ЖОСПАР

КІРІСПЕ.   

 

1 ТАРАУ САЛЫҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ       

1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы    

1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні

 

2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРҒА ӘСЕР ЕТУ ТҰРҒЫСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизмі           

2.2  Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі

 

3 ТАРАУ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ҚҰРАЛ  РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

Кіріспе

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді. Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.

*Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.

      Салық қызметінің   міндеттері  келесілерден  тұрады:

 1) Салық қызметінің  ұйымдарына  салықтарды  және бюджетке  басқа  міндетті  төлемдердің  түсімінің  толықтығын  қамтамасыз ету, міндетті  зейнетақылық  төлемдерді  уақытылы  және  толық  аудару, сонымен қатар  салық төлеушілердің  салық  міндеттемелерін  орындауда  салықтық бақылау   жүргізу  бойынша  міндеттер қойылады.

      2) Салық қызметінің ұйымдары  өкілетті  мемлекеттік  ұйымнан және салық  ұйымдарынан құралады.

      3) Салық ұйымдарына  аймақтық  салық комитеттері, облыстар,  Алматы   және Астана қалалары  бойынша салық комитеттері,  аудан аралық салық   комитеттері жатады. 

      4) Салық  органдары  тікелей  сәйкес жоғары тұрған  салық қызметі органына бағынады  және жергілікті  ұйымдарға  жатқызымайды.

      5) Өкілетті  мемлекеттік ұйым салық  ұйымдарына  басшылық жасайды.

      6) Салық  ұйымдарының басшылары  өкілетті  мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.

     Салық жүйесінің мазмұнын айқындау үшін салық жүйелерінің қалыптасу мәселелерін қарастырудың әртүрлі тәсілдерін салыстыру қажет. Көптеген авторлар салық салудың функционалды құрамын салық жүйелерінің концептуалды модельдерінде ашады. Салық жүйелерінің концептуалды модельдерінің маңызды сипаттамалар салық салудың мәселелерін шешудегі үш әртүрлі бағыттарын бөлуге мүмкіндік беріп отыр. Нарық экономикасына мемлекеттік араласуына қатынасын анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстерін реттеу критериясына сәйкес бірігей тәсіл ретінде неоклассикалық бағыттағы өкілдері ұсынатын  салық жүйесін құрудағы нарықтық өзін-өзі реттеу принциптерін біріктіруге болады. Екінші тәсіл нарық экономикасының қызмет етуінің негізгі параметрлерін мемлекеттік реттеу приоритетіне негізделеді. Дәстүрлі тәсілдерінің негізгі кемшілігі мемлекеттің рөлін біржақты талдауына бағытталуы болып табылады. Жиырмасыншы жүзжылдығының 90-жылдарының басынан бастап экономикалық және әкімшілік ықпал ету механизмінің бірігуіне негізделген тұрақты дамуының теориясы дами бастады. Мұндай ұтымды өзарақатынасын іздеуі салықтық аясын реттеудің жетілдірудің негізгі міндеттерінінің бірі болып табылады. Бұл міндет техникалық және ұйымдастыру жағынан да өте күрделі болып келеді, себебі бір жағынан, әлеуметтік және экономикалық бағдармалар мен жобаларды мемлекеттік қаржыландыру мен инвестициялауды ұлғайтудың объективті қажеттілігі  бар, ал екінші жағынан- табыстарының көздерінің шектеулігі орын табады.

Салық салудың мәселелерін шешудегі дамуының бағыттарын бөлу критериясына сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына маңызды мән берілген.  Тауар-ақша қатынастарының дамыған сайын салық жүйесінің функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді. Неоклассикалық өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтардың роліне мемлекеттік бюджеттің табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік қазынаның қажеттіліктерін қанағаттандыру немесе фискалдық функцияның орындалуы қарастырылады. Ал неокейнсиандық бағытының өкілдерімемлекеттік реттеудің макроэкономикалық бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс процессінде салықтардың рөлі мен функциялары туралы ойларды дамытты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* 7.Қазақстан РеспубликасыныңКонститутциясы (35 бап) ақпаратының негізінде

1. Салықтардың әлеуметтік — экономикалық мәні мен мазмұны

 

 Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, әлеуметтік-экономикалық мәні, мазмұны, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.  Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай — ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі.

Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.

Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің

кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 2002 жылы- 9,7%, ал 2003 жылы- 16,6%, 2004 жылы- 17,4%, 2005 жылы- 22,6%, 2006 жылы- 22,2% болды.

Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.

Салық жүйесінің мәні мен рөлі, оның принциптері арқылы айқындалады. Қазіргі елдердің барлығының дерлік салық жүйесінің негізі, салык салу теориясының классигі — Адам Смиттің еңбектеріне сүйенеді. А. Смиттің пікірі бойынша, «салық — бүл жүктеме, сондықтан да мемлекет заң түрінде оның мөлшерін және төлеу тәртібін мұқият қарастыруы қажет. Мемлекеттің салықты жинау құны, мемлекеттің өмір сүру қажеттілігінен және оның жалпы қоғам мен жеке түлғалардың мүддесін қорғауынан келіп шығады».

Арада біраз уақыт өткеннен соң, бүл тізім салықтардың жеткілігімен және әрекеттілігімен (салыктар мемлекеттің мүмкіншілігі мен объективті қажеттілігіне сәйкес қысқартылуы немесе ұлғайтылуы мүмкін), салық салу объектісі мен салым көзін таңдауымен, салымның бір реттілігімен толықтырылды.

Аталып өткен салық салу принциптері, Қазақстанның рыноктық құрылымдарына бейімделу кезіндегі жаңа салық жүйесін қальштастыру кезінде де ескерілген. Әсіресе бүл талаптарға 2004 жылдың 20-шы маусымында қабылданып, күшіне 01.01.2005 жылдан бастап енген «Салык және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының салық Кодексі де сәйкес келді.

Жаңа салық Кодексі салықты басқаруы мен өндіріп алуы бойынша, заңдылық актілер мәліметінің түжырымдамалық негіздері арқасында, жалпы әдістемелерге біріктіріліп сәйкестендірілді. Содан соң заңға біртіндеп, салық қүрылымдары мен салық салу механизмін түзететін өзгерістер мен толықтырулар енгізіле бастады.

А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері Д.Рикардомен, А.,Вагнермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен, В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венғермен төрт топқа біріктірілген, тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің негізіне классикалық қондырғылар мен бюджетті-шаруашылық бағыттары (ерекшеліктері, мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады:

I   топқа — салық салу принциптерін үйымдастыру;

II   топқа — шаруашылық принциптері;

III  топқа — этикалық принциптері;

IV  топқа — техникалық-басқару принциптері.

А.Венгер осылайша салық салу принциптерін жіктеген болса, ал                Т. Юткин «салык салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың жалпы кешенін екі жүйешІкке бөлді». Олар: Салық салуды жүзеге асыратын жалпы үлттық принциптері; ішкі үлттық принциптері .

Дамыған батыс елдерінің ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынадай негізгі принциптерге сүйенген:

—  салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;

— минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу шығындарының да минималды болуы;

— салықтардың бәсекеге кедергі жасамауы, біреуді мүмкіншілігінен айырмауы;

—   салықтардың қүрылымдық саясатқа сәйкес болуы;

—  бұл жүйенің қүрылымында жеке адам өмірі ескерілуі кажет. Салық салу барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды түрде ашуы керек. Салық қызметкері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге тарқатуға қүқы жоқ. Коммерциялық қүпияның сақталуына кепілдік беру .

Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың мынадай жиынтық ережелеріне тоқталуға болады:

1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық және айқындык;
2. Экономикалық-үйымдастырушылық принциптері, оларға:

—    түрақтылық, салык заңының кері әсер етуне жол бермеуі;

—    әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге үмтылуы;

—    табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;

—    салықты бір рет алуы;

—    салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығын, тазалығын сақтау;

—    салық қүқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салык ауыртпалығының бірдейлігі;

3. Құқықтық — ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің бір тұтастығы.

Салық жүйесін калыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан В. Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: «салық салу принципінің ең маңыздысы болып — өндіргіш күштерді дамыту саналады». Өндіргіш күштерді дамыту — таза үлттық өнім көлемін өсірумен бейнеленеді. Осыған байланысты В. Твердохлебовтың ойын түйіндейтін болсақ, салық таза үлттық өнімнің абсалюттік немесе салыстырмалы өсуіне әсерін тигізуі керек, ал олай болмаған жағдайда, кері ықпалын тигізбеуі қажет .

