Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті дамыту және талдау

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………3

 

ТАРАУ 1. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

НЕПЗДЕРІ……………………………………………………………………………………5

1.1. Кәсіпкерліктің мәні және ұйымдастырушылық-құқықтық түрлері………5

1.2. Кәсіпкерліктің қаржылық іс-әрекетінің мәні…………………………………….13

1.3. Кәсіпкерлікті несиелеу жүйесі…………………………………………………………22

1.4. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші заңдарының аяққатұруы…………………………………………………27

1.5. Кәсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан баскару туралы шетелдік тәжірибе…………………………………………………………………………..29

 

ТАРАУ 2. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЗІРП

ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ………………………………………………………………..35

2.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуының ———

тенденцияларын талдау…………………..,………………………….>.………………..35

2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кәсіпкерліктің дамуын талдау……44

2.3. Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының қайтарымдылығын талдау……………………………………………………………..54

 

ТАРАУ 3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС-ӘРЕКЕТШЩ

ТИІМДІЛІПН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ………………………………….66

3.1. Кәсіпкерлікті несиелендіру жетілдіру жолдары……………………………66

3.2. Кәсіпкерлік іс-әрекетте мемлекеттік қаржыларды пайдалану тиімділігін жоғарылату…………………………………………………………………70

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………….75

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………….76

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстанда тұрақтанып келе жатқан»~ әкімшіліктік-бюрократиялық модельдің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолында реттеу функцияларының сақталуы аркылы әрекет ететін әкономикалық жүйенің кәсіпкерлік типіне негізделеді.

Философиялық көзқарастан кәсіпкерлікті адам жанының ерекше күйі, іскерлік романтика формасы, адамға тән қабілеттіліктерді іске асыру құралы ретінде сипаттауға болады. Кәсіби мағынада кәсіпкерлік өз бизнесін үйымдастыра алу, сонымен байланысты функцияларды табысты жүзеге асыру деп қарастырылады.

Қазақстандағы кәсіпкерліктің қазіргі кезде қайта жандануы болып өтуде. 1917 жылға дейін елде кәсіпкерлік орын алған, бірақ өндіргіш күштердің дамуының әлсіз деңгейінің салдарынан ол кезде айтарлықтай тарамады.

Кеңес үкіметінің жылдарында кәсіпкерлік түсінігі әкономиклық сөздіктен мүлдем шығарылып тастаған, ал кәсіпкерлік термины теріс қабылданантын. Енді біз бүрыңғыдай «кәсіпкерлік», «іскерлік» деген терминдерді басты қолданамыз.

Нарықтық әкономиканың дамуы кәсіпкерлікті колдануды және кәсіпкерді тәрбиелеуді қарастырады. Айтарлықтай күрделі қиындықтар мен психологиялык кедергілерді жеңумен байланысты болатын бүл міндетті шешу оңай емес. Қазақстанда жүргізіліп жатқан әкономикалык реформа кәсіпкерліктің дамуына жаңа перспективалар ашты. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-әкономикалық маңыздылығының өсуінің себептері — ол нарықтық әкономикаға икемділік береді, халықтың қаржылық және өндірістік ресурстарын қатыстыруға себепші болады, ол өзінде монополияға қарсы күш алып келеді, жүмыс бастылық және басқа да нарықтық шаруашылық мәселелерін шешеді.

Қазіргі кезде республикамызда кәсіпкерлік әкономиканың жаңа сфералары мен әлеуметті топтарын қамтып, күш алуда. Кәсіпкерлік динамикасы мен әкономикалық нәтижелері көбінесе соған сәйкес келесі алғы шарттармен анықталады: институционалдык кәсіпкерлік ортасының қалыптасуымен, заңдылық базасымен, кәсіпкерлік құрылымдарды мемлекеттік қолдаудың деңгейімен және т.б.

Республикамызда кәсіпкерліктің дамуы үшін түракты әкономикалык негізін құрайтын меншіктің жекешелендірілуі бойынша үлкен жүмыс жүрпзілуде. 90-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік іс-әрекеттің заңдылық тү_рақтандыру және дамыту мәселелерін реттеуге бағытталған заңдар, заңдылық және басқа нормативтік-қүқықтық актілер қабылданып, әрекет етуде.

Сонымен қатар, республикада кәсіпкерлікті, әсіресе шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау жөнінде кең көлемді шаралар қабылданып жатыр. Қазақстан Республикасы Президнтінің «Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен жандандырудьг күшейту жөніндегі шаралар туралы» Үкіміне сәйкес шағын кәсіпкерлікті колдау және дамытуды мемлекеттік әкономикалық саясаттың басты саласы деп санау қарастырылады.

Дегенмен, отандық кәсіпкерлікті дамыту жолындағы барлық кедергілер толық жойылған деп айтуға болмайды. Олардың негізгілері — несиелеу мәселесі, салық салу мәселесі және т.б. Дамыған елдер әкономикасында ірі, орта және шағын кәсіпорындар іс-әрекеті бір уақытта жүргізіледі. Қазіргі әкономика монополиялық құрылымдарға икем — ірі өндіріс пен көптеген факторлар есебінен қалыптасатын шағын кәсіпорындарды күрделі комбинациялаумен сипатталады.

Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогрестің түрақты тенденциясы ретінде өндірісті шоғырландыру болып табылады. Сондықтан ірі кәсіпорындар көп мөлшерде материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарына және білікті мамандарға ие. Ірі кәсіпорындар күрделі масштабта ғылыми-техникалық жұмыстар жүргізуге қабілетті және олар негізгі технологиялық өзгерістерді анықтайды.

Екінші жағынан, соңғы кездері көп мөлшерде күрделі қаражаттарды, жабдықтарды, жүмысшыларды қажет етпейтін сфераларда шағын және орта кәсіпкерліктің пайда болуы және қарқынды дамуы байқалады.

Шағын кәсіпорындардың тиімділігі: жергілікті нарыққа жақын орналасуы және осыған байланысты клиенттер сүранысына бейімделуі, бәсекелестікті дамыту, өнім сапасын және сервистік қызмет көрсету деңгейін* жоғарылатады, басқарушылық сатылардың аз болуы, нарықты тауарлар мен кызметтерге толтыру, әкспорттың потенциалын жоғарылатуға әкеледі және т.б. Шағын кәсіпкерлік көптеген елдердің әкономикасын дамытуда маңызды рөл атқарады. Еуропалық Қауымдастық елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда жүмыспен қамтылған адамдар санының 50%-і шағын кәсіпорындарда еңбек етеді, ал оның Жалпы Ішкі Өнімдегі үлесі 50% қүрайды, шағын кәсіпорындардың жалпы кәсіпорындар санындағы үлесі 50-60% қүрайды.

Дамыған елдердегі кәсіпкерліктің нәтижелеріне жету максатында Қазақстан республикасының Президенті елдің әкономикасының басымды бағыты ретінде және орташа кластың негізгі буыны ретінде шағын кәсіпкерлікке барынша мемлекеттік қолдау көрсету кажеттігін айтты. Қазақстан республикасын инновациялық-индустриялық дамыту бағдарламасында да шағын кәсіпкерліктің дамуы қарастырылған.

Елімізде кәсіпкерлікті әкономиканың барлық салаларында түрақты дамыту үшін каржыландыру мәселесі өзекті болып отыр.

Дипломдық жүмыстың негізгі мәселесі — Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті бағдарламаға сәйкес дамыту үшін қаржылық-несиелік қолдаудың тиімділігін жоғарылату жолдарын үсыну болып табылады.

 

 

 

 

 

ТАРАУ 1 КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Кәсіпкерліктің мәні және ұйымдастырушылық-құқықтық

түрлері

 

Нарықтық әкономикаға бет бұрып, мемлекет пен қоғам меншік формалары мен қатынастарын қайта қүруға тиісті болады. Нарықтық механизмді қалыптасқан базистік қатынастарға — меншік қатынастарына араласусыз жүргізу әкономикалық түрғыдан аңғырт болып көрінеді. Нарық -бү_л көп түрлі, өз әкономикалық қүқықтарын іске асырудағы тең меншік иелерінің өзара әрекеттесуі. Нарық дамыған қатынастар мен меншік формаларының әр түрлі болуынсыз мүмкін емес, себебі:

— біріншіден, нарықта ең алдымен капитал, өндіріс қүралдары, мүлік, жүмыс күші, ақпараттық өнім меншігінің иелері арасындағы қатынастар дамиды;

— екіншіден, меншік қатынастары әр бір меншік иесі іс-әрекетінің жоғары әкономикалық тиімділігін қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізу нәтижелерінде шын мәнінде ынталы болу принципінде жатыр; >

— үшіншіден, әкономиканың дамуына өсіңкілік беретін әкономикалық механизм кажет. Өзара бәсекелесетін меншік иелері мен меншік формаларының көп түрлілігі бар жерде туындайтын бәсеке осындай механизм болып табылады.

Меншік механизмның әрекеті ең алдымен меншік субъектілерінің ынталылығы арқылы айқындалады. Нарықтық әкономика жағдайында меншік субъектісі өз меншігін тауар ретінде нарықта үсынуға мәжбүр болады. Тауарларды өткізу кепілдемесінің жоқтығына байланысты ол сатылатын меншік объектісінің қүнының көлемінде ақша сомасымен тәуекелге барады. Бірақ, басқа жағынан, табысты болған жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне арттыру мүмкіндігін алады. Осы жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне арттыру мүмкіндігін алады. Осы жағдайда әкономикалық өмір сүруге қызығушылық пайда болады.

Меншік иесінің тәуекелінің деңгейі және оның табысының көлемі меншік объектісінің қалыптасуына қосқан үлесіне пропорционалды болады. Меншік иесі өзінің бар мүлкімен тәуекел ететін жеке басты мүлік жағдайында ынталандыру деңгейі жоғары болады, ал бірлескен меншікке қатысу ынталандыру деңгейін төмендетеді. Бірақ, белгілі бір, бүрыннан анық нөлдік емес ынта бар екендігі негізінде маңызды болып табылады.

Меншік объектісінің егесі бола тұрып, меншік иесі осы объектіден жақын арада мүмкін болатынның барлығын алуға ғана ынталы болмайды. Нағыз меншік иесі мезгілдік мүдделерді басшылыққа алмайды, ол объект болашақта оныкі болса, оның перспективасы жайлы ойлану керектігін жақсы түсінеді. Перспективаға деген ынталылық — меншік объектісі, оның бүкіл өмірлік циклының бойында тиімді іс-әрекетін ұйымдастыру жайлы қамқорлығының стимулы және ең әсерлі ынталандырушы себеп. Мүндай ынтаның болмауы

ұқыпсыздыққа, немқұрайдылыққа, қүндылықтардың тозуына, үлкен шығындарға алып келеді. ‘»»

Нарықтық қатынастарға өтуді адамдарда қожа сезімдерін қайта жандандырумен, меншік иелік мүддені ынталандырумен нығайтпаған жағдайда әкономиканы тиімді шаруашылық жүргізу жолына шығару мүмкіндіктері аз болады. Біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасын бір сатыға көтеріп, жаңа әлемдік әкономикалық парадигмаға сәйкес болу үшін жеке сектор мен үлттық капиталдың белсенділігіне көмектесіп, ынталандырып, толықтыруымыз

тиіс. [1]

Батыс елдерінде қазіргі кәсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді әрдайым іздестіру, инновацияларға бейімделу, қойылған міндеттерді шешу үшін әр түрлі көздерден ресурстарды қатыстыру және қолдана білу іскерлігі жатқан шаруашылық жүргізудің ерекше, жаңашыл стилі. Американдық ғалым Р.С.Ронстадтың пікірі бойынша, кәсіпкерлік — бүл байлықты өсірудің өсіңкілік процессі. Байлық өз ақшасын, мүлкін, карьерасын ең көп тәуекел ететін, өз ісін құруға уақытты аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар немесе қызмет көрсетуді ұсынатындармен қүралады.

Қазақстан Республикасының 04.07.1992ж. №1543-ХІІ «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңына сәйкес жеке кәсігікерлік — бүл азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды түлғалардың өз меншігіне негізделген және азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлгалардың атына, солардың тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске сырылатын, табыс алуға бағытталған азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ынталы іс-әрекеті.

Қазіргі кезде әрекеттегі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес кәсіпкерлік субъектілерінің келесі ұйымдастыру-қүқықтық формалары бар:

1) Жеке басты кәсіпкер Қазақстан Республикасының «Жеке басты кәсіпкерлік туралы» Заңына сәйкес жеке басты кәсіпкерлік дегеніміз азаматтардың өз меншігіне негізделген және азаматтардың атынан заңды тулға құрусыз, солардың тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске асырылатын, тауар, қызмет көрсету мен жұмыстарды сату арқылы табыс алуға бағытталған азаматтардың ынталы іс-әрекеті. Жеке басты кәсіпкерліктің екі түрі болады: отбасылық кәсіпкерлік шаруа қожалығының немесе жекешелендірілген үйдің бірлескен ортақ меншігінің негізінде; жәй серіктестік — ортақ үлестік меншік негізінде.

2) Шаруа (фермерлік) қожалығы. «Шаруа (фермерлік) қожалық туралы» заң 1998ж. 31 наурызында (№214-1) қабылданған. Әрекеттегі заңға сәйкес шаруа (фермерлік) қожалығы болып жеке басты кәсіпкерлікті іске асыру ауыл шаруашылық өнім өндірісі үшін ауыл шаруашылық жерлерін пайдаланумен, онымең катар осы өнімді өңдеумен және өткізумен байланысты болатын тұлғалардың еңбектік бірлестігі.

Шаруа (фермерлік) кожалықтың субъектілері ретінде заңды түлға шаған және заңды тулға белгілірі жоқ болып кәсіпкерлік іс-әрекетпен аиналысатын физикалық тұлғалар болады. Шаруа (фермерлік) қожалықтың мүшелері болып жүбайлар, балалары, ата-анасы және басқа бірлесіп ортақ

шаруашылық жүргізетін жақын туыстар.

3) Шаруашылық серіктестіктер. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің №58 бабына сәйкес шаруашылық серіктестік деп заңды тұлға болып табылатын, негізгі мақсаты ретінде пайдашылардың салымдарының (үлестерінің) есебінен қүрылатын коммерциялық үйым танылады. Шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік, коссандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік және акционерлік қоғам формасында құрылуы мүмкін.

4) Өндірістік кооператив. Қазақстан Республикасы Президентінің 05.10.1995 ж. №2486 «Өндірістік кооператив туралы» Жарлығына сәйкес өндірістік кооператив деп жеке еңбектік қатысу мен мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіру негізделетін бірлескен кәсіпкерлік іс-әрекет үшін мүшелік негізіндегі азаматтардың ерікті бірлестігі танылады.

Нарықтық қатынастарға өту мезгілінен бастап Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік қарқынды дами бастады. Шағын кәсіпкерліктің салыстырмалы түрдегі жылдам дамуы көптеген жағдайда олардың сүраныстың, ресурстық базаның өзгеруіне кең үйрену мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Ең жылдам қарқынмен шағын кәсіпкерлік саудалык-делдалдык, автокөлік жөндеу, түрмыстык техника жөндеу, әкспорттық- импорттық, қүрылыс, қызмет көрсету сияқты салаларда дамыған.

Дамыған мемлекеттердің әкономикаларында бір мезгілде ірі, орта көлемді және шағын кәсіпорындар қызмет атқарады. Кәсіпорындардын көлемі көптеген факторларға байланысты: салалардың мамандануы, технологиялық ерекшеліктері, масштаб әффектісі. Кейбір салаларда тек ірі көлемді капитал мен өнімнің кең ауқымдылығы әрекет ете алады, ал кейбір салаларда, керісінше, кіші кәсіпорындар әлдеқайда тиімді болады.

Қазіргі заманғы әкономикаға масштабтары бойынша әртүрлі өндірістік комбинациялар қүрылуы тән: монополия қүруға бейім ірі кәсіпорындар мен көптеген факторларға тәуелді шағын кәсіпорындар.

Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде өндірістің шоғырлану процесі жүріп жатыр. Нақ ірі фирмалар үлкен көлемді материалдык, қаржылық, еңбек ресурстарын, мамандандырылған кадрларды иеленеді. Олар өте маңызды технологиялық өзгерістерді анықтайтын ірі көлемді ғылыми-техникалық зерттеулерді жасауға, әкономика үшін негіз болатын үлкен жобаларды іске асыруға мүмкіншіліктері бар.

Екінші жағынан, соңғы уақытта қомақты қапиталды, ірі көлемді қүрал-жабдықтарды, көптеген жұмысшыларды талап етпейтін сфераларда көптеген орта және кіші кәсіпорындар ашылып жатыр. Осы орта және шағын кәсіпорындар ғылыми сыйымдылығы жоғары өндіріс салаларында, тұтынушы тауарлары мен қызметтерін өндірумен байланысты салаларда әсіресе көп.

Өндірістің кіші формаларының тиімді әрекет етуі ірі өндіріспен салыстырғанда бірнеше артықшылықтарымен сипатталады: жергілікті нарықтарға жақындығы; түтынушылар талаптарына бейімделуі, икемділігі; басқарудың артық сатыларының болмауы т.б. Сонымен бірге кіші өндіріске өндірістік және жеке түтыну сферасындағы сүраныстың өзгермешілдігі мен

жекелігі тиімді болады.

Кәсіпкерліктің дамуы әкономиканың жақсаруына оң ықпал етеді, өйткені бәсекелік орта дамиды, қосымша жұмыс орындары ашылады, құрылымдық өзгеріс жылдамдығы артады; тұтынушылық сектор өрісі кеңейеді. Сонымен бірге, кәсіпкерліктің дамуы нарықтың тауарлар мен қызметтермен толығуына, әкспорттық потенциалдың өсуіне, жергілікті шикізат ресурстарының тиімдірек пайдаланылуына әкеледі.

Барлық орта және шағын кәсіпорындарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа ірі бизнеспен тікелей және жанама байланысқан кәсіпорындар кіреді. Қүқытық тұрғыдан тәуелсіз болғанмен, о.лар ірі кәсіпорындармен келісім-шарт жасау арқылы әрекет етеді. Кәсіпорындардың бүл тобына мына ерекшеліктер тән: тетіктер мен байланыстардың шектелген тобын өндіруге мамандану (осы арқылы ірі кәсіпорындар осбі жабдықтарды өз цехтарында өндіруден босайды, демек өндіріс процесін жеңілдетеді); бүлардың өндіріс шығындары төменірек болуы арқылы ірі кәсіпорындарға өз қаржыларын үнемдеуге мүмкіндік беріледі; өндірістің тез қайта мамандануына, жаңа модельдерді жылдамдатып өндіріске енгізуге мүмкіндік беретін икемділік. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар ғылыми-техникалық прогрестің жаңа сатысы жағдайында ірі фирмалар үшін әксперимент жасаушы немесе ірі компаниялар жасаған жаңа тауарларға қызмет көрсетуші болуы мүмкін.

Екінші топқа нарықта ірі кәсіпорындармен және бір-бірімен бәсекеге түсетін шағын кәсіпорындар жатады. Олардың жедел дамуларының алғы шарттары: нарық талаптарына және тауарлар мен қызметтерге деген жана қалыптасқан сүранысты қанағаттандыруға бейімділігі; ірі кәсіпорындармен салыстырғанда көлемі шағын бастауыш капитал; ірі кәсіпорындарға белгілі бір себептерге байланысты тиімсіз болатын нарық бөлімдерін толтыруы; ірі фирамалардың нарықта жоғары баға қою мәжбүрлігі.

Бизнес көптеген елдердің әкономикаларында маңызды рөл аткарады. Еуро Одақ елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда кіші және орта бизнесте 50% жүмыс бастылар әрекет етеді. Олардың жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) үлесі 50%-тен асады (1 кесте).

1-ші кестеден көріп түрғанымыздай, Қазақстан республикасында шағын бизнес көрсеткіштері дамыған елдердегіден қалып түрғанмен, Ресей Федерациясынан асып тү_р. Ең маңызды макроәкономикалық көрсеткіш — ЖІӨ кұрамында Қазақстан шағын бизнес өкілдерінің үлесі 16-17% болып отыр, ал шетелдің дамыған елдерінде кемінде 50-55%) қүрап отыр.

Кесте 1

Шағын кәсіпкерліктің Қазақстанда, Ресей Федерациясында және дамыған

елдердегі даму масштабтары

 

Елдер	Шағын және орта фирмалар саны		Жұмыс бастылар саны, млн.	Шағын және орта фирмалар үлесі, %
	мың бірлік	мың тұрғ. шаққанда	адам	Жұмыс бастылар санындағы	ЖІӨ
Ұлыбритания	2930	46	13,6	49	50-53
Германия	2290	37	18,5	46	50-54
Италия	3920	68	16,8	73	57-60
Франция	1980	35	15,2	54	55-62
ЕО елдері	15777	45	68	82	63-67
АҚШ	19300	74,2	70,2	54	50-52
Жапония	6450	49,6	39,5	78 •	52-55
Ресей	836,6	5,65	8,1	9,6	10-11
Қазақстан	360	24	6,8	21	16-17

Қазақстан республикасы әкономикасында шағын бизнестің үлесі үнемі өсіп келеді. 1997 жылы шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесі 7% болса, қазір 17%-тен асып отыр және өсуге тенденциясы байқалып отыр.

Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай, шағын кәсіпкерліктің үлесі дамыған елдерге қарағанда төмен, сондықтан өсуге бейімділігі жоғары. Шаруашылық жүргізудің бүл сферасына Қазақстан Республикасының Үкіметі үлкен назар аударып отыр.

Кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін белгілі бір шарттар орындалуы керек: әкономикалық, әлеуметтік, қүқықтық т.б.

Әкономикалық шарттар: ең алдымен тауарлардың ұсынылуы мен оларға деген сұраныс; түлынушылар сатып алуға дайын тауарлар түрлері; осы сатып алуларға жүмсалуы мүмкін қаржы қүралдарының мөлшерлері; жүмысшылардың жалақысына, сонымен қатар олардың сатып алу қабілетіне әсер ететін жұмыс орындары мен жұмыс күштерінің артықшылығы немесе жетіспеушілігі.

Әкономикалық жағдайға жоғарыда аталғанмен қатар мына факторлар ықпал етеді: ақша ресурстарының болуы мен қол жеткізу жеңілдігі, салынған капиталға шаққандағы табыс деңгейі, өзінің бизнес-жоспарларын қаржыландару үшін кәсіпкерлерге қажет қарыз қүралдарының көлемі.

Осы жұмыстармен көптеген¹ ұйымдар айналысады. Бүлар нарық инфрақүрылымын қалыптастырады, мұнда кәсіпкерлер іскер қарым-қатынастарын орнатады және коммерциялық операцияларды жүргізеді. Мұндай

уйымдарға қаржылық қызметтерді ұсынатын банктер; шикізатпен, материалдармен, жартылай фабрикаттармен, —•жабдықтаушы қүралдармен, әнергиямен, машиналармен, қүрал-жабдықтармен, тетіктермен қамтамасыз ететін жеткізушілер; тауарды түтынушыларға жеткізу қызметімен айналысатын көтерме және бөлшек саудагерлер; кәсіби қүқықтық, бухгалтерлік, делдалдық қызметтерді ұсынатын мамандандырылған фирмалар; жүмысқа орналастырумен айналысатын агенттіктер; жұмысшыларды және маман-қызметкерлерді оқытумен айналысатын оку орындары; жарнамалық, көліктік, сақтандыру агенттіктері; байланыс және мәлімет жеткізу қүралдары жатады. Кәсіпкерлік процесінің әлементтері 2 кестеде көрсетілген.

Кесте 2

Кәсіпкерлік процесінің әлементтері

Бизнес мүмкіндіктерін анықтау және бағалау	Бизнес-жоспарды жобалау	Ресурстарға қажеттілікті анықтау	Кәсіпорынды басқару
Бизнестің	I Бөлім	Қажет	БаСқару стилін
ұзақтығы	Кіріспе	ресурстарды	жобалау
	Бизнесті сипаттау	анықтау
Бизнестің іске	Жоспардың қүрамы		Басқару жүйесін
асыру нарығы		Бар	енгізу
	II Бөлім	ресурстарды
Бәсекені анықтау	1 .Кәсіпорынды	анықтау	¥йымдастыру-
Нарық және	сипаттау (резюме)		шылық
кәсіпорын үшін	2.Саланы талдау	Ресурстарға	процедураларды
бизнес бағалығы	З.Өндіріс жоспары	қажеттілікті	жобалау
	4.Маркетинг	анықтау
Бизнесте болатын	жоспары		SWOT-
тәуекел мен	5.Қаржылык жоспар	Қажет	талдауды
пайда	6.¥йымдасты-	ресурстарды	әрдайым
	рушылық жоспар	жеткізуші-	жүргізу
Кәсіпкер білімі,	7.Операциялық	лерді анықтау
бейімділігі,	жоспар		Жетістік
армандар	8. Қорытынды	Жеткізуші-	факторларын
		лерге	анықтау
		қатынасуды
		жобалау

Әкономикалық шарттармен қатар кәсіпкерлікті қалыптастырудың әлеуметтік шарттары жүреді. Бүл ең алдымен сәнге және белгілі талғамға сай келетін тауарларды сатып алушылардың сатып алуға бейімділігі. Түтынудың әр әтаптарындд қажеттіліктер өзгеруі мүмкін. Әлеуметтік-мәдени ортада тәуелді

діни және мәдени нормалар үлкен рөл атқарады. Олар түлынушылардың өміріне тікелей және сол арқылы тауарларға -деген сұранысқа жанама әсер етеді. Әлеуметтік шарттар жеке индивидуумның жұмысқа деген қатынасына әсер етіп, бұл өз алдына оның еңбекақы мөлшеріне, еңбек ету жағдайларына қатынасын анықтайды.

Кәсіпкерлік іс-әрекеттен кәсіпкер ләззат алуы керек. Ол өз жүмысшыларына қатысты әлеуметтік мәселелерді шешуге қатысады: денсаулығын сақтау, жұмыс орындарын сақтау т.б.

Кәсіпкерліктің қалыптасуына кәсіпкерлерді дайындау, қайта дайындау, мамандығын жоғарылату маңызды рөл атқарады. Мұнда кәсіпкерлікті жүргізудің жаңа тәсілдеріне үйрету, кадрларды оқыту және қайта оқыту, шетелде тәжірибеден өту, косалтинг орталықтары жүйесін дамыту маңызды болып табылады.

Кез-келген кәсіпкерлік іс-әрекет сәйкес күқықтық ортада жүмыс жасайды. Сондықтан, қажет қүқықтық шарттарды жасау үлкен маңызға ие болады. Бұл, ең алдымен, кәсіпкерлік іс-әрекетті реттейтін, оның жылдам дамуына ең қолайлы жағдайларды жасайтын заңдарды қабылдау. Құқықтық нормалар мыналарды қамтамасыз етуі қажет: кәсіпорындарды ашу және тіркеудің жеңілдетілген және жылдамдатылған процедураларын; кәсіпкерлерді мемлекеттік бюрократизмнен қорғау, кәсіпкерлердің өндірістің іс-әрекетін ынталандыру мақсатымен салық заңнамасын жетілдіру.

Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу қажеттілігін дәлелдей отырып, Ф.Котлер заңдардың пайда болуының үш негізгі себебін атайды:

• Фирмаларды бір-бірінен қорғау қажеттілігі. Кәсіпкерлер бірауыздан бәсекені колдағанмен, өз қызығушылықтарына қауіп төнген кезде оны жоюға тырысады. Осыған байланысты бәсекені қорғау заңдары қабылданды.
• Түлынушыларды адал емес іскерлік әрекеттен қорғау қажеттілігі; Кейбір кәсіпкерлер сапасыз тауар шығаруы, жарнама арқылы алдауы,

орауы мен бағасы арқылы алдауы мүмкін.

