтайлы түрде басқару қажеттілігінен туындайды. Мұндай өзгерістер бюджеттердің барлық деңгейлерінің кірістері мен шығындары көлемдерінде орын алады. Мемлекет әр түрлі қағидалар, әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, бюджетаралық қатынастарды қалыптасу үдерістеріне  әсер  етеді.  Мұндай  әрекеттің         нәтижесінде бюджеттік байланыстар түзетіледі, бюджеттік ағындар бағыттары реттеледі; қаржылық ресурстар бөлісу пропорциялары тағайындалады, бюджеттік құралдарды іске асыру механизмі мен олардың арнайы тағайындалуы анықталады. Осының бәрі бюджетаралық қатынастарды басқаруды қамтамасыз етеді.

Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың қалыптасуы мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты қатынастардың ұйымдастыруы мен өзара байланыстарын іске асыруының әдіс-тәсілдерін әр түрлі заңнамалы актілерде бекіту негізінде бюджеттік реттеу механизімін құрастырады және солар арқылы билік пен басқару органдары өздерінің өкілдік және атқарушы өкілеттіліктерін орындайды.

Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар жүйесіндегі құзыреті мен сол қатынастарды реттейтін механизмдері келесі заңнамалық базаның нормалары анықтайды [13]:

• Қазақстан Республикасының Конституциясының;
• Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің;
• «Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде» Заңның;
• «ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде» Заңның;
• «Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (Салықтық кодекс)» Заңның;
• «Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруын бақылау жөнінде» Заңның;
• жергілікті бюджеттер жөніндегі маслихаттар шешімдері;
• бюджеттік үдерісті реттейтін басқа да нормативті құқықтық актілерді.

Бюджеттік кодекске сәйкес бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы мемлекеттік басқару құрылымына келесілер кіреді:

• Қазақстан Республикасының Президенті;
• Қазақстан Республикасының Парламенті;
• Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
• Қазақстан Республикасының Үкіметі;
• Экономикалық және бюджеттік жоспарлау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Бюджеті атқару жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Ішкі бақылау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Маслихат;
• Жергілікті атқарушы орган.

Бюджет жүйесін тікелей басқаруын орталық және жергілікті бюджеттік жоспарлау органдары арқылы ҚР Үкіметі іске асырады.

Атап айтқанда бюджетті жоспарлау ісіне жауапты Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі болып табылады. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарын, мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінің ортамерзімді уақытқа болжамын жоспарлау мен тиісті қаржы жылға республикалық бюджеттің жобасын қалыптастыру жөніндегі функцияларды іске асыратын орталық атқарушы орган.

Қаржы министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функция­ларды іске асыратын орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері бойынша тиісті функцияларды іске асыра­тын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың өкілетті құрылымдары.

   Біздің елдің қаржы жүйесін басқару бас органдары ретінде Эко­номика және бюджеттік жоспарлау мен Қаржы министрліктері тағайындалған. Олар өз іс-әрекеттерін ҚР Конституциясы мен заңдарына, ҚР Президенті  мен Үкіметтің актілеріне, басқа да нормативті құқықтық актілер мен тиісті министрліктер жөніндегі Ережелерге сәйкес атқарады. Бұл министрліктердің мемлекеттің қаржылық басқарудағы рөлі мен мәні олардың орындайтын функцияларының маңыздылығы мен шешетін мәселелер көлемімен анықталады.

Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі — ол орталық атқарушы орган. Республиканың әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын тиімді іске асыруға себепші болатын мемлекеттік жоспарлау жүйесін құрып дамыту оның негізгі міндеті.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәжілісінде мақұлданған 2008 жылғы «11» наурыз  № 9 хаттамасымен бекітілген Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің 2008 – 2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспарына сәйкес министрліктің миссиясы, көкжиегі анықталған. Атап айтқанда миссиясы – бұл ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін сапалы жаңа деңгейге жеткізуге және орнықты экономикалық өсуге ықпал ететін экономикалық саясат, сондай-ақ жаңарған мемлекеттік жоспарлау мен басқару жүйесін қалыптастыру және дамыту. Ал көкжиегі – Қазақстан Республикасының әлемнің барынша бәсекеге қабілетті елдерінің қатарына кіруіне ықпал ететін стратегиялық және әлеуметтік-экономикалық даму саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу мен жетілдіру жөніндегі салааралық және өңіраралық үйлестіруді кәсіби жүзеге асыратын мемлекеттік орган құру.

  Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасы әлемдік қаржы және тауар нарықтарындағы жағдайлардың өзгеруінің келеңсіз әсерін бастан өткеріп отыр. Бұл факторлардың макроэкономикалық теңгерімді бұзуы үшін айтарлықтай қатері бар, өйткені инфляцияның өсу қаупі, теңгенің айырбас бағамының шектен тыс нығаюы, экономиканың шикізат емес секторларының бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі күшейіп отыр.

2005 жылдан бастап бюджет саясаты жылжымалы негізде алдағы үшжылдық кезеңге арналып жыл сайын бекітілетін Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының мақсатттары мен міндеттерін іске асыруға құрылуда. Фискалдық саясаты мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының құрамдас бөлігі бола отырып, инфляцияның орташа жылдық деңгейі, төлем балансының орнықтылығы, тауарлар мен қызметтерді түпкі тұтынудың және капиталды жинақтаудың өсуі бойынша белгіленген межені қолдауға жәрдемдесуге құрылған.

  Осы бағыт шеңберінде елдегі және әлемдегі болып жатқан үдерістерге жедел мониторинг жүйесін енгізу, Қазақстан экономикасының дәйекті дамуы, инфляцияның деңгейін төмендету жөніндегі іс-шараларды іске асыруды салааралық үйлестіру үшін мүмкіндіктер мен қауіп-қатер тудыратын үдерістер мен факторлардың мониторингін және болжамдауын, макроэкономикалық көрсеткіштердің орнықтылығына зиян келтірмей, экономиканың дамуын ынталандыратын салық-бюджет саясатын жүргізуді қамтамасыз ету шаралары жоспарланып отыр.

  Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған сәттен бастап Үкімет инвестициялық ахуалды жақсарту жөнінде жұмысты жүзеге асырды.                     1997-2006 жылдар аралығы кезеңінде шетелдік инвестициялардың негізгі массасы өндіруші өнеркәсіпке жұмсалды, бұл ретте, өнеркәсіпке барлық инвестициялардың 4%-ы ғана өңдеуші өнеркәсіпке жұмсалды. Осы салаға инвестициялық салымдар деңгейінің төмендеуі есебінен өңдеуші өнеркәсіптің ЖІӨ құрылымндағы үлесі 2003 жылғы 14,2%-дан 2005 жылғы 12%-ға дейін, 2006 жылдың қорытындылары бойынша 11,6%-ға дейін азайды, өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде 2003 жылғы 42,9%-дан 2006 жылғы 37%-ға дейін азайды [14].

  Жалпы бұл елдегі инвестициялық ағынды кеңейту мен басқару бөлігінде мемлекеттің рөлі мен ұстанымын сапалы өзгерту қажеттігін айқындайды.

Осыған байланысты, қазіргі таңда Экономикалық даму және сауда министрлігінің назары жаңа тиімді құралдарды енгізу есебінен экономикалық үдерістерді моделдеудегі  мемлекеттің рөлін күшейтуге аударылуды.