Қоғамның мақсаты — ұлттық өнімді арттыру болғандықтан, бүл принципті жалпы алғанда, ешқандай қарсылығы жоқ сияқты, ал шын мәнісінде түптеп қарастыратын болсақ, салық өндіріс күшін арттыруға ықпалын тигізе алады, яғни халық шаруашылығының бір бөлігін үнемі алып отырады. Әрине, егерде мемлекеттің өзі көрсететін қызметтерінің бәрі тегін болса, онда ол шаруашылық үшін керемет жеңілдік болар еді. Бірақ та мемлекеттің қарулы күштерді, басқару аппараттарын ұстап түратынын естен шығармау қажет. Сондықтан да, өндіріс күшін дамыту үшін, мемлекет өзіне тиісті соманы алу шығынын азайтуға тырысуы керек. Демек, неғүрлым аз шығын жүмсауға болатын салық жүйесі, жалпы шаруашылықты дамытудың әрі тиімді, әрі оңтайлысы болып табылады.

Қабылданған салық салу жүйесін қолдану үшін және оның объективтілігін арттыру үшін заңдылық принциптердің атқаратын рөлі зор. Олар уәкілетсіз органдардьң жаңа салықтарды енгізуіне, салық ставкаларын көтеруіне, яғни жалпы салықтардың заңсыздық шараларына жол бермейді.

Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін калыптастырудың теориялық көзқарасын қорытындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары мен талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық өзара байланысты және салық салынатын объектінің дағдарыссыз дамуын қамтамасыз ететін түрақты даму теориясьшың принциптері мен өзіндік салық салу принциптеріне сүйенген жөн.

Жоғарыда аталып өткендей, республикамыздың экономикалық даму ерекшелігін көрсететін, салық жүйесі мен принциптерінің түрғызылу тәртібіне және жалпы ғылыми принциптерінің талаптарьша сәйкестендірілген ұлттық салық жүйесі — рыноктық қатынастарды дамытуға итермелейді.

     Мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесі қоғам дамуының әрбір кезеңіндегі шешілетін нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Бүл реттеудің қай түрін болмасын, экономикалық қатынастарды салық саясатының көмегімен бөлу және қайта бөлу қүрайды. Осы арқылы мемлекет экономика дамуының циклдік ауытқуларын жеңілдетеді, инфляцияға қарсы күрес жүргізеді, өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымды дамытады және әлеуметтік қақтығыстарды жеңілдетеді.  Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында рентабелділік, қоғамдық көзқарас пен қажеттілік сияқты критерилерге өктемдік жасайды.

Салықтың экономикалық мазмүны олардың негізгі функцияларымен сипатталады. Салықтың ең негізгі функциясы болып — фискалдық саналады. Бүл функция салықтардың табиғатымен бірге пайда болған, яғни мемлекеттің қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру. Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай коры пайда болады және мемлекет өмір сүруі мен ары карай қызметін атқаруы үшін материалдық жағдайлар жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті алғышарттарын қүрастырады. Ал бүл өз кезегінде, салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі.

XX ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудын реттеу функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. Бүл көзқарастар А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың «шетел мемлекеттерінің салығы» (1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің «Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі» (1928) атты кітабында, К.Ф.Шмелевтың «Салық салудың жүктемелік мәселелері» (1928), А.А.Тривустың «Салық — экономикалық саясаттың қүралы ретінде» (1925), В.В.Дитманның «Салықты аудару» (1930) атты еңбектерінде толық сипатталған.

Автордың пікірінше, салық функциясы — бүл оның қасиеттерін көрсететін тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге асыратынын бейнелейтін, салык мәнінің көрінісі. Барлық салык функцияларының мақсаты бір — ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет саясатының тиімділігін анықтауы.

Салықтың реттеуші функциясы, олардың үдайы өндіріс процесінің серпініне және көлеміне ықпал етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар (жүмыс, қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғауы үшін экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық салу — мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағүрлым белсенді күралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта қүрылымдарды жылдамдатуға немесе баяулатуға қабілетті.

Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған) қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету, салық салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды (қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені үсынуды, салықтың бірнеше түрін біріңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салык салуды басқару органдарының, нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады. Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті үйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді түтынуын арттырады. Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік артыкшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. Оны пайдалану, бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын және орта бизнесті субсидтеумен пара-пар.

Осыдан жүздеген жылдан астам бүрынғы ғалым-экономистердің айтуы бойынша, мемлекетгің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, ынталандырушы функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни салық ұлттық рыноктың түрақты қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылды. Мәселен, АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді түрақтандырғыш рөлі үсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты, басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны әлсіретуге, экономикалық циклді түрақтандыруға тырысты. Мұның бәрі кәсіпкерлерді, өндірістің анағүрлым жетілдірілген түріне қарай немесе шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол жеткізген түлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін сүрады.

Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін, оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.

Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын үсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік теңестіру функцияларын да іріктейді.

Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар. Әлеуметтік қолдау дегеніміз — қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жүмыссыздық бойынша жәрдем ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік сақтандырудың басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі. Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне жәрдем ақы ретінде

беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз ететін салық қүралдарының негізгісі болып: жүмысты үсынушылар мен жалданып жүмыс істеушілер, әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде төлейтін еңбек ақы салығы және жеке түлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі жатады.

Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде. Бұл функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың көлемімен анықталады.

Осыған орай К. Маркстің бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған ғылыми түсініктемесін еске алуға болады. Ол: «Бөлу қатынасы -өндірісте тікелей пайда болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы мен пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгертуі мүмкін, ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды»-деді . Осындай жағдайда салықтың алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының әртүрлі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешудегі рөлі өте зор.

XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктык экономиканы реттеу механизмі, салықтардың теориялық зерттеулерде бүрын соңды болмаған сапалық жаңа функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалык қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды. Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көзқарастармен байланысқан, біртүтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру қүралдарының бірі болып қалды.

Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттьщ еуропалық өңірлер үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың мүшелес елдерінің үлттық салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең қуатты қүралы болды.

Салық салудың интеграциялық функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу кезіндегі мынадай — басқа елдердің салық климатының жағдайы, көршілес мемлекеттермен қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық реформаларын жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты факторларды ескеруді қажет етеді.

Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын да атқарады. Бюджетке салықтардың түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы) техникаға, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, тауар айналымының қалыптасуына, ақшалай-несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты жүргізуіне күрделі кедергісін тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау қиыншылығы, кәсіпорындар арасында ақшалай есеп айырысудың бүзылуы, жүмыспен қамту мен инвестицияның қүлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік жәрдемақылар — міне осындай экономикалық факторлар, бюджетке келіп түсетін салық көлемін төмендетеді. Мүның нәтижесі белгілі — мемлекеттің салықты жинауының түрақтылығы мен артуы, ең алдьшен іскерлік белсенділікті дамытумен, өндіріс тиімділігін арттыруымен және халықтың әл-ауқатын көтерумен тікелей байланысты. Қазынаның салықтык көздерін, салық төлеушілердің мүлкіне, табысына (пайдасына), шаруашылық айналымына салық талаптарын қатаңдату жолы арқылы емес, керісінше, бүларды дамыту үшін жағдайлар туғызу негізінде нығайтылуы қажет.

Салық салудың бақылау функциясының арқасында салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық қатынастардың бақылау функциясы тек бөлу функциясының әрекет ету жағдайында ғана көрінеді. Осылайша, бүл екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды.

Салықтың құндық категориясы ретінде қаржы категориясының жиынтығынан ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысынын өзіндік түрлері бар.

Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да мүмкін емес.

Салық жүйесін анағүрлым тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын және рөлін дұрыс түсіну қажеттілігінің маңызы зор. Өткен уақыттағы ғалымдардың қаржы жайлы еңбектерін зерттей отырып, олардың салықтарға деген көзқарастарының қаншалықты зиялы және орынды екеніне көзіміз жетеді. Осыған байланысты АҚШ-тың әйгілі саяси қызметкері Б.Франклин (1706-1790) былай деп айтып кеткен болатын: «Әрбір адам өлуге және салық төлеуге міндетті».