• Қоғамның басты игіліктерін кәсіпкерлердің тойымсыздығынан қорғау. Кейбір кезде кәсіпкерлік коғамға қауіп төндіретін іс-әрекет жасауы

мүмкін. Қазақстан республикасында кәсіпкерлік енді калыптасып жатқан соң, оны реттейтін заңдар жүйесі де қалыптасып біткен жоқ.

Нарықтық әкономика барлық артықшылықтарына қарамастан, әкономиканы қоғамның және жеке азаматтардың қызығушылықтарын корғау үшін барлық әкономикалық және әлеуметтік процестерді реттей алмайды.

Нарықтық әкономика табыстың әлеуметтік қайта бөлінуін, еңбек етуге құқықты, әлеуметтік нашар қорғалған халық топтарын қажет деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Ол сонымен қатар да көптеген мәселелерді шеше алмайды.

Бұл мәселелердің барлығын мемлекет шешуі керек. Басқа мемлекеттер ондаған жылдар жұмсаған жұмыстардьг жасауға Қазақстан әлдеқайда аз уақыт жұмсауы керек.

Қазақстан республикасы Азаматтық Кодексіне сәйкес азаматтар заңды түлға қүрмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады.

Заңды түлға дегеніміз — пайда алуды өзінің басты мақсаты деп қызмет атқаратын үйым. Коммерциялық үйым тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік коғам және өндірістік кооператив түрінде қүрылуы мүмкін. Шағын кәсіпорын дегеніміз- өндірген тауарларын (орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер) өткізуден түскен табыс сомасы әр квартал бойынша заңмен белгіленген сомадан аспайтын кәсіпорын. Шағын бизнесте және жеке кәсіпкерлікте қызмет ету саласына қарай қызметкерлер санына шектеу салынады:

— Өндіріс сферасында және құрылыс салуда — 50 адам;

— Ауыл шаруашылығында және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуде — 50 адам;

— Көлікте және байланыста — 25 адам;

Шаруашылық серіктестік — бұл қатысушылар үлестеріне бөлінген жарғылық капиталы бар коммерциялық ұйым. [2] Қатысушылар салымдары арқылы және шаруашылык серіктестік өз қызметін жүргізу кезінде өндірген және сатып алынған мүлік серіктестікке иелену негізінде тиісті болады. Шаруашылық серіктестікті жеке азамат құрып, оның жалғыз қатысушысы болады. Шаруашылық серіктестік толық серіктестік, командитті серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік түрінде бола алады. Толық серіктестік кезінде серіктестік міндеттемелері бойынша серіктестіктің мүлкі жетпеген жағдайда қатысушылар өз иеліктеріндегі бар мүлкімен жауап береді. Командитті серіктестік кезде қатысушылардың кейбірі серіктестіктің міндеттемелері бойынша серіктестік мүлкі жетпеген жағдайда өз иелігіндегі бар мүлкімен жауап берсе, қалғандары тек жарғылық капиталдағы үлестері мөлшерінде міндеттемеге ие болады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік дегеніміз — бір немесе бірнеше қатысушылар қүрып, оның міндеттемелері бойынша тек өздері қосқан үлестер мөлшерінде ғана міндеттемеге ие болатын ұйым. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушылары өз үлестерін қосып үлгермеген болса, басқа қатысушылармен қатар қоспаған үлестері көлемін бе төлеуге міндетті болып табылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалғыз қатысушысы ретінде жалғыз қатысушы тұлғасы бар шаруашылық серіктестік бола алмайды. Қосымша жауапкершілікті серіктестікте қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жарғылық қордағы үлестерімен, ол жетпеген жағдайда қосқан үлестеріне пропорционал белгілі мөлшерде жеке иелігіндегі мүлкімен жауап береді. Қатысушылардың қосымша жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көрсетіледі.

Акционерлік қоғам дегеніміз — өз іс-әрекетін жүргізу үшін қосымша сома тарту үшін акция шығару қүқы бар заңды тұлға. [3] Акционерлік қоғамның қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және коғамның іс-әрекетімен байланысты шығындар тәуекелін тек өз акциялары құны мөлшерінде ғана шегеді. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша тек өз мүлік мөлшерінде жауап беріп, өз қатысушыларының міндетемелерінің орнын толтырмайды. Акционерлік қоғамда жәй, артықшылыққа ие және алтын акциялар болуы мүмкін. Жәй акциялар бойынша дивиденд жыл соңындағы

нәтжеге сәйкес есептеліп, төленеді. Егер жыл соңында теріс пайда орын алса, жәй акциялар бойынша дивиденд төленбейді. Артықшылыққа ие акциялар бойынша дивиденд мөлшері алдын-ала белгіленіп, жыл соңындағы нәтижеге байланыссыз төленеді. Алтын акцияға мемлекет иелік етеді. Бүл акционерлік қоғамда шешім қабылдауға мемлекет монополиясын білдіреді. Артықшылығы бар акциялар акционерлік қоғамда басшылық жасауға мүмкіншілік бермейді.

Өндірістік кооперативте азаматтар бірлескен кәсіпкерлік қызмет жүргізу үшін өз еркімен бірігіп, өздері еңбек етіп қатысады және қатысушылары мүліктік салымдарын біріктіреді. [4] Кооперативтің қатысушылары кемінде екі адам болуы керек. Кооперативтің таза табысы оның қатысушылары арасында олардың еңбектік қатысу мөлшеріне қатысты үлестіріледі. Өндірістік кооператив жойылуы немесе оның бір қатысушысы шығу жағдайында өз үлесін бөліп алу құқы бар.

 

1.2 Кәсіпкерліктің қаржылық іс-әрекетінің мәні

 

Нарықтық әкономика жағдайында шағын кәсіпорынды басқару өнерінде кәсіпорынның ішкі қорларын пайдалану мен қабылданған басқарушылық шешімдердің әкономикалық негізділігінің рөлі артып, өз алдына қаржылық басқарудың тәсілдері мен жолдарын кемелдендіруді талап етеді.

Бизнестің қаржыларын баскару процесінің мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту мен белгілі бір қаржылық нәтижелерге қол жеткізу болып табылады.

Кез-келген кәсіпорын әкономикалық жүйенің әлементі болып табылады және бизнес бойынша әріптестерімен, түрлі деңгейлі бюджеттермен, капитал иелері мен басқа да субъектілермен әрекеттеседі. [5] Кәсіпорын қаржылық ресурстары қалыптасуы мен пайдаланылуы кезінде нарықтың басқа да субъектілерімен қатынасқа түседі. Міне, осы қатынастар кәсіпорынның каржыларының мәні болып табылады. Сонымен, кәсіпорынның қаржылары дегеніміз — кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуы мен үлестірілуімен байланысты және өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті процесі кезінде қалыптасатын ақшалай қатынастар болып табылады.

Кәсіпорын араласатын барлық қаржылық қатынастары төмендегі бағыттар бойынша топталады:

— шикізатты, материалдарды, жанармайды, жабдықтарды жеткізу, дайын өнімді жеткізу, жаңа ғимараттарды, цехтарды, қоймаларды, тұрғын-жайды салу, жүктерді жеткізуге қатысты басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен болатын қатынастар. Бүл қатынастар тобы негізгі болып табылады, өйткені, оған кәсіпорын іс-әрекетінің қаржылық нәтижесі тәуелді;

— шығындарды қаржыландыру, алынған пайданы үлестіруге қатысуға байланысты кәсіпорын ішінде цехтар мең бригадалармен байланыс;

— жалақыны, акциялар дивидендтерін төлеу, салықтарды үстап қалуға қатысты кәсіпорын жүмысшыларымен байланыс;

— несиені алу және жабуда, банк қызметтерін алу кезде банк жүйесімен қатынасу. Бүл жәй ғана есептесу мен несиелеу жүйесі емес, қатынастардың

жаңа да түрлері: факторинг, траст, кепіл т.б.;

— салықтарды және түрлі деңгейлі бюджеттерге түрлі төлемдер төлеу кезде мемлекеттің қаржы жүйесімен қатынасу;

— мүлікті, жүмысшылардың жеке категорияларын, коммерциялық және қаржылық тәуекелдерді сақтандьіру бойынша сақтандыру компанияларымен және үйымдарымен әрекеттесу;

— өндірістік және қаржылық активтермен операциялар бойынша тауарлык, шикізаттық және қор биржаларымен қатынасу;

— инвестицияларды тарту мен жекешелендіру бойынша түрлі инвестициялық институттармен (инвестициялық қорлар, компаниялар) әрекеттесу;

— еңбек коллективінің мүшелері болып табылмайтын акционерлермен қатынасу;

1 сурет. Кәсіпорынның қаржылық қатынастарының іріленген топтары мен олармен қатар жүретін ақшалай қорлар

Барлық аталған қаржылық қатынастар ортақ болып табылатыны, олар:

— қаржылай түрде сипатталады және ақшалай қүралдардың жылжуы болып көрінеді;

— екіжақтылыгымен сипатталады және кәсіпорынның нарықтағы басқа қатысушылармен белгілі шаруашылық операциялар жүргізу нәтижесі болады;

— қаржылық қатынастарға қызмет көрсететін ақша құралдары қимылы процесінде кәсіпорынның түрлі қызмет атқаратын ақшалай қорлары

калыптасады.

Кез-келген шағын кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетінің басты бағыты -бұл ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану, осы арқылы кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті ақшамен қамсыздандырылса, жәй және ұдай өндіріс іске асырылады. [6]

Кәсіпорында ақша қорының бірнешеуін ажыратады:

• Жарғылық капитал — кәсіпорынның өз қаржыларының бірінші және негізгі көзі. Оның мөлшері жарғыда көрсетіліп, заңда белгіленген тәртіппен тіркеуден өтеді. Жарғылық капиталдан негізгі және айналмалы капиталдар қалыптасып, сәйкесінше негізгі және айналмалы қүралдарды сатып алуға жұмсалады.
• Қосымша капитал — төмендегі арналар бойынша ағымдағы жыл бойы түсетін кәсіпорынның өз қүралдарының ақшалай қоры:

а) негізгі қорлардың қайта бағалануы нәтижесінде құнының өсуі;

б) акцияларды әмиссиялық қүнынан жоғары сатудан түскен табыс;

в) өндірістік мақсаттарға қайтымсыз алынған ақшалай және материалдық құндылықтар;

• Қосымша капитал жарғылық капиталды көбейтуге немесе шығындардың орнын жабуға жүмсалуы мүмкін.
• Резервтік капитал — кәсіпорынның қаржылық жағдайын үнемі тепе-теңдікте үстау үшін қалыптасатын капитал. Оның мөлшерін заң актілерімен белгілейді. Пайда болмау жағдайында шығындарды жабуға немесе дивидендтерді төлеуге жұмсалады.
• Жинақталу қоры өндірісті өрістетуге арналған. Кәсіпорынның жыл соңындағы таза пайдадан қалыптасады. Осы қордан кәсіпорынның айналмалы қорлары толықтырылады және капиталды салымдар қаржыландырылады. Бүл да өз алдына жарғылық капиталдың өсуіне әкеледі.
• Тұтыну қоры таза пайдадан калыптасып, кәсіпорын жұмысшыларының материалдық игіліктерді сатып алуға, өндірістік емес саланы каржыландыруға, компенсацияларды төлеуге жұмсалады.
• Валюталық қор тек өнімді әкспорттап валюта алатын немесе импорттық операциялар үшін валютаны сатып алатын кәсіпорындарда қалыптасады.

Қаржылық қатынастарға түсу үшін шаруашылық жүргізуші субъектте қаржылық ресурстар болуы керек. Бірақ, кез-келген шағын кәсіпорынның барлық ресурстары, соның ішінде қаржы ресурстары, пайдалану мүмкіндігіне қатысты шектеулі болады. Сондықтан, қаржыны басқаруда шағын кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін қамтамасыз ету өте маңызды болып табылады. Шағын кәсіпорынның қаржы ресурстары қаншалықты тиімді пайдаланылуына оның қаржылық орнықтылығы, иелері мен жүмысшыларының тұрмысы соншалықты тәуелді.

Қаржылық ресурстар дегеніміз — қаржылық міндеттемелерді орындау мен

енейтілген үдайы өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығыстарды жасауға арналған табыстар мен сырттан түстімдер түріндегі ақша қаражаттарының

жиынтығы. [7]

Қаржылық ресурстар қалыптасатын көздерді ішкі және сыртқы деп бөлуге болады. Ішкі көздер өз және оған теңдестірілген қүралдар есебінен калыптасады және шаруашылық нәтижесімен байланысты. Сыртқы түсімдер кәсіпорыннан тыс ортада қалыптасады.

Ішкі көздер — өз құралдардан қалыптасатындар (негізгі әрекеттен түсетін пайда, орындалатын ғылыми-зерттеу жүмыстарынан түсетін пайда, сатудан тыс табыстар) және оларға теңдестірілген қүралдар (амортизациялық төлемдер, шығарылған мүлікті сату табысы, түрақты пассивтер, үлестірілмеген пайданың шоғырлануы, мақсаттық түсімдер, резервтік қор, еңбек үжымының салымдары) болып бөлінеді. Сыртқы көздер қаржы нарығында қалыптасатын (өз бағалы қағаздарын сату табыстары, несиелік инвестициялар) және қайта бөлу ретінде түсетін (тәуекелдер бойынша сақтандыру төлемдері, сақтандыру полистерін және кепілдеме куәліктерін сату, бағалы қағаздар бойынша төленген дивидендтер мен проценттер, салалық одақтар, ассоциациялар, қүрылымдардан келген қүралдар, бюджеттік несиелер, субсидиялар, субвенциялар) болып топтасады.

Кәсіпорынның қаржы ресурстарының ішкі көздерінде пайда мен амортизациялық төлемдер өте маңызды болып табылады. Пайда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінде қалыптасады және оның шекті мақсаты болып табылады. Бәсеке жағдайында үжым пайданың өсуіне қызықты, өйткені, ол өндірістің өсуіне және жұмысшылар әл-ауқатының артуына кепіл. Бірақ алынған пайдадан әлі салық төленеді де қалғаны таза пайда болады. Таза пайдадан қорлану, түтыну және резервтік қор қалыптасады.

Амортизациялық төлемдер — бүл негізгі өндіріс қорлары мен материалдыкқ емес активтердің тозуы болып табылады. Амортизациялык төлемдер өнімнің өзіндік кұнына қосылады және өнімді сатудан түскен табыс түрінде кәсіпорынның есеп шотына аударылып, қорлану қорының қалыптасуына негіз болады. Амортизациялық төлемдер мына елдерде ұдайы өндірістің қаржыландырылуында мына үлесті алып отырды: Жапонияда 50%, Германияда 64%, АҚШ-та 70%.

Нарықтық әкономика жағдайында қаржы ресурстарының сыртқы көздері маңызы артып келеді. Қаржы нарығында қалыптасатын ресурстар түрлі мерзімді банк несиелері, облигациялық займдар, вексельдер түрінде болып, кәсіпорынға төлемділік және қайтарымдылық негізінде беріледі. [8] Қаржы нарығында тартуға мүмкін көздердің көбісі шағын кәспорындар үшін жабық, оның бірнеше себебі бар:

— акция, облигация әмиссиясын жасаудың мүмкіншілігінің аздығы;

— Банктік және коммерциялық неиселердің қымбаттығы;

— Несиелік тарихтың қысқалығы; ‘

Соңғы кезде сақтандыру төлемдері кеңінен қолданылып келеді, сақтандыру компанияларының маңызы да артуда. Ал, тоқсаныншы жылдардың басында басымдыққа ие болып келген бюджеттік несиелендіру казіргі күні

тарылып келеді. _

Қазақстан республикасында нарықтық әкономика тереңдеп, өндіріс, капитал және еңбек ресурстары нарығының дамуы нәтижесінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржыларын басқару механизмі де өзгеріп келеді.

Шағын кәсіпкерлік қүқықтық-нормативтік және ақпараттық қамсыздандыру аясында әрекет етеді. [9] Заңдар, Президенттің жарлықтары, үкімет қаулылары қүқықтық-нормативтік қамсыздандыруды қалыптастырады. Ақпараттық қамсыздандыру негізінде қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат жатыр. Оған кіретіндер:

— Бухгалтерлік есеп берулер;

— Қаржы органдарының хабарламалары;

— Банк жүйесінің ақпараттары;

— Нарық конъюнктурасы туралы ақпарат;

— Басқа да хабарламалар;

Қаржылық менеджментті алға қойылған мақсатқа қол жеткізу мақсатымен кәсіпорынның қаржы ресурстарының ағынын рационалды басқару жүйесі ретінде сипаттауға болады. Басқаша айтсақ, ол иелердің максималды табыс алу мақсатымен кәсіпорынның қаржы ресурстарын оптимизациялаумен байланысты.

Кез-келген басқару жүйесі сияқты қаржы менеджменті екі жүйеден түрады: басқарушы (басқару субъектісі) мен басқарылушы (баскару объектісі) және оған әсер ететін сыртқы орта.

Қаржылық менеджментте баскару объектісі ақша түсімдері мен төлемдердің үнемі ағысы болып сипатталатын шаруашылық жүргізуші субъекттің акша айналымы түріндегі қаржылық ресурстар болып табылады. Ақша қорларының әр шығындалу бағытына белгілі бір көздер сәйкес келеді. Кәсіпорында көздерге өндіріске салынатын және активтер сипатына ие болатын өз қаражаттары мен пассивтерін жатқызуға болады.

Шаруашылық қызмет жүргізіп жатқан кәсіпорынның ақша айналымының басталу мен аяқталу нүктесін анықтау мүмкін емес. Кәсіпорында бар ақша қаражаттарының мөлшері (Суреттің ортасы) уақыт өткен сайын өзгеріп, өзгеріс процесінің мінездемесіне, сатулар көлеміне, дебиторлық қарыздың жабылуына тәуелді болады.

Ақша айналымын басқару процесі әжептеуір мөлшерде ақша қаражаттары қозғалысының ұзақ мерзімге болжаудан және оның кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсерін бағалаудан құралады. Ақша айналымын басқару дегеніміз — кәсіпорынның ақша қимылын, барлып капиталдың айналымын, қаржы қүралдарының қимылын, кәсіпорынның әкономикалык процестің басқа қатысушыларымен қаржылық қатынасын талдау негізінде жақын мерзімге және болашаққа ақша қаражаттары ағымы көлемі мен интенсивтілігін дұрыс анықтау.

2 сурет. Қаржы қүралдарының үнемі қозғалу процесі

Нарықтық әкономика жағдайларында кез-келген шаруашылық жүргізуші түлғалар қаржыларын басқару процесі кезінде субъект қаржы нарықтарында бірнеше рөлдерді атқарады: инвестор, бағалы қағаздар әмитенті, қарыз алушы және беруші; Бүл кезде қалыптасатын барлық қатынастар үш топқа бөлінетін түрлі қаржылық қүралдар көмегімен ұйымдастырылады:

— Қаржы кұралдары (кассадағы және есеп-шоттардағы ақша қүралдаръ\\,

— Несиелік қүралдар (облигациялар, келісім-шарттар, форвардтік шарттар);

— Кәсіпорынның жарғылық қорына қатысудың түрлі тәсілдері (акциялар, салымдар, үлестер); «

Басқару объектісіне әсер ету көптеген тәсілдер мен жолдар арқылы жасалады. Негізгі топты мемлекет әкономиканы орталықтан басқару тәсілдері құрайды. Бүл тәсілдер жалпы әкономикалық сипатқа ие. Бүған салық салу, несиелеу, амортизациялық төлемдер, кассалық және есептік операциялар,

сактандыру, баға қалыптастыру жүйелері кіреді.

Күрделі жүйелер мен процестерді талдау мен біріктірудің қазіргі заманғы тәсілдерін қолдануға қаржылық және салықтық жоспарлау, коммерциялық ұйымның іс-әрекетін болжау негізделеді. Бұл тәсілдер математикалық модельдердегі нақты нарықтық процестердің негізгі сипаттамалары мен тенденцияларын әділ көрсете алады. Қазір персоналды компьютерсіз және бағдарламалық қамсыздандырусыз қаржылық менеджерді көзге елестету мүмкін емес. Басқару субъектісі болып алынған пайданы алу және тиімді пайдалану арқылы кәсіпорын ликвидтілігі мен төлем қабілеттілігін жоғарылату максатымен қаржылық менеджмент стратегиясы мен тактикасын дайындап іске асыратын қаржылық қызмет табылады.

Қаржылық қызметтің нақты құрылымы кәсіпорынның

ұйымдастырушылық-құқықтык түріне, персонал санына, іс-әрекет түріне және баскарма қойған тапсырмаларға байланысты. Көп кәсіпорындарда басқарушылық функциялар арнайы бөлінбей, фирманың басшысы мен бухгалтері қаржылық қызметті атқарады. Алайда, кәсіпорында қаржылық менеджердің атқаратын міндеттері маңызды және рөлі зор.

Кәсіпорынның қаржылық менеджері — қаржы, бухгалтерлік есеп, несие

мен ақша айналымы, баға қалыптастыру, салық салу заңдылығы, банктік және

биржалық іс-әрекет салаларында білімге ие жоғары маманданған түлға. Оньщ

алдында айналым капиталын басқару, оның қажет мөлшері мен құрылымын

анықтау, тәуекелдерді есепке ала отырып инвестициялық жобалар тиімділігін

бағалау, дебиторлық және несиелік қарызды басқару, қаржыландырудың

мүмкін көздерін ашу, қаржылық жоспарлау, шаруашылық іс-әрекетпен және

қаржылық бақылауды талдаумен байланысты көптеген тапсырмалар түр. Өз

жұмысында бұл маман салық салу, валюталык, қаржы-несиелік сфераларға

қатысты заңдылыққа негізделіп, елдегі және әлемдік қаржы нарықтағы

әкономикалық жағдайды талдайды. Қаржылык менеджер қаржылық мәселені

талдау сапасына, коммерциялық ұйымдар басшылығына жасалған

ұсыныстарға, қабылдаған шешімдерге жауапкершілікке ие болады. Оның

санаттық міндеттеріне келесі мәселелер қосылған:

— шаруашылық жүрігізуші субъектінің қаржылық жұмысын ұйымдастыру;

— болашаққа арналған және ағымдағы қаржылық жоспарларды жобалау және олардың орындалуына бақылау орнату;

— несиелік саясатты іске асыру;

— валюталық саясатты жүргізу;

— қаржылық іс-кағаздарды қалыптастыру (банктік, статистикалық және т.б.);

— шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайы мен қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау;

Кәсіпорындағы қаржыларды тиімдГ басқару тек барлық қаржы ағындарын жоспарлау кезінде ғана мүмкін. Сондықтан, жоспарлау қаржыларды басқару жүйесінде маңызды орын алады. Нақ осы жоспарлау кезде жеке кәсіпкер өз қаржыларының жағдайын жан-жақты бағалайды, каржы ресурстарын көбейту

мүмкіндіктерін, тиімді пайдалану жолдарын анықтайды.

Қаржыларды жоспарлау алдыңғы жылдары да қолданған. Әкімшілік-әміршілік әкономика кезде бесжылдық қаржылық жоспары салалық министрлік тапсырмасымен анықталды, ал жылдық қаржылық жоспарлар сандарын жоғарыдағы үйымдар белгілеп отырды. Мүнда сатылатын өнім көлемі, шығарылатын өнім номенклатурасы, пайда сомасы, рентабельділік көрсеткіші, бюджеттерге төлем сомасы алдын-ала белгіленіп отырды. Қаржылық қызмет кәсіпорындағы орын алған сандарды белгіленген сандарға дейін келтірумен

шектелді.

Нарықтық әкономикада сапалық жағынан әлдеқайда басқа қаржылық жоспарлауды талап етеді, өйткені, жоспардағы жіберілген кателіктерге кәсіпорын өз жағдайының қиындауымен жауап береді.

Шағын кәсіпкерлік үшін қаржылық жоспарлау маңызы төмендегіде:

— алға қойылған мақсаттарды нақты қаржылық көрсеткіштерге айналдырады;

— өндірістік жоспарда қарастырылған дамудың әкономикалық пропорцияларын қаржылық ресурстармен қамтамасыз етеді;

— бәсекелестік жағдайында кәсіпорын жобасының өміршеңдігін анықтауға мүмкіндік береді;

— сыртқы инвесторлардан қаржылық колдауды алу құралы болады; Жоспарлау, бір жағынан, қаржылар облысында кате іс-әрекеттердің

алдын-алуымен байланысты болса, екінші жағынан,пайдаланылмаған мүмкіндіктердің санын азайтады.

Кәсіпорында қаржылық жоспарлаудың негізгі тапсырмалары мыналар:

1) өндірістік, инвестициялық, қаржылық іс-әрекетті қажет қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету;

2) капиталды тиімді салу жолдарын анықтау, оны тиімді қолдану дәрежесін бағалау;

3) ақша қаражаттарын үнемді пайдалану есебінен пайданы жоғарылатудың ішкі шаруашылык қорларын анықтау;

4) бюджетпен, банктермен, контрагенттермен тиімді қаржы қатынастарын орнату;

5) акционерлердің және басқа да инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау;

6) кәсіпорынның қаржылық жағдайын, төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін бақылау;

Қаржылық жоспарлау тәжірибесінде төмендегідей тәсілдер қолданылады: нормативтік, баланстық есептер, ақша қаражаттарының әкономикалық талдануы, көпнұсқалық тәсілі, әкономикалық-математикалық модельдеу.

Қаржылық жоспарлауды перспективалық, ағымдық (жылдық) және оперативті деп бөледі. Перспективалық жоспарлауда кеңейтілген ұдайы өндірістің ең маңызды көрсеткіштері, пропорциялары, екпіні анықталып, кәсіпорын мақсаттарына қол жеткізудің басты жолы болып табылады. Бүл бір жылдан үш жылға дейінгі мерзімге есептеледі. Бірақ, бүл шартты болып табылады, өйткені, қаржы ресурстарының әкономикалық түрақтылығына,

мөлшерлерін және пайдалану — жолдарын болжауға тәуелді. Перспективалық жоспарлауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясы мен қаржылық іс-әрекетін болжау орын алады.

Дайындалған қаржылық стратегия кәсіпорынның дамуы ортақ стратегиясына сәйкес келіп, оның бір бөлігі болады. Қаржылық нарықта өзгерістер болса, қаржылық стратегия түзеліп, артынша ортақ стратегия да түзеледі. Қаржылык стратегия кезде альтернативалық нұсқалар жедел ізделіп, оның ішіндегі ең тиімдісі таңдалып алынады, соның негізінде кәсіпорын дамуының стратегиясы құрастырылады. Қаржылық стратегияда қаржылық іс-әрекеттің үзақ мерзімді мақсаттары анықталынады және оларға жетудің ең тиімді жолдары табылады. Бүл кезде тәуекел факторларын есепке алу маңызды.

Перспективалық жоспарлаудың негізін болжау құрайды. Болжау кәсіпорынның үзақ мерзімге мүмкін қаржылық жағдайын зерттейді. Жоспарлаудан айырмашылығы — болжау кезде жобаланған болжаулар іске асырылмайды, тек мүмкін өзгерістерді көруге тырысады.