  Қазіргі кезде министрлік қызметінің келесі бағыты болып  мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру белгіленді.

  Осы бағыттың шеңберінде мемлекеттік функциялардың аражігін ажырату және қайталауды болдырмау, оларды бәсекелестік ортаға бейімделу және мемлекеттік органдар қызметінің  тиімділігін бағалау жүйесін енгізу  арқылы мемлекеттік функцияларды оңтайландыруды жүргізу  жоспарлануда.

  Сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың  жұмыс істеуінің қаржылық негізін  қалыптастыру жоспарлануда.      

  Қазіргі уақытта стратегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлауды үйлестіру  мемлекеттік, салалық, өңірлік және бюджеттік бағдарламалар арқылы  жүзеге асырылады.

  Алайда, бағдарламаларды әзірлеудің қалыптасқан рәсімдері мен әдістемесі талапқа сай стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізуді және  мемлекеттік қаржыны  тиімді басқаруды  қамтамасыз етпейді.

Бюджет қаражаты көбінесе жеткілікті негізсіз және тиімсіз жұмсалады және орта мерзімді жоспарлар басымдықтарын іске асырумен нашар байланысқан. Бірінші кезекте  бұл  мемлекеттік органдардың  жеткіліксіз бюджеттік тәртібінен көрінеді.

Елдің экономикалық дамуының осы және басқа да қиындықтары  негізінен  осы күнге дейін барлық мемлекеттік органдарда бар  мемлекеттік жоспарлау үдерісінің жеткіліксіздігінің салдары болып табылады.

  Әдетте, мемлекеттік аппараттың қызметі қойылған мақсаттар мен міндеттерге нақты байланыссыз формалды үдерістер мен рәсімдерге  бағытталған. Нәтижесінде маңызды міндеттердің көбі тиімсіз, уақытында шешілмейді.

  Сондықтан, Министрлік мемлекеттік жоспарлау жүйесін реформалауды өзі үшін орта мерзімді кезеңге арналған келесі стратегиялық бағыт ретінде айқындайды.        

  Осы бағыт шеңберінде нәтижелерге бағдарланған және тұрақты сапалық экономикалық өсуді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жоспарланып отыр.

 

 

2.2       Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды    жетілдіру құралы ретінде

 

  Бюджеттік үдерістегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттер деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар негізінен 6 қағидаға негiзделедi. Олар келесілер:

1)  облыстық бюджеттердiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерiнiң республикалық бюджетпен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнiң, жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастардағы теңдiгi;

2)  аражiгiн ажыратудың өлшемдерiнiң бiр мезгiлде сақталуын ескеретiн түсiмдердi тиiмдi бөлу.  Олар:

     —  тұрақты сипаттағы, сыртқы факторлардың әсерiне тәуелсiз салықтық және салықтық емес түсiмдер төмен тұрған бюджеттерге бекiтiледi;

     — мемлекеттiк мекемелер көрсеткен қызметтер ақысы болып табылатын салық түсiмдерi және салықтық емес түсiмдер аталған көрсетiлетiн қызметтер қаржыландырылатын бюджет кiрiсiне түседi;

     — қайта бөлiну сипатындағы, сондай-ақ салық базасы әркелкi орналастырылған салықтар бюджет жүйесiнiң неғұрлым жоғары тұрған бюджеттер деңгейлерiне бекiтiледi;

     — салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi бюджетке бекiткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесiн қамтамасыз ететiн бюджет деңгейiне артықшылық берiледi;

     — нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар жергiлiктi бюджеттерге бекiтiледi;

3)  Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктерiнiң бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейлерiн теңестiру;

4)  жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттiк қызметтер көрсетудiң бiрдей деңгейiн ұсынуын қамтамасыз ету;

5)  мемлекеттiк қызметтер көрсетудi ұсынудың тиiмдiлiгi мен нәтижелiлiгi — мемлекеттiк қызметтер көрсетудi неғұрлым тиiмдi әрi нәтижелi қамтамасыз ете алатын мемлекеттiк басқару деңгейiне мемлекеттiк қызметтер көрсетудi бекiту;

6)  мемлекеттiк қызметтер көрсетудi ұсыну деңгейiн оны алушыларға барынша жақындату — алушылардың қажеттерiн барынша дәл есепке алу және мемлекеттiк қызметтер көрсетудiң сапасын арттыру мақсатында қызметтер көрсетудiң атқарылуын бюджет жүйесiнiң мүмкiндiгiнше төмен деңгейiне беру.

Бюджетаралық қатынастар жүйесі — ол басқару субъектілерінің әрекеттесуін реттейтін бас механизмдерінің бірі, яғни республикалық пен облыстық, облыстық пен аудандық билік деңгейлері арасындағы өзара әрекеті [2]. Бұл жүйе жеке қағидалар, әдіс-тәсілдер мен қаржылық құралдар жиынтығымен көрсетіледі. Олар әр түрлі бюджеттердің кірістері мен шығындарын қалыптастыруда пайдаланады және солар арқылы мемлекет бюджеттік өзара байланыстар мен бюджеттік ағындарды тағайындайды және бір ортаға топталған ресурстарды таратады.

Бюджетаралық қатынастар жүйесі заңмен айқын тағайындалған мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттік пен функцияларды және бюджеттердің әр деңгейі бойынша шығындарды жіктеу, халыққа қызмет көрсетудің бірыңғай стандарттарын қамтамасыз ету, түсімдерді бюджет деңгейлері арасында бірыңғай тәртіпте бөлу және бюджетаралық қатынастарды анықтайтын әдістердің бірлікті және ашық болуына негізделеді.

Сонымен қатар бұл жүйе келесі негізгі мақсаттарды шешуін қамтамасыз етуге тиісті:

• мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
• бюджеттердің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктілігін қамтамасыз ету;
• аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының бірқа-
  лыпты деңгейін қамтамасыз ету.

Қазақстан республикасының Бюджеттік кодексінде бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары көрсетілген, олар келесілер [1]: 

1. Бюджетаралық қатынастар:

      1) республикалық және облыстық бюджеттердiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерiнiң арасында:

— трансферттермен;
— бюджеттiк несиелермен;

     2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер арасында:

— трансферттермен;
— бюджеттiк несиелермен;
— кiрiстердi бөлу нормативтерiмен реттеледi.

2. Бюджет деңгейлерi арасындағы трансферттер жалпы сипаттағы трансферттерге, ағымдағы нысаналы трансферттерге, дамудың нысаналы трансферттерiне бөлiнедi.
3. Нысаналы трансферттердi және бюджеттiк несиелердi жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi бюджеттiк бағдарламаларда айқындалған олардың тек қана нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланады.
4. Нысаналы трансферттер мен несиелердiң нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары мемлекеттiк қаржылық бақылау органының актiсiне сәйкес осы трансферттер мен несиелердi бөлген жоғары тұрған бюджетке Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен бақылау актiсiне қол қойылғаннан кейiн бiр ай iшiнде қайтарылуға тиiс.
5. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң резервiнен бөлiнгендерiн қоспағанда, қаржы жылы iшiнде пайдаланылмаған (түгел пайдаланылмаған) нысаналы трансферттердiң сомасы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi бойынша олардың нысаналы мақсаты сақтала отырып, келесi қаржы жылында пайдаланылуы (түгел пайдаланылуы) мүмкiн.