 

1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы

 

Салықтар – бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі – құдайы беру бес кітапта келесідегідей жазылған: «Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір ондығына құдай ие». Осыған байланысты салықтың алғашқы ставкасы табыстан 10 %-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен алынатын салықтар пайда болды.

       Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді       бөліп көрсетуге болады.

       Бірінші кезең – бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму, мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ. Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.

       Екінші кезең (XVI – XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін бақылайды.

       Үшінші кезең – қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін атқарады.

       Алғашқы салықтар «auxilia» (көмек) деп аталатын, уақытша сипатта болды. Сонымен ерте Грецияда еркін азаматтар салықтар төлеген жоқ. Ертедегі Римнің алғашқы өмір сүру кезеңінде бейбітшілік уақытта салықтар алынған жоқ, бірақ соғыс уақыттарында азаматтар табысына байланысты салықтар енгізілді.

       Испанияда орта ғасырларда «Аль-Кабала» деп аталатын табыстың барлық түрлеріне 10 % салық енгізу аудандардың бос қалуына, яғни тонаушылық салықтарды төлегісі келмеген тұрғындар, негізінен американдық колонияларға кетуіне әкеп соқтырды. Батыс Европа тұрғандары өздерінің басшылар салатын салықтарын парасатты деп санады. Осы уақытта дұрыс салық саясаты патриотизмді тәрбиелейді: Испанияның Ұлы арнада кемелері Англияға жақындағанда, ағылшындар испандықтармен соғыста жеңіске жету үшін қаржы жинады, себебі қатаң испандық салық жүйесі енгізілетінін және құлдықта болатындарын білді.

       Англия мен Шығыс американдық колониялар арасындағы тәуелсіздік үшін соғыста халықтармен байланысты болды. Англияның американдық колонияларының тұрғындарына қалыптасу кезеңінен салықтық жеңілдіктер жасалған жоқ. Англия өздерінің американдық қол астына қарайтын колония тұрғындарын үнділерден қорғайтын әскерлеріне жағдай жасау мақсатында салықтарды жоғарылату қажет деп шешкенде соғыс басталып, Англия өзінің колонияларын жоғалтты. АҚШ өзінің тәуелсіздігін иеленді.

       Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндіқ әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады деген  К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.

        Ертедегі орта ғасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты) мемлекеттің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда «қан салығы») оған байланысты вассальды тайпалардың барлық еркектері – сюзерене тайпасының сұранымына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-тайпалары, олар сюзерен тайпасынан тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.

       Қарағандықтар мемлекетінде  маңызды әлеуметтік-саяси институт  болып  әскери  тайпалық  жүйе болып табылады.  Хандар  өздерінің  жақындарына, бұрын  мемлекетке  төленетін, тұрғындардар жиналатын  салықтарды  иеленуге құқық береді. Бұл  жағдай  «икта»  деп аталып, ал оны  ұстанушы  араб терминімен «мухта», немесе «иктадар» деп атады. Икта  институты Қазақстанның   оңтүстік  және  оңтүстік-шығыстың шаруашылық  және саяси  өмірінде  маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және  иктадарлардың құқықтарын белгілеу нақты  анықталады. Низам-Аль-Мульканың «Иктасы бар  мукта өзінің заңды  салымын ғана жинауы тиіс, ал  халыққа байланысты  оларға ештеңе бұйрық берілмеген» деген сөзі айтылған. *(Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы  ХҮ  ғасырдағы  вазир  басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет).

       Вакфтық  жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы  елдерден сыбағаластық  алынды: жиналған өнімнің салық түріндегі  белгілі бір бөлігі.

        Х-ХІІ  ғасырларда  комендациялар институты  кеңінен тарады:  ұсақ  меншік иесі  жерлерін басқа  феодалдар  мен шенеуліктердің  зарлығынан  сақтау мақсатына  байларға  қамқорлыққа  берді, ол үшін белгілі салық  мөлшерін төледі.

       Салық салуда  күрделі  өзгерістер  моңғол шапқыншылығы  кезеңінде  жүргізілді: олар бірінші болып  орталықтандырылған   мемлекеттік билік ұсынысын  енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ  салық жүйесі енгізілді.  Моңғолдар Қазақстан  территориясында  дифференциалды  салықтар жүйесін бекітті:  құлшыр-лан  үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы  аудандардың жер салығы, зекет-малдан  салық,  әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін  натуралды сипаттағы  тагар салық, авариз-күтілген  салық. Шыңғыс хан  империясында тұрғындардың басрлығы өздерінің табыстарынан 10%  мөлшерінде  салық төлеуге  мәжбүр болды.   Зерттеушілер  моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.

 

__________

*.12 Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы  ХҮ  ғасырдағы  вазир  басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет

      Қазақ қоғамының  салық жүйесінде  салықтың  негізгі  төлеушілері  қарапайым  көшпелі малшылар (шаруалар) жермен айналысушылар,  қарапайым  тұрғындар  ұсақ  саудагерлер  және  райаттар болды. 

 Оларға  көптеген салықтар мен алымдар  төлеу міндеттемесі  жүктелді: мал иелерінен ұшыр, тоғар,баж,хараж.

       Қазақстан территориясындағы   салық жүйесінің  келесі  күрделі өзгерісі  Ресей   империясының  қосылу  кезеңінде  жүргізілді.  Территориялық-әкімшілік құрылымда  және  әлеуметтік-экономикалық  дамудағы өзгерістер колониялық империя   қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық жүйесіне  қабылдаумен негізделді.  Отырықшылық  өсімінің  қарқынына қарамастан  көшпенділер  салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды. 1880 жылы  олар 90,5 %, ал 1897 жылы -82% құрады. Қазақ тұрғындарынан  мемлекеттік салық  формасы ретінде  күркелік алым болды (Жетісу мен Сырдария отбасында   бір күркеден -2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3 сом). Бөкей   ордасында  салық салудың ерекше түрі  қалыптастырылды. Мұнда  ертеде  алынатын зекеттен  соғым (натуралды  салықтар) – бірлік ақшалай жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді  малдардан қолма-қол ақшалары бар орыс  көпестеріне өте арзанға  сатуға  мәжбүр етті. 

       Салық   заңдылығы  салықтарды  алудың  пропорционалды  жүйесін  әртүрлі топтардың  материалдық қамтамасыздығын  есепке алмай енгізді.  Бұл  айқын бейнеленген  саяси сипаттама  болды. Кейінірек қатаң,  әділсіз  салық  саясаты 1868 жылғы  Торғай  және Орал  облыстарындағы  қазақтардың  көтерілісінің  себептерінің  бірі болды.

       Қазақстандағы  1918-1920 жылдар кезеңі   әскери  коммунизм  және  азық-түлік диктатурасы  саясатымен байланысты болды.  Бұл саясат арнайы  әскери күштермен жүргізіліп, кедей  тұрғындардан  асырғы  азықтары тартып алынды. Соның нәтижесінде  аштық басталды. Мұндай  «салықтық ауыртпалық» нәтижесі  1921  жылғы  көтеріліс болды.

        20-30 жылдардағы  Қазақстан тарихы –үздіксіз  қорлық тарихы: мал алу, отырықшылыққа  көшуге  күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету саясатын  іске  асыру үшін мемлекет  салықтық  қарыз  ауыртпалығы Қазақстан ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл  шаруашылық  салығының  шаруа қожалықтарына есептелген  барлық  соманың 33%  кулак  шаруашылықтарын 4% ғана төледі.

       Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылығының 0,6%  мал шаруашылығы  салығының барлық сомадан 25% төледі. Деревнядағы  бір шаруашылық орташа мөлшерде  239 сом,  ал ауылда 323 сом төлеп отырды.  Бұдан бөлек  «өзіндік  салық» деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан   4 есе көп салық енгізілді.

       Салық салу нормасынан  өсімі  әсерінен шаруашылықтардың көп  бөлігі қалаға кетті немесе табыс  көздерін  және  қызмет түрлерін  ауыстырды.  Мал шаруашылығымен айналысушылар  салық  салу ауыртпалығын көтере алмай шет елдерге  қашып кетіп жатты.

        Қазақстанның салық  жүйесі  Совет өкіметінің салық жүйесі  құрамында  дамыды. Мұнда «дүниежүзіндегі  бірінші  салықсыз мемлекет» құруды  көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.  «Американы  адам басына өнім  өндіруден озамыз» ұраны  бойынша  тұрғындар жоғары салықтар төледі. Ауыл  шауруашылығы  нашарлап,         60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін  сезгеннен кейін ғана ел  басшылары  шаруа қожалықтарына салықтарды   азайтты.