Болжау көрсеткіштері болашак жоспардың көрсеткіштернен елеулі түрде өзгеше болуы әбден мүмкін. Болжауда қолда бар мәліметтер жинастырылып, талданады, кейіннен жағдайлардың даму нұсқалары түзіледі. Болжау тәсілдері мен жолдары өзгерістерді уакытында есепке алу үшін үлкен динамикаға ие болуы керек. Перспективалық қаржылық жоспарлау нәтижесінде үш негізгі қаржылық қүжат жасалады:

— пайда мен шығын туралы болжам-есеп;

— ақша қаражаттарының қозғалысын болжау;

— бухгалтерлік балансты болжау;

Бүл құжаттардың негізгі мақсаты болып период соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау табылады. Шағын кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетінің ағымдағы жоспарлануы үш негізгі каржылық қүжаттарды жасаудан құралады: акша қаражаттарының қозғалыс жоспары, пайда мен шығын туралы жоспар-есеп, бухгалтерлік баланс жоспары.

Ағымдағы жоспарлау бір жылға есептеледі, бүның себебі бір жыл ішінде нарық конъюнктурасының мезгілдік толқулары негізінен реттеледі.

Есеп-шотқа нақты түсімнің түсуін және қолда бар қаржы ресурстарын шығындауды бақылау мақсатымен шағын кәсіпорында оперативті жоспарлау жүргізіледі. Бүл кәсіпорынның қаржылық жетістікке жетуіне кепілдік болады. Оперативті жоспарлауда төлем күнтізбесі, кассалық жоспар құрылып, орындалады, қысқа мерзімді несиеге қажеттілік есептеледі. Төлем күнтізбесі кварталға және жеке-жеке айларға бөлінеді. Ол нақты жағдайды сипаттауы үшін өндіріс пен өткізуге, қорлар жағдайына, дебиторлық қарызға бақылау орнату керек. Төлем күнтізбесінде ақша қаражаттарының кіруі мен шығуы сәйкестендірілуі керек. Дұрыс жасалған күнтізбе қаржылық қателерді, каражаттардың жетіспеуін анықтайды ж^не оларды жою жолдарын белгілеуге мүмкщдік береді. Төлем күнтізбесі кәсіпорынның ақша қаражаттары туралы нақты ақпараттың негізінде құрылады. Төлем күнтізбесінің ақпарат негізі бұлар -» ^кәсшорьнда құрылған жоспарлар (өнімді өткізу жоспары, өндіріске шығыстар етасы, капиталды салымдар жоспары), кәсіпорын есептері бойынша жазбалар

мен қосымшалар, қаржылық міндеттемелер үшщ белгіленген төлем мерзімдері, келісім-шарттар, есеп-фактуралар, еңбекақыны төлеу графиктері, ішкі бұйрықтар;

Көптеген кәсіпорындарда төлем күнтізбесімен қатар салық күнтізбесі құрылуы мүмкін, бүл өз алдына айыппүл мен төлемақы мерзімдерін жіберіп алмауға мүмкіндік туғызады. Кәсіпорында кассалық жоспар да қүрылуы қажет: мұнда кассаға қаражаттардың кіруі мен шығуы көрсетілетін ақша қаражаттарының айналым жоспары жасалады. Кәсіпорынның ақша каражаттармен өз мерзімінде қамтамасыз етілуі оның төлем қабілеттілігін сипаттайды. Кассалық жоспар кәсіпорындағы ақша қаражаттарының түсуі мен шығуына бақылау орнату мүмкіндігін береді. Кассалык жоспар құрылуға қажет акпараттар: еңбекақы қоры бойынша жоспарланған төлемдер, материалдық ресурстарды және өнімді жүмысшыларға сату туралы ақпарат, басқа да түсімдер мен қолма-қол ақша қаражаттарымен төлем туралы мәлімет. Кәсіпорын есеп айырысуларының көпшілігін аудару аркылы жасағанмен, кассалық жоспар кәсіпорынның жүмысшылар алдында жалақы бойынша міндеттемелер мен басқа да міндеттемелер көлемін анықтап береді.

 

1.3 Кәсіпкерлікті несиелеу жүйесі

 

Кәсіпкерлікті дамыту банктерін жасау банк жүйесі мен капитал нарығының дамуына елеулі үлес косады, өйткені, олар төмендегідей қызметтерді атқаруы керек:

— кәсіпкерлікті дамытуға берілген мемлекеттік бюджет қаржылары мен халықаралық үйымдар: Дүниежүзілік банк, Еуропалық қайта қүру және даму банкі, түрлі инвестициялык қорлар берген несиелік ресурстарды қайта бөлу;

— кәсіпкерлікті несиелеу процесіне қатысуға делдал-банк ретінде әрекет ететін несиелік ұйымдар мен коммерциялық банктерді тарту; Шағын кәсіпкерлікті дамытудың банкісі төмендегі негізгі мәселелердің шешімін табады: ұзақмерзімді несиелер негізінде бар және жаңадан кұрылып жатқан кәсіпорындарды колдау; «Инвестор — өткізуші банк — делдал банк — соңғы несиеленуші» нарықтық жүйесін қүру; жеңілдікпен несиеге беру үшін капитал нарығындағы бос арзан ақша қаражаттарын жинақтау және қайта үлестіру. Әлемде кәсіпкерлікті дүние жүзінде несиелеу үшін бірнеше халықаралық институттар қүрылған. Дүниежүзілік банк дамушы елдердің әкономикалық саясатын өзгеру және нақты жобаларды іске асыру үшін тікелей несиелендіруді іске асырады. Еуропалық қайта қүру және даму банкі Орта және Шығыс Еуропа елдері нарық әкономикасын құру және жеделдетіп кәсіпкерлікті дамыту үшін қүрылған болатын. [10]

Кәсіпкерлікті жобалық несиелеудің негізгі ерекшеліктерін қарастырайық. Жобалық несиелеудің мәні — құрылып отырған немесе қайта қүрылып отырған кәсіпорын болашақта әкелетін пайда есебінен инвестициялық жобаларды қаржыландыру. Осы табыстар есебінен банктер үйымдастыратын инвестицляларды қаржьландыру және қайтару іске асырылады. [11]

Жобалық несиелеу кезде банктер беретін несиелердің негізгі кепілдеме

рөлін инвестщиялық жобаның өзі атқарады, демек кәсіпорын болашақта алатын табыстар болып табылады.Инвестициялық жоба — алга қойылған мақсатқа қол ясеткізу үшін кәсіпорынға салынған капиталдың тиімді қолданылуын қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық-әкономикалық жүйе.

Жобалық несиелеу механизмін қолдану және оган қатысу туралы щешімді несиелендірушілер ұсынылған жобаның техникалық және әкономикалык тиімділігін есепке ала отырып қабылдайды. Инвестициялық жобаларды бағалау кезінде төмендегі жағдайлардың тиімділігін қамтамасыз ететін критерийлерге негізделеді:

— техника-әкономикалық негіздеме (ТӘН) және қаржылық жоспар қанағаттанарлық;

— жобада қолданылатын өнім мен шикізаттың көздері мен қү_ны кепілдетілген;

— жобаға қажет жанар-жағармайлар бағасы түрақты және тиімді;

— жобаның тауарлары мен қызметтерін өткізу нарығы бар және нарыққа дейін тасымалдау құны ақылға сыйымды;

— қүрылыс материалдары күтілген бағадан қымбат емес;

— мердігер, қолданушы және басқарушы персонал сенімді және тәжірибелі, жобада қолданылатын технология тексерілген;

— партнерлермен және басқа да жақтармен келісім-шарттар құрылған, лицензиялар мен рүқсат қағаздар алынған;

— мемлекеттендіру тәуекелі жоқ;

— валюталық тәуекелдер сақтандырылған;

— негізгі тапсырыс берушілер капитал үлестерін косқан;

— жобада қосымша қамсыздандыру ретінде бағалы активтері бар;

— жеткізілген ресурстар мен активтер сапасы талаптарға сәйкес;

— форс-мажор тәуекелі, күтулер тәуекелі, шығыстардың өсу тәуекелі есептелінген және сақталынған;

— жоба инвесторлар сенімін ақтайтындай көрсеткіштері болады;

— қүнсыздану мен проценттік қойылымның нақты болжамы жасалынған. Нақты инвестициялық жоба міндетті түрде жоғары аталған

критерийлерге сәйкес келмеуі мүмкін. Егер де аталған тәуекелдермен байланысты қаржылық тәуекелдер мен шығыстарды өзіне алуға дайын сенімді түлға табылса, көптеген критерийлердің есепке алынбауы мүмкін. Жобалық несиелеу кезде жетістікті қамтамасыз ететін бес негізгі принципті атауға болады:

— инвестициялық жобаның өміршеңдігі;

— тәжірибелі және сенімге ие партнерлердің жобаны іске асыруға қатысуы;

— жобаның барлық тәуекелдерін есепке алу және үлестіру;

— барлық қүқықтық мәселелердің басын ашып алу;

— инвестициялык жобан іске асыру үшін нақты түзелген іс-әрекеттер жоспары мен сапалы бизнес-жоспардың жасалынуы.

Әлемдік тәжірибеде жобалық несиелеудің үш негізгі түрін ажыратады: 1) Толык регресске ие несиелендіру, мұнда несиелендіруші несие

яяушының барлық міндеттемелеріне қатысты толық қайтарымдылық;

2) Біршама регресске ие несиелендіру, мүнда несие алушыға міндеттемелердің шектелген қатары жүктеледі;

3) Регрессіз несиелендіру, мұнда несилендірушілер барлық тәуекелдерді өздеріне жүктейді.

Егер қүрылтайшы-жобаны бастаушы барлық тәуекелдерді өзіне жүктесе, жобалық несиелеудің бұл түрі ең жеңіл және ең жылдам іске асырылатын түрі болып табылады.

Біршама регресске ие несиелендіру ең көп тараған түрі болып табылады, өйткені, жоба бойынша барлық тәуекелдер қатысушылар арасында ең тиімді жолмен бағалануы мен сақтандырылуы үшін үлестіріледі. Егер несиелендірушілер жобалық несиелендіруді іске асыруды өздеріне жүктесе, жоба қүны лезде артып, өте қымбат болады, сондықтан тәжірибеде аз кездеседі. Жобалық несиелендіру кезде несиенің басқа түрлерінің (коммерциялык, банктік, мемлкеттік, лизингтік және т.б.) иелері несиелендіруші субъект болуы мүмкін. Инвестициялық жобаларды іске асырған кезде карыз капиталының бірнеше көзі пайдаланылуы мүмкін. Несиелендірушілердің кең ауқымы тартылуы мүмкін, олар консорциум құрып, олардың қызығушылыктарын несиелендіруші-агент деп аталатын ірі және атағы мол инвесторлардың бірі қорғайды.

Жобалық несиелендірудің қүны жәй несиелендіруге қарағанда қүны жоғарырақ. Жобалық несие бойынша процент нарықтық процент койылымынан, суманы беру және қаражаттарды корлау үшін комиссиялық төлемнен және банк өзіне алатын тәуекел үшін төлем болып табылатын маржадан қүралады.

Банк жоба бойынша түрлі ақпараттарды талап ете алады: техникалық мәліметтер, пайда, шығын, өнімнің өзіндік құнының есептері және т.б.; Банк жоба бойынша талдау жүргізу үшін шеттен тәуелсіз әксперттерді тарту құқы бар. Жобаның құрылтайшы-ұйымдастырушылары мен жетекшілеріне жобаның іске асыруылуының сапалы бизнес-жоспары дайындалуы ең маңызды болып қала береді.

Шетелде, мысалға АҚШ-та немесе Германияда, жобалық несиелеу кезде қарыз қаражаттарды тікелей тәуелсіз әкономикалық тұлғаға — несиені жабу бойынша толығымен жауапкершілікті өзіне жүктейтін арнайы компания -өткізеді. [12] Бұл — не бүрыннан әрекет етіп, конкурстық негізде жобаны іске асыру құқын ұтқан компания не нақты жобаны құру үшін арнайы кздәылған компания.

Халықаралық несиелік ұйымдардың несие беру жүйесін талдап көрейік:

— бұлар беретін несиелер жергілікті нарықтағы процент қойылымынан төмен болады;

— мерзімдері жергілікті коммерциялық банктердің ұсынатын мерзімдерден ұзағырақ болады;

— белгілі жеңілдік мерзім үсынылып, бұл кезде несие төлембейді, бірақ проценті төленіп отырады;

— процент қойылымы икемді болады: несиенің мерзімнен тіс жабылуы

несие алушыға айыппұл салуды тудырмайды;

— тапсырыс бергеннен несиені бекіту үшін стандартты құжаттар қолданып, несиені дайындау әлдеқайда жеңіл және жылдам болады;

— тапсырысты мемлекет қатысуынсыз шагын кәсіпорындар мен жекеменшік негіздегі серіктестіктер және кооперативтер бере алады.

Көбінесе төмендегідей жобалар қолдауға ие болады:

— жер телімдерін сатып алу;

— ғимараттар мен машиналарды сатып алу;

— кәсіпорындарды қамсыздандыру;

— материалдық емес активтерді сатып алу (лицензиялар, патенттер);

— ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар шегіндегі жобалар.

Классикалық несие беру сызбасы мынадай сипатқа ие -өткізуші банк -банк-агент — шекті несиеленуші.

Несие беру бойынша негізгі ережелер. Несие беру реті.

1. Кәсіпорында өткізуші банктің арнайы бланкісінде несиелік тапсырыс толтырылып, банк-агентке беріледі. Тапсырыста кәсіпорын туралы мағл^мат, жоба, жобаны қаржыландыру, несиені қамсыздандыру туралы мәлімет болуы керек.
2. Банк-агент тапсырыс беруші кәсіпорынның және дайындаған жобасының өткізуші банктің қойған талаптарына сай келуін тексереді;
3. ¥сынылған қамтамасыздандырулар қарастырылады;
4. Банк-агент несие беру туралы шешім мен ұсынысты дайындап, өткізуші банк алдында алғашқы жауапкершілікті өзіне алуын жария етеді.
5. Несие туралы ұсыныс және тапсырыспен қоса несие беру туралы ұсыныс өткізуші банк немесе оның филиалына жіберілді,
6. Өткізуші банк берілген құжаттарды қарастырып, оң шешім қабылданған жағдайда банк-агент адресіне несие беру туралы келісім хаты жіберіледі.
7. Банк-агент пен өткізуші банк арасында келісім-шарт жасалады.
8. Соңғы несиеленуші мен банк-агент арасында несиелік келісім жасалады. Бұл кезде несие алушы кәсіпорын банк-агенттің алдыңғы ұсыныстан тыс сомаларды қарастырмағанын тексеруі керек.
9. Соңғы несиеленуші талапты жібереді. Талап негізінде өткізуші банк банк-агент арқылы соңғы несиеленушіге қаражаттарды аударады. Талапта төмендегідей мәліметтер болуы керек:

— Соңғы несиленуші мен банк-агенттің толық аталуы;

— Сұралған соманың көрсетілуі;

— Қаражаттарды талап ету шарттарының орындалуы мен банк-агент несиені берумен келісетінінің расталуы;

10. Соңғы несиеленуші несие беру туралы келісімде көрсетілген проценттік қойылымды банк-агентке төлейді;
11. Банк-агент соңғы несиеленушіден алған сомадан маржаны алып тастап, өткізуші банкке қалған соманы төлейді;

Соңғы несиеленушіге несие берумен байланысты төмендегідей тапсырмалар шешуін табады:

1. Несие беру критерийлерінің орындалуын тексеру;
2. Несиені беру немесе беруден бас тарту;
3. Несие беру туралы келісім-хаттың банк-агентке берілуі;
4. Несие сомасын банк-агентке төлеу.

Банктің айрықша сеніміне ие емес несиеленуші кәсіпорындар несиені алу үшін оны қайтара алатынына қосымша гарантия береді. Оның ішіндегілер: мүлік пен құқықты кепілдеу, талап ету және қүқықты өткізу, жеке меншік кұқығын өткізу, гарантия мен кепілдік және сақтандыру.

Кепілдеу және кепілдік қүқығы.

Клиенттің мүлкін кепілдікке қою — банк несиесінің қайтарылуын қамтамасыз етунің ең кең тараған тәсілдердің бірі. Несие беруші мүлікке кепілдік құқығының иесі ретінде кепілдік ұстаушы, ал өз иелігіндегі затты кепілге беруші ретінде кепіл беруші деп аталады. Егер мүлік иесі алған несиесі бойынша төлем қабілетті емес екенін жария етіп, кепіл үстаушы кепілге қойылған мүлікке өз талабын қоя алады. Бүл жағдайда оның талабы бірінші ретте орындалады. Кепілдеме мәні мен несиені қамтамасыз ету арасында белгілі бір үқсастық бар. Кепіл нақты камтамасыз етудің болуына негізделеді. Кепіл мәні мен қамтамасыз ету арасындағы айырмашылықтар:

— Кепіл мүлікке катысты шешім қабылдау бойынша кепіл ұстаушыға ерекше қүқықтар береді. Материалдық қүндылықтарды несиені қамтамасыздандыруға жатқызу оны иелену қүқына өзгерістер әкелмейді;

— Қүндылықтарды кепілдеу несиеленуішінің оған меншік күқығымен байланысты. Меншік болып табылмайтын әлементтер несиені қамсыздандыруға кіруі мүмкін;

— Кепіл негізінде турлі кейпі бар нақты меншік жатыр. Кепілге өндірістік шығындар да кіру мүмкін;

— Қамсыздандыру сомасы несие сомасынан ешқашан да аз болмайды; Кепіл объектісіне жатқызылған мүлік екі критерийге сәйкес келуі керек:

қүндылықтардың сапалығы, несиелендірушінің кепілдегі мүліктің сақтандырылуына бақылау жасау мүмкіншілігі; кепілге берілген құндылықтар мөлшері берілген несие сомасынан міндетті түрде асып түсуі; Шетелде кепілдің төмендегідей түрлері қолданыста бар: Клиент мүлкін, тауарлы-материалдық қүндылықтарды, дебиторлық есептерді, бағалы қағаздарды, вексельдерді, депозиттерді кепілдемеге қою; ипотека, қүқықты аралас кепілдеу;

Талап етуді өткізу дегеніміз несиені қайтаруды талап ету қүқын үшінші тұлғаға несиелендірушінің беру мүмкіндігі. Цессия туралы келісім-шартта өткізілген талап ету бойынша ақша қаражаттарын алу құқы үшінші түлғаға өтуі көрсетіледі. Бүл кезде талап етудің бірінші иегері талап ету қүқығын растайтын барлық қүжаттарды және оны орындау кезде маңызы бар барлық мәліметті үшінші түлғаға өткізеді. Жаңа несиелендірушіге талап етуді орындауды Қамтамасыз ететін қүқықтар және процентті талап ету құқы өтеді. Талап етуді өткізу қүжатталып, ал мемлекеттік тіркеуді талап ететін келісім шарт жауапты

мемлекеттік органда тіркелуі керек. Өткізілшн талап ету қүны қарызды толтыру үшін жеткілікті болуы шарт. Айырмасы алғашқы несиелендірушіге қайтарылады. Цессия туралы келісім-шарттың екі түрі бар: ашық (қарыз алушы талап ету құқының өткізілгендігін біледі) және жабық (қарыз алушы талап ету құқының өткізілгендігін білмейді).

Кепілдендіру кезде бірінші тұлға екінші түлғаның несиелендірушісі алдында қарыз алушы міндеттемесінің орындалуын растайды. Қарыз алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда несиелендіруші алдында жауапкершілікке қарыз алушы да, несие беруші де тартылады. Кепілдеме беруші қарыз алушының міндеттемелерін орындаған жағдайда оған өз талаптарын төленген сома шегінде қоя алады. Кепілдендіруші ретінде үкімет немесе жергілікті бюджет бола алады.

1.4 Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші

заңдарының аяққа тұруы

Қазақстанда кәсіпкерлік туралы 90 жылдардың басында қайта қүру кезеңдерінің басында айтыла бастады. Осы кезеңдерде « комсомолдық кәсіпкерлік» деген атаумен басталған, онда ең белсенді жастар,оның ішінде ең басты комсомол лидерлері ғылыми-техниканы игерген жастар арасындағы шығармашылық орталықтарының базалардың негізінде өндірістер құрыла бастады.Оларға кредит беру үшін жеңілдіктер берілді.

Одан басқа,жоғарылау инфляциялары болған жағдайда бірінші толқындағы кәсіпкерлер ғана төтеп беріп, алғашқы өздеріне қажетті капитал қорын жиып алды, себебі оларға кредиттің « қымбат» түрі беріліп, «арзан» түрде олар кері қайтарылған-ды. Өндірістік қызметті заңдастыруының бірінші заңы бүрынғы Совет Одағында,ол « ССРО азаматтарының жеке еңбек қызметі » туралы 1987 жылы қабылданған заң болатын. 1988 жылы «Кооперация туралы» заң қабылданды. Жаппай копператив және серіктестік күру басталды. Алайда рыноктың инфраструктуралық жағдайдың болмауы салдарынан аздаған кооперативтер ғана шыдады. 1988-1991 жылғы жалға беру бірлескен мекемелер, банктік қызметтегі әконмикалық жағдайды біршема ырықтандыруды жалпы,негізгі меншіктік мелекеттік болып қалды,ал кейбір әлсіздері жалға алу түрлеріндегі кәсіпкерлік белсенділіті әлдебір дәрежеде ынталандыру үшін болды.

1991 жылы тәуелсіздікті алысымен Елбасымен кәсіпкерлікті белсендіруді қолдау үшін бірнеше заңдар қабылданды.Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту және еркін шаруашылық қызметі туралы заңдары екпін етті. 1997 ж «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» заңы 1994 ж басында жеке кәсіпкерлердің саны 15,7 мың 164 м жалпы адамдарды Қамтамасыз ететін санды қүрады. Ең негізгі үш кәсіпкерлік қызмет саласының бірінші орынға шыққаны өндірісте емес,керек болса тауар өндіруші мен түлынушы арасында делдал да емес,коммерция болды.

1990 жылы 11 желтоқсанында Қазақстан ССО-да « еркін шаруашылық Қьізметі және Қазақ ССО-дағы кәсіпкерліктің дамуы туралы Заңы»

қабылданды. Ол еркін кәсіпкерлік қызметінің әлеуметтік жағдайы және негізігі құқықтық,әконмикалық заңдылық актісін ең бірінші болып анықтайды. Бүл нұсқалған заңда кәсіпкерлік бастамашылық немесе жекеменшік есебінің қызметі арқылы сол қызметке қатысушылар басқа да мүлік қойып қарыз алып,нәтижесінде табыс тауып бір-біріне пайда келтіру шартын білдіреді.

1992 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасында «жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы Заң» қабылданды,онда мемлекет жеке кәсіпкерге максималды еркіндікпен қамтамасыз етеді,коммерциялық құпияны сақтау және мемлекеттік органдардың жауапкершілігін қорғау, қызметтік тұлғалардың жеке кәсіпкерлікке қызметіне тіке арасына түсу Ережесіне бас тартуы расталған. Ең алғаш рет бір заңдылық актісінде жеке кәсіпкер қызметтерін мемлекеттік тіркеуден өткізу, жеке кәсіпкерлің шаруашылық қызметін, коммерциялық қүпияны сақтау деген сұрақтар қаралған.

1992-1994 жылдардағы кәсіпкерлікліктің дамуы және оны қоргау үшін Мемлекеттік бағдарлама.

1995-1996 жылдардағы кәсіпкерліктің дамуы және оны қорғау үшін Мемлекеттік бағдарлама.

Нүсқалған Актілер Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің д орныкты даму негізіне жағдай жасады, кәсіпкерлік таптық түруына керекті алғышарттарын құрды. Шағын кәсіпкерліктің іс- қимылдарына байланысты толық шағылыстырылған сұрақтар көрінген жок. Шағын және орты кәсіпкерліктің заңды тұлғаларға жатқызуды анықтауда, анык критериялары мемлекіттік қолдау жағынан өнімді шара қолдануға және берілген кәсіпкерлердің негізі көрсеткіштерінің статистикалық есебіне кедергі келтірген.

1997 жылдың 6 наурызында « шағын кәсіпкерліктің белсенді дамуы және мемлекеттік қолдаудың шараларын күшейту туралы Қазақстан Республикасының президентінің қаулысы (14) қабылданған. Шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны қолдау мемлекеттік әкономикалық саясат саласын жария ету болып табылады. Шағын кәсіпкерлікліктің дамуының ең басты мақсаты, бірінші халықты жұмыспен қамту,оның әлеуметтік проблемасын шешу және еңбек белсенділігін дамытудұтынушы рыногын тауар түрлері мен қызметіне толтыру болды. Қаулыда шағын субъекті бизнесті қолдаудағы нақты шаралары белгіленді : шағын кәсіпкерліктің дамуы үшін қор құру, шағын бизнес үшін орталықтар мен инкубаторлар қүрылысын салу, материалды өнімдерді өндіретін шағын кәсіпкерлер үшін салық және кедендік салықтары үшін жеңілдіктер таратылған.

1997 жылы 19 маусымында «жеке кәсіпкерлік туралы» және «шағын кәсіпкерліктің мемлекет тарапынан қолдау туралы (15) ҚР Заңдары кабылданды,онда шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызметкерлері 50 адамнан аспауы керек және оның активтік қүны 1 жылда орташа есеппен 60 еселік көрсеткіштен аспауы керек, сонымен қатар негізгі оның принципі және шағын кәсщкерлерді мемлекет тарапынан қолдау шаралары.

1997 жылы 1 шілдеде ҚР-дағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны Қодаудың аймақтың және басым бағдарламасы туралы ҚР Президентінің Жарлығы қабылданды. Онда: өнім тауарлары мен қызмет түрлерін ұсынып,

шағын кәсіплердің басымдылығын белгілеген.Олар: халықтық тауарларын тұтьшдырушыларға өндіретін істегі өндірісті дамыту, қүрылыс материалдарын,шағын жабдықтардаың түрлерін өндіретін, қызмет саласын дамыту,аграрлық кешендік өнімдерді қайта өңдеу үшін, импортты алмастыра алатын жаңа шағын кәсіпкерлік орнату.

1998 жылдың 31 желтоқсанында Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылдарына шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамуы туралы мемлекеттік бағдарлама бекітілген. 2001 жылдың 7 мамырында 2001-2002 (16) және 5 шілдеде 2001 № 925 Қазақстан Республикасының қаулысымен осы бағдарламаны іске асыру мақсатындағы іс-шара жоспарлары (17) 200Гжылдың шілдесінде 2001-2005 жылдарға тоқтап қалған және аз тиімділікті өндіріс және оны тәртіп бойынша шағын кәсіпкерлік субъектісіне өткізу үшін салалық бағдарламасына саралау бекітілген (18).

2003 жылдың 1 қаңтары мен 1 қазаны арасындағы Президенттің бастамаларымен өткен алқалы жиынында барлық шағын бизнес субъектілерінің,түрлерін тексеру қажеттілігі туралы маратроия шешімі қабылданды.(19).

Осылайша, Қазақстан Республикасында заңдардың базасында шағын бизнестің дамуы мен қызметі жалпы қалыптастырылған. Қазіргі кездегі негізгі мақсаттың бірі болып бекІтілген Ережені тәжірибеде колдану қажет болып табылады.

 

1.5 Кәсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан басқару туралы

шетелдік тәжірибе

 

Қазіргі кездегі теория бойынша әконмикалык даму әкономикалық дамудың моделіне ең соңғы орында емес,оның мәні мынада,шағын және орта өндірістік мекемелер әконмикалық жағдайды жақсартуда аса зор әлеуметтік орын алады.