 Бюджеттік реттеу бюджет ресурстарының нақты ағындарын есепке алумен бірге іске асырылады. Бюджеттік ағындар бюджеттік ресурстарды пайдалану бағыттарына байланысты жоғары көтерілуші ағын мен төмен түсуші ағындарға бөлінеді. Жоғары көтерілуші ағын арқылы республикалық бюджет кірістері қалыптасады, ал төмен түсуші ағын жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге қаржылық ресурстардың қосымша түсімдерін қамтамасыз етеді. Сондықтан, әр ағынның қалыптасу қажеттілігіне байланысты оларды реттейтін нақты механизмдері анықталады.

Бюджет қаражаттарының жоғары көтерілуші ағынын реттеу механизмдері мемлекеттің салық саясатында анықталады және салықтық заңнамаларда бекітіледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу формаларын анықтағанда бюджеттердің әрбір деңгейлері бойынша салықтық потенциал, аймақтар бойынша бюджеттік мұқтаждықтарын объективтік бағалау нәтижелері, бюджеттік нор­мативтер және халықты мемлекеттік қызметтермен қамтамасыз етудің бірыңғай стандарттары есепке алынады. Ал бюджетаралық қатынастарды реттеудің нақты формалары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес тағайындалады.

Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау әдістерін (субвенция, дотация, бюджеттік несие, рес­ми трансфертер) пайдалану арқылы іске асырылады.

Дотация — ақшалай қосымша көмек — ол жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған — бюджеттер тапшылығын – теңгеру – үшін мығым  тағайындалынған сомамен беріледі.

Субвенция — арнайы ақшалай көмек — ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге қатаң мақсатпен тағайындалған шараларды қаражаттандыруға берілетін ақша құралдары.

Несиелік бюджет ресурстары — ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге несие түрде пайызбен немесе пайызсыз міндетті қайырылатын ақша құралдары. Бюджеттік несиелер заңнамалар мен бекітілген ережелерге сәйкес тек қана инвестициялық жобаларды іске асыруға беріледі.

Ресми трансферттер — ол гранттардан басқа ақысыз және қай-тарылмайтын бюджет түсімдері немесе бюджет шығындары.

Кірістерден алынатын пайыздық бөлектеулер нормативтері бірыңғай әдістеме пайдалану арқылы тағайындалады. Оларды есептеу әдістерін жергілікті мемлекеттік билік органдары жасайды, себебі кірістер бөлу нормативтері тек қана бюджет жүйесінің облыс және аудан деңгейлері арасында қолданылады.

Төмен тұрған бюджеттерге қаржылық жәрдем көрсетудің бірыңғай әдістерін қолдану арқылы елдің әр түрлі аймақ тұрғындары мемлекеттік қызмет тұтынушының стандарттық бірынғай денгейін қамтамасыз ету көлбеулі (горизонталды) бюджеттік теңестірудің маңызы болады. Сондықтан көлбеулі бюджеттік теңестіру механизмі аумақтар бойынша мемлекеттік қызмет тұтынудың деңгейі мен әрбір билік деңгейі үшін сол қызметтердің құнын теңестіруі тиіс. Мұндай механизмнің әрекеті әр түрлі әдістер пайдалануына негізделеді.

Ең көп таралған әдіс – ол  ресми трансферттер механизімін пайдалану (6- сурет.). Олар:

• жалпы сипаттағы трансферттер;
• мақсатты ағымдағы трансферттер;
• дамуға арналған мақсатты трансферттер болып бөлінеді.

 

Ескерту: Автормен құрастырылды.

 

6-сурет. Ресми трансферттер механизімі.

 

Мақсатты трансферттер мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың мақсатты белгілеулеріне пайдалануда немесе мақсатты емес белгілеулерге пайдаланған мақсатты транс­ферттер мен несиелік ресурстар сомалары міндетті түрде жоғары тұрған бюджетке қайтарылады.

Жалпы сипаттағы ресми трансферттер маңында бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар ретінде республикалық немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюд­жетке берілетін қаржы құралдары табылады. Олардың көлемдері жыл сайын абсолюттік сомамен тиісті жергілікті бюджеттің түсімдері мен шығындары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Жалпы сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттерді бюджет қаражаттарымен қамтамасыз ету мен стандарттық деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуге тең фискалдық мүмкіншілік беруді көлбеулі теңестіруге бағытталады.

Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеу әдісі, бюджеттік субвенциялар және бюджеттік алып тастаудың төлем тәртібі мен мерзімі үш жылға Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеуде мемлекет бақылап реттей алмайтын аймақтар арасындағы объективтік ерекшеліктер есептеледі.

Мақсатты ағымдағы трансферттер маңында жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау немесе субвенциялардан басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға арналған бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер қарастырылады. Оларды тек қана мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалар мен Үкімет немесе жергілікті атқарушы органдардың қорынан қаржыланатын шараларды орындауға беруге болады.

Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі ресми трансферттер та­былады.

Кейбір бюджеттің өз кірістері мен басқа да бюджеттік реттеу құралдары жетпегенде оларға ағымдағы шығындарын өтеу үшін ақысыз және кайтарымсыз негізде дотация ретінде бюджет каражаттары беріледі. Ал, егерде бюджетке немесе заңды тұлғаға ашықтан-ашық мақсатты шығындарын өтеуге ақысыз және қайтарымсыз негізде бюджет қаражаттары берілсе, онда олар суб­венция болып есептеледі.

 

 

 

Есепті жылы ауыл шаруашылығының негізгі бағыттарын субсидиялауға 21,7 млрд. теңге жұмсалған.

Асыл тұқымды мал шаруашылығы субъектілері бөлінген субсидияларды толық игергенімен, асыл тұқымды мал өткізудің квотада белгіленген көлемін орындамаған. 2008 жылы субсидиялар мөлшері 2007 жылмен салыстырғанда 148,3%-ға артқанына қарамастан, квота бойынша асыл тұқымды мал өткізудің жалпы көлемі 11,5%-ға кеміген.

2008 жылы жападан іске қосылған білім беру, денсаулық сақтау және әпеуметтік қамсыздандыру объектілерін ұстауға 1,9 млрд. теңге трансферттер бөлінген.

Оңтүстік Қазақстан облысында әлі пайдалануға берілмеген білім беру объектілерін, атап айтқанда, Сарыағаш ауданындағы Достық ауылындағы орта мектепті және Шымкент қаласындағы балабақшаларды ұстауға 7,1 млн. теңге трансферттердің негізсіз аударылғаны анықталды.

Қарағанды облысының Білім басқармасы трансферттерді пайдалану кезінде 20,5 млн. теңге көлеміндегі заң бұзушылықтарына жол берген. 2006-2007 жылдары мектептердің физика кабинеттері толық жарақтандырылмаған. Жалпы сомасы 10,3 млн. теңгенің көрнекі құралдары пайдаланылмай отыр.

Нысаналы трансферттердің тиімді пайдаланылуына жүргізілген бақылау бюджет заңнамасының оларды пайдалануға қатысты жауапкершіліктің нақты ара-жігін айқындау бөлігінде кемшіліктер бар екенін көрсетті. Қаржылық бұзушылықтар соның салдарынан туындап отырады. Олар өткен жылмен салыстырғанда. 1,5 млрд. теңгеге ұлғайып, 16,3 млрд. теңгені кұрады.