       ХХ  ғасырдың  соңында  Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел алдында  тиімді  нарықтық  экономиканы  құру міндеті тұрды.  Реформаларды дамытудың маңызды  факторларының бірі салық саясаты болып табылады.  Қазақстандық  қаржылық  ғылым  алдында салық және  салық  салудың күрделі  және ауқымды  мәселесі, яғни  жоғарғы тиімді дамыған  салықтық жүйе құру  міндеті тұр.

Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.

Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса,  мемлекетте амандық та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.

1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген «Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың салығы» туралы СССР заңын негіз ете отырып, ТМД мемлекеттері сияқты Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.

Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды. Айта келетін болсақ, олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.

Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына шараларды қолдану қажет:

• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды     дұрыс     пайдалану     туралы     түрлі бағдарламаларды қолдану.

Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу керектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын келесідей кезеңдерге бөлуге болады.

Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады, сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң мақаласында «Салық туралы» 25 желтоксан 2003 жылы шыкқан заң, салықты тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.

Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет. Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген. Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.

Үшінші кезең 1999-2004 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық, макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді. Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.

Төртінші кезеңді 2005 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының жаңа «Салық кодексін» кіргізуімен байланыстырамыз.

• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды       қаржыландыру нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын  және   атқаратын   өкімет   өкілдерінің      жоғары кәсіпкерлігі.

Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген, салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде қамтамасыз етеді.

Салық қызметінің   міндеттері  келесілерден  тұрады:

 1) Салық қызметінің  ұйымдарына  салықтарды  және бюджетке  басқа  міндетті  төлемдердің  түсімінің  толықтығын  қамтамасыз ету, міндетті  зейнетақылық  төлемдерді  уақытылы  және  толық  аудару, сонымен қатар  салық төлеушілердің  салық  міндеттемелерін  орындауда  салықтық бақылау   жүргізу  бойынша  міндеттер қойылады.

      2) Салық қызметінің ұйымдары  өкілетті  мемлекеттік  ұйымнан және салық  ұйымдарынан құралады.

      3) Салық ұйымдарына  аймақтық  салық комитеттері, облыстар,  Алматы   және Астана қалалары  бойынша салық комитеттері,  аудан аралық салық   комитеттері жатады.  Арнайы  экономикалық аймақ   құрылған жағдайда  осы аймақ  территорияларында  салық  комитеттері  құрылуы  мүмкін.

      4) Салық  органдары  тікелей  сәйкес жоғары тұрған  салық қызметі органына бағынады  және жергілікті  ұйымдарға  жатқызымайды.

      5) Өкілетті  мемлекеттік ұйым салық  ұйымдарына  басшылық жасайды.

      6) Салық  ұйымдарының басшылары  өкілетті  мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.

       Салық  қызметінің ұйымдарының құқықтары:

1. Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді  өңдеу және бекіту;

2.Салықтық  міндеттемелердің  пайда  болуы, орындалуы және  тоқтатылуы бойынша  мағлұматтар және түсініктемелер беруге;

3.Кодекспен бекітілген тәртіпте  салықтық  бақылауды  іске  асыруға;

4.Қазақстан  Республикасының  заңды   актілерімен  белгелінген  тәртіптерді

сақтай отырып  салық төлеушінің  салықтық  міндеттемелерді  орындаумен байланысты  декларациялар және басқа  құжаттарды, есеп берулерді, құнды қағаздарды, ақша  қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды, ақшалай  құжаттардың  тексерісін жүргізуге;

5. Салық төлеушінің салық және бюджетке  басқа  міндетті  төлемдерді есептеу  және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша  өкілетті  мемлекеттік ұйыммен  белгіленген   формаларға  сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен  бюджетке басқа да міндетті  төлемдерді  есептеу дұрыстығын және уақытылы төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6. Қазақстан Республикасының заңды  актілерімен белгіленген тәртіпке  салық  тексерістерін жүргізу  кезінде  салық  төлеушіден  салықт ық құқық  бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7. Орналасу жеріне  байланысты  салық  салумен  байланысты табыс  алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық  төлеушінің мүлкіне тексеріс жүргізуге;
8. Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша  салық  төлеушіден өкілетті  мемлекеттік органымен анықталған  тәртіпке электронды  құжаттар түрінде  мағлұмат алуға;
9. Тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің салық салумен  байланысты   мәселелер бойынша банктік  шоттардың бар болуын және  номерін Қазақстан Республикасының  заңды  актілерімен белгіленген  талаптарды  сақтай  отырып,  осы шарттардағы  ақша  қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10. Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған  жағдайларда салық төлеушінің  салық міндеттемс ін жанама  әдіспен анықтау; 
11. Салықтық тексерістерге  басқа  мемлекеттік  ұйымдардың мамандарын  тартуға;
12. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа  шағым  жасауға;
13. Сотқа  заңды  тұлғаны  жою жөнінде  бұйрық  беруге;

       Салық қызметі  ұйымдарының міндеттері:

• Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
• Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық  міндеттемелерді  орындауға салықтық  бақылау жасауға, сонымен қатар жиназ зейнетақы қорларын міндетті  зейнетақы  төлемдерін ұстауға  және уақытылы  аударуға; белгіленген тәртіпке  салық  төлеушілердің есебін, салық салу  объектілерін және салық салумен  байланысты  объектілердің  есебін,  салық  есептелуін  және  төленуінің есебін енгізуге;
• Қабылданған салықтық есеп берудің  формаларын толтыру тәртібін  түсіндіруге;
• Салықтық тексерістердің қатаң  тәртіп бойынша жүргізуге;
• Кодекс талаптарына сәйкес салықтық  құпияны  сақтауға;
• Салық төлеушіге салықтық  міндеттемені  уақытылы орындау  бойынша және  кодекспен қарастырылған  жағдайларда  ескертпе жасау;
• Салық төлеушінің  өтініші  бойынша  үш күн  мерзім ішінде  салық  міндеттемелерін  орындау  бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның  есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
• Бес жыл мерзім бойы салық  және бюджетке басқа төлемдер төлемі бойынша  салықтық  міндеттемелерді   орындау фактын растайтын   салық төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің  сақтығын қамтамасыз етуге;
• Мемлекет меншігіне берілген мүліктің  есебін сақталуын, бағалануын және өткізілуі   тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден ақшалар бюджетке уақытылы  және толық  түсуіне  бақылау  жасау;
• Салықтық  міндеттемелердің  орындалуын  қамтамасыз ету  әдістерін қолдану және Кодекске  сәйкес еріксіз тәртіпте  салық бойынша  қарызын алу;
• Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес  салық  төлеушіге әкімшілік салықтар салу.

       Салықтар тексеріс кезінде  салықтардан  және бюджетке  басқа міндетті  төлемдерден жалтару анықталған жағдайда  салық  ұйымдары  сәйкес құқық қорғаушы  ұйымдарға қылмыстық  белгілері  бар сәйкес  материалдарды  жалдап, Қазақстан Республикасының заңды  актілеріне сәйкес процессуалды шешім  қабылдауды  талап етеді.

       Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының салық заңдылығымен қарастырылған  басқа да  міндеттемелді орындайды.

 

1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні    

 

 Салық  заңнамасы Салық  кодексінен және  Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік  кіріс министрлігінің нормативтік  құқықтық  актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының  Үкіметі  мен мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық  актілері  қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық  кодексімен анық айқындалған.

       Алайда, салық құқық қатын.астары саласындағы барлық мәселелерді реттеуді қамтитын  біртұтас нормативтік акті –Салық кодексін әзірлеу  жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық теориясына,  оның ішінде  салық құқық  қатынастарына  сәйкес  құқықтық қатынастарды  реттеу салық  төлеушінің  мемлекет алдындағы   салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік  сәттерді жіктеп реттеуді  талап етеді. Мәселен,   салық  міндеттемесін  орындаудың  осындай нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп  берудің  басқа да  нысандары болып табылады.  Құқық теориясы  бойынша  заң актісіне жататын салық кодексі, яғни  осы заңды  іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық  қатынастар  қатынасушыларының  құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын  және салық  есеп берулерінің басқа да  нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды,  сондай-ақ  сол уақытты  олардың нысандарын бекіту  мемлекет үшін де салық төлеуші  үшін де  міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті  мемлекеттік органның  нормативтік құқықтық  актілерді  бекітуін көздейді.  Мәселен,  салық  есеп беруі  нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте,  салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті  орган – Қазақстан Республикасы  Мемлекеттік кіріс  министрлігінің   бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі  мен үкіметтің  нормативтік  құқықтық  актілері  салық  заңдарының құрамына  енгізіледі.