Қазақстанның әконмиксының кәсіпкерлік модельдегі әконмикалық дамуы әконмиканы салауаттандыруға маңызды фактор болып, жалпы дағдарыстан шығу жолының бірінші қадамы болып табылады. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлікті белсендіретін икемді әдісі бойынша ынталандырады. Осы мемлекеттік саясат қоғамда кәсіпкерлік райды өзгерте ала ма ?

Бұл сұрақтың жауабы бір: кәсіпкерлікті қолдайтын белсенді мемлекеттік саясат жаңа мекемелердің пайда болуын ынталандырады. Бұл көпқабырғалы кәсіпкерлікті қолдау мекеменің даму жағдайындағы кезеңдеріне қарай саралап жіктеуді білдіруі тиіс.Жаңа қүрылған мекемелер, өнеркәсіптер, осы мекемелерді аяқтандыру кезеңдерінде, банкрот болу шегіндегі мекемелер әртүрлі қолдау әдістерін талап етеді.

Мемлекеттік саясат жаңа қүрылып жатқан мекемелерге деген көзқарасы өте еңбекті талап ететін, мемлекеттік қызмет тарапынан Ү-Иымдастпру күшін талап етеді және келесі 6 бағытты топтайды: • Шагын және орта мекемелерге көмек көрсету;

2. Кәсіпкерлікке қаржылай көмек көрсету;
3. Кәсіпкерлікке жүйелік басқаруды тиімді құру және оған көмек көрсету;
4. Бизнеске ақпараттық қолдау көрсету;
5. Салық салу және басқа да реттейтін механизм арқылы кәсіпкерлікті белсендіруді ынталандыру;
6. Қоғамда кәсіпкерлік рай құру;

Осы бағыттарды мемлекеттік қолдау арқылы толығырақ қарайық.

Мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті цолдайтын бірінші багыт,оп шағын және орта мекемелерге көмек көрсету.

Бірінші тарауда шағын бизнестің әконммика дамуындағы қосқа үлесінің маңызы қаралған. Бүл көмек, шағын және орта бизнесті қолдау себебінен, бұған мемлекет қуатты потенциал қүрайды. Және ол ірі мекеменің қүрылуы үшін,себебі әрбір ірі мекеменің кейбіреуінен басқа, шағын мекеменің күшеуі кезеңдерінен өтетін стратегиялық түр білдіреді.

Осылайша, АҚШ-та 1953 жылы Конгресспен шағын бизнесті қолдау және оның мүддесін қорғау мақсатында, арнайы (ШБӘ) — шағын бизнес әкімшілігі, (Small Business Administration) (SBA) шағын кәсіпкерлікті басқаратын орган құрылған, ол федералды тәуелсіз агенттік еді. 1953 ж АҚШ Президентіне Әйзенхауәр сайланған еді, сол кезде елдегі жұмыссыздық және инфляция деңгейі жоғары болатын. Сондыктан, ШБӘ күру мақсаты әконмиканың келеңсіз жәйттарына сәйкес, ШБӘ өзінің функциясын орындады және елдегі кәсіпкерлікті белсенді қорғау саясатын жүргізуде.

АҚШ-та бүгінгі күні 22 миллион шағын бизнес саналуда, онда елдегі жұмыссыз адамдардың 54 пайызы жұмыс істеді. Өндіріс көлемі және өндірістегі шағын бизнес мекемелері елдегі жалпы сату көлемінің 52 пайызын қү_рады.,соңында 99,7 пайызы олар шағын бизнестің басшылары.

ШБӘ -ң негізгі міндеті — мекемені қүру және оның одан әрі жұмыс істеуі үшін кәсіпкерлікке көмек көрсету. Осы негізгі міндетті орындау бойынша, ШБӘ шағын бизнестің қорғаушысы болып, әконмика дамуында шағын бизнесті қорғайтын ШБӘ өзінің жақтаушы ролін атқарады. Шағын бизнесті корғайтын ШБӘ өзінің жақтаушы ролін баска мемлекеттік агенттіктерін және кызметтіктермен бірлесіп кызмет жүргізу, оның ішінде қаржылық, білім, кәсіби ассоцсацияларымен жүргізеді. ШБӘ шағын кәсіпкерлерге тек қаржылық көмек көрсетіп қана қоймай, кеңес беру қызметін, кәсіпкерлерді оқытып дайындауға да көмек береді. Мемлекет тұтынушының өнімдерінің пайдасын ең ірі тұтынушы болғандықтан, ШБӘ шағын кәсіпкерлерге мемлекетпен келісім-шартқа түруға көмек береді. Оның ішінде, кәсіпкер- әйелдерге, мүгедектерге, ардагерлерге, аз үлт өкілдеріне аса зор көңіл бөлінеді.

Себебі, бүл санаттағы кәсіпкерлер көбінесе әсершіл және бәсекелестік күреске басымырақ топ болғандықтан, ШБӘ оларға рыноктық ортада өзінің орнын табуға көмек береді. ШБӘ мекемесінің жүйесі барлық штатта (100 астам) және өзінің қүрамы 3700 қызметКерден құралады. ШБӘ жедел басқару мақсатында өзінің өкілеттілігінің бір бөлігін жергілікті өкілдерге береді.

1976 жылы арнайы (Office for Advocacy) шағын бизнестің мүддесін Қорғайтын адвокаттық кеңсесі ашылды. Шағын бизнестің адвокаттың кеңсесін

бас консулы тікелей Президентке немесе Сенатк;а бағынады.-Конгресс шагын бизнестік адвокаттық кеңсені шағын бизнестің мүддесін қорғауының мақсаты, шагын бизнес одан әрі де рыноктық әкономикасының дамуында оңбұрышты тасы болатынына кепілгер болатын шешім құрған. Адвокаттық кеңсенің негізгі мақсаты:

— шағын кәсіпкерліктің дамуына және оны өңдеуіне шағын бизнестің талаптарына сәйкес мемлекеттік заңдардың, нұсқаулардың, салыққа әсерлерін зерделеу;

— шағын бизнеске әсер етуші әконмикалық,статистикалық зерделеу жұмыстарын жүргізу, шағын бизнестің тиісті ақпараттарымен қамтамасыз ету,басқа да реттеуші күжаттарға және заңдарды түсіндіру жүмыстарын жүргізу.

— мемлекеттік саясатты қүру үшін өз үсыныстарын беру мақсатында, шағын бизнес өкілдері мінбеге шығып сөйлесу арқылы іске асыра алады.

Шағын бизнестің адвокаттық кеңсесі 4 бөлімнен тұрады: жалпы бөлім, әконмикалық зерделеу бөлімі, ақпараттык бөлім, аумақтық бөлім. Шағын бизнестің адвокаттық кеңсесісінің бас консулы конгреске үсынуға дейін барлық реттеуші қүжаттарға, оның ішінде сақтандыру, еңбек туралы заң, зейнетақымен қамту, мемлекеттік жеткізу т.б. т. рүқсатнама беріп отырған.

Шағын бизнестің адвокаттың кеңесі жалпы және арнайы зерделеу жұмыстарын президентке жыл сайын есеп дайындау үшін осы кезеңдегі шағын бизнестің ақпараты ғана емес, шағын бизнесті одан әрі дамыту үшін келешекте қандай бағдарламалар жасалыныпдандай саясат болатыны жөнінде ұсыныстар жасайды.

ШБӘ бойынша мынадай бағдарламалар құрылып іске асырылған:

— несие беру және қарызбен қамту.ШБӘ шағын бизнесті колдау үшін көптеген қаржылық бағдарламасы бар;

— халықаралық сауда-саттықта көмек көрсету;

— зерделеу жүмыстары мен оның дамуына көмек көрсету;

— аз ұлтты өкілдердің кәсіпкерліктерін дамыту;

— әйел кәсіпкерлеріне көмек көрсету;

— ардагер кәсіпкерлерге көмек көрсету;

— мемлекеттік жеткізудегі федералды бағдарламасы және оған қызмет етуге келісім-шартқа тұру;

— дүләл апат және т.б. жағдайда көмек көрсету;

— кеңес беру және оқыту бағдарламалары. Біздің Республикамызда да шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін Мемлекеттік тарапынан арнайы орган құру қажеттілігі туып отыр.

Мүндай орган болып, әкономика және сауда Министрлігінің қүрамында шағын кәсіпкерлікті қолдайтын агенттік қызмет көрсетеді. Оның қызметінің мақсаты:

— шағын кәсіпкерлікті қолдайтын орталықтандырылған және жергілікті атқарушы органдардың іс-әрекетерін үйлестіру;

— кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын іске асыруда ең алдымен материалды өндірісті өндіруге қатысу;

— шағын кәсіпкерлікке техникалық жәые қаржылық көмек көрсету хуралысұрақтарды шешу де халықаралық қаржы институтымен әрекеттестігі;

— шағын әкономика секторындағы шетел инвесторларынүшін оларға қолайлы жағдай жасауда үлес қосу;

Шагын кәсіпкерлікті цолдаудагы Мемлекеттік цызметтің екінші багыты — қаржылық ресурспен қамтудағы көмек. Бұ_л көмек екі бағытта жүре алады: бизнесті тікелей және жанама түрде қаржыландыру, ғимарат, жабдық беру әдісі бойынша, коммуниалдық қызметтің ,жал төлемақысының ақыларын төмендету арқылы т.б. Шетел зерделеу жұмыстарының қорытындысы бойынша, өндірістердің тек қана 5 пайызы ғана инвестициялық қор есебінен қаржыландырады екен. Шағын бизнес негізінен өз қоры, достарының, туысқандарының жинаған қаржысы, сондай ақ коммерциялық банктерді кредиттеу жолымен қаржыландырылады.

— инвестициялық қорды қүрылтайландыру шағын және орта бизнесті қолдау инвестициялық қорды Америкалық шағын бизнесті инвестициялық компаниясының аналогиясының бойынша Smaill Business Investment Companies (SBICs) Республикамызда осы сипаттасс шағын кәсіпкерлікті дамытатын Қор қүрылуда, оның бағыты (5 миллионға дейін) шағын бизнестің жобасын конкурс негізіне қатыстыру арқылы кредиттеу.

— Мемлекеттік кепілгерлікті қамтамасыз ету несиелендіру және қарызға қаржы беру арқылы қамтамасыз ету. Оларға мыналар жатады:

— 25 жылға дейін кәдімгі несие көлемі 750000 миллионға дейін. ШБӘ бүл несиенің 90 пайызына кепілгер бола алады. Несиенің орта көлемі 175000 доллар 8 жылға дейін;

— аумақтардың әкономикалық дамуы мен жұмыс орнын қүрып әкономикасы көтеруге несие беру;

— шағын қүрылыс фирмаларына көмек көрсету үшін несие беру;

— кезеңдік белсенділікпен жүмыс атқаратын шағын фирмаларды қаржыландыру үшін қысқауақыттық несие беру;

— әнергетика облысындағы шағын кәсіпорындардың дамуына несие беру;

— басшылары мүгедек шағын фирмаларға несие беру;

— сыртқы рынокқа шығатын шағын фирмаларға несие желісін ашу;

— дүләл апаттық жағдайда қаржылық көмек көрсету;

— айналадағы ортаны қорғау үшін қымбат жабдықтарды қажет ететін шағын бизнестік мекемелерді қаржыландыру. ШБӘ қарыз қаржысының 90 пайызына кепілгер бола алады, ал несие көлемі 1 миллион долларға дейін жетеді;

— инвестор мен фирма арасында делдалдық қызмет көрсету жоғарыда аталған Республикадағы Қаулыға сәйкес, II дәрежелі банктар мен мемлекеттік банктерде тегін есепшот ашу шаралары қаралуда, II дәрежелі банктерде шағын кәсіпкерлік субъектілеріне ең алдымен қызмет көрсету үшін оларды ынталандыру шараларының жүйесі қаралуда;

— мекемелерді тікелей инвестициялау;

— кәсіпкерліклікті қаржамен қолдайтын шетелде көп қолданатын бірнеше

бағыттар бар, олар:

1. Зейнеткерлік қорының қаржысын венчурлық қорды инвестициялауға пайдалануға рүқсат беру. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы зейнеткерлік қорының жағдайларының үлкен қуаттылығына сай, бұл шара бизнесті қадағалауда жақын уақытта жоғары орын алмайды. Алайда, келешекте мұндай жағдайды іске асыру мақсатында көптеген әкономикалық рынокты дамытқан елдер жоғары нормадағы табысқа жету мақсатында инвестиция жасау үціін әртүрлі жобаны кеңінен пайдаланады.
2. Жеке инвесторларға инвестициялық белсенділігін ынталандыру үшін оларға салық салуды азайту.
3. Венчурлық қорлар үшін, жеке компаниялаларды басқаратын немесе мемлекеттік агенттікті басқаратын, венчурлық қорларды бекітетін салық түсімдерін немесе облигациялық механизмдерді пайдалану.

Бизнесті қаржылай қолдаудан бөлек, жоғарыда көрсетілгендей мемлекет көмек ретінде, жабдық немесе ғимарат беру арқылы да көмек бере алады. Бүл үшін тиімді қүрал-сайман ретінде бизнес-инкубаторлар болады. Бизнес-инкубатор құру және оны іске ендіру туралы толығырақ, кейінірек төменде қаралады.

Мемлекеттік шығын, коммуналдық қызмет, жүкқүжаттық шығындар баптарына жеңілдіктер істеген соң, құрылтайшылардың, өндірісті маркетинг түрде зерделеп, дамытуына қаржыны көбірек бөлу мүмкіндігі туады.

Шагын кәсіпкерлікті цолдаудагы Мемлекеттік цызметтің үшінші багыты — өндірісті басқарудағы тиімді жүйе қүру арқылы көмек беру (менеджмент көмегі). Жоғарыда көрсетілгендей, өндірістің қызметінің тоқтауының ең басты себебі, ол менеджменттің тиімсіздігі. Зерделеу жүмыстарының қортындылары бойынша, шағын кәсіпкерлер көбінесе мына бір жүйедегі қиыншылықтар пайда болғанда қүлдырайды, олар, өндірістегі (технология ноу-хау), маркетинг (өндіріс пен сатудағы жоспарды жоспарлау мен оны іске асыру), қаржылық менеджмент және бақылау, ұйымдастыру жүйесі мен басқару шеберліктері болып табылады.

Осы аталған өндірісті қолдау түрлерінен баска мемлекет келесідей ақыл-кеңес беру, яғни консалтингтік қызмет түрлерін ұсына алады. Есептік қызмет, заңдылық қызмет беру, жаңа өнеркәсіп ашуда кеңес беру және т.б. қызметтердітегін және арзан баға бойынша кәсіпкерлікті қолдаудағы мүндай ақыл-кеңес беру, яғни консалтингтік бағдарламалар бизнесті бастау алдына ынталы екпін болып, келешектегі қауіп-қатер, табыссыздық сияқты факторлардан сақтайды.

Шагын кәсіпкерлікті цолдаудагы Мемлекеттік цызметтің төртінші оагыты — бизнесті қолдайтын кең ақпараттылық оған рыноктардың бар жоғы ^тУралы ақпараттарды, түтынушының қалауы, азық — түлік пен өндірісте жаңартудағы жаңа технологиялық ендірімдер. Мүндай ақпараттар болашақ кәсіпкерлерге, нарықтық тауашаны ашу кезеңдерінде азық — түлік немесе ^өндірісті жетілдіруде, жаңа көзқарас пен бизнесті үйымдастыруда жаңа жүйе ^ашуға мумкіндік береді. Ғылыми технологиялық орталықтар құру, Университеттер мен институттардың бизнеспен ынтымақтастығы патенттік

акпараттың таратылуы, коммерациялық мемлекеттік зерделеулер мүның бәрі мемлекеттік тарапынан көрсететін ақпараттық қолдаудағы тізбектің толық емес екенін көрсетеді.

Шагын кәсіпкерлікті цолдаудагы Мемлекеттік цызметтің бесінші багыты — кәсіпкерліктің белсенділікті салық салу немесе басқа реттеуші механизм арқылы ынталандыру. Салық салу жүйесі арқылы мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті беталысы сауда — делдалдық қызметінен өндірістікке бетбұруына көз жеткізе алады.

Әр түрлі нұсқаулар мен шектеулерді әр түрлі басқарушы органдардың бақылауын қысқарту, кәсіпкерлік проблемаларды шешу бюрократиялық кері тартылыстарды жою, кәсіпкерліктің жандану жолында белсенділік беріледі. Қазақстан Республикасының 1997жылғы 5-ші мамырындағы «Шағын кәсіпкерлерді дамытуды белсендірудегі мемлекеттік қолдаудағы шаралары туралы» Қаулысында, шағын кәсіпкер субъектілерін тіркеу тәртібін ықшамдауды ендіруге акцент жасағанын байқауға болады, тіркеу үшін төлемақының уақытын қысқарту, талап ететін жарғы қорының көлемін азайту, істегі заңдылықтар нормасы мен Ережелеріне ерекше мән берілген.

Мемлекеттік бақылау және инспекциялық органдар шаруашылық субъектілері мен және жеке кәсіпкерлермен келісім шарт негізіндё, сондай — ақ, заңды түрде белгіленген айыппұлдан басқа, төлемақы өсімі, баска санкциялық төлемдерді алу үшін өздерінің қарым-қатынастарын түзулері қажет.

Шагын кдсіпкерлікті цолдаудагы Мемлекеттік цызметтің алтыншы багыты — қоғам көзкарасы мен қоғамдағы ойды салмақты түрде түбірлі өзгерістендіретін қоғамдағы мінездерге фундаментальді өзгеріс талап ететін қоғамда кәсіпкерлік рай құру. Бүл қайта өту жолы қоғамның кәсіпкерлікке деген теріс көзқарастағы қарым — қатынасынбүру арқылы, соңынан кәсіпкерлер табын құратындар, яғни олар үшін үнемі жаңа мүшелерді толықтырып отыру арқылы іске асады. Республикамызда «жеңіл ақша»- ға қол жеткізе алатын адамдар мен кәсіпкерлерге деген қарым — қатынастарының теріс екендігі байқалады. Мұның болуы бір жағынан сауда — саттық делдалдың қызметіне бағытталған кәсіпкерлік қызметке қатысты деп түсіндіріледі.

Кәсіпкерлік теориялары келесідей белсенді кәсіпкерлік түрлерге бөлінеді: Алып-сатарлық (speculative) және жаңалық енгізу (innovative) белсенділік түрлері. Алып-сатарлық (speculative) іскер белсенділік-сатып алушылық төлемақы өсімі (бүгінгі) және сатудағы баға (келешекте) және осы айырмашылықтағы есептен алынған табыс айырмасы ретінде болатын қызмет түрі. Мұндай іскер белсенділік нышаны жаңа құнды қүрамайды.

Жаңа енгізу (innovative), жаңа өнімді қүрғанда, өндірістік әдісті, технологиялық процестегі ж т.б. қүралатын кәсіпкерлік белсенділік. Мүндай Қызметтің процесінде жаңа қүн қүралады,онда өндіріс табыспен қамтылады.

Өкінішке орай, бізде кәсіпкерлік белсенділік әлі де үлкен алып-сатарлық Дәрежеде болған себептерден соң да тұрғьгндардың көзқарасы теріс. Жаңадан енгізу белсенділігіне құру үшін түбірлі өзгеріс — кәсіпкерлік қызметтің ^аиналасындағы райдың психологиясының өзгерісі және қоғамдық кәсіпкерлікті Қолдаудағы көзқарасының өзгеруі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТАРАУ 2 КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТТІВДАМУЫ МЕН ҚАЗІРГІ

ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік іс-әрекеттің дамуының

генденцияларын талдау

 

Елдің әлеуметтік-әкономикалық дамуының қазіргі сатысында әкономиканың қүрылымдық қайта қүрылуына, оның ішінде шағын кәсіпкерліктің жылдам дамуына үлкен маңыз берілуі тиіс. Қазақстан әкономикасында мемлекеттік монополиялардың мүлкін жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру мәселесі негізінен шағын және орта кәсіпорындардың құрылуы арқылы шешілді. Ел әкономикасының барлык салалары мен сфераларында шағын нарықтық қүрылымдардың пайда болуы әкономикалық процестердің ғаламдык тенденцияларына сәйкес келеді, өйткені әлемнің барлық елдерінде шағын кәсіпкерлік сферасында алуан түрлі келбеті бар аса көп кәсіпорындар әрекет етеді.

Кәсіпкерлік түрлі мемлекеттердің әкономикалық өрлеуіне, өндірістің жандануына және түрғындардың әкономикалық белсенділігінің көтерілуіне ықпал жасайтын маңызды фактор болып табылады.

Әкономикалық көрсеткіштер түтасымен алғанда өндіріс мәселесімен байланысты. Бүл өндірістің көлемін өлшеу үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады: кәсіпорындар саны, өндірген өнім көлемі.

Әкономиканы реформалауды іс-жүзінде асыру процесінде меншік пен шаруашылық жүргізудің әдістерінде едәуір өзгерістер болуда. Ең алдымен мемлекеттік меншікке негізделген шаруашылық жүргізудің бүрынғы жүйесіне қарағанда көп укладты әкономика меншіктің әрбір тәсіліне кәсіпорындардың тиісті үлесін ұсынады. [13] Олар өзара күқықтық формасы, үйымдық қүрылымы, өндіріс, қызметтік міндеттері, мамандану масштабы және басқа белгілері бойынша кесте 3 ерекшеленеді.

Кесте 3

Қазақстан Республикасына кәсіпкерлік қызметті жүргізудің әдістері

Жіктеу белгілері		Кәсіпкерлік қызметті жүргізудін әдстері
Заңдылық- құқықтық жағдайы бойынша		Жеке және заңды тұлғалар
Меншік түрі бойынша		Жеке, үжымдық, мемлекеттік
Үйымдық құқықтық жағдайы мен Құрылымы бойынша		Шаруашылық серіктестіктер. акционерлік қоғамдар, бірлестіктер және т.б.
Әкономикалық маңызы мен таратылу аймақтары бойынша		Жергілікті, аймақтық және жалпы мемлекеттік
Өндірістің масштабы бойынша	Шағын, орта, ірі
Әкономикалық қатыыас түрі бойынша	Әкімшілік, шаруашылық есептегі, мердігерлік. арендалық, нарықтық

Жоғарыдағы белгілері бойынша Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтерге талдау жасаймыз. Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткіштерге тиесілі әсер ететін кәсіпкерлік субъектілері өнеркәсіптер көлемі төменгі кестеде көрсетілген.

Кесте 4

Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар

 

Кәсіпорындар	Барлығы	Соның	ішінде:
		мемлекеттік	жеке меншік
Қазақстан Республикасысы бойынша	143329	25958	109580
Шағын	124445	17216	101623
Орта	13904	7126 ;	5355
Ірі	4080	1616	2608

Қазақстанда көрсетілген мәліметтер бойынша өнеркәсіптер саны 143329 жетті. Соның ішінде шағын өнеркәсіптер 445, орта 13904, және ірі өнеркәсіптер саны 4980 болған. Сонымен қатар кестеде жеке меншік және мемлекеттік меншік түрлеріне тиесілі барлық өнеркәсіптер көрсетілген. [14]

Қазақстан Республикасы егеменді ел болғаннан бері және ірі жекешелендіру әтабына дейінгі көрсеткіштер кесте 5 көрсетілген.

Кесте 5

Ірі жекешелендіру кезеңіндегі кәсіпорындардың бөлінуі

Кәсіпорындар атауы	1991	1992	1993	1994
Кооперативтер:
Кәсіпорындар саны	10100	5100	3300	2000
Жұмысшылар саны (мың адам)	250.0	28.0	57.0	34.0
Шағын кәсіпорындар саны:
Кәсіпорындар саны	8400	12700	16100	21200
Жұмысшылар саны (мың адам)	130.0	220.0	247.2	172.6

Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру әтапының үшінші кезеңіне дейін кәсіпорындар көрсеткіші жоғарыдағы кестедегі мәліметтерді көрсеткен.

Төмендегі кесте 6 бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендіру процесінің үшінші кезеңінде 1995 жылы меншік түрлері бойынша бөліну

Рөрсеткіші көрсетілген.

Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар саны мен меншік түрлері нарық талабына сәйкес меншік түрлерінің бөлінуі көрсетілген.

Кесте 6

Қазақстан Республикасының жекешелендіру процесінінің үшінші кезеңінде кәсіпорындарының меншік түрлеріне байланысты бөлінуі

 

	Барлық	Меншік түрлері бойынша
				111
Көрсеткіштер	кәсіпорындар	Мемле-	Жеке	Шетел
				қатыспаитын
	саны	кеттік	меншік
				аралас меншік
Г 1	2	3	4	5
Барлығы	21260	999	19936	169
Сауда	7850	136	7681	23
Өнім өндіретін	2929	213	2460	53
Қүрылыс	2959	134	2808	14 ,
Түрмыстық қызмет	948	44	899	2
көрсету
Жабдықтау өткізу	777	17	751	8
ғылыми — зерттеу	367	36	320	10
Конструкторлық және	259	23	232	4
енгізу
Құрылысқа қызмет	158	24	131
көрсететін жобалау
іздестіру

2003 жылы төмендегі суреттен көріп отырғанымыздай: Қазақстандг I жалпы кәсіпорындардың 84 пайызын жеке меншік, 13 пайызын басқ? мемлекеттердің заңды түлғалары мен азаматтарының меншігі, қалған 3 пайызь мемлекетік меншік иесінде. [15]

Нарықтық әкономика жағдайында кәсіпорындар дербестігіне ие болу_{ арқылы көптеген әкономикалық мүмкіншіліктеріне жетуде. Бүрынп әкономикалық дербестігін жоспарлау комитеті немесе кәсіпорынның тағдыры шешешіп отыратын жағдай нарық талабына сәйкес өзгерген.

Еліміздегі әкономикалық дағдарыс пен өндірістің қүлдырауы тоқтатудың бір жолы —шағын, орта, ірі кәсіпкерлікті дамыту болып табыладз Мемлекет қарамағындағы мемлекеттік объектілер мен қызмет атқаруіи субъектілер жеке кәсіпкер иелігіне өте отырып, кәсіпкер еркіндігі негізінде қызметін іске асыру арқылы мемлекеттің әкономикалық көрсеткіштеріі, артуына үлкен септігін тигізеді.

Сурет 3. Қазақстан Республикасындағы меншік нысандарының

қүрылымы

Төмендегі кесте 7 кәсіпорындардың санын, меншік түрлерін талдай отырып олардың өндіріліген өнімдері мен қызмет көлемін келесі кестелерден көруімізге болады. Жоғары кестедегі мәліметтерден көріп отырганымыздай жекешелендіру бағытыныда әлеуметтік және өзге де объектілерді жекешелендіру арқылы 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 15 пайызға артқан.

Кәсіпорындары жекешелендіру бағытына сәйкес соңғы жылдардың көрсеткіштері төмендегі кесте 7 көрсетілген.

Ал, осы жекешелендіріліген кәсіпорындар мен басқа да жалпы және де барлық тауарлар мен өнімдер өндіруші, қызмет көрсететін кәсіпорындардың қызмет көрсету қүнын төмендегі кестеден көруімізге болады.

Меншік формасындағы жалпы кәсіпорындар 2003 жылмен 2002 жылды салыстырғанда пайыз тауарлар өндіру мен қызмет көрсету құны 11,6 пайыз артық орын алған. Оның ішінде: мемлекеттік кәсіпорындар 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 22,3 пайыз артық өнім өндірген. Яғни мемлекеттік кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер көрсетуінің құны 49299 млн. теңгеге тең болған. Жеке меншіктегі кәсіпорындар- 12,1 пайызға тауарлар мен қызмет көрсетулер құны артық орындалған.