Жалпы алғанда, мемлекеттік бюджетті реттеу барысында фискалдық саясаттың алатын маңызы аса зор. Қазақстан Республикасындағы жаңа үш жылдық бюдетті жоспарлау жүйесіне сәйкес 2009 – 2013 жылдарға арналған фискалдық саясаттың параметрлеріне тоқталғанды жөн санаймыз. 

Фискалдық саясат алдағы орта мерзімді кезеңде ұлттық экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталатын болады.

Фискалдық саясат саласында экономиканың теңгерімді және сапалы өсу мақсаттарына қол жеткізу үшін:

— елді дамытуға тапсырылған көрсеткіштерге қол жеткізу, сондай-ақ жағдайлардың өзгеруіне жедел ден қою мақсатында фискалдық құралдарды тиімді пайдалану (бюджет шығыстары, салық жүктемелерін реттеу, Ұлттық қордың қаражатын және бюджет тапшылығы және т.б.);

— бұдан әрі салық және бюджет заңнамаларын жетілдіру;

— негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша бюджет шығыстарының нақты басымдықтарын белгілеу;

— орта мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарымен өзара байланысты мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту көзделеді.

 

-кесте. 2009 – 2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінің болжамы                                                                                                 

млрд. теңге

Көрсеткіштер атауы	2008 жыл (есеп)	2009 жыл (нақтыланған бюджет)	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл
Түсімдер	4 040,5	3 469,0	3 634,2	3 539,4	3 674,4	3 907,1
ЖІӨ-ге пайызбен	25,4	20,6	19,2	16,7	15,5	14,7
Кірістер	2 962,0	2 267,9	2 275,3	2 440,4	2 664,0	2 897,1
Салықтық түсімдер	2 819,5	2 149,4	2 144,2	2 308,7	2 531,7	2 764,2
Салықтық емес түсімдер	85,5	63,7	67,4	70,4	71,1	71,8
Капиталмен операциялардан түсетін түсімдер	56,9	54,9	63,6	61,2	61,2	61,2
Бюджеттік кредиттерді өтеу	4,8	8,0	7,9	7,9	7,9	7,9
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер	1,3	2,1	2,1	2,1	2,1	2,1
Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт	464,9	843,1	1 075,7	1089,0	1 000,4	1 000,0
Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығына сәйкес трансферт	607,5	347,9	273,2
Шығыстар	4 373,8	4 042,7	4 292,0	4 054,3	4 230,7	4 492,7
ЖІӨ-ге пайызбен	27,5	24,0	22,7	19,1	17,8	16,9
шығыстардың номиналды өсуі, %	140,5	92,4	106,2	94,5	104,4	106,2
Тапшылық	-333,2	-573,6	-657,8	-514,9	-556,3	-585,7
ЖІӨ-ге пайызбен	-2,1	-3,4	-3,5	-2,4	-2,3	-2,2

 

Ескерту: [15]

 

Мемлекеттік бюджет шығыстарының болжамы жоғарыда белгіленген шектеулер мен мемлекеттік фискалдық мүмкіндіктерді ескере отырып алдағы бес жылдық кезеңге арналған негізгі басым бюджеттік саясатқа негізделген. .

Ұзақ мерзімді перспективада мемлекеттік бюджет шығыстары басым түрде мыналарға бағытталатын болады:

-әлеуметтік саланы және адами капиталға инвестицияларды әлеуметтік саланы дамыту және адами капиталға инвестициялар;

-индустриалдық-инновациялақ даму және «серпінді» жобаларды іске асыру;

-аграрлық-өнеркәсіптік секторды дамытуға көмек көрсету;

-стратегиялық инфрақұрылымды дамыту;

-экономикалық өсудің өңірлік орталықтарын қалыптастыру.

Орта мерзімді кезеңде мемлекеттің әлеуметтік кепілдігін сақтауға және бұдан арғы экономикалық өсуді дайындауға бағытталған бюджет қаражатын орынды жұмсау және үнемдеу саясаты жүргізілетін болады.

3          Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін жетілдіру жолдары

3.1       Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі бағыттары

 

Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттік шығысты шектеу нәтижесінде олардың функционалдық жауапкершіліктері өзгеруіне байланысты Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастар механизмі және сонымен қатар қаржылық қамтамасыз етулік мұқтаждықтары қайта қаралған. Осыған байланысты биліктің барлық деңгейлері өздеріне жүктелген өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін толығымен іске асыру үшін олардың әр біреуі бойынша салықтық және салықтық емес түсімдер бекіту қарастырылып, бюджетаралық қатынастарды реттеудің тиісті формалары анықталған. Мысалы, облыс және аудан деңгейлері бойынша салықтар тізбесі заңды түрде анықталған. Бұл, әрине, елдің мемлекеттік біртұтас сипатына сәйкес.

Бюджеттердің дербестігі мен салықтардың жоғары жинауын қамтамасыз ету үшін салықтарды дұрыс және тиімді бөлу ең маңызды болып табылатын. Сондықтан мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша түсімдерді бекіту барысында оларды шектеудің келесі критерийлары есептеледі:

• түсімдердің тиянақтылығы, яғни жергілікті билік деңгейлері бойынша түсімдері экономиканың өзгерістеріне шамалы тәуелді және тұрақты сипаттағы салықтар бекітіледі. Мұндай бөліс негізінде орталық басқару деңгейінің басқа деңгейлерге қарағанда елдегі экономикалық өзгерістерге әсері неғұрлым жоғары дәрежеде екені олар­дың сол өзгерістердің қаржылық салдарына жауапты болу тиістілігіне байланысты;
• экономикалық тиімділік, және әрбір билік деңгейі бойын­ша түсімдердің көлемі осы билік деңгейінің жұмыс атқару
• салықтық база бөлістің біркелкілігі, яғни салықтық базаны жайғастыру әркелкілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жоғары деңгей бойынша тиісті салық енгізіледі және салықтық түсімдер орталықтандырылады. Аймақтар арасында салықтық базаны бөлудің әркелкілігі нәтижесінде сол аймақтардың бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіруінің қажеттілігін аңғарады, себебі салықтық ресурстары бар аймақтар тұрғындарының ахуалы басқа аймақтарға Ка­рағанда біршама тәуір болады;
• әлеуметтік әділеттік, яғни қайта бөліс сипаттағы салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекітіледі;
• салықтық базаның икемділігі, яғни айқын аумақтың байласуы бар салықтық базадан жиналатын және икемділігі жоғары емес салықтар биліктің төменгі деңгейлері бойын­ша бекітіледі;
• салықтық ауыртпалықтық экспорты, яғни биліктің жергілікті деңгейлері бойынша осы басқарып отырған аумақтың халқы мен кәсіпорындарға ауыртпалығы жатпайтын және ауыртпаушылық басқа аумақтардың салық төлеушілеріне түсетін салықтарды бекітуден бас тарту, себебі кері жағдайда бюджеттік қызметтерді біреулер пайдаланады, ал оларды қаржыландыру басқалардан болады, нәтижесінде мұндай жағдай бюджеттік шығындардың тиімділік қабілеттілігіне мүмкіндік бермейді;
• бюджеттік алымдар мен шығындардың сәйкестігі, яғни мемлекеттік органдар көрсететін қызметтерге төлем ретіндегі салықтық және салықтық емес алымдар қай бюджеттен тиісті қызметтер қаржыландырылды ол сол бюджетке түседі. Жалпы айтқанда, бюджетаралық қатынастар реттеу жүйесінің өзін анықтауы басқарудың әрбір деңгейі бойынша өздік кіріс көздерін заңды түрде бекітуге байланысты.