      Салық кодексі   Салық  кодексіне тікелей  көрсетілген тек сол  нормативтік  құқықтық актілерді  ғана бекітуді  болжайды. Егер  Үкімет  немесе уәкілетті  орган Салық   кодексінде  жоқ  қандай да бір нысанды немесе нормативтік  құқықтық  актіні белгілемесе, онда  мұндай нысандар немесе  нормативтік құқықтық  актілердің салық  төлеушілер  үшін  міндетті  мәні  болмайды.

       Шаруашылықтың  нарықтың негізі жалпы  өндірісті  басқаруда экономикалық  әдістерді  қолдануды талап етеді,  яғни  бюджет түсімдерінің табыс жүйесі  түбірімен өзгерді – ол  салықтық  төлемдер жүйесінен  құралады, кәсіпорын мне бюджет  арақатынасы  құқықтық негізде   заңмен реттеледі.

       Бүгінгі күні  шаруашылықтың нарықтық бастамасының  салықтық жүйесі кәсіпкерліктіңі дамуына және төмен  жалақы алатын тұрғындардың әлеуметтік кедейленуіне кедергі жасау жолында  қызмет етеді. Салықтық жүйені іске  асырудағы  басты қағидалар қатарына жататындар:

1. Тікелей және жанама салықтардың үйлесімдігі, оның әртүрлі түрлерін қолдану, бұл салық  төлеушінің мүліктік жағдайы мен алатын табысын санау мақсатында. Экономика дағдарыстық  жағдай кезеңі  туындағанда бюджет толтыру үшін  сәйкесінше төменгі ставкамен және салық салынатын  базаның кеңбігімен  қаражат тарту  көздері болу тиімді.
2. Салық салынудың әмбебаптылығы, біріншіден шаруашылықтың қандай да болмасын ұйымдын – құқықтық жағдайына қарамастан шаруашылығын тиімді жүргізуі үшін барлық төлеушілерге бірдей талаптар қойылуы, екіншіден салық төлеу кезінде табыс көзіне, шаруашылық кешеніне, экономикалық саласына қарамастан бірдей болуы;
3. Белгілі бір объектіге заңмен белгіленген кезеңде салықтың бір ғана түрімен алынды;

     4.Салық  салыну  үлесі  негізіндегі  оның нақты  ставкалық  мөлшерін  анықтауға  ғылыми жағынан  қарастырылуы,  яғни  субъектінің  салық  төлеуге  табысының болуы  оның  қалыпты  өмір  сүруін  қамтамасыз  ету;

5. Табыс деңгейіне байланысты  салық  салушы ставкасының  дифференциясы;
6. Ұзақ кезеу бойында  қызмет ететін  салық  салыну ставкасының бірқалыптылығы, және  төлем  аударуінің  қарапайымдылығы;
7. Салықтың жеңілдіктер  жүйесін  қолдану, олар  нәсіпкерлік құралдарды инвестициялайтын  процестерді ынталандыруы  және  әлемуеттік  теңдікті қалыптастыру  қағидасын, сонымен қатар азаматтардың  күнелту  минимумының кетілдігін қамтамасыз етуі;

      Салықтың  мемлекеттік  басқару деңгейінде бөлу: орталық және жергілікті салықтар. Бұл жағдайдың артықшылығы экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықты қолданудын өзіндік тұжырымдаманы шығаруы болып табылады. Салықтың саясатпен және кәсіпкерліктің қаржалық жағдайы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Мемлекет келесідей негізгі  мақсаттарды көздейді:

   А) экономиканың тұракты өсу қарқынына жету;

   Б) негізгі тауарлар мен қызметтер бағасының  тұрақтылығын камтамасыз ету;

   В) еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтылуына жету;

   Г) тұрғындардың табысынын белгілі бір минималды деңгейін камту;

   Д) азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін құру, біріншіден зейнет керлерді, мүгедектерді және көп балаларды;

   Е) сыртқы экономикалық қызметтегі тұрақтылық.

      Бұл мақсаттардың барлығына қол жеткізу  мүмкін емес,  егер баға өсе бастаса, оларды шектеуге және реттеуге шаралар жүргізу қажет. Бірақ бағаларды  шектеу  экономикалық өсуді тежеп, жұмысбастылықты төмендетеді. Толық жумысбастылыққа жететін болса, бағалар жоғарылайды,сондықтан халыктың көп бөлігінің  еңбекақысын жоғарлату керек, одан еңбек нарығындағы бәсекелестік төмендейді. Теугерім қатынасын табу – мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бөлігі болып табылады.

      Нарықтың шаруашылыққа тән экономикалық жүйелілік көмегімен салықс алу, несиелендіру, инвестициялау, мемлекет жалпы қажеттіліктерді қанағаттандыратын шаруашылық қызметін жүзеге асырады.

      Салықтар мен жинақтар жүйесі тек фискалды қызмет қана емес, жалпы өндіріске экономикалық әсер механизміне, оның құрылымы мен динамикасына, ғылыми техникалық прогрестің тез қарқынды дамуына әсер етеді. 2005 жылы мынадай жағымды тенденциялар күтілуде, оның себебі болып: ҚҚС ставкасы 16 %-дан 15-ке төмендетілді, әлеуметтік салықтың ставкасының 20 %-ға дейін төмендетілуі, мұнда салық дифференциалдық шкала бойынша салынатын база ұлғайған сайын ставка түсе бастайды. Салықпен жұмыс қаруының ынталандыруға немесе керісінше шектеуге, белгілі бір кәсіпкерлік саланың қызметінің дамуына әсер етеді. Жеке кәсіпорынның өндірістегі айналым шығындарын төмендетуге алғы шарт құруға болады, ұлттық кәсіпорындардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілетін жоғарылату болып табылады. Салық көмегімен протекциондық экономикалық саясат құру немесе тауарлық нарыққа бостандық қамтамасыз ету болып табылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі табыстарының бөлігі,, ол экономикаға шығындар бойынша қаржылық әсер беруге мүмкіндік көрсетеді.

       Мемлекеттің кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қаржылық – бюджеттік әсерінің негізгі бағыттары келесілер:

       Біріншіден, кәсіпорындарды тікелей дотатция немесе қайтарылатын несие беру арқылы субсидиялау;

       Екіншіден, экономикаға мемлекеттік инвестициялау;

       Үшіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы тауарлар мен қызметтердің негізгі бөлігін дамыту, демек мемлекет нарықта тауарлардың ірі тұтынушысы болып табылады;

       Төртіншіден, жергілікті салықтар мен салықтық жеңілдіктерді қосқандағы салықтық реттеулер.

       Мұны жергілікті басқару органдары жанама көмек түрінде толықтырып отырады. Бұған сату бағасы кезінде немесе жер бөлігі мен ғимаратты сатып алғандағы немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету, несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып табылады.

       Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға, байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады.

       Дамыған елдердің салықтық саясаты жекеменшік капиталды тартуға бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.

      Экономиканы дамытудағы  салықтың әсері тек ынталандыру үшін емес, тұрақтандыру үшін де қажет. Бұл қажеттілік өндірістің жоғары концентрациясы мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады. Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады. Мысалы, қосымша салық салу Нидерланды, Жапония тәжірибесінде қолданылады. Тұрақтандыру салықтары Германияда, лицензиялау бағыты Ұлыбританияда, Францияда, Италияда қолданылады. Мүнымен лицензиялауды жергілікті қосымша салық – лицензиялық жинақ түрінде қарастыруға болады. Жапонияда мәселелер негізінен жер салығының ставкасын өзгерту арқылы шешеді. Салықтың сол немесе басқа нысандарда көтерілу тиімділігі мен сенімділігі өте «ыстық» конъюктураны ұстау үшін қажет. Басқа әдісі – салықтық жеңілдіктерді алып тастау.

      Салықтық механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге байланысты.  Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.

      Салықтық реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.

       Реттеудің басты бағыты – кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және ішкі қызметтерінің жалпы салықтық климатын құру және артықшылығы бар салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей бағыттарда дамымайды.

      Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты. әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады.

      Батыс Европалық елдердің салық жүйесі өзара әрқилы. Бірақ 80 жылдардың аяғынан тасмал жүргізіліп келе жатқан салықтық реформалар оларды жақындатады. Экономикалық бірігу қарқыны халықаралық шаруашылық байланыстардың кеңеюі бұл процеске әсер етеді. Көптеген елдерде салық жүйесі үш деңгейлік сипатқа ие. Әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар, оларды қолдануға немесе анықталған қателіктерді жібермеу мақсаттарында ескеру қажет.

      Қазіргі салықтық реформаның негізгі бағыттарын және себептерін қарастырайық. Салық жүйесінің қазіргі үлгісінің негізгі принциптері және оны нарықты экономика көмегімен реттеу 70 жылдардың аяғынан басталды. Ол кездерде индустралды дамыған елдерде мемлекеттік реттеу әдістеріне өзгеріс енгізілді: экономикалық салаға мемлекеттік араласуға және оның материалдық негізі – мемлекеттік қаржыларға шек қойылды. Бәсекелестік қатынастарды ынталандыру және шаруашылық қызметті нарықтық реттеу механизмдері артықшылыққа ие болды. Бұндай өзгеріс салықтық реформалар бағдарламасына бастапқыда енгізілген деп айтуға болмайды. Салықтық реттеу саясатындағы бағыттар қателіктер және тәжірибе арқылы өңделді.

     Америка Құрама Штатының салық жүйесі.

     Америка  Құрама  Штатының салық жүйесі 200 жыл  қолданылуда  және нарықтық  қатынастардың  дамуына  ықпалын тигізеді. Ол фискальді, яғни  федералды бюджетті, штат бюджетін  және жергілікті бюджетті табыстармен қамтамасыз ету мәселесін  ғана шешпейді.  Салықтар  мұнда  экономиканы реттеу  және дамыту құралы ретінде  қолданылады. Америка мемлекетінің экономикалық  саясатын  өткізуде  бюджеттік  қаржыларды қалыптастыруды және  қозғалысын қамтамасыз етеді. АҚШ  қаржылық  жүйесіндегі негізгі  звено федералды  өкіметтің  бюджеттік  механизмі құрайды.  Ірі немесе тұрақты  түсімдер беретін салықтар  федералды бюджетке жіберіледі.  Оның үлесіне  шамамен табыстар мен шығындардың 70% келеді.

      Бірақ, басқарманың жергілікті ұйымдары қаржылық ресурстардың меншік көздеріне ие, бірінші кезекте, жергілікті  салықтар есебінен қаржыландырылады. Соңғы жылдары көптеген Батыс Европалық елдердегі сияқты АҚШ-та да басқарудың қаржылық  жергілікті ұйымдарының  көлемінің өсімі,  қаражаттардың  қаржылық сала арқылы іске  асырылуының   жалпы саладағы  үлес салмағының артуы байқалады. Жергілікті қаражаттарға шығындардың көп бөлігі жатқызылады. Мемлекет  есебінен  әлеуметтік қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау, жол құрылысы, полицейлік аппаратты  қамтамасыз етудің  үлес салмағы 70-тен 90 % дейін,  ал табиғи ресурстарды  сақтау, азаматтық  және тұрғын  үй  құрылыстарының  40% қаржыландырылады.

      Федералды  табыстарда тікелей  салықтардың  маңызы жоғары. Штаттар мен жергілікті билік ұйымдарының табыстары жанама салықтар және мүлкіктік  салық  салу есебінен қалыптастырылады.

      АҚШ-тың  федералды  бюджетінің  табыстарының  ірі маңызды тобын тұрғындардың табыс салығы құрайды.  АҚШ-тың табыс  салығының  ставкаларының кезеңдерін  зерттейік. 1981-1983  жылдардағы  салық  реформасы  күтілген тиімділікті  берген жоқ. Сонда,  тәжірибеде экономикалық тиімді  және қарапайым  көмектеседі  делінген Лаффер ілімі  қолданылды.  АҚШ  президенті  Р.Рейганның  әкімшілігі  салықтарды азайтып нәтижесінде  бюджетке түсімдер  ұлғаяды деп үміттенеді.  Алайда  П.Самуэльсон  атап көрсеткендей  Лаффер  қисығы бойынша  салық деген  болжамы қате  болды.  Федералды  табыстар  жалпы  трендке   байланысты  төмендеді, ал  Федералды  бюджет 1983  жылдан кейін 200 млрд№АШС долларында  дефицитке жетті.

       Фискалді жүйенің  қайта өзгерісі  жақсы нәтижелері 1986 жылы салық  жүйесінің реформасынан кейін  көріне бастады. 1986 жылғы реформа бойынша 5  ставка енгізілді:  алынатын табыс  және салық төлеушінің  жанұялық  жағдайына байланысты 11,15,28,35  және 38,5%.

       Сонымен табысқа  салық салуды  дамытудың  негізгі  бағыттары  салық  салынбайтын минимумды  қарапайымдандыруға әкеледі.  Бірақ  ол салықтық жеңілдіктердің  санын  азайтады.

       Жергілікті салықтар  өзіндік жеке  роль атқарады, Ресей мен Германияға  қарағанда  жергілікті  бюджеттің  негізгі  табыс бөлігі  болып табылады.  Соған қарамастан  ірі өкіметтік  субсидияларсыз  қаланың дамуы  қиын.  Субсидия, субвенция  және дотациялар арқылы федералды үкімет  қаланың  әлеуметтік-экономикалық  дамуына белсенді   әсер ете алады.

       АҚШ-та  салықтар төлеміне бақылауды  орталық  аппараттан басқа  құрамында  7 аймақтық  салық басқармалары  және 58 салық  басқармасы бар Қаржы  министрлігін  ішкі табыстар  қызметі  жүзеге асырады.  Салықты  төлеу міндеттемелігі, Ресейдегі  сияқты  толық  төлеушілерге жүктеледі. Корпорациялар  жыл сайын  салық  декларациясын  толтырады.  Жеке тұлға  жылына бір рет салық декларациясына – оның алатын табыс түрлері  туралы арнайы өтініш  толтырады.

       Барлық салықтық   декларацияларға  камералдық  тексеріс жүргізіледі.  Салықты  уақытылы  төлемеу немесе салық  декларациясын  уақытылы  тапсырмау сияқты  тәртіп бұзушылыққа  азаматтық  сипаттағы  айып пұл салынады.

       Ұлыбританияның  салық жүйесі.

       Ұлыбританияның  салық  жүйесі   негізінен ХІХ  ғасырда  қалыптасты,  бірақ  ол да  өзгерістерге  ұшырады. Ұлыбританияда  салықтық реформаның табысты жүргізілуі 1979 жылдан  1990 жылдар аралығын қамтиды. Ұлыбританияның салық  жүйесі  екі сатылы жалпы мемлекеттік  және  жергілікті салықт ардан құралады. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетке  тікелей салықтардың негізін 1799 жылы енгізілген  тұрғындардың табыс салығы құрайды. Ұлыбританияда табыс көзіне байланысты   табыстарды  бөліктерге (шедулдарға) бөлуді  сипаттайтын  табыс салығы құрылымын  шедулды  формасы  қабылданған, мұнда  әрбір  ерекше тәртіппен жүргізіледі. Табыстарды  мұндай бөлу «табыс көзін табу» мақсатын көздейді.  Ұлыбританияда 6  шедула түрі қолданылады.

       А Шедуласы  мүлікпен табыстар: жерге  меншік, ғимараттар мен  құрылыстар, жалға берілетін  үйлер мен пәтерлер.

       В Шедуласы –коммерциялық мақсатта қолданылатын ормандық массивтерден табыс.

       С Шедуласы — өндірістік  коммерциялық  қызметтен табыс.  Бұл шадулаға  табыстардың  әртүрі кіреді.  Сондықтан ол алты  бөлікке  бөлінген:

       Бірінші бөлігі, сауда немесе  іскерлік  операциялардан (бизнес) алынатын табыс, мысалы, дүкен иесінің  пайдасы;

       Екінші бөлігі, мамандандырылған қызмет нәтижелерінде  алынатын табыс, мысалы, дәрігер немесе адвокат  пайдасы;

      Үшінші бөлігі, салық  салуға жататын пайыздар немесе алименттер;

       Төртінші бөлігі Е  шедуалына кірмейтін шет елдегі  құнды  қағаздардан  табыс.