Қазіргі әкономикаға өндіріс масштабтары бойынша түрлі күрделі комбинациялар тән: монополияларға талпынатын ірі өндірістер және көптеген факторлар әсерінен қалыптасатын майда кәсіпорындар. [16]

Бір жағынан, ірі кәсіпорындарда көлемді материалдық, қаржылық, еңбек ресурстары мен мамандандырылған кадрлар шоғырланып, қоғамға аса маңызды техникалық жаңалыктарды анықтайтын ірі масштабты ғылыми-техникалық зерттеулер жүргізуге мүмкіндігі бар.

Өз алдына мөлшерлі капиталды, көп жабдықтарды және көптеген жұмысшылардың кооперациясын талап етпейтін сфераларда шағын және орта кәсіпорындардың бүрын болмаған өсімі байқалып отыр.

Кесте 7

Кәсіпорындардың жекешелендірілу бағыты (бірлік)

Жекешелендірілгені	2001 жылы	2002 жылы	2003 жылы
Жекешелендіру бағыттары бойынша:
Әлеуметтік және өзге де объектілер	2187	1770	2044
Жаппай	131	79	161
Жеке жобалар бойынша	—	3	— ■
Жекешелендірілгені барлығы	2318	1852	2205
Оның ішінде
Өнеркәсіп	26	24	39
Құрылыс	16	7	10
Ауыл шаруашылығы	—	—	_
Көлік	147	18	11
Сауда және коғамдық тамақтандыру	141	1	56
Түрмыстық қызмет көрсету және коммуналдық шаруашыллық	74	1	52
Өзге де салалар	1855	1801	1995
Тоқтап қалған объектілер мен бітпеген құрылыстар	55	—	42

Бұл шағын бизнестің дамуы әкелетін коптеген артыкшылықтарымен түсіндіріледі:

— Иелер санының өсуі, демек, орта кластың калыптасуы коғамда саяси және әлеуметтік тұрақтылык қалыптастырады;

— Әкономикалық белсенді тұрғындар үлесі өсіп, халық табысы жоғарылайды, түрлі әлеуметтік топтар арасындағы алашақтык азайтылады;

— Аса белсенді, іскер жеке тұлғалар сараланып, олар үшін шағын бизнес өзін-өзі іске асыру жолы болады;

— Салыстырмалы түрде капиталдық салымдары төмен жүмыс орындары пайда болады;

— Мемлекеттік сектордан босайтын адамдар және әлеуметтік нашар Қорғалған топтар өкілдері жұмысқа тұрады;

— Технологиялық, техникалық және үйымдастырушылық жаңалықтар жобаланып, іске асырылады;

— Өндірушілер монополиясы жойылып, бәсекелі орта қалыптасады;

— Басқа жағдайда сұранысқа ие болмайтын материалдык, қаржылық және табиғи ресурстар жинақталып, өндіріске салынады;

— Әкономиканың түрлі секторларьГ арасында байланыс күшейтіліп, кооперация жоғарылайды;

Шағын кәсіпкерліктің дамуы әкономикалық реформаның басты бағыты

болуы қажет, өйткені, ол конъюнктураның өзгерісіне жылдам жауап береді, салалардың қайта қүрылуын жылдамдатады, қосымша жұмыс орындарын ашады, монополиямен күресті күшейтеді, әлеуметтік мәселелердің шешімін табады.

Шетелдің дамыған елдерінде шағын кәсіпкерлікті жасау және жетілдіру мемлекеттік деңгейде қарастырылган жоқ, ол жүздеген жылдар бойы тарихи жолмен қалыптасты. Қазақстанда, басқа да өтпелі елдерде шағын кәсіпкерлік аздаған уақыт ішінде қалыптастырылды.

Сурет 4. Қазақстанда шағын кәсіпорындар санының өзгерісі *ҚР-да шагын кәсіпорыидар іс-әрекетініц талдаулың сипаты. ҚР-дың статистика

бойынша агеиттігі, 2003 ж.

Алайда, Қазақстан әкономикасында шағын кәсіпкерліктің калыптасуы белсенді кооперативтік қозғалыстан бастау алды. 1998 жылы шыққан «КСРО-дағы кооперация туралы» Заңда әкономиканың мемлекеттік және кооперативтік секторларына теңкұқықтык кепілдендіріліп, түрғындарға өз кәсіпкерлік белсенділігін ашуға кең мүмкіндіктер берілді.

Мемлекеттің күшті қолдауының және жеңілдіктердің берілуі нәтижесінде 1991-1993 жылдары барлық салаларда шағын кәсіпорындар жаппай қүрыла бастады. Нақ осы мерзімде пайда болған кәсіпорындар казіргі кәсіпорындардың 9%-ін құрайды. [17]

Сурет 5. Тіркелу мерзімдері бойынша шағын кәсіпорындардың қүрылымы *2004 ж. 1 наурыз жагдапы бойыншашагып кәсіпорындар талдауы.- ҚР-дыц статистика

бойынша агеиттігі. 2004 ж.

Келесі жылдары (1994-1995) шағын кәсіпкерліктің белсенділігінің төмендеуіне жалпы әкономикалық жағдайдың қүлдырауы, нашар криминалдық ахуалдың орнауы, кәсіпкерлік бойынша қажетті нормативтік-құқықтық актілердің жасалынбауы, аса ауыр салықтық әсер, несие ресурстарына, шикізатқа, жаңа техникага, алаңдарға қол жеткізу қиындығы т.б. себепкер болды. Жалпы алғанда, бұл мерзімде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 2 есеге (1993 жылдағы 35,2 мыңнан 1995 жылы 17,1 мыңға дейін) төмендеді.

1996 жылда басталған макроәкономикалык тепе-теңдіктің орнауы нәтижесінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің өсуіне себеп болып, бірақ, олардың көбісі несие ресурстарының жетіспеуінен өз әрекет аясын ауыстыруға мәжбүр болды. [18]

Келесі жылдары (1997-1999) әкономиканы қайта қүрудың басты құралы ретінде мемлекет шағын кәсіпкерлікті қарастырып, оған назарын күшейтеді. «Қазақстан — 2030» бағдарламасында шағын кәсіпкерлік өндірістік секторды диверсификациялаудың қүралының бірі деп анықталды. «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заң қабылдануы оның дамуына қосымша дем берді. 1997 жылдан бастап шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу процедурасы жеңілдетіліп, микронесиелер беру жүйесі енгізілді.

Қолданылған әрекеттер нәтижесінде шағын бизнес секторында даму ырғағы жылдамдап, 1997 жылдан бастап 40%-ке өсіп отырды. Статистика агенттігінің 2002 жылғы елде 77 мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері әрекет етіп, 534,9 мың адамды жұмыспен камтып отырды. Әкономикаға шағын кәсіпкерліктің қосқан үлесі өсті: ЖІӨ-гі шағын кәсіпкерлік үлесі 1997 жылдағы 9,8 проценттен 2003 жылы 17 процентке дейін артты. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тауарлар мен қызметтер өндіруінің номиналды мөлшері 1997 жылдан бері тұрақты өсіп, 2004 жылы 450 млрд. теңге қүрады.

Сурет 6. Шағын кәсіпорындардың өнім өндіру көлемі, млрд. тг. *ҚР-да шагын кәсіпорындар іс-әрекетінің талдаульщ сипаты. ҚР-дың статистика

дойынша агенттігі, 2002 ж.

Шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымын талдау көрсеткендей, өндіріс сферасында шағын кәсіпкерлік субъектілері аз әрекет етеді. Дені сауда, қаржы, қызмет, жылжымайтын мүлікі бойынша операциялар сферасында жұмыс

жасайды. [23]

Соңғы үш жылдағы мәлімет бойынша, әр^екінші кәсіпорын өз әрекетін саудада, 15,2%-і өндірісте, 12,3%-і жылжымайтын мүлік бойынша операциялар сферасында, тағы соншасы қүрылыста жүргізді.

Кесте 8

Әрекеттегі шағын кәсіпорындардың салалық қүрылымы %

Салалар	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.
Бүкіл республика бойынша, оның ішінде	100	100	100
Өндіріс	14,4	14,8	15,2
Сауда, көлік жөндеу	43,3	48,1	47.3
Қүрылыс	12,2	12,1	12.6
Көлік және байланыс	3,6	4,6	5.3
Жылжымайтын мүлікпен әрекет, жалға алу	17,8	11,6	12 3
Басқа да коммуналды, әлеуметтік, жеке қызметтер	7,2	6,8	5,3
Қонак үйлер, ресторандар	13	2,0	2,1

Шағын кәсіпорындардың 68%-і ұйымдастырушылық-кұқықтық кейпі бойынша жауапкершілігі шектелген серіктестік, 17%-і кооператив болып, тек 0,1 %-і командитті серіктестік, 0,2%-і қосымша жауапкершілігі бар серіктестік түрінде тіркеуден өткен.

Сурет 7. Құрылу түрі бойынша әрекеттегі шағын кәсіпорындардың

қүрылымы.

*2004 ж. I наурыз әісагдайы бойынша шагын кәсіпорьиідар талдалды.- ҚР-дын статистика бойынша агенттігі. 2004 ж.

Көптеген шағын кәсіпорындар жалдамалы жүмысшылар еңбегі пайдаланып, алайда оларды персоналдың тізіміне қоспайды. Бүныі

нәтижесінде ресми статистика көрсеткіштері шатастырылып, оған деген сенім онша жоғары емес. Ол шағын кәсіпкерлік жағдайы туралы нақты ақпаратты бермейді.

Қазақстан республикасының статистика агенттігінің мәліметі бойынша, 60% шағын кәсіпорындарда тізімдік жұмысшылар саны 6 адамнан аз болып отыр, ал бір кәсіпорындагы жұмысшылардың орташа саны 1998 жылдағы 8,95 адамнан 2004 жылы 8,5 адамға дейін төмендеді.2.90%

Сурет 8. Жұмыскерлердің тізімдік саны бойынша шағын кәсіпорындар

құрылымы

*2004ж. Інаурыз жагдайы богіынша шагыи кәсіпорындар (күрылымдык статистика) талдады.- ҚР-дың статистика бопытиа агепттігі. 2004 ж.

Шағын кәсіпорындардың дамуына тежеу болып отырған мәселелердің маңыздылығы бойынша тізімі төмендегідей:

— кәсіпорындардың қаржылық жағдайы (ақша қаражаттарының аздығы, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің материалдық ресурстарға жетуінің қиындығы);

— салық салу деңгейі (салықтар саны, салық жүйесінің тұрақсыздығы, шарттармен процедуралардың қиындығы, салық қызметтерінің нашар ұйымдастырылуы, салық төлемдерінің молшері);

— нақты құқықтық кепілдердің болмауы мен заңнамалардың тұрақсыздығы ;

— сақтандыру нарығының нашар дамуы нәтижесінде коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру келісімдерінің төмен таралуы;

— шағын кәсіпкерлікті қолдау қорлары мен арнайы ұйымдардың нашар жұмысы; шағын кәсіпорындардың банк сферасымен нашар әрекеттесуі; құқықтық және коммерциялык емес ақпараттың тарамауы.

Көріп отырғанымыздай, шағын кәсіпкерліктің қиыншылықтарының бәрі

бір мәселеден бастау алады. Шағын кәсіпкерліктің нашар дамуы қазақстандықтардың белсендігінің төмендігіне, білімінің нашарлығына емес, мемлекеттің шағын кәсіпкерліктің қиыншылықтарын жоя алмауына байланысты.

Бү_л ретте мемлекет іскерлік және инвестициялық климаттың жақсаруына, макроәкономикалық тепе-теңдік орнауы мен инфляцияның төмендеуі, салық ауырлығының азаюы және, ең бастысы, қаражатпен қамсыздандырылуын жасауы керек.

 

2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы кәсіпкерліктің дамуын талдау

 

2004 жылы әкономикалық қызметтің барлық түрімен шүғылданған шағын мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындардағы бір қызметкердің есептелген орта айлық жалақысы 11046 теңгені құрады, оның ішінде ірі және орта кәсіпорындар мен ұйымдарда есептелген орта айлық жалақы 11741 теңге болды, ал шағын кәсіпорындар, мекемелер мен үйымдарда — 8394 теңгені қүрады. [23]

Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті дамыту ауыл шараушылық салаларында және бірқатар өнеркәсіп салаларында кеңінен таралған.

2004 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кәсіпкерлік субъектілерінің саны 12952 құрады. Олар Оңтүстік Қазақстан облысы жалпы өнім көлеміндегі үлесі 75,7 пайызын қүрады. Кәсіпкерлік саласында жүмыспен қамтылғандар саны 150 мың адамнан асты. Куәлік және патенттері бар жеке кәсіпкерлер саны 34,5 мың адам.

85 біріккен кәсіпорын жүмыс істеп жатты, соның ішінде өндірістік сферада — 43.

Кесте 9

Меншік нысандары бойынша кәсіпорындардың өніммен, тауарлар өндіру

және қызмет көрсету көлемі (млн. теңге)

 

Кәсіпорындар	Жылдар
	2002		2003		2004
Жалпы кәсіпорындар бойынша	1049368		1680360		1868733
Мемлекеттік	33910		40371		49299
Республиканың меншігіндегі кәсіпорындар	21347		26755		31340
Коммуналдық	12563		123616		17959
Жеке меншіктегі	870246		1399465		1568352
Азаматтардың меншігіндегі	1520		17434		14317
Мемлекеттік емес заңды түлғалар мен олардың бірлестігіндегі	868726		1382031		1554034
Мемлекеттің және шетелдің қатысуынсыз		263065 ._		293664		356561
Шетел катысуынсыз мемлекеттің қатысуындағы		205457		347333		370781
Шетел қатысқан бірлескен		400123		740939		826679
Қоғамдық		81		96		13
Басқа мемлекеттің заңды түлғалары мен азаматтарының меншігіндегі		145212		236164		251083
Шетел мемлекеттерінің		3		235		— ■
Шетел заңды түлғаларының		145212		236164		251083
Шетел жеке тұлғаларының				—		—

Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті қолдау және дамыту комитеті 1997 жылыдң 1 сәуірінде қүрылды. Комитет міндеттері : кіші және орта бизнес субъектілерінің заңмен қорғалған құқықтары мен мүдделерін қорғау; кіші кәсіпорындардың өсу перспективасы;

— кәсіпкерлікке тұрғындардың басым бөлігін, соның ішінде жүмыспен қамтылмағандарды тарту әрекеті;

кіші кәсіпкерлік субъектіеріне құрылысы бітпеген және қолданылмайтын объектілерді беру мәселесі;

— кәсіпкерлік құрылымдарды даярлау және қайта даярлау.

2001 жылы кәсіпкерлік субъектілеріне жалға 260 объект берілді, оның ішінде тендер арқылы- 68, бірінші қабаттағы қайта жоспарланған пәтерлер саны — 88. 35 құрылысы бітпеген объектіні инвентаризациялау жүргізілді, оның 12 сатуға қойылды. Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында 2002 жылы 21, 2003 жылы 17, ал 2004 жылы 13 жоба жасалынып; 2002 жылы 78300 мың теңге, 2003 жылы 160590,0 мың теңге, 2004 жылы 99060 мың теңге көлемінде қаржылай көмек берілді. Берілген патенттер мен куәліктер 1999 жылда 12545 — 101401,2 мың теңге сомасына, 2003 жылда 17936 — 113295,0 мың теңге сомасында, 2004 жылы 6467- 42940,0 мың теңге сомасына.Оңтүстік Қазақстан облысында

кәсіпкерлікті дамыту ауыл шараушылық салаларында және бірқатар өнеркәсіп салаларында кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық өндірісі кешенінің мүмкіншілігі зор. Облыстағы жер қорының басты бөлігін ауыл шаруашылығына арналған жер құрайды. Барлық егістік жер көлемі 923 мың га, оның ішінде 415 мың га суармалы жер. Өндірілетін өнімдердің басты бөлігін дәнді дақыл, мақта, жүзім, көкөніс және мал шаруашылығы өнімдері қүрайды.

бір мәселеден бастау алады. Шағын кәсіпкерліктің нашар дамуы қазақстандықтардың белсендігінің төмендігіне, білімінің нашарлығына емес, мемлекеттің шағын кәсіпкерліктің қиыншылықтарын жоя алмауына байланысты.

Бұл ретте мемлекет іскерлік және инвестициялық климаттың жаксаруына, макроәкономикалық тепе-теңдік орнауы мен инфляцияның төмендеуі, салық ауырлығының азаюы және, ең бастысы, қаражатпен қамсыздандырылуын жасауы керек.

 

2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы кәсіпкерліктің дамуын талдау

 

2004 жылы әкономикалық қызметтің барлық түрімен шұғылданған шағын мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындардағы бір қызметкердің есептелген орта айлық жалақысы 11046 теңгені қүрады, оның ішінде ірі және орта кәсіпорындар мен ұйымдарда есептелген орта айлық жалақы 11741 теңге болды, ал шағын кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдарда — 8394 теңгені кұрады. [23]

Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті дамыту ауыл шараушылық салаларында және бірқатар өнеркәсіп салаларында кеңінен таралған.

2004 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша. кәсіпкерлік субъектілерінің саны 12952 құрады. Олар Оңтүстік Қазакстан облысы жалпы өнім көлеміндегі үлесі 75,7 пайызын күрады. Кәсіпкерлік саласында жұмыспен камтылғандар саны 150 мың адамнан асты. Куәлік және патенттері бар жеке кәсіпкерлер саны 34,5 мың адам.

85 біріккен кәсіпорын жұмыс істеп жатты, соның ішінде өндірістік сферада — 43.

Кесте 9

Меншік нысандары бойынша кәсіпорындардың өніммен, тауарлар өндіру

және кызмет көрсету көлемі

(млн. теңге)

 

Кәсіпорындар		Жылдар
		2002		2003	2004
Жалпы кәсіпорындар бойынша		1049368		1680360	1868733
Мемлекеттік		33910		40371	49299
Республиканың меншігіндегі кәсіпорындар		21347		26755	31340
Коммуналдық		12563		123616	17959
Жеке меншіктегі		870246		1399465	1568352
Азаматтардың меншігіндегі		1520		17434	14317
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестігіндегі		868726		1382031	1554034
Мемлекеттің және шетелдің қатысуынсыз	263065		293664		356561
Шетел катысуынсыз мемлекеттің қатысуындағы	205457		347333		370781
Шетел қатысқан бірлескен	400123		740939		826679
Қоғамдық	81		96		13
Басқа мемлекеттің заңды түлғалары мен азаматтарының меншігіндегі	145212		236164		251083
Шетел мемлекеттерінің	3		235		—
Шетел заңды түлғаларының	145212		236164		251083
Шетел жеке тұлғаларының			—		—

Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлікті қолдау және дамыту комитеті 1997 жылыдң 1 сәуірінде құрылды. Комитет міндеттері : кіші және орта бизнес субъектілерінің заңмен қорғалған қүқықтары мен мүдделерін қорғау; кіші кәсіпорындардың өсу перспективасы;

— кәсіпкерлікке түрғындардың басым бөлігін, соның ішінде жұмыспен камтылмағандарды тарту әрекеті;

кіші кәсіпкерлік субъектіеріне қүрылысы бітпеген және колданылмайтын объектілерді беру мәселесі;

— кәсіпкерлік қүрылымдарды даярлау және қайта даярлау.

2001 жылы кәсіпкерлік субъектілеріне жалға 260 объект берілді, оның ішінде тендер арқылы- 68, бірінші қабаттағы қайта жоспарланған пәтерлер саны — 88. 35 қүрылысы бітпеген объектіні инвентаризациялау жүргізілді, оның 12 сатуға қойылды. Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында 2002 жылы 21, 2003 жылы 17, ал 2004 жылы 13 жоба жасалынып; 2002 жылы 78300 мың теңге, 2003 жылы 160590,0 мың теңге, 2004 жылы 99060 мың теңге көлемінде қаржылай көмек берілді. Берілген патенттер мен куәліктер 1999 жылда 12545 — 101401,2 мың теңге сомасына, 2003 жылда 17936 — 113295,0 мың теңге сомасында, 2004 жылы 6467- 42940,0 мың теңге сомасына.Оңтүстік Қазақстан облысында

кәсіпкерлікті дамыту ауыл шараушылық салаларында және бірқатар өнеркәсіп салаларында кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық өндірісі кешенінің мүмкіншілігі зор. Облыстағы жер қорының басты бөлігін ауыл шаруашылығына арналған жер құрайды. Барлық егістік жер көлемі 923 мың га, оның ішінде 415 мың га суармалы жер. Өндірілетін өнімдердің басты бөлігін дәнді дақыл, мақта, жүзім, көкөніс және мал шаруашылығы өнімдері қүрайды.

Кесте 10

Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік қызметпен айналысушы

кәсіпорындар

 

Әкономикалық қызмет түрі	Тіркелген субъектілердің саны		Онын ішінде жү-мыс істейтіндер		Өндіріс млн. көлемі, теңге
	2003 ж.	2004 ж.	2003 ж.	2004 ж.	2003 ж.	2004 ж
Өндірістік өнеркәсіп:	12	68	12	54	64,7	162,0
Ауыл шаруашылығы	9	24	9	15	89.7	98,6
Қүрылыс	62	175	103	119	169,0	245,8
Көлік және байланыс	53	59	43	56	169,9	181,2
Сауда	2279	1869	1429	1567	986,3	5987,2
Қонақ үй және ресторандар	48	80	38	72	29,2	9,3
Басқа да қызмет түрлері	991	861	971	657	1847,9	1908,2

Осы жүмыста жүзеге асырылса 2004 жылы облыста ауылдық жердегі нағыз меншік иесін қалыптастыруға толық жағдай жасалды. Салада негізінен тиімді жүмыс істейтін ауыл шаруашылық өндірістері қалып, өз позицияларың нығайтады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекелестік салаларында әкономикалык өрлеу жалғаса түседі. Ауыл шаруашылық өнімдері кәсіпкерлігінің ұлғаюына байланысты тек қана еңдеп, үсақтайтын өндіріс орындарынан 2004 жылы жаңадан қосымша 800 жүмыс орны ашылды.

2004 жылы қүс өнімдерін түрақтандыру шаралары бойынша 104 млн. дана жүмыртқа өндіруде. Қүс шаруашылығы өнімдерінің бәсекелестік дәрежесін көтеру және әнімнің өзіндік құнын арзандату мақсатында қүс фабрикаларына қажетті арпа, жүгері, мақсары және басқа қүнарлы азықтар өндіру үшін арнайы егістік жер бөлінуі қажет. Қазіргі танда облыс аудандары мен қалаларында 9 шүжық цехы, 17 макарон, 18 комбикорм, 16 сүт өңдейтін цехтар мен кәсіпорындар жүмыс істейді (1-кесте). «Шымкент-сүт», «Фудмастер-Шымкент» және «Фатима» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері сүт өнімдерін өндеп май, қаймақ, ірімшік сияқты тағамдар түрін көбейту мақсатында қосымша жүйелер орнатуда. Бүл кәсіпорындар тәулігіне 45-50 тонна сүтті шаруа қожалықтары мен басқа қүрылымдардан қабылдауға мүмкіндіктері бар.

2003 жылы облыс бойынша 199 диірмен, 200 наубайхана, 15 күріш өңдейтін цехтар қызмет көрсетті. Қазығүрт, Отырар аудандарында жүн, тері өнімдерін өндейтін орта және шағын кәсіпорындары іске қосылу көзделуде.

Мақта тазалайтын 9 зауыттың өндірістік қуаты жалпы облыста өндірілетін мақта шитін толық өңдеуін қамтамасыз етеді……

Инвестицияларға келетін болсақ 2003 жылы әр түрлі нарықтық құрылымдары ауыл шаруашылығына жалпы көлемі 3,8 млрд. теңге инвестиция жұмсалды. Облыстағы ірі инвесторлар қатарына «Нимекс» ЖШС жатады. 2003 жылы шитті мақта өндірісіне 2,5 млрд. теңге пайдаланылды. Оның 700 млн теңгесін «Нимекс», 400 млн. теңгесін «Қазақстан мақтасы» корпорациясы және басқалары жұмсады. 2003 жылы Мақтаарал ауданының жерін мелиоративтендіруге Халықаралық даму және қайта құру банкі 130 млн. теңге босатты.

2003 жылы ауыл шаруашылығына жалпы көлемі 5 млрд. теңге, 2004 жылы 8 млрд. теңге инвестиция салынды.

Коммуналдық меншікті жекешелендіру арқылы түсетін жеке қаржылардың есебінен облыстық ауыл шаруашылығы қолдау қорын күру қолға алынуда.

2002 ж. өнеркәсіп өндірісінің көлемі ірі және орташа кәсіпорындардың (88,1% көлемі облыс үлесіне) 1999 жылы денгейімен салыстырғанда 87,2% кұрады.

260 ірі және орташа кәсіпорындардың ішінен 58 кәсіпорыңцардың 22,3% деңгейі артты.

Өңдеу өндірістердің үлесі облыстың орта көлем өнімнің 86,7% иемдейді. (2003 жыл-83,2%)

Сонымен бірге, сүт өнімдерінің көлемінің арттырылуы орын алады, бүл өнім түрлерінің көлем көрсеткіші 2001 жылға қарағанда 2,0 есе жоғарылады, қағаз, картон және баспа жүмыстарының өндірісінде — 1,9, кайта өндеу және ет өнімдерін консервілеу өндірісінде — 1,6, ағаш және бұйымдарының өндірісінде

— 1,4, ас бұйымдарының өндірісінде, өсімдік және мал майының, майлардың өндірісінде — 1,3, резина және пластмасса бүйымының өндірісінде — 19,8%), тігін және тоқыма өндірісінде — 9,3%) ие.

Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу түтас алғанда бесінші орын алады. Ал өңдеу өнеркәсібі 21,6%.

Өнім шығару саласының көлемі 2003 жылы есеп беруінде 11853,1 млн. теңге қүрады, 2004 жылғы деңгейімен салыстырғанда физикалык көлем көрсеткіші 18,1%о көтерілді.

2002 ж. облыста өнімдердің сатылғаны 2043,1 мың л. әтилды спирт немесе 109,5% өндіріс көлемінен, сәйкесінше — арақ — 49,3 мың, 42,3%о, жүзім шарапы — 785,7 мың, 168,7%, шарап материалдары — 3430,0 мың, 126,8%, пиво

— 13300,0 мың л., 99,8%. Төленген акциз бүкіл соммасы 192,7 млн, тг құрады. Негізгі акциз үлесі АО Шымкентпиво (37,3% бүкіл акциз сомасы) және АО Химфарм (32,9%) төленді.

11,1% өңдеу өнеркәсіптері тоқыма және тігін өнеркәсібі күрайды, 2004 жылы осы өнеркәсіптерде 6061,6 млн, теңгеге тауар өнімі шығарылды. Физикалық көлем көрсеткіші 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда 9,3% көтерілді. 2004 ж. Өнім шығарымымен есеп беру жылымен салыстырғанда, тондар — 9,6 есе, төсек орын жабдықтарға — 1,5 есе, үй шаруашылығына арнайы

дайын тоқыма бұйымдары — 1,4 есе, мақта талшықтары — 9,8%-кс.