         Бюджеттік реттеуде фискалдық саясаттың мәні зор. Фискальдық (салық-бюджет) саясат – бұл үкіметтің халықтың жұмыспен қамтылуын және инфляцияға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытталған салық салу, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік бюджет саласындағы саясаты. Басқа сөздермен айтқанда,  салық-бюджет саясаты – бұл мемлекеттік бюджеттің және салық жүйесінің көмегімен экономиканы тұрақтандыруға бағытталған  саясат.

Салық-бюджет саясаты қаржы саясатының өзектік бөлігі және мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Салық салу мен мемлекеттік шығыстар саласындағы үкіметтің шаралары экономикалық өсуге, кірістерді бөлу мен кедейшілік деңгейіне аса зор ықпал етуі мүмкін, соның салдарынан олар, әдетте, экономикалық және саяси пікірталастардың  ортасында болады.

Салықтар – бұл заңның негізінде қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін  заңды және жеке тұлғалардан мемлекет алатын бюджетке міндетті төлемдер. Салықтар кіріс алатын заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысу міндеттерін білдіреді. Салықтар – мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға — өз кезегінде төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен және жұмыс істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының шамасына тәуелді болады.

Қазақстанда салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді. Айталық, мысалы, мұнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға салынатын салық және т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқалары – жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.

Салық саясатын мемлекет салықтық реттеу саласындағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды. Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз етеді.

Диаграммадан көрініп тұрғанындай (10-сурет), Қазақстан Республикасының бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салық (16,2%), сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылардың  өзге де салықтары мен төлемдері (19%) және т.б. құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту: [15]

 

10-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне  түсетін салық түсімдерінің құрылымы

 

Экономиканың циклдық өзгерістерінің жігін жатқызуға, яғни қысқа мерзімді кезеңде экономиканы тұрақтандыруға бағытталған кез келген тұрақтандыру саясаты сияқты фискальдық саясаттың мақсаттары:

— тұрақты экономикалық өсуді;

— ресурстардың толық бос болмауын;

— бағаның тұрақты деңгейін ұстау болып табылады.

Фискальдық саясатты Үкімет жүргізеді. Фискальдық саясаттың құралдары жиынтық сұранысқа да (жиынтық шығыстардың шамасына), сондай-ақ жиынтық ұсынысқа да (фирмалардың шығындарының шамасы) әсер етеді.

Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер әрекет етеді.

Мемлекеттік жауапты органдардың бақылау-талдау іс-шараларының нәтижелеріне негізделіп, мемлекеттік, салалық және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуына жасалған талдау ел бюджетінің атқарылуында, мемлекет активтерін пайдаланудың тиімділігінде жүйелі проблемалардың бар екенін көрсетті.

Мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыру кезінде олардың қаржылық қамтамасыз етілуі жеткілікті түрде негізделмейді, осы бағдарламалардың үйлестірушілері – мемлекеттік органдар арасында өзара айқын іс-қимылдар жүзеге асырылмайды, іс-шараның әрбір кезеңінің орындалуына сапалы мониторингі жүргізілмейді. Соның салдарынан, көптеген жағдайда мемлекеттік және салалық бағдарламалардың мақсаттары мен күтілген нәтижелеріне қол жеткізілмейді.

Қалыптасқан жағдайдың негізгі себептері мыналар болып табылады: бюджет-салық және өзге де заңдардағы кемшіл тұстар, бюджеттік жоспарлаудағы кемшіліктер, бухгалтерлік есептіліктің жай-күйінің төмен деңгейі және басқа да факторлар, сондай-ақ қолданыстағы мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесіндегі кездесетін олқылықтар мемлекеттік сектордағы қаржы тәртібі деңгейінің төмендеуіне әкелді.

Атап айтқанда, жыл сайын бюджет түсімдерін жоспарлау кезінде кірістердің жоспарлы көрсеткіштерін азайтып көрсету әдетке айналған, бұл бюджетті бірнеше рет нақтылап, түзетуге әкеледі, бюджеттік бағдарламалардың орындалу сапасын төмендетеді. Бұған қоса, бюджеттің кіріс бөлігін орындауда жиі орын алатын проблемаларға мыналар жатады:

1) ірі салық түрлері бойынша аванстық төлемдерді төлеудің қолданыстағы тәртібі тиімділігінің төмен болуы олардың қаржы жылы бойы әркелкі түсуіне әкеледі;

2) берілген салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтардың тиімділігіне кешенді бағалау және мониторингі республикада жүргізілмейді;

3) салықтық тексерулердің нәтижелері бойынша төмен көрсеткіштердің болуы, мұны салықтың жиналу деңгейінің төмендегені растап отыр, бюджетке қосымша есептелген төлемдерді өндіріп алу деңгейінің төмен болуы (салықтық тексерулердің нәтижесі бойынша айыппұл санкциялары мен міндетті зейнетақы жарналарын қосқанда қосымша есептелген салық төлемдерінен өндіріп алынған сомалардың үлес салмағы 2008 жылғы 16,7%-дан 2009 жылы 9,5%-ға дейін төмендеп кеткен), сондай-ақ бюджетке төленетін салықтар мен төлемдер бойынша бересі сомасының толық өндіріп алынбауы. Республикалық бюджеттің шығыс бөлігін атқару кезінде бірқатар жүйелі проблемалар кездеседі. Әдетте, бюджет қаражаты толық көлемінде игерілмей жатады. Бұл ретте игерілмеген қаражаттың негізгі бөлігі бюджеттің әлеуметтік шығындарына тиесілі. Өз кезегінде, бюджеттік бағдарламалардың сапасыз орындалуы, оларды орындауға қатысты айқын өлшемдердің болмауы, жекелеген мемлекеттік органдардың қаржы бөлімшелеріндегі қызметкерлерінің кәсіби біліктілігінің төмен болуы, сондай-ақ тиімді жұмыс істейтін ішкі бақылау жүйесінің болмауы елеулі қаржылық бұзушылықтарға әкелуде. Тек есепті жылдың өзінде бюджеттік бағдарламалардың атқарылуын бақылау барысында 83,5 млрд. теңгенің заң бұзушылықтары анықталған. Сонымен қатар, республикалық бюджеттен өңірлерге бөлінетін трансферттер көлемінің жыл сайын ұлғаюы жергілікті бюджет кірісіндегі олардың үлесінің 40%-дан, ал кейбір облыстар бойынша 70%-дан асып кетуіне әкелді. Бұл жергілікті бюджеттердің республикалық бюджеттің атқарылуына тәуелділігін күшейтуде. Табыстылығы жоғары өңірлерге трансферттерді бөлу өңірлер арасында кірістерді бөлудегі теңсіздікті ушықтырады және республика өңірлерінің бюджеттік қамтылуын теңестіруге ықпал етпейді. Трансферттердің тиімді пайдаланылуына жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігі бойынша нақты жүйенің болмауына байланысты оларды тиімсіз пайдалану жиі кездесуде. Мемлекеттік холдингілер, даму институттары және мемлекеттің қатысуымен құрылған басқа да акционерлік қоғамдар республиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында индустиялық-инновациялық жобаларды іске асыру үшін олардың жарғылық капиталдарын қалыптастырып, толықтыруға бөлінген бюджет қаражатының елеулі бөлігін әдетте, екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне ораналастыруда. Мәселен, 27 акционерлік қоғамға 2009 жылы бөлінген 291,8 млрд. теңгенің 24,4 млрд. теңгесі негізгі құралдарды, бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарын сатып алуға жұмсалған болса, ал 139,5 млрд. теңге екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне орналастырылған. Жүйелі сипаттқа ие болған мемлекеттің қаржы ресурстары мен активтерін басқарудағы аталған проблемалар тиісті нормативтік құқықтық актілерді жетілдірумен қатар, Есеп комитетінің және басқа да мемлекеттік қаржылық бақылау органдары қызметінің тиімділігін одан әрі арттыруды, оның ішінде стратегиялық бағыттарды, мақсаттар мен міндеттерді айқындауды талап етеді.