       Бесінші бөлігі,  шет елдегі мүлікпен табыс;

       Алтыншы бөлігі, жоғарыда көрсетілмеген табыстардың барлығы (мысалы гонорар) Е шедуласы – еңбекақы, зейнетақы және басқа да еңбектік табыстар. Ғ шедуласы – Ұлыбританиялық компаниямен  жүргізілетін дивидендтер және басқа да төлемдерден тұрады.

        Табыс салығы  заңмен  рұқсат етілген жеңілдіктерді  алып  тастағандағы жылдық жиынтық  табыстан ұсталынады.  Бұл еңбекпен талқан және инвестициялық болып бөлінеді.

        Еңбекақыдан табыс салығы ұстаз  иесінен алынады.  Бұл кезде тек қана  еңбекақы табысымен өмір сүретін  тұлғаларға  салық декларациясын  толтыру қажет емес. Басқа жағдайларда  табыстарға  салық салу салық төлеушінің заңмен белггіленген мерзімде  тапсыратын салық  декларациясы  негізінде  жүргізіледі.

         Қазіргі британдық табыс салығының  ұйымы 1965-1973 жылдардағы реформалар  негізінде қалыптасты. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке және заңды  тұлғаларда тұлғалар, оның ішінде  корпорациялар да  төледі.  Корпорациялардың табысына жеке салық енгізілумен  бұл саланың іс-әрекеті  азаматтардың  жеке табысына  дейін қысқартылады. Табыс салығына   күрделі өзгерістер 1973 жылғы реформасымен енгізіледі. Оның нәтижесінде  еңбекпен тапқан  және инвестициялық  табыстар ставкаларының жалпы шкаласымен  есептелінетін болды.Бұл  салықты  алу техникасын қарапайымдандырады, сонымен қатар қазіргі уақытта жеңілдіктерді есептеу үшін  қолданылатын  шедулалардың  мақсатын түбегейлі  өзгертті. Олардың ішінде  жеке жеңілдік  және қосымша жанұялық  жеңілдіктер маңызды болып табылады. Жеке және жанұялық  жеңілдіктердің мөлшері бөлшек  баға өсімін есепке ала отырып, әрбір  қаржылық жылда қайта  қаралып отырады. Қазіргі  уақытта Ұлыбританияда  жеке жеңілдік 3445  фунт стерлинг мөлшерінде  белгіленген.

       Салық салудың  гиберализациясының жалпы  бағыты  және  Ұлыбритания  мен АҚШ -тағы табыс  салығының  ставкаларын төмендету басқа  елдерде  ұқсас іс-әрекеттер туғызады. Әйтпесе оларға қордың сақталуын капиталдың ағымымен төлеуге сақталуын капиталдың ағымымен  төлеуге  тура келер еді.  АҚШ-ғы  салықтық реформалардың  сәтті  өткізілуі  байқалды.

        Францияның  салық жүйесі.

        Францияның  салық  жүйесі  Қазақстан Республикасында  негізгі  жанама салық болып табылатын  қосылған  құн  салығы осы елде  өңделіп, енгізілуімен  ерекшеленеді.  Францияда алынатын салықтарды үш негізгі  топқа  бөліп қарастыруға болады:  табыс салығы; тұтынуға  салық;  бюджеттік  жүйенің  негізгі  звеносы  қосылған  құн салығы болып табылады. Қосылған құнға салық төлеу өткізілетін  келісім-шарттық сипатымен анықталады. Бұл кезде  салық  төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды.

       Францияда  қосылған қнға салықтың ставкалары  қолданылады:

       Бірінші  ставка —  қазіргі  уақытта  салықтың  негізгі ставкасы 18,6% тең.

       Екінші ставка – жоғарыланатын ставка -22%  тауарлардың келесі  түрлерінде  қолданылады: автокөліктер кинфототауарлар, ішімдік, темекі  бұйымдары.

       Үшінші ставка – төмендетілген ставка -7%  мәдени күнделікті тұрмыс тауарларына, оның ішінде  кітаптарға  белгіленген.

       Төртінші ставка – ең төменгі  ставка -5,5%   бірінші қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге қолданылады. Бұл категорияға шоколад және ішімдіктен   басқа тұтыну  тауарлары, ауыл  шаруашылық өнімдері, тұрғын үй,  көлік, саяхат  және қонақ үй қызметтері, жүк  және жолаушылық  тасымалдау жатады.

        Бұдан басқа, ҚҚС келесілер босатылады:  мемлекеттік  мекемелердің әкімшілік, әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени, спорттық  бағыттағы қызметтері, медицина  және білім беру;  кейбір еркін мамандықтар:  жеке оқытушылық қызмет, жеке тәжірибелік дәрігерлер, діни  шығармашылықпен жанама салықтар:

    -акциздер

    -кедендік баж

        Салықты есептеуге  кәсіпорынның жылдық табысы (шығыны)  негіз  болып табылады. Әрбір  кәсіпорын жыл сайын  табыстар жөнінде  декларация толтырып  салық ведомствосына 1  сәуірге дейін тапсыру қажет.

         Табыс салығы  тобында  жеке тұлғалардан алынатын  табыс салығы маңызды орын алады. Табыс  түсінігіне  жыл бойы   алынған барлық ақшалай  түсімдер жатады: еңбекақы, сыйақылар, зейнетақы, рента, коммерциялық  алынған табыс,  жылжымайтын мүліктен табыс, құнды қағаздар операцияларынан алынған пайда.  Құнды  қағаздар  операцияларынан алынған  пайда. Кейбір  шегерімдер белгілі  әлеуметтік  топтарға  қолданылады: қарт адамдар,  мүгедектер және  тағы басқ. 90 жылдарда жеке тұлғалардан табыс салығы  әлеуметтік  аударымдармен толықтырылған. Еңбекақыға  әлеуметтік  салықты Францияда  жұмыс берушілер төлейді. Бұдан басқа  жұмыс  берушілер  мандану  біліміне салықты төлейді.  Егер кәсіпорында  10 адам жұмыс істесе, онда  кәсіпкер  кәсіпорында  жұмыс атқаратын адамдарды ұзақ мерзімді  мамандандыру қаржыландырылуға  қатысуы тиіс.

       Кәсіпорында 10  және одан артық адам  жұмыс атқарса, кәсіпкер  тұрғын үй құрылысын қаржыландыруға қатысуы тиіс.

       Францияның салық жүйесінде  жергілікті  салықтар маңызды орын алады. Жергілікті бюджеттің  жалпы  мөлшері  елдің   мемлекеттік бюджетінің 60% құрайды. Жергілікті салықтар жүйесінен 4 негізгісін атап көрсетуге болады:

         Бірінші құрылысы  бар  учаскелерге жер салығы.

         Екінші, құрылысы жоқ  учаскелерге жер салығы.

         Үшінші, тұрғын үйге салық.

         Төртінші мамандық салығы.

       Аиалған  негізгіден  басқа, жергілікті  басқару ұйымдары басқа да  жергілікті  салықтар енгізе алады.

       Негізгі салық басқармасы экономика және қаржы  министрлігінің құрамына кіреді. Салықтық  бақылау салықтық  декларацияларды камералдық тексеру  және салық  инспекторы құжаттардағы сәйкессіздікті  байқаған жағдайда  құжаттық  тексеру жолымен жүргізіледі.

       Италияның салық жүйесі.

       Италияның қазіргі салық жүйесі 80 жылдардың аяғында қалыптасты. Бұл жүйе  ұлттық  спецификаны  сақтай отырып Италияның экономикасын Батыс европаның  жалпы нарығына  енуіне қаржылық жағдай жасауы қажет  еді.

        Көптеген дамыған елдердегі сияқты Италияның мемлекеттік табыстарының негізгі көзі жеке тұлғалардың табыс салығы болып табылады. Ол прогрессивті сипатта бола отырып, жеке тұлғаның жыл бойы алған таза табысын ескереді. Жер меншігінен, капиталдан, жалдану бойынша жұмыстан, кәсіпкерлік қызметтен және басқа көздерден алынған табыстарға  салық жинақталады.

         Өзгерістер  инфляция индексін есепке ала отырып, жыл сайын өзгереді, 1993 жылы табысқа:

-7,2  млн.лирға -10%

-7,2 млн-нан 14,4 млн.лирға -22%, одан жоғары -50% дейін салынды.