Сонымен бірге, есеп беру 2004 жылды 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда бас киім бұйымдарының өндірісі азайды, бүл өндірістің физикалық көлем көрсеткіші — 12,1%о құрады, мақта емес материалдар және мата емес материал бүйымдары, киімнен басқа — 17,9%, басқа ер және ер бала сырт киімдері — 39,3%, басқа да қыз және әйел сырт киімдері — 40,2%, ер жүмыс киімдері — 78,2%, носки шұлық бұйымдары -85,1%.

Өңдеу өнеркәсібінде үштен екі дерлік (61,2%) мүнай айдау өнеркәсіп көлеміне кіріс келеді кәсіпорындармен (АО ШНОС) 2004 жылы өнеркәсіп өнімі 33534,6 млн. тг. шығарылды, көлемі 2003 жылдың деңгейіне 90,2% күрады.

2004 жылы металл емес минералды өнімдерінің өнеркәсібі кәсіпорындармен 381,7 млн теңгеге өнім шығарылды. Оның көлемі 70,7% қүрады 2003 жыл деңгейіне. Меншікті айналым қаражаттардың жетіспеушілігінен, түпкі шикізаттың жоқ болуы (цемент) және тапсырыс санының шектеулігіне байланысты облыстың негізгі өнім шығарулы көлемі азайды. 2004 жылы облыстық кәсіпорындарымен -1,3 млн дана кірпіш бүйымдары және күйдірілген саз балшық, керамикалық зат, барлығы 31,7% құрады 2003 жылы деңгейіне, сәйкесінше цемент 72,6 мың тн ол 147,9%, әк -5,6 мың., 28,4%о, гипс — 0,1 мың., 50,0%о, бетон тауары — 6195 тн., 155,9%, асбестоцемент түпкесі (шифер) — 1,5 млн. шартты плита, 35,7%, күбыр және муфт асбестоцементы -45 км шартты қүбыр және 71,4%.

Өсімдік өңдеу өнімдері, сусындар және темекі бұйымдарының көлемі 2001 жылы 55,1% құрады. Сонымен қатар 2002 жылы желтоқсан айында облыста әкскаватор шығарылымы қайта жұмысын бастады (1 дана). 1999 ж.басынан бастап олардың жалпы саны 6 данаға жетті (АҚ «Әкскаватор»). 2004 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының өндірістік кәсіпорындары өткен жылмен салыстырғанда 113,0 % немесе 116287,9 млн теңге көлемінде өнім өндірді. Облыстағы өндіріс колемінің индексі пайыз есебімен төмендегі графикте көрсетілген. Өндірістік қызметтің белсенділігін мына кәсіпорындар көрсетті: ААҚ «шетел кәсіпорындарымен бірлескен Шнос» (11 1,5%) 200 жылға қарағанда), ААҚ «Шымкентцемент»(126,5%>), ААҚ «Әластик» (4,9тг), ЖАҚ «Южполиметалл» (3,5 ТГ), ЖШС «Амангелді» (3,6 есе). 2002 жылдың барысында 2 — ірі және 2 — орта, сонымен қатар 150 кіші өндірістік кәсіпорындар тіркелді.

Кен байыту орындарының өндірісі және өндірістік өнеркәсіптер, әлектрәнергиясын өндіру және тарату, газ және су өндірілген өнімінің колемінің индексі темендегі графикте пайыз есебінде көрсетілген (2003 жылды 2004 жылдың айларымен салыстырғанда). Кен байыту өндірістері -облыс бойынша өндіріс өнімінің 3,1 %о көлемін қүрайды. 2003 жылмен 2004 жылды салыстырғанда 15,6 пайыз көрсеткішін көрсетіп отыр. Өңдеу өнеркәсіптері -облыс бойынша өнеркәсіптің көлемінің 89,2 % алып отыр. Есептік жылмен 2003 жылды салыстыратын болсақ, өндіріліген өнім көлемінің идексі 114,5 % алып отыр. Бұл әлектрлік және әлектрондық құрылғыларды өндірудің 1,5ағаш, бұйымдарының 1,4 есе, ауылшаруашылық өнімінің және тігін өндірісінің, химиялык өндірісітің және де металдық емес өндірістің-1,2, мұнай өндірісі

1,1 есе өсуінен болып отыр.

Сонымен қатар, пластмасса және желім өндірісінің өнімі 2003 жылмен салыстырғанда кем болғанымен 65, 0 пайызын құрап отыр.

Әлектрәнергия, газ, су өндіру және тарату облыс өндірісінің 7,7% құрап, 2004 жылмен 2003 жылдың өнім көлемінің индексін салыстырғанда 96,7 пайызды кұрады.

Сурет 9. Өндірістердің негізгі әкономикалық кызмет түрлерінің

құрылымы 2003 жыл

Өндеу өнеркәсіптері — әкономикалық қызмет түрінің бұл өндірісі облыс бойынша өндірістердің көлемінің 89,2 % алып отыр. 2004 жылы өндіріс 90710,2 млн.теңге өнім өндірсе, ол 2003 жылдың өнімінің көлемінен 14,5 пайыз артты.

Кен байыту өндірісі -2004 жылы өнім көлемі 3182,8 млн теңге , 2003 жылмен салыстырғанда өндірілген өнім көлемінің индексі 115,6 пайызды құрады. Бұ_л өндірістің негізгі әкономикалық қызметінің түрі — әнергетика материалдарын өндіру болып табылады.

Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру — өндіру өнеркәсібінің облыс бойынша 19,5 пайыз көлемін алып отыр(кесте 11). Бұл саланың 2004 жылы өнімі -17662,5 млн.теңгені құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 21,3 пайыз артық өнім өндірді.

Кесте 11

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру кәсіпорындарының өнімділік

көрсеткіші

 

Корсеткіштер	Нақты ондіріген онімдер		Өндірілгеи онім колемінің індексі, %		Ауыт- қу%
			2004	жыл
	2003ж	2004ж	2004 ж	2003 ж
Шұжык өнімдері,тонна	4	43	100,0	36,4	66,2
Сұйық майлар және майлар тн.	2804	20412	112,7	89,5	133,6
Өңделген сұйық сүттер және каймақтар, тонна	18	143	100.0	138,5	133,6
Құймақ майы тн.	5	121	125.0	62,5	96,8
Сыр, ірімшік, тн.	31	664	103.3	72.1	107,1
Бидай ұны	7517	75512	107,5	89.4	114,7
Дайындалған нан, тонна	271	3288	97,8	109,3	93,7
Лапша, макарона, ұннан жасалган өнімдер, тоіша		2352			55,1
Әтил спирті, мың литр	—	186,0	—	—	11,3
Сыра, мың литр	1160,0	38410,0	76,8	116.0	141.1
1 аздалған және өңделген сулар, мың литр	4330,6	72541,1	118,0	112,3	143,4
Алкогольсыз сусындар, мың литр	858,0	9327,7	2.2 р.	92,7	106,9
Ауылшаруашылык малдарының дайын өнімдері, тонна	3666	22272	97,3	1778,3	131,6
Темекі, мың дана	124,1	1625,8	108,8	93,4	107,9

Сонымен қатар, 2004 жылы кіші, үй шаруашылығы мен шаруа кожалықтарымен, жеке кәсіпорындарымен 19253 тонна ет (102,1 % былтырғы жылмен салыстырғанда), құс еттері — 308 тонна (209,5%о), шұжық өнімдері-139 тонна (103,0%), т.б., май және ұн енімдерін ендірді. Барық алкогольді өнімдерді өндіру мен еткізуден жергілікті бюджетке 308 млн теңге, 71,1 % акциз салықтарынан, сатудан, шарап өнімдерінен 25,2 % түсті.

Өңдеу өнеркәсібінің 15,7 пайызын тігін және мата өнеркәсібіне тиесілі. 2004 жылы өндіріс 14220,3 млн. теңге көлемінде өнім өндірді, өндірілген өнім көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 115, 1 %-ті құрады. Әйелдер жұмыс киімі, сырт киімдер 2003 жылмен салыстырғанда 31,0 есе өсті. Қыздардың киімдері 5,9 есе, ерлердің жұмыс өсімі -2,8 есе, шұлықтар — 2,3,сырт киімдер трикотаждардан бөлек мақтадан жасалған — балаларға-1,6, жұмыс киімдері 1,1 есе өсті.

2003 жылмен салыстырғанда төсемдер тігу өндірісі кеміді.

Қағаз және картон өндірістері 2003 жылмен салыстырғанда 5,0 пайызға

өсті.

Химия өнеркәсібі. 2003 жылмен 2004 жылды салыстырғанда өндіріліген

өнім көлемі 1,2 есе әсті жәе 2812,7 млн. теңгені қүрады. Сала кәсіпорындары

болып ЖАҚ «Шымкентмай Әль Дос» сабын өнімінің көлемін 2,0 есе, 22154

тонна өнімін қүрап және «Химфарм», «Рауан»- дәрі дәрмектер өндірісін -10,0 %

ке өсіріп 1368 млн теңге көлемінде өнім шығарды.

Мүнай өнімдерін өңдеу өнеркәсіптік кәсіпорындар (ААҚ «шетелдермен

біріккен кәіпорын ШНОС») 2004 жылы өндіріс өнімінің 48387,4 млн. теңге

көлемінде, өндірілген өнім көлемінің 2003 салыстырганда 111, 5% болды.

Желім (резина) және пластмасса өндірісі. 2003 жылмен салыстырғанда

өндірілген өнім көлемі 65,0 пайызды басқа өнім өндірісін өндіруіне байланысты

құрады. Үй шаруашылық қызметіне қажетті өнімдердің өндіріс көлемінің

индексі 2003 жылмен салыстырғанда 55,1 пайыз қүрады.

Сонымен қатар, есік, әйнек т.б. жаңалықты өнімдерді өндірумен көрінді.

Металдан басқа минералдык өнімдер өндірісі. 2004 жылы 1735,1 млн теңгені

қүрады. 2003 жылмен салыстырғанда 1,2 есе өсті.

Метал өндеу және метал өндірістері 2004 жылы 3342, 2 мың теңге

көлемінде, 2003 жылмен салыстырғанда өнім көлемі 104,7 пайызды қүрады.

Кәсіпорындары: «з-д ӘМИ филиал АҚ «ӘМО» ЖАҚ «Южполиметалл» және

ГОП ЖАҚ «Южполиметалл», ААҚ з-д «Модуль», ААҚ «ТӘМП».

Осы атаған ендірістерде 2002 жылмен салыстырғанда өндірілген өнім

көлеміннің 2,9 пайыз көлеміне азайғанын көреміз.

Машина және жабдықтар өндірісі. 2004 жылы 257,9 млн.теңге өнім

шығарды, 2003 жылмен салыстырғанда өнім көлемінің индексі 100,6 % тең болды. Бірақ, әлектрлік желілердің сақтандыру кұрылғылары мен қосу және ажырату аппаратурасын өндіру көлемінің азайғанын көруге болады. 2003 жылмен салыстырғанда өнім көлемі 44,4 пайыз көлемін көрсетті. Қазақстан Республикасының және оның аймақтарының толығымен шаруашылықтың нарықтық әкономикаға өту кезеңінде шағын бизнестің аяққа тұруы ұтымды әкономиканы реформалаудың индикаторы болып табылады. Бүл ретте, кәсіпкерлік әкономикалық карым-қатынастың дербес тұлғасы бола тұра, нарықты дамытудың ажырамас атрибуты рөлін атқарады.

Оңтүстік Қазақстан облысымызда несиелеу жүйесі мен мен қаржы-несие қатынастарын дамыту үлкен маңызға ие болып, шағын кәсіпкерліктің дамуы, жұмыссыздық деңгейін төмендету, жаңа жүмыс орындарын ашу, шағын кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың қарыз қаражаттарына қол жеткізу жеңілдігін жоғарылату бойынша көптеген мәселелерді шешеді.

Облысымызда ірі өндірістердің бір жағынан жабылып, екінші жағынан өндірісін азайтуы қоғамдағы әлеуметтік ауырлықтың жеңілдеуі мәселесін шешуді шағын кәсіпорындарға жүктеуде.

2 млн.астам халқы бар Оңтүстік Қазақстан облысы үшін кәсіпкерлікті дамыту маңызды істердің бірі болып отыр.

Кесте 12 Шағын кәсіпкерлердің әкономикалық іс-әрекеттер бойынша қүрылымы. %

 

Жалпы бірліктер саны, процент	2000	2001	2002	2003 жыл	2004
	100	100	100	100	100
Өндірісте	1,8	0,6	0,7	0,4	0,4
Ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу	1,3	0,7	0,9	1,3	1,1
Ауыл шаруашылығы	40,2	43,4	51,1	51,5	50,0
Құрылыс	0,5	0,5	0,5	0,8	0,7
Байланыс пен көлік	6,4	5	2,9	2,8″	2,4
Сауда	35,7	37,8	32,3	32,9	36,1
Қонақүйлер мен ресторандар	1,6	2	1,5	1,3	1,2
Басқа іс-әрекет түрлері	12,5	10	10,1	9	8,1

Жоғарыдағы кестеден анык көрініп тұргандай, шагын кәсіпкерліктің құрылымдық динамикасында негізгі үлесті ауыл шаруашылығындағы — 50 процент және саудадағы — 36,1 процент кәсіпкерлік құрылымдар алып отыр. Егер мұны Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың басым бөлігі ауылда түрып жатқанымен түсіндіруге тырыссақ, бүл мәселе өз шешімін таппайды. Бүл ретте облысымыздың шағын кәсіпкерлігінің басты «ауруы» десек болады.

Өңдеушілік өндірістегі, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу салаларында жүмыс істейтін кәсіпорындар үлес-салмағы жай өсуде, қүрылыс, қонақжай, ресторандық бизнестердің жағдайлары бір деңгейде қалып отыр.

Бүндай құрылым несие ресурстарын тиімді колдануға кедергі болып отыр. Негізгі несиелік ағындар сауда операцияларына, дала жүмыстарын қамсыздандыруға, кәсіпорынды үстап күтуге жұмсалып, жаңа өндірістерді, жаңа жүмыс орындарын ашуға, жаңа технологияларды сатып алуға жетпей отыр.

Егер басқа облыстарда шағын кәсіпкерлікке құйылатын қаражаттар құрылысқа, қызмет көрсетуге, көлікке және байланысқа салынып, болашағы бар жұмыс орындары қамтамасыз етілсе, біздің облысымыздағы жағдай өзгеше. Шағын кәсіпкерлердің дені ауыл шаруашылығы мен саудаға бас ұруы Қазақстан республикасы Дүниежүзілік Сауда үйымына 200-2006 жылдары мүше болып кірген жағдайында банкроттық алдына бір-ақ әкеледі. [24]

Шағын кәсіпкерлеріміздің қосымша қү_ны жоғары, өңделу дәрежесі терең әкспорттық өнім шығаруға мамандануы қажет.

Еліміздің келесі жылдары ДС¥-на кіргенде бүл өндіріске аса перспективалық Қытай мен Шығыс Еуропа нарықтары ашылып, әкспорт мөлшерін жылдан-жылға өрістетуге мүмкіндік туады. Бұл дегеніміз пайда

нормасының жоғарылауы мен жұмыс орындарын әрдайым көбейтіп отыру мүмкіндігі. [25]

Егер де облыстың шағын кәсіпкерлері өнімді өңдеу салаларына бас ұрса, олардың кооперацияланып, орта, кейіннен ірі кәсіпорындарға айналу мумкіндігі ашылады.

Облыс басшылығының бү_л мәселені шешуде рөлі аз емес. Арнайы консультациялық орталық ашу, бизнес-жобаларды құруға көмек беру, бухгалтерлік есепті дайындау орталығын жобалау, тегін жұмыс алаңдарын үйымдастыру шағын кәсіпкерлерге үлкен демеу болары сөзсіз.

Кесте 13

Шығын кәсіпкерлік субъектілері іс-әрекетінің негізгі көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер аталуы	Өлшем-бірлік		Жылдар			Өсу қ	ірқыны
		1999	2001	2003	2004	2004 жыл 1999 жылмен процент	2004 жыл 2003 жыл.мен процент пен
Кәсіпорындар саны. оның ішінде	Бірліктер	50281	66954	96376	105491	210	109,5
Заңды тұлғалар		7410	7187	10569	11185	150.9	105,8
Жеке тұлгалар		42871	59767	85798	94306	220	109,9
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны	Адамдар	267621	278121	292929	296520	110.8	10,12
Өндірілген өнім көлемі	млрд.	13,2	37,7	68,5	101,3	770	147,9
Бюджетке төлемдер	млрд.теңг	1,8	1,5	3,4	4,5	250	132,4
Шағын кәсіпорындарға несиелер, оның ішінде	млн.теңге	1158,15	3967,9	30454,	19493,2	1680	64,0
Облыстык бюджет	—	147,45	203,57	99,06	69,0	46.8	69,7
Аймақтық бюджет	—	228,6	302.5	16,4	53,1	23.2	320
Екінші деңгейлі банктер	—	777,3	3382,2	29562,	17881,2	2300	60,5
АНС(14)				346,2	537,3	—	155,2
Микронесиелік	млн.теңге				29,8		0,0
Шағын кәсіпкрелікті дамыту қоры	млн.теңге			12,92	254,54	—	1970
Фермерлер мен кәсіпкерлерге қолдау көрссту қоры	млн.теңге	4,8	12.1	21,9	16,4	340	74,9
Кауымдарстықтарды несиелеу қоры	млн.теңге		67,53	396,18	651,9	—	164,5

Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпорындар саны жыл өткен сайын үлкен динамикамен өсіп отыр. Егер 1999 жылы тіркелген кәсіпорындар (заңды және жеке тұлғалар) саны 50

мыңға жуық болса, 2004 жылы екі еседей өсіп, 105 мыңнам асты.

Өндірілген өнім көлемі 1999 жылы 13,2 млрд. теңге болса, 2004 жылғы жағдай бойынша 101,3 млрд. теңгенің өнімі өндірілді. Бюджеттік төлемдер сәйкес мерзімдер бойынша 1,8 млрд.-тан 4,5 млрд.-қа дейін өсті. Егер шагын кәсіпкерліктің осы өсу қарқыны сақталса, облыстың өндірген өнім көлемі де, бюджеттік төлемдері де өсе береді.

Бірақ, облысымызда шагын кәсіпкерліктің маңызды функцияларының бірі-жүмыссыздықты азайту-іске аспай отыр. Негізінен бұрын шағын кәсіпорындардың қаржы жағдайының қысылғандығымен түсіндіріледі. Шағын кәсіпорындарды несиелеуде басты рөлді екінші деңгейлі банктер үстап отыр. 1999 жылы коммерциялық банктердің шағын кәсіпкерлік құрылымдарға берген несиелер сомасы 777,3 млн. теңге болса, 2004 жылы 17881,2 млн теңге немесе облыстың шағын кәсіпкерлігіне ғана берілген несиелер сомасы 120 млн. доллардан асып отыр және несиелеу қарқыны жылдан-жылға өсіп, несиелер кәсіпкерлерге көптеп беріле бермек.

 

2.3 Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының

қайтарымдылығын талдау

 

Қазіргі күні Оңтүстік Қазақстан облысының қаржы нарыгында 11 банк ұйымы (бір аймақтық және он филиал), жеті ауылдық несиелік серіктестік, жиырма алты шағын несие ұйымы, он ломбард, несиелендіру қорларымен, «ТүранӘлемБанк-Ипотека» АҚ-ның филиалы, жеті сақтандыру компания-ларының филиалы, барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары филиалдары әрекет етеді. Көрініп тұрғандай, қаржылық жүйе әжептеуір дамыған және дамыған несие нарығының барлық жақтарын қамтиды. Бірақ, көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке түлғалар үшін несиелендіру мәселелері мен несие ресурстарының жеңілдігі ауыр болып отыр. Қаржы нарығында ең жылдам даму қарқынына несиелік нарық ие. Несиелер сомасының мөлшері бойынша Оңтүстік Қазақстан облысы республикада 5-6 орын алып отыр. Бұның негізі тұрғылықты халықтың әкономикалық белсенділігі, ірі және орта кәсіпорындардың өндіріс ауқымын кеңейту және жаңа технологиялар енгізу талабы жатыр. 2004 жылы екінші деңгейлі банктердің несиелік салымдарының көемі 2003 жылмен салыстырғанда 56 процентке артып, 36,7 млрд. теңгеге жетті. Берілген несиелік қаражаттар көлемі 68 млрд. теңге қүрады. Екінші деңгейлі банктер филиалдарының несиелеуді күшейтуі бір жағынан ресурстық негіздің өсуімен, екінші жағынан коммерциялық банктер орталықтарында аймақтық саясатты күшейтуге талпынысымен байланысты. [23]

2004 жылы екінші деңгейлі банктердің несиелік салымдарының көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 56 процентке артып, 36,7 млрд. теңгеге жетті. Берілген несиелік қаражаттар көлемі 68 млрд. теңге құрады. Екінші деңгейлі банктер филиалдарының несиелеуді күшейтуі бір жағынан ресурстық негіздің өсуімен, екінші жағынан коммерциялыҚ банктер орталықтарында аймақтық саясатты күшейтуге талпынысымен байланысты.

Кестеден көріп отырғанымыздай, шетелдік валютада берілген несиеге қарағанда теңгемен берілген несиелер үлес жоғарылап, 2004 жылы 36

проценттен 47 процентке дейін көтерілді. Бүл өсім нақты сектордың оң тенденцияларымен, несиелік қаражаттарға сүраныстың өсуімен, тұтынушылық және ипотекалық несиелеудің дамуымен түсіндіріледі. Жеке тұлғаларға тұтынушылық мақсаттарға берілетін несие мөлшері 2003 жылдагы 3 проценттен 2004 жылы 11 процентке дейін өсті. Бір жыл ішінде тұтынушылық несиелер көлемі бес есе өсті: 751 млннан 4061 млн-ға дейін. Түрлі меншіктегі несиелік ұйымдардың көбейіп, несие қаражаттарын ұсынудың өсуі, нәтижесінде әкономиканың банк секторында бәсекенің күшеюі банктер сыйақылары мөлшерінің төмендеуіне әкелді. Банктік несиелер бойынша сыйақы мөлшері 2004 жыл басындағы 19,07 проценттен биылғы 17,21 процентке дейін төмендеп, оның ішінде тұлғалар бойынша төмендегідей жағдай қалыптасты:

— заңды түлғаларға 18,34 проценттің орнына 16,36 процент;

— жеке түлғаларға 21,4 проценттің орнына 20,22 процент. Облысымызда тұрғын үй қүрылысының дамуы, тұрғын үйдің екінші ретті

нарығында ұсыныстың өсуі несиелік портфельдің өзгеруіне әкелді. Былтырдан бастап облыстың несие нарығында коммерциялық банктер ипотекалық несиелендіру бойынша өз бастамаларын бастап, Қазақстан ипотекалық компаниясы өз қызметін де жолға койды. Қазіргі таңда облыста ипотекалық несиелендірудің бағдарламаларын жеті банк жүргізуде. 2004 жылы ипотекалық несиелендіру бағдарламалары бойынша 1,0 млрд. теңгеге несие берілсе, Қазақстан ипотекалық компаниясында бүл сома 491 млн. теңге құрады.

Кесте 14

ОҚО-да несие нарығының белсенділігін талдау

 

Несиелік салымдар	01	01.2003	01.01	.2004	Ауытқулар
	Млн. теңге	Орташа елшенген қойылым	Млн. теңге	Орташа өлшснген қойылым	өсім екпіні мөлшері бойынша, %	Орташа өлшенген койылым, ироценттік
Занды тұлғаларға	20883	17,97%	30260	15,03%	450%	-2,94
Оның ішінде
Теңгемен	7455	21,43%	14492	16,56%	94%	-4,87
Шетел валютасымен	13428	16,05%	15768	13,63%	17%	-2,42
Жеке тулғаларға	2711	22,11%	6440	20,83%	138%	-1,28
Оның ішінде
Теңгемен	1024	23,24%	2874	23,13%	1 8 1 %	-0,11
Шетел валютасымен	1687	21,43%	3566	18,97%	111%	-2,46
Қорытынды	23594	18,45%	36700	16,05%	56%	-2,4

Сурет 10. ОҚО қаржы нарығының ұйымдық құрылымы Кесте 15 2003 ж. ҚР екінші деңгейлі банктерінің облыстар бойынша несиелері

	Барлығы, млн. теңге	Қысқа мерзімді несиелер, млн. теңге	¥зақмерзімді несиелер, млн. теңге
Қазақстан республикасы	949543	358973	590570
Ақмола	13327	2178	11149
Ақтөбе	22579	9444	13135
Алматы	2342	701	1641
Атырау	13178	5152	8026
Шығыс Қазақстан	42011	13718	28293
Жамбыл	5827	1728	4099
Батыс Қазақстан	11568	5777	5791
Қарағанды	41931	15267	26664
Қостанай	23390	14459	8931
Қызылорда	2866	1261	1605
Маңғыстау	17087	4294	12793
Павлодар	22490	7882	14608
Солтүстік Қазақстан	5549	3021	2528
Оңтүстік Қазақстан	36705	24207	12498
Астана	59213	21617	37596
Алматы	627371	225271	402100

Екі жыл бүрын орташа мөлшердегі несие 5-6 мың доллар болса, қазір 11-12 мың болуда. Бүл бір жағынан нарықтыкТбағаның өсуі болса, екінші жағынан несиеленушілердің табыстары өсуде.

Соңғы кездс облыстың нақты секторы үшін әсіресе қуантарлык жаңалык болып отырғандығы — орта және үзақ мерзімді несиелер үлесі кысқа мерзімді несиеге қарағанда артуы. Соңғы жылы орта және ұзақ мерзімді несиелер сомасы 83 процентке, ал қысқа мерзімді несиелер сомасы 41 процентке өсті.

Ағымдағы жылдың 1 қаңтарында сәйкес орта және ұзақ мерзімді несиелер сомасы 14760 млн теңге қүрап, еткен жылғы 8067 млн теңгеге қарағанда оң тенденцияға тап болып отыр.

Несиелік салымдар құрылымында өндірістік сфераға карай ойысу қуантып отыр:

— тауар-делдалдық несиелер 2003 жылғы 51 процёнттен қазіргі 15 процентке дейін төмендеді;

— Әкономиканың нақты секторына салынған несие сомасы былтырғы 31 проценттен биыл 49 процентке дейін өсті;

Сурет 10. Аймақтық жалпы өнімнің және несиелеу көлемінің катынасы

Сомалық түрде атап өтсек, 2003 жылы бойы нақты секторға салынған сома 19 млрд. теңгеге артып, 2004 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 28 млрд. қүрады. Ең алдымен тамақ өнеркәсібіне салынған сома 4,2 милярдтан 13 милярдқа дейін артты.

Облыста құрылыс индустриясының дамуы қүрылыс ұйымдарының қаржыландырылуына оң әсер етті: несиелер көлемі 0,3 млрд.-тан 5,9 млрд.-қа дейін өсті.

Ауыл шаруашылығына несиелер көлемі артып, 2 есеге дейін өсті, мұнда мақтаны егу мен талшықты өндіруге салынған сомалар үлесі басым.

Жылына несиелер сомасының 19 млрд.-қа өсіп, 28 млрд. құрағаны облыс әкономикасының қаржылық қамтамасыздандырылуына қауіп туғызбайды.

Дегенмен, нақты секторды несиелендірудің өсімі облыс әкономикасының, жеке салалардың, кәсіпорындар іс-әрекетінің даму көрсеткіштерінің соңғы нәтижелеріне сәйкес емес.

Сурет 10-нан көрініп тұрғанымыздай, әкономикаға несиелер сомасы құйылуының өсу қисығы міндетті түрде оң өзгеріс әкелмейді: аймақтың және жеке кәсіпорындардың негізгі көрсеткіштері сәйкес келмейді.