 

3.2       Бюджеттік реттеудің аймақтық бюджетаралық қатынастарды дамыту механизмін жетілдіру жолдары

 

Бюджеттік реттеу мехханизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бәлшектері есебінен қалыптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету үдерістеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.

Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың бір жанына есептейтін көлбеулі бюджеттік теңестіру әдісі пайдаланады.

Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен аумақтар бойын­ша қаржылық жәрдем бөлудің бірыңғай қалыпты есептемелерін пайдалану арқылы тұрғындардың мемлекеттік қызмет тұтынуын бірыңғай стандарттық деңгейін қамтамасыз ету тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің негізгі мақсаты — ол әрбір билік деңгейі бойынша соларға бекітілген мемлекеттік қызметті толық көрсетуін заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта тұрақты болатын кірістік қайнар көздерімен қамтамасыз ету.

1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алым­дар мен субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардың толығымен анықтауын қамтамасыз етпеді, әсіресе төмен тұрған бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы басқа да өзгерістер енгізілді.

Бірақ, оған қарамастан, жергілікті бюджеттер деңгейі арасында кірістерді бөліс жүйесі, жалпы бюджетаралық реттеу механизмі әлі де бір-бірімен қабыспайтын және тиянақсыз болуда. Жергілікті бюджеттерді атқару барысында олардың жиі айқындалуы мен әрбір облыс бойынша әр түрлі және үйлеспеген кірістер бөлу әдістері пайдалануы орын алады. Мәселен, әрбір аудан мен қала бойынша жылсайын тағайындалатын үлестіруге жататын кірістердің жекеленген түрлері мен олардың нормативтерін немесе аудан мен қалалар бойынша үлестіруге жататын кірістердің түрлері бірыңғай, ал бөліс нормативтері әр түрлі. Сонымен қатар, жыл­сайын кірістер бөлістің бірыңғай нормативтері тағайындалса да, оларды төлеушілер әр түрлі, немесе жылсайын барлық кірістерді аудан мен қалалар бюджеттерінің есебіне қосып, соңынан бюджеттік алымдарды тағайындау болады.

Осы кемшіліктердің әсерін жоққа шығару мен мемлекеттік шығындардың рационалдауын қамтамасыз ету мақсатымен Бюджеттік кодексте кірістер мен олардың қажеттілігі арасындағы теңгерудің әрекеттегі қағидаларымен қатар жергілікті бюджеттердің бюджетаралық қатынастарын реттеу формасы ретінде кірістер бөліс нормативтері тағайындалған. Олар ортамерзімді фискалдық саясаттық негізінде анықталады және тиянақты сипатта бо­лады. Бұл бірыңғай бюджеттік жіктеуде көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функциялар мен өкілеттікті бөлу нәтижесінде мүмкін болды.

Басқаша айтқанда, биліктің бір деңгейі бойынша іске асырылатын белгілі бір функция және оны қаржыландыруын қамтамасыз ету сол билікке заңды түрде бекітіледі. Мұндай әдіс облыс пен аудан деңгейінде шығындық міндеттемелерді басқару деңгейлері бойынша өз еркімен ауыстыруға тыйым салады, нәтижесінде бюджеттік шығындарды жоспарлауға орайлы шарттар пайда болады.

Осыларға байланысты және шығындық өкілеттікті бөліс жүйелігін қамтамасыз ету үшін Бюджеттік кодексте келесі ережелер қарастырылған:

• белгілі бір мемлекеттік функциялар орывдалуы қарасты-рылған заңнамалық актілерде басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың құзыреті мен оларға бекітілген өкілеттік шығыс айқын анықталады;
• қосымша функциялармен жүктелее, онда заңнамалық актілерде соларды іске асыруға қажетті қаржылық құралдар беруі қарастырылып бекітіледі;
• жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының қабылдаған нормативтік актілерінің нәтижесіндегі шешімдерді іске асыру үшін пайда болған жергілікті бюджеттердің шығындарын өтеуге заңды түрде тағайындалған құқығы бар.

Аймақтарға көрсететін қаржылық жәрдемнің нәтижелілігін қамтамасыз ету мақсатпен бюджетаралық трансферттерді жал­пы қажеттілікке беруден арнаулы және мөлшерлі трансферттер жүйесін қолдану қарастырылып келе-келе іске асыруда. Бюдже-таралық трансферттер берудің жаңа қағидаларына көшудің негізі болып іске асырылып жатқан мемлекеттік функцияларды басым-дылық дәрежелері бойынша міндетті, негізгі және қосымша функцияларға топтау табылады. Мұндай құрылыстық негізінде мемлекеттік органдардың барлық деңгейлерінің күшін міндетті және негізгі функцияларды іске асыруын шоғырландыру мен соған сәйкес бірінші кезекте бюджеттік қаржылаңдыруын қамтамасыз етуге бағытталған.

Міндетті функцияларды (мұндай функциялар мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерімен міндетті түрде атқарылады) қаржыландыру барлық ел бойы бірдей нормалар мен норматив­тер негізінде мемлекеттік бюджеттің ағымдағы шығындар арқылы іске асырылады және көбінесе секвестірлеуге жатпайды.

Республикалық және жергілікті денгейлер бойынша қосымша функциялар бюджеттік бағдарламалар арқылы қаржыландырылады, егерде ондай функциялар уақытша немесе бір жолғы сипатта ноолсаттзұллф қамтамасыз ету экономиканың ағымдағы жағдайы мен бюджет көрсеткіштерінің болжамына тәуелді болады.

Жоғарыда айтылған мемлекеттік функциялардың басымдылық топтауына сәйкес төменгі бюджеттерге жәрдем қаржы беру екі категория арқылы болуы мүмкін — біріншіден, мемлекеттік басқарудың міндетті функцияларын қаржыландыруды қамтамасыз етуге арнаулы трансферттер түрінде, екіншіден, аймақтардың даму бағдарламаларын қаржыландыруды қамтамасыз етуге инвестициялық трансферттер түрінде.