Бұның негізгі себебі — аймақта салалық дамудың басымдықтары белгіленбеген, нақты инвестициялық жобалар мен оларды қамтамасыз ететін бизнес-жоспарлардың жоқтығы, индикативті жоспардың орындалуына кажетті бақылау орындалмаган.

Бұның дәлелі — несиелік портфельде айналмалы қүралдарды сатып алуға жұмсалатын қаражаттар үлесі жылдан-жылга артып, қазіргі күні 80 проценттен асып отыр. Ал, негізгі қорларды сатып алу мен жаңартуға көзделген сомалар 2 процентті құрайды. Негізгі қорларды сатып алу несиелерінің мөлшері жыл бойы 33 процентке немесе абсолютті сипатта2003 жылғы 1,1 млрд.-тан 710,5 млн.-ға дейін төмендеді.

Дегенмен, нақты сектор үшін несиелік нарықтан қарыз алушылардың дені шағын кәсіпкерлік болып отыр. Оның шығындары ең төмен болып, өте икемді екенін дәлелдеуде.

Оңтүстік Қазақстан аймағында кәсіпкерлік жылдам дамып келе жатқан сфералардың бірі болып отыр. Кәсіпкерліктің дамуын ынталандыратын заңдар қабылданғаннан кейін шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны қарқындап өсуде. 1998 жылдан 2000 жылға дейін олардың саны 1,3 есе өссе, олардың саны 2000 жылмен салыстырғанда 2003 жылы 1,5 есе өсті.

Бірақ та шағын кәсіпкерлік әкономиканың барлық салаларына енбей, тек санының өсуі облыстьқ құрылымдық кайта құрылуын тежеп отыр. Өндіріс сферасына төмен ену деңгейі, өңдеуші өндіріске нашар мамандануы жеке қалалар мен аудандарға жергілікті бюджеттердің жеке ірі және орта кәсіпорындардан тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бермей отыр.

Барлық оң жетістіктердің көз алдымызда түрғанымен, несие үсыну нарығы шағын кәсіпкерлікке тиімді несиелік жоспарлар ұсынбай отыр. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып отырған мәселелер тізімінде алдыңғы орындардың бірін шағын кәсіпкерліктің қаржы-несие ресурстарына қол жеткізу қиындығы алады. Кәсіпкерлік басқармасы жүргізіп отыратын социологиялық зерттеулер мониторингі көрсетіп отырғандай, бүл мәселенің екі жағы бары бар. [26]

Бір жағынан, шағын кәсіпорындардың бастапқы капиталы аз болып, компания нарыққа шығу шығындарын қамтамасыз ете алмайды, екінші жағынан жұмыс істеп отырған кәсіпорындардың өз қаражаттары есебінен даму мәселесі олардың төмен рентабельділігімен қиындатылған.

Сурет 11. Шағын кәсіпкерлікті несиелеу.

Жаңа кәсіпорындардың несие нарығындағы белсенділігі олардың жылдам дамуына түрткі бола алады. Егер 1998 жылы жергілікті бюджеттен шағын бизнесті қаржыландыруға 376,1 млн. теңге бөлінсе, 2000 жылы бүл сома 506,1 млн. теңгеге жетті.

¥лттык банктің мәліметі бойынша, екінші денгейлі банктердің шагын кәсіпкерлік субъектілеріне берген несиелердің жалпы сомасы 2003 жылы 18,7 млрд. теңге күрап, 2002 жылмен салыстырганда 40 процентке төмендеді. Бүның себебі — аймақтық деңгейде шағын кәсіпкерлік үшін оң райды жасау мәселесіне кажетті деңгейде назар аударылмайды. Несиелеуге берілген сұраныстарға банктердің теріс жауап беру себебі тек кепілдің болмауы емес, сапалы деңгейдегі бизнес-жоспарлардың жоқтығы болып отыр. Шағын кәсіпкерліктің кәсіпкерлік қүрылымдарына берілетін несиелік ресурстар негізінен қыскамерзімді сипатқа ие. Жалпы несие ресурстарында олардың үлесі 60 процент болуда. Шағын кәсіпкерлік үшін проценттік койылым төмен болуы маңызды.

2003 жылы Қазақстан Ұлттық Банк Басқармасының Шешімімен қайта қаржыландыру қойылымы 7,5 проценттен 7 процентке дейін төмендеді (2002 жылы 12 процент болған). Сонымен қоса Қазакстан ¥лттық Банк Басқармасының тағы бір Шешімімен минималды резервтік талаптар нормативі 8 проценттен 6 процентке дейін төмендетілді.

Барлық осы әрекеттер нәтижесінде банктер қолындағы қаражат әжептеуір көбейіп, несиеленушілерге ұсынуға дайын несиелер сомалары өсті және сыйақы қойылымдары өз кезегінде азаюы керек.

Қаржы қаражаттары нарығында қойылымдардың міндетті төмендеуі үшін барлық жағдай жасалғанымен, сыйақы қойылымын төмендетуге қайта қаржыландыру қойылымының коммерңиялық банктер үшін реттеуші маңызы жоғалтылған. Сыйақы қойылымы жоғары болып, 22 процент деңгейінде қалып отыр. Демек, екінші деңгейлі банктер шағын кәсіпкерліктің қаркынды дамуын қолдап отырған жоқ. Олар артық еңбек ресурстары бар аймақтардың

әкономикалық дамуына көңіл болуі міндетті.

Осы мәселелердің бәрі жеке тұлғалардьҒжәне шағын кәсіпорындарды жаңа қаржыландыру көздерін іздеуге мәжбүр етеді.

2003 жылдан бастап облысымызда несиелеудің үшдеңгейлі жүйесі қалыптасты. Олар: екінші деңгейлі банк қүрылымдары, ауыл несиелік серіктестіктері және банк қызметінің кейбір түрлерін үсынатын қорлар.

Бұның қалыптасуына 2003 жылы қабылданған микронесиелік ұйымдар туралы заң себепкер болды. Ол несие нарығының аяқталған кейіпке ие болып, ондағы әрекеттердің соңғы шарттарын енгізді.

Бірак, бүл заң қабылданбай жатып микронесиелеуді қалыптастыру үшін дайындық жұмыстары жүргізіліп қойған болатын. Атап айтсақ, несиелендіру мәселелерімен айналысатын Республикалық қорлар мен қогамдық қорлардың филиалдары ашылды. Республикамызда банк жүйесінің екінші деңгейіне қатысты ауыл шаруашылығы серіктестіктері даму үрдісіне ие болды.

Бұлардың қалыптасуы мен дамуына Үкімет 2003 жылдың 28 шілдесіндегі N733 Шешімімен бекітілген қаржы нарығын дамыту Концепциясы түрткі болды.

Кесте 16

АНС-нің аймақтық және салалық несиеленуі

 

№	Аудандар мен қалалар		Несиеленушілер						Берілген несие сомасы					Қайтарым-ға		Қайтары лғаны
			2001		2002		2003		2001	2002		2003		жататында
1.	Ордабасы		32		32		60		20,5	262		155,7		251,6		251,6
	— өсімдік өсіру								20,5	139,0		123,7
	— мал шаруашылығы								0	78,0		32,0
	— мақта өндеу								0	45,0		0
	Сайрам		0		45		99		0	84,2		197,4		21.7		21.7
	— өсімдік өсіру								0	84,2		20,0
	— мал шаруашылығы								0	0		177,4
3.	Қазығұрт		0		0		60		0	0		37,5		9,1		9,1
	— өсімдік өсіру											24
	— мал шаруашылығы											17,1
4.	Сарыағаш		0		0		56		0	0		52,4		6,6		6,6
	— өсімдік өсіру											7,2
	— мал шаруашылығы											45,2
5.	УІақтаарал		0		0		35		0	0		40,3		11,8		11,8
	— өсімдік өсіру											40,3
	— мал шаруашылығы											0
6.	Шардара		0		0		69		0	0		57,7		20		20
		— өсімдік өсіру											24,7
		— мал шаруашылыгы											33
7.		Түркістан		0		0		70	0		0		23,8
		— өсімдік есіру											15,6
		— мал шаруашылыгы											8,2
		Қорытынды		32		77		449	20,5		346,2		564,8		328		320,8

*АНС — Ауыл шаруашылық несиелік серіктестігі

Облыста ашылған 14 ауыл шаруашылығы серіктестігінің аудандарда қазіргі күні 7 серіктестігі жүмыс істеп отыр. 2003 жылы олар 546,8 млн. теңге сомасында несие берді. Ауылшаруашылығы серіктестіктерінің екі жыл еңбегінің нәтижесінде 931,6 млн. теңге беріліп мүның ішінде:

— Жанар-жағармайды сатып алуға 255,2 млн. теңге;

— Дәнді сатып алуға 54 млн. теңге;

— Минералды тыңайтқыштарды сатып алуға 41 млн. теңге;

— Техниканы жалға алуға 37 млн. теңге;

— Жаңа техниканы сатып алуға 4 млн. теңге;

— Жемге және малды асырауға 422,4 млн. теңге.

Бүл мәліметтерден шағын кәсіпкерліктің «аурулары» көрініп отыр. Кәсіпорынды дамытуға, оның негізгі қорларын толықтыру мәселелеріне көңіл аз бөлінеді. Ал, Қазақстан әкономикасында шағын кәсіпкерлік даму үшін жағдай керісінше болуы керек. Мысалға, жаңа техниканы сатып алуға жүмсалған сома үлесі 0,4 процент, дәнді алуға 5,8 процент, ал жемді сатып алу мен малды асырауға 45 процент, жанар-жағармай үлесі 27 процентті қүраған.

Ауыл шаруашылығы серіктестіктері әлі жүмыс істей бастамаған аудандар оларды қалыптастыру мен жүмыс істету мәселесін тезірек аяқтауы керек.

Бүл заң басқармасында тіркеуден өткен «Арыс-несие», «Төлеби-несие», «Түлкібас-несие», «Бәйдібек-несие», «Созақ-несие», «Яссы-несие», «Тенге-несие» ауылшаруашылығы серіктестіктеріне қатысты. Бүлар қазір Қазақстан республикасы ¥лттық Банкісінен лицензияны алу мен Қазақстан республикасы Ауылшаруашылығы министрлігінің «Агронесиелік корпорация» акционерлік қоғамында несиені қүжаттандыру үш әрекеттерді жылдамдату керек.

2004 жылы ауылшаруашылығы серіктестіктері 1664 млн. теңгеге несиені бермек. Банк жүйесінің бірінші деңгейін коммерциялық банктер, екінші деңгейін несиелік серіктестіктер қүраған соң, микронесиелік үйымдар үшінші деңгейді қалыптастырады.

Микронесиелеу мәселесі тек Қазақстанға емес, әлемнің барлық елдеріне тән. Банктер, әрине, 100 мыңнан 100 несиені бергенше 1 млн.-нан 10 несие бергені оңай. Өйткені, әр несиені дайындап, қүжаттауға әкімшілік шығындар болып, бір несие бере салу әлдеқайда’жеңіл болады. Сонымен қоса шағын кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлердің несиелік тарихы жоқ, қаржы жағдайы ашық емес, нақты банк қабылдайтын кепілі жоқ.

Екінші жағынан, шағын қарыз қаражаттарына қажеттілік жылдан-жылға

жоғарылап, ол қажеттіліктерді банк жүйесі қанағаттандыра алмагандықтан кәсіпкерлер қарыз қаражаттарын көлеңкелі түлғал-ардан алуға мәжбүр.

Бүл жағдайдың шешімін табу үшін қаржыландырудың жаңа институттары мемлекет қолдауына ие болып отыр.

Облысымызда микронесиелеу процесі 1998-2000 жылдары ең нашар қамтамасыздандырылған азаматарға несие беруден басталды. Бүл бағдарлама мемлекеттік бюджеттің қаржылары есебінен қаржыландырып және бұны іске асыру үшін «Микронесие» мемлекеттік емес ұйымы және аймақтағы филиалдары қүрылды.

Бұл бағдарлама әлеуметтік сипатқа ие болып, негізінен ауыл аймақтарында кедейшілік мәселелерін шешуге бағытталды.

«Микронесие» мемлекеттік емес үйымының Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалы ашылғаннан бері біздің облыстың 3336 ауыл тұрғындары 103,7 млн. теңгеге микронесие алды. (1998 жылы 2623 ауыл тұрғындары 82,2 млн. теңгеге, 2000 жылы 270 ауыл тұрғындары 8,1 млн. теңгеге, 2001 жылы 291 ауыл тұрғындары 8,7 млн. теңгеге, 2002 жылы 94 ауыл тұрғындары 2,8 млн. теңгеге, 2003 жылы 58 ауыл тұрғындары 1,7 млн. теңгеге микронесие алды).

Бүл берілген несиелердің қайтарылу деңгейі бойынша Оңтүстік Қазақстан республикасы ең соңғы орын алып, өте баяу жүруде. 2004 жылдың 1 наурызында кдйтарым 68,2 млн. теңге немесе 61,1 процент кұрап, бүндай жағдайдың орнауына ауыл және аудан әкімдерінің несиелердің қайтарылуына жеткізілікті назар аудармауы себеп болып отыр. Микронесиені беру аудан әкімдері дайындаған тізімдер бойынша жасалады. Бүл тізімдерді дайындаған кезде әкімдер нашар қамсыздандырылған жанүялардың қиын тұрмыстық жағдайын есепке алып, олардың несие кайтару мүмкіндігін дұрыс бағаламайды. Аудандық әкімшіліктердің осындай саясатының нәтижесінде несиелердің қайтарымдылығы төмен болып, нәтижесінде «Микронесие» мемлекеттік емес ұйымының несиелеу қабілеті төмендеуде. Ең төмен көрсеткіштер: Сайрам ауданы 50,3%, Созақ ауданы 44,3%, Шардара ауданы 38,4%, Отырар ауданы 20,4%о, Арыс қаласы 53,3%о болып отыр.

Облыста микронесиелеуші ұйымдардың алуан түрлері жұмыс атқаруда. «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» акционерлік қоғамының аймақтық филиалы арқылы Еуропа Қайта құру және Даму Банкінің және Азиялық Даму Банкісінің несиелік жоспарлары іске асырылуда. [27]Аймақтық филиалдың облыс аумағында өз іс-әрекетін бастауынан бері 33 жоба қаржыландырылып, нәтижесінде 414 жаңа жүмыс орны ашылды.

Несиелендіру Шымкент, Кентау, Арыс, Түркістан қалаларында, Мақтаарал, Отырар, Сайрам, Түлкібас, Созақ, Қазығүрт аудандарда жүргізіліп, өндіріске, ауыл шаруашылығына, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуге, құрылысқа, көлікке қаржы қаражаттары бөлінген.

Қордың несиелендіру капиталының бір бөлігі өз қаржыларынан қүралса, сонымен бірге 2002 жылдың 22 мамырында Үкіметтің № 555 шешіміне сәйкес Үкіметтік несие тізбесін қолданады.

Басқа мысал. «Қауымдарды несиелеу қоры» да тиімді жұмыс істеуде, егер «2000 жылы кор 67 млн. теңгеге несиені берсе, бұл сома 2003 жылы 652 млн.

теңге құраған. Қордың белсенді клиенттерінің саны 2 мыңнан асқан.

Қаражаттардың көп бөлігі сауда сферасында айналганмен, өндіріс пен қызмет көрсетуге қарай ойысу орын алып жатыр.

Бұл қор өз жұмысында алгашқы ашылған микронесиелеу ұйымдарының тәжірибесін ескерген соң, несиелердің қайтарылу проценті жогары болып отыр. 1997 жылдан бері «Фермерлерге және кәсіпкерлерге қолдау көрсету Қоры» қогамдық қоры жұмыс істеп келеді. 2003 жылы облыстың ауыл шаруашылығы сферасына 16,4 млн. теңге бөлінген.

Кесте 17

Шағын кәсіпкерлікті дамыту Қорының Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Филиалының негізгі көрсеткіштері. 2004 ж.

 

№		Көрсеткіштер		Қарыз портфелі				Қаржыландырыл ған жобалар саны				Оның ішінде 22.02.2002 №555 Үкімі				Жұмыс орындары
				Мың тг.		Үлесі %		Мың тг.		Саны		Мың тг.		саны		Қолдан ған		Жаңа
1.		Барлыгы		265300		99,19		267458		34		37760		11		143		414
		Салык кұрылым		265300		100		267458		55		37760		11		143		414
		Өндіріс		104933		39,55		104933		1		5000		1		30		125
		Ауыл шаруашылығы		61497		23,2		61530		11		15530		4		36		77
		а/ш өнімін өндеу		6500		2,45		6500		2						7		10
		Кдоылыс		9380		3,5		9380		2		4880		1		16		26
		Кшіік		5000		1,9		5000				5000		1		5		8
		әлеуметтік кызметтер		77990		29,4		80115		10		7350		4		49		168
j.		Аймактық құрылым		265300		100		267458		~> ~>		37760		11		143		414
		ІІымкент қ.		156948		59,15		158398		15		11330				90		216
		<Сентау қ.		29675		11,18		29675		1						4		46
		Арыс к.		14970		5,64		14970				14970				12		17
		Жетісай		32684		12,3		33000		2		3000		1				29
		Гүркістан қ.		8200		3,1		8200								9		17
		Отырар ауд.		9960		3,75		9960		2		4960		1		8		13
		әәйдібек ауд.		800		0,3		800		1						2		4
		Сайрам ауд.		2102		0,8		2355		2		1900		1		6		23
		Гүлкібас ауд.		1461		0,55		1600		2		1600		2		6		17
		Созақ ауд.		3000		1,13		3000		1						1		4
		(дзығұрт ауд.		5500		2,1		5500		1						2		28
		-Іесие бағыты <!еңейтілген және толық-гырылған тізім		251845		94,93		254003		29		37760		11		138		399
5.	Бастапқы		13455		5,07		13455		4						5		15
6.	3-5 жылдық несие мерзімі		265300		100		267458		33		37760		11		143		414

Микронесиелеу ұйымдары туралы заңның ерекшелігі ондай микронесиелеу ұйымдарының іс-әрекетін ¥лттық Банк бақылауға алмайды. Осының нәтижесінде сұралатын қүжаттар көлемі аз, несиені беру мерзімі қысқа. Сонымен бірге бақылау салмағы ауыр емес. [28]

Осындай артықшылықтардың нәтижесінде микронесиелеу үйымдарының саны 26 бірлікке жетіп, көбісі қаржы нарығында белсене жұмыс істеуде.

Азия «Несие» микрокредиттік үйымы бір жыл ішінде өз несиелік портфелі көлемін 9 млн. теңгеге дейін жеткізіп, несиеленушілерге тиімді шарттар үсынуда. Бұл ұйым 30 жобаны несиелеп, несиелердің 100 проценттік қайтарылымын қамтамасыз етті.

Микронесиелеу үйымдары шегінде әкономиканың әлеуметтік секторына бағытталган түрлі бағдарламалар белсенді жүмыс істеуде. Жоғарыдағы суреттерге сәйкес, несиелік нарық негізінен әкономиканың нақты секторына қызмет көрсетуде.

Мысалға, USAID халықаралық даму бойынша АҚШ агенттігімен каржыландырылып, ACDI/VOCA американдық корпорациясымен іске асырылатын Береке Қоғамдық ниеттерді Қолдау Бағдарламасы. Береке Қазақстанның үш облысында (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы) қоғамдастықтармен біріге отырып әлеуметтік, инфрақұрылымдык және әкономикалық жобаларды іске асырады. Бағдарламаның мақсаты: қоғамдастықтар мен өкімет органдары арасында ашық азаматтык диалогты орнату. Өз қызметінің қысқа мерзімінде Береке бағдарламасы облыста жобаларды дамыту бойынша 11 қоғамдастықпен төмендегідей салаларда байланыс орнатып үлгерген:

— білім беруде;

— спорт залдары мен жастар орталықтарын қалпына келтіру;

— су/санитария;

— денсаулық сақтау; [29]

Бағдарламаның ерекшелігі-ол арқылы жобаның 75 проценті қаржыландырылып, қалған соманы қоғамдастықтар өз есебінен маманданған және маманданбаған еңбек, құрылыс материалдары мен ғимараттарды беру арқылы қосады. Осының нәтижесінде өз ресурстары пайдаланылып, жергілікті басқару органдары мәселелерді шешуге тартылып, бағдарлама, жергілікті басқару органдары және қоғамдастықтар арасында қатынас орнайды.

Шымкент қаласында Береке 3 қоғамдастықпен байланыс орнатқан: Суле (Су жобасы), Ескі қала (Су жобасы) және Қошқар-Ата («Жас Азамат» және «Жалын» Жастар Орталықтарын қалпына келтіру).

Әлемдік тәжірибе көрсетіп тұрғандай, аймақта жүмыссыздық пен кедейшілік мәселелерін шешу үшін тиімді қүралдардың бірі микронесиелік ұйымдар болып отыр. Ең алғашқы несиелік ұйымдар Африкада ашылған және жүмыс істей бастаған. Кедейшілікте тұратын халықтың үлкен үлесі, банкте

несиені дайындау үшін халықтың төмен ақпараттанғандығы, шикізатқа, жұмыс күшіне төмен баға, шығарылатын өнімге арналған үлкен нарықтардың барлығы, демек, аса үлкен емес мөлшердегі несиелердің жететіндігі -осының бәрі жергілікті халыққа түсінікті қаржылық ұйымдардың ашылуына түрткі болды. Осы ойды басқа мемлекеттерде, тіпті бай АҚШ-та қолдана бастады. [30]

Біздің облыстың өндірістік потенциалы зор, халықтың білім деңгейі қанағаттанарлық сондықтан бизнесті жүргізу үшін барлық жағдайлар жасалған.

Барлық аудандық әкімдер, тіпті ауыл әкімдері микронесиелеу үйымдарын ашқаны игі, бү_л жеке «банк» және қосымша жүмыс орны, салықтар, бюджет табысының өсуі деп айтуға болады.

Бү_л Мақтаарал, Түлкібас, Сарыағаш аудандарында, Кентау, Түркістан қалаларына маңызды, бір Мақтаарал ауданында әлеуметтік көмек алып отырған жанұялар саны 7 мыңнан асады.

Облысымызда ломбардтар жүйесі де жақсы дамыған. Облыста казіргі күні 5 филиалы бар 8 ломбард және басқа облыстардың 2 ломбардының филиалдары («Астра» ломбардының 2 филиалы және «Валют-Транзит-Ломбардтың» 7 филиалы) белсенді әрекет етуде.

Ломбардтардың төленген және тіркелген жарғылық капиталының көлемі 52 млн. теңге қүраған, қазіргі күні өз капиталдары 13,8 млн. теңгёге артып, 61,8 млн. теңгеден асып отыр.

Ломбардтардың баланстық есептеріндегі несиелер мөлшері бір жылда 6 млн.-ға өсіп, 32 млн. теңге қүраған (жылдық өсім 23 процент).

2003 жыл бойы ломбардтар 251,6 млн. теңгеге несие беріп, 2002 жылмен салыстырғанда 2 есеге өскен. 2002 жылғы қайтарымдылық проценті 82-ден 2003 жылы 87 процентке дейін артқан.

Есептік жылда несиелер бойынша сыйақы мөлшері жоғары болып, үлкен сүранысқа ие екендігі түсінікті (ең аз мөлшері 6,67 процент, ең жоғары мөлшері 10,64 процент).

Жоғарыда айтылғанның бәрін қорытындылай отырып, микронесиелеу таза әкономикалық мәселелермен (шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру) коса әлеуметтік мәселерді (кедейшілікпен, жүмыссыздықпен күрес) шешуге өз үлесін қосып отырғандығын айтуға болады. Сондықтан, аудан әкімдері шағын кәсіпорындардың дамуына жағдай жасайтын микронесиелеу қүрылымдарының ашылуына жағдай жасағаны қажет. Бұл іс-шаралардың нәтижесінде қаржы-несие құралдары нарығында бәсекелік орта жылдам дамып, әкономиканың нақты секторының дамуына түрткі болады.

ТАРАУ 3 КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1. Кәсіпкерліктің несиелендіруін жетілдіру жолдары

 

Банк жүйесінің және шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік қүрылымдар іс-әркетін талдау көрсткендей, Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау жүйесін жетілдіру бойынша нақты талдаулар өткізілмеген. Бұның бірнеше себебі болуы мүмкін: біріншіден, коммерциялық банктер шағын кәсіпкерлікті өзінің негізгі клиенті ретінде қарастырмай, бұған қызығушылығы төмен; екіншіден, ағын кәсіпкерлердің мәселелері қоғамда талқыланбайды; үшіншіден, мемлекеттік құрылымдардың шенуніктеі тек міндеттерін ғана орындайды; [31]

Сурет 12. Шағын кәсіпкерлікті жаппай несиелеу кезде шығындар мен тәуекелдерді төмендеуге мәжбүрлейтін несиелеу принциптері

Осының нәтижесінде мәселенің қандай да бір шешімін табу мүмкіншілігі бар. Басқа да суретті қарастырайық.

Сурет 13. Шағын кәсіпкерлікті жаппай несиелеу механизмы.

Жоғарыдағы суретте бірнеше ерекшеліктерді атап өту керек:

1. Мемлекеттің шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін салық-бюджет саясатын күшейту және нормативті-қүқықтық негіздемені жетілдіру процестерін жұмыс істеуі мен пайда келуіне ғана емес, бүкіл банк жүйесіне оң ықпалын тигізеді. [32]

Банктердің шағын кәсіпкерлікке қызығушылығын күшейту үшін табыс салығы қойылымын төмендетуді, сонымен қоса тәуекелі жоғары несиелердің шығынын жабу үшін кұралған резерв сомасын жалпы жылдық табыстан -шегеруді ескерген салық салу режимін енгізу мүмкіншілігін қарастыру керек. Бұл жағдайда шағын кәсіпкерлікке берілген несиелердің қайтпаған бөлігі бойынша банктер ешқандай да тәуекелге үшырамайды дей аламыз. Банктер тарапынан несиелер бойынша сыйақы мөлшерінің төмендеуін күтуге болады. Мемлекет тарапынан нормативті-кұқықтық қамсыздандыру тек шағын кәсіпкерлікті қолдау мемлекеттік бағдарламаларын дайындаумен шектелмеуі керек. Оларға қатысты нақты іс-шаралар тізімі жасалуы шарт.

2. Банктердің тәуекелін бағалау мәселесінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің рөлі де аз емес. Олар да белгілі бір әрекеттер жасауы керек:

— Өз тәуекелін адал бағалау, осының нәтижесінде банктер тәуекелі нақты өлшеніп, шағын кәсіпкерлік бизнес-жобаларын каржыландыру бойынша шешім кабылдану мерзімі жақындайды;

— шағын кәсіпорындар ішкі және сырткы кауіптердің барлык факторларын ескеру, іс-әрекетінің соңғы нәтижелерін болжау және қаржылық көрсеткіштердің ашықтығын камтамасыз ету үшін аудит және бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына ету аркылы шағын кәсіпкерлік субъектісінің қаржылық-шаруашылық нәтижелерінің әділдігін қамтамасыз ету;

3. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың альтернативті тәсілдерін пайдалану: каржылық лизинг, ипотекалық несие, франчайзинг, жеңілдетілген кепілдемелік микронесиелеу жүйесі.