Бұл арада, төменгі тұрған бюджеттерге трансферттер ең алдымен олардың ағымдық шығындырын максималды өтеуге беру қарастырылады. Олардың көлемін есептеу негізінде нор­малар мен нормативтер арқылы тағайындалған тиісті аумақтар тұрғындарына минималды әлеуметтік қызметтер көрсетуді қамтамасыз ету қағидасы жатыр. Осыған байланысты және мемлекеттік басқару органдарының қаржыландыру қажеттілігіне нақты баға беру үшін биліктің облыс және аудан деңгейлерінің типтік басқару құрылымы тағайындалынған. Ал аймақтардың даму бағдарламаларын қаржыландыруын қамтамасыз етуге арналған трансферттерді беру мемлекеттік аймақтық саясатының басымдылықтарын есепке ала іске асырылады. Осыған байла­нысты және жергілікті бюджеттердің дербестігін ұлғайту үшін осы деңгейді қаржыландыру механизмі жетілдірілген.

Жергілікті бюджеттердің орындалуы барысындағы бұзушылықтарды талдау көрсеткендей бұзушылықтар, негізінен, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджет заңнамасын, сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы, мемлекеттік сатып алулар туралы заңнамаларды, республикалық және жергілікті бюджеттің орындалу Ережесін және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларын сақтамауы нәтижесінде туындайды.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының нормаларын қатаң сақтауды қамтамасыз ету және бақылауды күшейту мақсатында барлық тексерілген бақылау объектілеріне анықталған бұзушылықтарды жою туралы нұсқамалар жіберілді, бұл нұсқамаларда бюджет қаражаттарын басқарудың тиімділігін жоғарылату және тәртіпке келтіру бойынша шаралар қолдану мен бұзушылықтардың туындау себептері мен шарттарын жою туралы және белгіленген заң тәртібі бойынша кінәлі лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін қарастыру нұсқалып көрсетіледі.

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу мақсатындағы салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:

1. Салық-бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдық тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу және Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік белсенділігін өсіруді ынталандыру.
3. Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету.

Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленіп, қабылданды.

Жаңа Бюджет кодексі нәтижелерге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістерін енгізуді, үш жылдық бюджетке көшуді көздейді. Стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлауды үйлесімдендіруге және бюджеттік қатынастарды жетілдіруге бағытталған. Ол бюджетті жоспарлаудан, орындаудан, оның мониторингі мен кез келген мемлекеттік орган жұмысының тиімділігін кешенді түрде бағалаудан бастап бүкіл бюджет үдерісін регламенттейді.

Мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттік саясаттың басымдықтарына сәйкес бюджет қаражатын формальды түрде игеруден нақты нәтижелер алуға қайта бағдарлау жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы болып табылады. Ол бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджетті орындау кезінде үлкен дербестікті, атап айтқанда, шығыстардың экономикалық жіктелуі бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларын жасау мен өзгерту құқығын береді. Бюджеттің орындалуы бөлігінде сондай-ақ жекелеген рәсімдерді оңайлату көзделеді.

Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы Жолдауында жаңа Салық кодексі «салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімші­лендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек» деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін қабылдаудан болатын  басты тиімділік – бұл бизнестің іскерлік бастамашылығын арттыру, салықтық әкімшілдендіруді жақсарту, фискальдық тәртіпті арттыру.

Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері  пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың ауқымды бөлігінің күшін жоюды көздейді.

Жаңа Салық кодексі салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді. Корпоративтік табыс салығының (КТС) ставкасы үш жылдың ішінде 2011 жылдан бастап қазіргі деңгейден 2 есе 30%-дан 15%-ға дейін; қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылатын болады. ҚҚС-тың өз ставкасының төмендетілуінен басқа, ҚҚС-ты автоматты түрде қайтару жүйесі енгізіледі, бұл алдыңғы қатарлы халықаралық практикаға сәйкес келеді. Алғашқы кезеңдерде мұндай қайтару ірі салық төлеушілерге қатысты болады. Негізінен бұлар шикізаттық компаниялар. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жазық шкалаға көшу жүзеге асырылатын болады.

Бұдан басқа, шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер төлеудің күшін жою, шығындарды ауыстыру мерзімдерін 3-тен 10 жылға дейін ұлғайту жоспарлануда. Осы прогрессивтік шаралар бизнес жүргізудің жағдайларын жақсартуға және өндіріске инвестициялардың ұлғаюына өз үлесін енгізуге тиіс.

Сонымен бірге салық ауыртпалығын осылай елеулі түрде төмендету мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындауға теріс әсер етпеуге тиіс. Сондықтан Үкімет бюджетінің шығындарын өтеу өндіруші секторға салық жүктемесін ұлғайту есебінен болады.

Табысты бюджет саясатының іргетасы бюджет тапшылығын жай ғана формальды түрде жою емес, сонымен бірге қолайлы инвестициялық және бәсекелік ортаны қалыптастыру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық белсенділігін арттыруға арналған кедергілерін алу жолымен оны тудыратын проблемаларды шешу болуға тиіс. Бір жағынан мемлекеттік бюджетке ақша ресурстарының құйылуын ынталандыратын, ал екінші жағынан – мемлекеттің араласуынсыз неғұрлым тиімдірек жұмыс істей алатын ұлттық шаруашылықтың сол салаларын нарыққа беру жолымен мемлекеттік шығыстарды біртіндеп қысқарту үшін алғышарттар жасайтын іс-шаралар кешенін жүзеге асыру қажет.

 

 

1-қосымша. 2007-2009 жылдардағы мемлекеттік бюджеттің орындалуы

 