Аталған тәсілдер Қазақстан жағдайында кең тарау алған жоқ. Мысалға, лизингтік несиелеу шағын кәсіпкерлік үшін өте тиімді — өз капиталының тарлығы жағдайында негізгі қорларды толықтыруға және мүлікті жылдамдатып амортизациялауға септігін тигізеді. [36] Қаржылық лизингпен қоса арнайы салықтық, кедендік және валюталык жеңілдіктер жүреді. Бүл жеңілдіктер лизинг операциясының қатысушыларына қатысты болып, төмендегілерге тиісті болады:

— лизингке арналған мүлікті кіргізу кездегі кедендік төлемдерден, кедендік салықтардан, лизинг кызметіне салынатын салықтан, қосылған құн салығынан босату және лизингтік төлемдер мен қарыз қаражаттары бойынша проценттерді тауарлар мен қызметтердің өзіндік құнына қосу;

— лизингтік төлемдерді пайда салығынан шегеріп тастау; Ипотекалық несиелендіру — негізгі және айналмалы қорларды каржыландырудың тиімді тәсілі. Бұл әсіресе ауылдык кәсіпкерлерге қатысты. Мысалға, АҚШ-тағы фермерлер несиелерінің 2/3-і ипотекалық несие түрінде болады. Қазақстан республикасында жерге жеке меншік енгізілгені жақында, сондықтан жер нарығының қалыптасуы әрі алда. Осы ипотекалық несиелеудің дамуына тежеу

болып отыр.

Жерге сұраныстың төмен болуы төмен өндіргіштікпен және отандық ауыл шаруашылығы өндірісінің төмен тиімділігімен байланысты. Қазақстанда жерден пайда алу мәдениеті де төмен дамыған. Ипотеканың даму нәтижесінде жер телімдері нашар қожайындардан басқа иелерге өтіп, уақыт өткен сайын еліміздің ауыл шаруашылығының тиімділігі де өспек. Демек, ипотека жерге тек қаржының қүйылуын ғана туғызып коймай, күтетін қожайынын да әкеледі. Нәтижесінде еліміздің жері жақсарады.

Франчайзинг — кәсіпкерлік тәуекелді төмендету, өткізу нарығын қамтамасыз етуге жағдай жасайтын бизнес жүргізу тәсілі ретінде әсіресе тиімді болып, шағын және жеке кәсіпкерлікті колдаудың аса пайдалы жолы болуы мүмкін. Бұл кезде өз ісін жасап қойған кәсіпкер жаңа бастаушы кәсіпкерге банк несиесін алуға қолдауын көрсетіп, кепіл бола алады.

Жоғарыдағы сызбада шағын кәсіпкерлікке катысты барлық пайда болуы мүмкін қатынастар көрсетілген. Кез-келген басқару және қолдау жүйесінде оның тиімділігін анықтайтын көрсеткіштер болуы керек. Бірак, несиелеу жүйесінің тиімділігін бағалайтын ешқандай да көрсеткіштер жоқ. Тек шағын бизнес даму деңгейін, кәсіпкерліктің даму деңгейі бойынша аймақтар рейтингісін бағалайтын көрсеткіштер бар. Сонымен бірге шағын кәсіпорындардың жалпы кәсіпорындар санындағы үлесі, шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндер саны, олардың жалпы жұмысбастылар санындағы үлесі, шағын кәсіпорындардың жалпы өндірістік өнімдегі үлесі, бір жұмысшыға шаққандағы өнім көлемі, бір жүмысшыға шаққандағы салык төлемдері мөлшері, шағын кәспкерлікті несиелеуді қысқа және ұзақ мерзімді несиелердің үлесі тәрізді көрсеткіштер белгілі. Бұлар кәсіпкерліктің жалпы даму деңгейін бағалауға пайдалануға жарағанмен, банктердің несие саясаты мен шағын кәсіпкерлікті несиелеу процесі тиімділігін талдауға қолдануға болмайды.

Несиелеу процесінің тиімділігі көрсеткіші ретінде нақты әкономикаға салынған жалпы несиелер мөлшеріндегі шағын кәсіпкерлікке берілген несиелер үлесін карастыруға болады. Осы үлестің өсуі немесе төмендеуі әкономикада орын алған оң немесе теріс жағдайлар туралы хабар береді. Мүны мына функция арқылы сипаттауға болады: He = Ф(Х1, Х2, ХЗ, Х4, Х5), мүндағы

— He- нақты әкономикаға салынған жалпы несиелер мөлшеріндегі шағын кәсіпкерлікке берілген несиелер үлесі;

XI- банк жүйесінде депозиттер өсуінің индексі; Х2- несиелер бойынша проценттік қойылымдардың өзгерк индексі; ХЗ- банктік тәуекелдің төмендеу индексі; Х4- банк жүйесіне салық салмағының өзгеру индексі; Х5- шағын кәсіпкерлікті несиелеуге қаржыландырудың альтернативті жолдарын тарту индексі;

— Ф- әконометриялық функция;

 

3.2 Кәсіпкерлік іс-әрскстте мемлекеттік каржыларды пайдалану

тиімділігін жоғарылату

 

Кәсіпкерлік аса зор әкономикалық және әлеуметтік функцияларды орындағанмен, несиелеуге тартылған қаржылық ресурстарды сақтау және қайтару мәселесі алаңдатады. Кәсіпкерлікке жойылудың жоғары проценті тән. Әкономикасы ең дамыған ел болып табылатын АКШ-да жаңа ашылған 10 кәсіпорынның үш жылдан кейін тек 3-4 іс-әрекетін жалғастырады. Кәсіпорын жетекшілері алған несиені қайтаруға көп жағдайда мүмкіншілігі жоқ.

Сонымен қатар шағын фирмалар даму үшін қаржыларды тарта алмайды. Мемлекет арнайы салық режимдерін, жеңілдіктерді, ынталандыру тәсілдерін қолдану, арнайы заң актілерін шығару арқылы қаржы нарығын шағын кәсіпкерлікке қаражат беруге итермелеуі мүмкін. Мемлекет бұл жағдайда қаржы нарығындағы жаңа ойыншы ретінде маңызға ие бола алады.

Мемлекет банктерде шағын кәсіпорындар сұрайтын несиелер бойынша гарантиялар мен кепілдемелер беру арқылы мемлекеттік қолдауға ие болатын жобалар мен бағдарламалар санын күрт көбейтеді. Коммерциялық банктер шаруашылық қүрылымдарына берген несиелер сомасы мемлекеттік кепілдемелер жағдайында 2-3 есе өседі.

Мемлекеттік кепілдемелер сүралып отырған несиенің тек бір бөлігіне (қалған бөлігін кәсіпкер өзі қамтамасыз етеді) берілу аркылы көзделген мемлекеттік ресурстар сомасынан қаржыландырылған несиелік ресурстар сомасы 4-5 есе артық болады. Мемлекеттің қатысуы каржылық нарықта мультипликативтік маңызға ие болады. Мемлекеттік кепілдемелер жекеменшік инвестициялар сомасын күрт көбейтеді. Бүл іс-шараларды жүргізу каржы нарығында артық ақша жағдайын туғызып, инфляцияны күшейтуі мүмкін. Сондықтан, мемлекеттің қаржы нарығындағы белсенді қатысуын шектен шығармау керек.

Кәсіпкерлікті дамытуда банктік емес сфераны жетілдіру тәсілін қолдануға болады. Бүл шағын кәсіпорындарды өзара несиелеу қоғамдарын (ӨНҚ) қүру түрінде болуы мүмкін. ӨНҚ қатысушылары өздерінің уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, қажетсініп отырған қатысушыларына береді. Бү_л кезде ӨНҚ қаржылық жағдайы сыртқы ортадан толық тәуелсіз болып, ешқандай да сыртқы тәуекел орын алмайды. [38]

ӨНҚ қатысушылары несиелендіруші қорға әр қатысушының қосатын үлес мөлшерін, мерзімдігін, кіргізу ретін, сонымен бірге несиелеу шарты, мерзімі мен шегін анықтайды. ӨНҚ несиелендіруші қорында ақшаға сұраныс болмай қалған жағдайда инфляцияны болдырмас үшін мерзімдік депозиттерге немесе жоғарыликвидті бағалы қағаздарға салынуы мүмкін. ӨНҚ қаражаттарын басқаруға арнайы мамандандырылған фирмаларды немесе коммерциялық банктерді тартуы мүмкін. Олар қажет тәжірибесі бар болып, нарықтық тәуекелді болдырмауға тырысады. Егер бү_л шара бойынша мемлекеттік қолдау іске асырылатын болса, ӨНҚ құру тиімділігі күрт жоғарылайды. Егер мемлекет арнайы шығарылған заң негізінде ӨНҚ капиталына қатысып, қаражатын — көбейте алады. Мысалға, Шымкент қаласында 7 шағын кәсіпорын ӨНҚ қүрды

делік. ӨНҚ жарғысына сәйкес, әр қатысушы 500 мың теңгеден өз үлестерін қосты. Демек, ӨНҚ-ның қамтамасыздандырылған капиталы 3,5 млн. теңге құрайды. Осы кезде мемлекет арнайы құрылған құрылым арқылы қаржы косады. Заңга сәйкес бүл сома ӨНҚ-ның қамтамасыздандырылған капиталына тең болатын болсын. Нәтижесінде ӨНҚ-ның несиелендіру капиталы 7,0 млн. теңге құрайды. Мемлекет қатысу арқылы ӨНҚ-ның мүмкіндіктерін екі есе жоғарылатты. Бұл кәсіпорындар үшін де, мемлекет үшін де өте тиімді. Кәсіпкерлер осыған дейін арман болып келген жобаларын іске асырады, тіпті ӨНҚ-ға қатысушы басқа түлғаларды тарта алады. Нәтижесінде коғамда қосымша тауарлар мен қызметтер ендіретін өндіріс, қосымша жұмыс орындары және қосымша табыс пайда болады. Екінші жағынан, ӨНҚ қатысушылары арасында кооперация пайда болып, олар бірігуі немесе сіңісуі мүмкін. Демек, бірінші болімде айтылған ой іске асады. Шағын кәсіпорындар біріккен жобаларды іске асыру арқылы орта кәсіпорындар, одан кейін ірі фирмалар пайда болуы мүмкін. ӨНҚ қүрылуы коғамға өте көп пайда әкеледі:

— Шағын кәсіпорындардың жобалары іске асады;

— Қосымша жүмыс орындары ашылады;

— Қоғамда тауарлар мен қызметтер өндіріледі;

— Шағын кәсіпорындардың өсіп, үлкеюіне жағдай жасалады;

— Қаржы нарығында банктік жүйенің монополиясы жойыладьі. Банктердің қаржы ресурстарын ұсыну монополиясын жою өте маңызды.

Қазақстанда резерв нормасы төмендегенмен, банктердің сыйақы мөлшері төмендемей отыр. Егер ӨНҚ-дардың қүрылуына жол берілсе, банктер каржы нарығында өз үстемдігін жоғалту қаупінен несие қойылымдарын төмендетуге мәжбүр болады. ӨНҚ туралы заң қабылдаған кезде әкспорттық өнімдерді өндіретін өндірістерге жеңілдіктер тізімін ескеруге болады.

Алайда, қаржы нарығында инфляциялық процестер орын алуы мүмкін. Бірақ, ӨНҚ-дардың инфляцияға әсері өте аз болады. Несиеленіру қорында қомақты қаржылар тек нақты жобаны іске асыру кезінде жинакталады және бірден жұмсала бастайды. Жобаны іске асырудан қалған артык сомалар депозиттерге, демек, банк сферасына салынуы дүрыс. Ал, бүл жағдайда инфляция процестерін банктік резерв нормасын жоғарылату арқылы тоқтатуға болады.

Мемлекет лизингтік операцияларға қатысу арқылы бүл қатынастардың тиімділігін жоғарылата алады. Мемлекет ақпараттық арнайы орталықтарды қүрып, шағын кәсіпкерлерге аса қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді.

Дегенмен, кәсіпкерлікті қолдау көрсетуде ең тиімді құрал — салық саясаты болып табылады. Бүл кезде төмендегідей қадамдарды жасау керек:

— Жеңілдетілген салық салу режиміне жататын кәсіпкерлік түрлерін анықтау;

— Олардың салық салу базасын анықтау;

— Салық қойылымдарын, мерзімдерін, бағыттарын белгілеу;

— Жеңілдіктер тізімін жасау;

Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайын төмендегі сызбамен сипаттауға болады:

Сурет 14.

Банк жуйесі мен кәсіпкерлік арасындағы қарым-қатынастар жағдайын әлі тұрақталмаған, нақты реттелмеген басқару механизмдерінсіз, тұрақты дамушы процестер деп анықтауға болады. [34] Қарым-қатынастардың негізгі бағыттары ¥лттық банк арқылы «мемлекеттік қаржы жүйесі» және шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тізбектелген бағдарламалары арқылы «мемлекет-шағын бизнес» бойынша байқалады. Кәсіпкерлікті несиелеу бойыпша басты мәселелер бүкіл қаржы нарығының даму мәселелерімен ұштасып, екінші деңгейлі банктер іс-әрекетінің аясына тиісті. Жай сөзбен айтсақ, кәсіпкерлікке несиелеу соңғы қалдық принципімен жүргізіліп және негізінен банк жүйесіне түсетін салык салмағының артықтығымен түсіндіруге болады.

Сонымен қатар банктерге кәсіпкерлікті несиелеу бойынша жәй ғана кеңестер берумен шектеліп, нақты тиімділігі байқалмайды. Бүл іс-әрекеттер жеткіліксіз, өйткені коммерциялык банктердің барлығы жеке меншікте, сондықтан тек қана пайдамен ғана есептеседі.

«Банк-кәсіпкерлік» бағыты бойынша байланыстарды жетілдіру мәселелерін анық байқау үшін «мемлекет-қаржы жүйесі», «қаржы жүйесі-банктер» бағыттары бойынша қатынастар жағдайын талдау керек.

«Мемлекет-царжы жүйесі». Мемлекетті қиын жағдайдан алып шығу мен сыртқы қауіптерден қорғау бойынша іс-шаралар жүргізуде ең маңызды орынды қаржы жүйесін, банк жүйесін жетілдіру алады.

Еліміздің коммерциялық банктерінің екі алаңдатар мәселесі бар. Біріншіден, банктердің төмен капитализациясы. Халықаралық өлшемдер бойынша еліміздің банктерінің өз капиталы өте төмен. Екінші жағынан, банктердің ішкі нарықтан қарыз алу мүмкіншілігі жоғары емес. Банктерге деген сенім елде 1991-1993 жылдары жоғалған еді.

Қазір бүл жағдайлар өз шешімін тауып келеді. Біріншіден, ел ішінде коммерциялық банктердің саны көп емес, сондықтан Қазақстанның шағын қаржы нарығы аса бәсекелі емес. Екіншіден, екінші деңгейлі банктерге халық пен коммерциялық құрылымдар арасында сенім артып келеді. Жылдан-жылға мерзімдік депозиттер сомалары еселеніп жатыр. Бү_л өте маңызды мәселе, өйткені банктер капиталдары өсіп, инвестиция жасау мүмкіндіктері артуда. Халықтың және коммерциялық құрылымдардың екінші деңгейлі банктерге сенімін жоғарылатуға мемлекет пен банктер белсене қызмет жасауы керек. Мемлекеттің оптимальды қаржы жүйесін күраудағы маңызы зор. Бүл жағдайда жинақтарды қорғау жүйесі мен банктік салымдарды сақтандыру заңы керек. Банк жүйесі мен шағын бизнес арасындағы қатынастарды жетілдіру

«мемлекет-қаржы жүйесі-банктер» бағыты бойынша жүргізілуге тиісті.

Қаржы жүйесі-бапктер. Банктердің және қаржы ағындарының ашықтығын қамтамасыз ету үішін Ұлттық банк жасаған жұмыстар аз емес. Банк жүйесінде ірі каржы ағындарының ашыктығы мен жылдамдығын қамтамасыз ету үшін халықаралық стандарттарға және барлық талаптарға жауап беретін сенімді төлем жүйесі жасалған. Қазақстанда оның үш бөлігі бар: ірі төлемдер жүйесі, жеке төлемдер жүйесі, төлем карталары жүйесі; Ірі төлемдер жүйесі негізгі болып табылады және әрдайым жүмыс істейді.

¥лттық банкте несиелік регистр енгізілген, оның көмегімен нақты сектор субъектілеріне берілген несиелер сомалары, мерзімдері, сыйақы мөлшерлері анықталып отырады. Сонымен қатар коммерциялық банктер жыл сайын тәуелсіз аудиторлық фирмалардан тексеруден өтуге тиіс, бүл банк жүйесіндегі қаржы ағындарының ашықтығын камтамасыз етеді. Халықаралық беделді аудиторлық фирмалар тексеруінен өту банктерге үлкен пайда әкеледі, оларға сенім жоғарылайды.

¥лттық банк көптеген әрекеттер жасағанмен, әлі көп мәселелер өз шешімін таппай отыр. Әкономиканың нақты секторы қаржы ағындарының ашықтығын жоғарылату мәселесі маңызды болып отыр. 1998 жылда бухгалтерлік есептің жаңа стандарттары енгізіліп, халықаралык талаптарға сай келгенмен, кәсіпорындардың қаржы есептерінің ашықтығын жеткілікті деңгейде қамтамасыз ете алмай отыр. Бүл шағын кәсіпорындарды несиелеу саясатының дамуына жағдай жасамай отыр. Бухгалтерлік есепті жетілдіру мәселесі ¥лттық банкке қатысты емес, бү_л жұмысқа мемлекеттен ерекше назар аударылуы керек. Алматы қаласы әкімдігінің шағын және орта бизнес департаментінің мәліметі бойынша бүкіл елде бухгалтерлерді ұстау үшін 4 млрд. доллар жүмсалады (Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджеті 5,8-6 млрд. доллар кұрайды). Бұл санды талдап көрейік:

— Әр бухгалтердің жалақысы айына 28 мың теңге;

— Көлік шығындары (айдаушы мен жанармай) 44-52 мың теңге;

— Бір жұмыс орнының қамсыздандырылуы 370 мың теңге;

— Есеп бланкілері жылына орташа 20,5 мың теңге;

Нәтижесінде Алматы қаласы бойынша ғана бухгалтерлік есептің нашар жетілуінен кәсіпкерлердің шығындары 800 млн. доллар құрайды. Бүкіл Қазақстанға есептейтін болсақ, бү_л сома 4 млрд. долларға дейін артады. Екінші жағынан, қосымша шығындарды шеккен кәсіпкерлер тауарлары мен қызметтерінің қымбаттауына әкеліп, өз табыстарын жасыра бастайды. Нәтижесінде мемлекеттік бюджет өз табысынан қағылады.

Бүл мәселенің шешімін табу үшін Алматы кәсіпкерлері Ассоциациясының әксперттері төмендегідей сызбаны ұсынып отыр:

Сурет 15.

Шағын кәсіпорындардың бухгалтерлері өз есептерін бір инспекторға өткізіп, ол кызметтен салық комитетіне, статистика басқармасына және қоршаған ортаны қорғау басқармасына таратады. [35] Осы әрекеттердің нәтижесінде кезекте уақыт жоғалтулары жойылады, кәсіпкерлер шығындары төмендейді, шектен тыс есептік құжаттар толтырылмайды. Әксперттердің есептеуінше, бүкіл Қазақстан бойынша 1,5 млрд. доллар үнемделеді. Бүл қаражаттар кәсіпкерлер қолында қалса, сөз жоқ әкономикаға инвестиция түрінде салынады.

Банк жүйесі — кәсіпкерлік. Макроәкономикалық тұрақтылықтың артуы, сенімнің өсуі, банктер депозиттерінің сақтандырылуы Қорының құрылуы, банк құпиясы туралы заңның қабылдануы, зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуі нәтижесінде қаржы жүйесіне қаражат тарту жеңілдеп келеді. ¥лттық банктің есептері бойынша қаржы жүйесі айына қосымша 100 млн. долларды мобилизация алады.

Сурет 16.

Нақты сектор мен қаржы нарығы әкономиканың өзара тәуелді бөліктері

болып табылады. Банктер клиенттерінің жеткіліктілігі жағдайында, ал

кәсіпорындар тек тиімді қаржыландыру көздерінің бар болуы кезінде жүмыс

, істейді. Жоғарыдағы суретте олардың мемлекет қатысумен тиімді жүмыс істеу

механизмі көрсетілген. [39]

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Кәсіпкерліктің атқаратын маңызды функциялары өте көп. Бір жағынан, тауарлар мен қызметтердің өндірілуі, нарықтың ұсыныспен толтырылуы іске асса, екінші жағынан, қоғамдагы әлеуметтік ауырлық шешімін тауып, жұмыссыздарды жүмыс орындарымен қамтамасыз ету іске асырылады.

Ірі кәсіпорындарда әдетте бір жүмыс орнын қамтамасыз ету кұны шағын кәсіпорындардағы жүмыс орынының қүнынан әлдеқайда көп. Салыстырмалы түрде аз қаржы жұмсалып, қоғамда жүмыссыздық деңгейі төмендеуге жағдай жасалады.

Осы ретте шағын кәсіпорындар үшін жобаларды іске асыруга қаржы тарту мәселесі өзекті. Негізінен несие түрінде келетін капитал Қазақстан әкономикасындағы шағын кәсіпорындарға жеткіліксіз болып отыр. Қазақстан Ұлттық банкісінің есептеуі бойынша еліміздің қаржы нарығы жылына 100 млн. АҚІІІ долларын шоғырландыра алады.

Шағын кәсіпорындарды несиелеуде басты рөлге ие коммерциялық банктер өз тәуекелдерін толық сақтандыру мақсатымен шағын кәсіпкерлік субъектілеріне шектен тыс талаптар қоюда. Олсыз-ак өз қаражаттарының аздығына қиналып отырған кәсіпкерлер өз бизнесі аясын кеңейту мақсатымен коммерциялық банктерге несие алу мақсатымен барғанда кепіл мүлікті немесе гарантты қамтамасыз етуге мәжбүр болуда.

Осы мәселелердің шешімін табу мақсатымен дипломдық жүмыста шағын кәсіпорындардың қаржы-несиелік іс-әрекетінің тиімділігін жоғарылату жолдары іздестірілді.

Дипломдық жүмыстың бірінші тарауында кәсіпкерлік іс-әрекетінің теориялық негіздері қаралды. Екінші тарауда Қазақстан республикасында және Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерліктің әрекеті, оның ішінде каржылық-несиелік іс-әрекеті талданды. Олардың негізгі сандық, сапалық көрсеткіштері сурет түрінде келтірілді. Сонымен қатар, Оңтүстік Қазакстан облысының қаржы нарығының қүрылымы, белсенділігіне сипаттама берілді.

Үшінші тарауда кәсіпкерліктің қаржы-несиелік іс-әрекетінің тиімділігін жоғарылату жолдары үсынылды. Қазақстан респубилкасында тексеруші-бақылаушы органдарға есеп өткізуді жеңілдету және өзара несиелеу қоғамдарын қүру қаржы-несиелік іс-әрекеттің тиімділігінің жетілуіне септік болатыны анықталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Н. Назарбаев Қазақстан — 2030: Өркендеу, қауіпсіздіук және барлық қазақстандықтардың тұрмыс халін жақсарту. Ел басшысының Қазақстан халқына жолдауы. — Алматы: Білім, 1998 ж. — 120 б.
2. «Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы» ҚР Заңы, 1998 ж.
3. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2002 ж.
4. Малые предприятия: организация, әкономика, учет, налоги /под.ред. проф. В.Я.Горфинкеля, проф. В.Л. Швандара. Учебное пособие для вузов. -Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.-357 с.
5. Основы финансовой деятельности: Финансовый менеджмент /Под.ред. В.М. Власовой, учебное пособие — Москва: Финансы и статистика, 2000 -128 с.
6. Основы предпринимательства /U.K. Мамыров, Н.Т. Смагулова, А.Яновская и др. учебное пособие — Алматы: Әкономика, 1997.
7. Повышение әффективности использования государственных и привлеченных средств в малом предпринимательстве // Финансы.- 2001.-11.-9-126.
8. Схема и оценки әффективности кредитования малого бизнеса // Қаржы-қаражат.- 2002. 9. — 63-68 б.
9. Некоторые вопросы совершенствования взаимоотношений государства, банковской системы и малого бизнеса// Қаржы-қаражат-2002. 9.-69-73 б.
10. Курделі істің қырлары: Шағын және орта кәсіпкерлік // Қаржы-каражат 2001. 10.-38-416.
11. Қолдауғаа ие кәсшкерлік қарқынды дамиды //Деловой мир Казахстана.-2000.-2-23 б.
12. Малый бизнес будет расти через упорядочение // 2004.24.06.
13. Роль малого бизнеса в решении проблемы занятости //Транзитная әкономика.2001-4-12-48 с.
14. Предпринимательство — один из путей к әкономической безопасности //Аль-Пари. 2001.-1-2.
15. Кәсіпкерліктің әлеуметпк маңызы. //Қазақстан тарихы.-2001.-1 .-37-40 б.
16. Малый и средний бизнес: тенденции становления и специфика функционирования //Әкономист.-2001 .-4
17. Финансирование предпринимательских структур. Финансирование предпринимательских структур из всех источников. Структура финансового рынка ЮКО. Шымкент.-2004.
18. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры М: Наука 1991-1 12стр.
19. Банковское дело. О.И. Лаврушин — М: «Банковский и биржевой научно-консультационный центр»
20. Программы развития малого Бизнеса Казахстана по линий ЕБРР.
21. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан.
22. Под. редакцей Е.Б. Жатканбаева. Алматы «Қазақ Университеті» 2001 г.
23. Статежегодник — 2001 г. Дауранов И. и др. Проблемы развития малого

бизнеса в Казахстане. Журнал. «Альпари» 2000 г. №3.

24. Ланбаева Ы. Кәсіпорынның әлеуметік маңызьі. Журнал.
25. Нурсит Н. «Текущее состояние и проблемы кредитования малого бизнеса в РК» Журнал.
26. Банки Казахстана №1. 2000 ж. П. Дауранов И. Рудецких А.
27. «Кредитование субъектов малого бизнеса». Журнал.
28. Банки Казахстана №11. 2000 ж. Программа малого бизнеса Казахстана. 20 июня 2000 г.
29. Әлжанов А. Программа кредитования малого бизнеса по кредитной линии ЕБРР. //Банки Казахстана №. 3. 2000
30. «Шағын және орта кәсіпкерлік шетелдік тәжірибе».
31. Р.Байжанова. «Шағын кәсіпкерлікті қаржылық жинақтандыру тетіктері». «Қаржы-қаражат».
32. А.Рахимбаев. «Помощь малому и среднему бизнесу в Германии» //Қаржы-қаражат» № 1. 22. Қаржы Қаражат № 2. 2000 г.
33. Д.Абжанов. Практические аспекты совершенствования финансовой поддержки малого бизнеса». //Қаржы қаражат.
34. Д.Абжанов. «Схема и оценки әффективности кредитования малого бизнеса//Қаржы қаражат. № 3. 2001 г.
35. Д. Абжанов. Некоторые вопросы совершенствования взаимоотношений государства, банковской системы и малого бизнеса./УҚаржы қаражат. №2 2001 г.
36. Д.Калдаров. Лизинг — как әффективный метод кредитования малых предприятий.
37. Р.С.Еламанова, А.М.Мушрапилов «Малый бизнес и банки: проблемы кредитования. Сборник научных трудов аспирантов и магистрантов» 2001 г.
38. Тен Н. «Роль малого бизнеса в әкономике Казахстана».
39. Кәсіпкерліктің әлеуметтік маңызы. /«Қазақ тарихы» 2001 №1, 30.