Атауы	Кассалық атқарылуы 01.01.2008 ж. (млн. теңге)	01.01.2007 жылмен  салыстарғанда, %-бен	Кассалық атқарылуы 01.01.2009 ж. (млн. теңге)	01.01.2008 жылмен  салыстарғанда, %-бен	Кассалық атқарылуы 01.01.2010 ж. (млн. теңге)	01.01.2009 жылмен  салыстарғанда, %-бен
I. КІРІСТЕР	2887873,9	123,5	4034410,5	139,7	3505344,7	86,9
Салық түсімдері	2356040,3	106,7	2819509,7	119,7	2228681,8	79,0
Салықтық түсімдер	2356040,3	106,7	2819509,7	119,7	2228681,8	79,0
Салықтан тыс түсімдер	181102,4	330,7	85539,9	47,2	136175,5	159,2
Салықтық емес түсiмдер	181102,4	330,7	85539,9	47,2	136175,5	159,2
НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ САТУДАН ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	92685,9	125,0	56939,6	61,4	35887,4	63,0
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер	92685,9	125,0	56939,6	61,4	35887,4	63,0
ТРАНСФЕРТТЕРДІҢ ТҮСІМДЕРІ	258045,3	14335850,0	1072421,3	415,6	1104600	103,0
4-кестенің жалғасы.
Трансферттердің түсімдері	258045,3	14335850,0	1072421,3	415,6	1104600	103,0
II. ШЫҒЫНДАР	2678280,3	124,5	3394063,5	126,7	3746840,2	110,4
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	164743,8	132,3	224012,3	136,0	166062,7	74,1
Қорганыс	166646,3	166,7	185358,4	111,2	187615,3	101,2
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі	240992,8	134,0	271467,4	112,6	316189,7	116,5
Бiлiм беру	455430,1	139,2	572403	125,7	660917,1	115,5
Денсаулық сақтау	299380,5	134,0	363209,9	121,3	450892,5	124,1
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру	502381,4	118,9	622016,7	123,8	758308,4	121,9
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	199937	148,1	233925,5	117,0	304048,8	130,0
4-кестенің жалғасы.
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	122209,9	150,6	163968,6	134,2	173618,1	105,9
Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану	52269,3	146,1	60507,4	115,8	58577	96,8
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	100955,1	131,1	170364,8	168,8	168117,9	98,7
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі	10465,4	142,3	40080,3	383,0	30920,7	77,1
Көлiк және коммуникация	289653,9	179,0	332709,1	114,9	337511,5	101,4
Басқалар	39165,6	80,2	96163,6	245,5	64853,4	67,4
Борышқа қызмет көрсету	34010,9	118,5	57876,5	170,2	69206,9	119,6
III. ТАЗА БЮДЖЕТТІК НЕСИЕ БЕРУ	8102	102,3	42460,8	524,1	27476,5	64,7
4-кестенің жалғасы.
БЮДЖЕТТІК НЕСИЕЛЕР	15889	102,1	47277,1	297,5	31539,5	66,7
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	434,7	49,6	636,4	146,4	242,7	38,1
Басқалар	15454,4	105,2	46640,6	301,8	31296,8	67,1
БЮДЖЕТТІК НЕСИЕЛЕРДІ ӨТЕУ	7787	101,9	4816,3	61,9	4063	84,4
Бюджеттік несиелерді өтеу	7787	101,9	4816,3	61,9	4063	84,4
IV. ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРМЕН БОЛАТЫН ОПЕРАЦИЯЛАР БОЙЫНША САЛЬДО	416786,8	425,6	931125	223,4	223720,5	24,0
ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРДІ САТЫП АЛУ	419439,7	370,5	932434,6	222,3	224593	24,1
4-кестенің жалғасы.
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	3745,1	1049,6	16534	441,5	649,5	3,9
Бiлiм беру	350	72,6	350	100,0	9871,5	2820,4
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	9525	66,1	6600	69,3	6583,1	99,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	3502,2	266,3	2045,6	58,4	20290	991,9
Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану	34006	2429,0	2780	8,2	477,5	17,2
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	28148,8	111,5	31835,3	113,1	9670,8	30,4
Көлiк және коммуникация	18608,6	255,6	5276,2	28,4	4957,5	94,0
Басқалар	321554	512,8	867013,4	269,6	167906,7	19,4
4-кестенің жалғасы.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН САТУДАН ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	2652,9	17,4	1309,6	49,4	872,4	66,6
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер	2652,9	17,4	1309,6	49,4	872,4	66,6
V. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ (ПРОФИЦИТІ)	-215295,2	-263,8	-333238,8	154,8	-492692,6	147,8
VI. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ (ПРОФИЦИТТІ ПАЙДАЛАНУ)	215295,2	-263,8	333238,8	154,8	492692,6	147,8
ҚАРЫЗДАРДЫҢ ТҮСІМІ	175902,3	97,9	477296,7	271,3	809430,1	169,6
Қарыздар түсімі	175902,3	97,9	477296,7	271,3	809430,1	169,6
ҚАРЫЗДАРДЫ ӨТЕУ	94522,3	96,7	167599,4	177,3	249061	148,6
Қарыздарды өтеу	94522,3	96,7	167599,4	177,3	249061	148,6
БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТТАРЫ ҚАЛДЫҚТАРЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ	133915,3	-81,9	23541,5	17,6	-67676,5	-287,5
Ескертпе: ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік бюджеттің жылдық есептеріне сүйене отырып, автормен құрастырылды

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2008 ж., N 21, 93-құжат
2. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. — Алматы: Экономика, 2006. — 320 бет.
3. Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. — Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б.
4. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25 қарашадағы № 189 Заңы.
5. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2009 жылға арналған нысаналы трансферт туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы 23 қазандағы № 682 Жарлығы
6. «2009 жылғы республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің есебі. — Астана, 2009.
7. Қаржы минситрлігі http://www.minfin.kz/index.php?uin
8. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” Қазақстан қаражаты-1999 жыл. N8.
9. Амрекулов Н “Қаржы жүйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2004 жыл.Оңтүстiк Қазақстан облысының және Қазақстан республикасының статистикалық мәлiметтерi.
10. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2006.
11. Аблиакимов К Бюджет-2008. “Баға және талдау” Казхстанская правда 2008 жыл N12 .
12. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 1998г. ТОО Баспа.
13. Юткина ²Налоги и налогооблажения². Учебник.- Москва: Инфра, -224с.
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәжілісінде мақұлданған 2009 жылғы «11» наурыз № 9 хаттамасы
15. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2009 жылғы 24 наурызындағы № 13 хаттама  2008 жылғы 26 тамызда Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған «Қазақстан Республикасының  2009 – 2013 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамына» (2008 жылдың 26 тамызындағы № 32 хаттама) өзгерістер.
16. Бабкина С. Новая налоговая  политика: Финансы  Казакстана.-  2009-N6, с 20-22.   
17. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2008ж, N1-12
18. Аблиакимов К Бюджет-2008. “Баға және талдау” Казхстанская правда 2009 жыл N12 .
19. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2006/8.
20. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2008ж.
21. Жүнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
22. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы. 2009 жыл N1 .
23. Мемлекеттiк салық саясаты ² Заң газетi. 1999 жыл 3 желтоқсан.
24. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.- N5- 03.2006
25. Салық және бюджет саясаты² Қазақстан ХХI ғасырға жол 2004 ж. N2
26. Салық- халық несiбесi Еегемендi  Қазақстан, 2004ж.1 қазан
27. Салық бюджеттiң қайнар көзi// Заң газетi 2004 жыл шiлде.
28. Облыс бюджетiнiң басты бағыты. Оңтүстiк Қазақстан N81.29.06.2006.
29. Қазақша — орысша, орысша – қазақша  терминологиялық  сөздiк: Под  общ. Ред.  А.К. Кусаинова. – Алматы:  Рауан, 2004-288 с.
30. Бурабаева О. Б., Ермекбаев Б. Ж.   Жергiлiктi  салықтар  мен  алымдар: Оқу  құралы. – Алматы 1998
31. Бурабаева О. Б., Ермекбаев Б. Ж.   жергiлiктi салықтар
32. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2004ж, 1999ж N1-12
33. Гражданский кодекс РК- Алматы- ²Қаржы-қаражат².
34. Дуканич Л.В. »Налоги и налогообложение» Ростов-не-Дону Феникс 2006г.
35. Деловой мир Казахстана –2004г. N3,с 20-22.
36. ²Дамудың бiр кепiлi салық² Заң және заман 2004 ж. N4 47-51б.
37. Дербисов Е.Ж., Ержанов  С.Ж.  Налоги  в  Казахстане. Алматы,  ЮКЗЭ,  1999 ж. 
38. Егемендi Қазақстан ²Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы², 2004.2 қараша.
39. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2004ж.
40. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2006/5.
41. ²О налогах и других обязательных платежах в бюджет и закон РК с изменениями и дополнениями² 2008 г. Алматы
42. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы ²Жетi жарғы² 1998г.
43. Экономика и право Казахстана 2004-6 6 стр. Налоговая политика.
44. ²Мемлекеттiк салық саясаты² Заң газетi. 1999 жыл 3 желтоқсан.

 

 

 

 

 

 

 

100,0