80-ші  жылдары  табыс салығының  максималды ставкасы 62% дейін жетті. 5,1 млн№лирден төмен табыс алатын тұлғалар салық жеңілдіктерін пайдаланды.

       Табыстылығы бойынша екінші тікелей салық заңды тұлғалық табыс салығы болып табылады. Бұл  пропорционалды салық және бюджеттер белгіленген 36% бойынша төленеді.

       Бұл екі салық –жалпы мемлекеттік. Олардан басқа Италияда жеке және заңды  тұлғалар төлейтін жергілікті табыс салығы бар. Бұл салық  ставкасы барлығы үшін -16,2%.

        Италиядағы  жанама салықтардың ішінен бірінші кезекте қосылған  құнға салықты  атап өту керек. Қосылған құн   салығынан келесілер  босатылады.

1. сақтандыру және несие  беру бойынша  операциялар
2. акциялар мен облигацияларды тарату бойынша операциялар
3. медициналық қамтамасыз ету бойынша шығындар
4. халықтық білім беру бойынша шығындар
5. мәдениет бойынша шығындар
6. жалдық коммерциялық емес түрлері
7. байланыстық қызметтер
8. алтын және шетелдік валютамен операциялар
9. тауарларды экспортқа шығару
10. халықаралық қызметтер және олармен байланысты операциялар

        Италиядағы қосылған  құн салығының  қалыпты  ставкасы 19%. Бірақ салықтық ставкалардың -13,8 және 4% жеілдіктері де бар.  Жеңілдетілген салықтар әмбебаптық өнімдер, газет, журналдарға қолданылады.

        Италиядағы табыстарға салықтарды  алу әдістерін  келесідей топтастыруға болады:

1. салықтарды тікелей бюджетке  аудару
2. сомаларды төлеу кезінде салықты ұстап қалу
3. салықтық реестр-тізім арқылы салықты алу

       Италияда салықтарды  алу кезінде  салықтық реестрді  қолдану салық төлеуші салықты  төлемеген уақытта қолданылады. Реестр жергілікті  салық бюро қызметкерлерімен құралады, одан  кейін ондағы тіркелген мәліметтер салық  төлеушілердің төлеміне бақылау жасайтын салық  басқармаларына хабарланады. Салықтық реестрге  салықтарды енгізу  кезінде  пайыздар, қосымша жинақтар  және ақшалай  айып-пұлдар төленеді.  Төлемеген жағдайда  салық  төлеушіге  салықты  күштеп алу және төлемегені  үшін санкциялар қолданылады. Салық төлеуден  жасырылған табыстар бойынша салық  төлеуші сот алдында жауапқа тартылады.

       Австрияның салық жүйесі.

       Австрияның салық  жүйесі  германдық салық жүйесіне жақын. Корпорациялар табысына  салық  жүйесіне жақын. Корпорациялар табысына салық 30% қосылған құн салығы 20% мөлшерінде  алынады. Жеке тұлғалардығ табыс салығы   маңызды орын алады. Табыс салығының 5 ставкасы  қолданылады -10% –тен 50%-ке дейін. Салық салынатын табысты  анықтау үшін жылдық жиынтық табыстан 5 мың шиллинг алынып тасталынады. Егер жұбайы  жұмыс  істемейтін  болса, тағы да 4 мың шиллинг алынып тасталынады.Табыс салығы туралы заң  табыстың 5 категориясын қамтиды:

• өндірістік және коммерциялық қызметтен
• жалдану бойынша жұмыстан
• мамандандырылған қызметтен
• мүлікті жалға беруден
• басқа да көздерден

      Сонымен қатар,  табыс салығы жеке тұлғалардың  банктерден салымдары мен акциялардан алынған дивидендтерге де қолданылады. Бұл кезде салық 22 %.  Егер банктік  шот жасырын ашылса, онда банк бұл салықты  салық төлеушінің рұқсатынсыз алады.

       Шаруашылық субъектілердің барлық түрлері, оның ішінде  серіктестіктер де  кәсіпкерлік қызметке салынатын  салықты  төлейді.  Оны есептеу кезінде  компания пайдалы  және еңбекақы  қоры  есепке алынады. Бұл салық –жергілікті, сондықтан  да  жергілікті басқару органдарымен  реттелінеді.  Бірақ олармен белгіленетін еңбекақы қорына ставкалар  осы қордан 2% аспауы тиіс.  Кәсіпкерлік қызметке салықтың орташа мөлшері  компанияның табысының 13%  мөлшеріне құралады. Бірақ төленген сапа табысқа  федералды  корпоративті  салықты   есептеу кезінде  ескеріледі.

       1944 жылға  дейін  мүліктік салықтың  ставкасы 1% құрайды.  Бұл салық  бойынша  заңмен белгіленсе жоғары ескерілмейтін минимум мен жеңілдіктер бар болғандықтан, тұрғындардың 10-12% ғана төлейді. Нәтижесінде  азаматтар үшін  алынып тасталынды.  Мүлікті иеленуден олардың табыстарына табыс салығы  салынады.

        Сонымен қатар кәсіптік салық алынып тасталынады.

        Мұрагерлер және  сыйлауға салық  мөлшері  мұраға алынатын және  сыйға  қабылданып  мүліктің   сомасына байланысты.

        Австрияның  салық  заңдылығы  көптеген  салықтық  жеңілдіктер жоғарғы  салық  сауда ескерілмейтін  минимумдарды қарастырады.

       Швецияның салық жүйесі.

        Қазіргі уақытта  Швецияда корпорацияларға салық 28% құрайды.  Бірақ 1991 жылға дейін ол 52%   деңгейінде  болған, яғни  дамыған елдердің арасындағы жоғарылардың  бірі болып  табылады. Қосылған құн  салығы  бюджетке 25%  мөлшерінде алынады.  Әмбебаптық тауарлар үшін ставка 21% дейін,  ал қонақүйлік қызметтер үшін 12% дейін  төмендейді. ҚҚС   төлеуден экспорттық тауардан басқа медициналық қызметтер, банктік операциялар, патенттік іс, мәдени мекемелерінің қызметтері болады.

       Капиталдан табысқа салық 30% ставкасы бойынша алынады. Капитал түсінігіне құнды  қағаздардан басқа,  салымдар  бойынша проценттер, жеге иелік ету жатады.

       Акциздер тауарларын  шектелген топтарына салынады: ішімдік, темекі, бензин, электр қуаты.

        Мұрагерлік және сыйлауға  салық сатылы -10%-тен 60% дейін. Мұрагерлік (сылау) 200 мың  крон жұбайлар үшін, 50 мың крон  әрбір балаға қалдырылса салық  салынбайды. 80 млн.крон  асатын және   алыс туыстар үшін жоғарылатылған  ставка  қолданылады.

        Аймақтық  және жергілікті  салықтар мөлшері бойынша маңызды.  Ел 24 лэн және 284  комуннан құралады. Олардың сайлау  органдары жергілікті    салықтарды белгілеу мәселелерімен  айналысады. Салық  жүйелерін Рикстаг, ал ставкаларды лэн мен коммундлар белгілейді.

       Елдің әкімшілік-территориялық бөлінуіне сәйкес табыс салығы  келесідей  алынады: 

       Бірінші, жылына 175 мың  кроннан  асатын  табыстардан 20%  мөлшерінде  ұлттық табыс; 

        Екінші, аймақтардың  әртүрлілігіне  байланысты жергілікті табыс  салығы: 13% –лэнге, 17%-коммунаға және 1,1% –шіркеуге барлық тұлғалар, оның ішінде жұбайлар жеке табыс салығын төлейді.

       Мүлікке салық, керісінше, жанұяның барлық меншігін ескереді. Оны  тек қана жеке  тұлғалар төлейді.

       Мүлікке салық, керісінше, жанұяның барлық  меншігін ескереді. Оны  тек қана жеке тұлғалар төлейді. 100 мың кроннан төменгі құндағы мүлік салықтан босатылады.

       Швеция бюджетінің маңызды табыс топтарының бірі – еңбекақы  қорына аударымдар түріндегі  әлеуметтік төлемдер. Есептелуіндің жалпы  сомасы 58% құрайды. Егер мәселел жолдамалы  жұмысшы емес,  фирма иесі  туралы  болса, бұл әлеуметтік төлем құрылымын өзгертеді,  бірақ олардың үлес  салмағы  жоғары, яғни 39,3%. Швецияда  қаржылық жыл  1 шілдеден басталады.

       Кейбір  аталмаған батысевропалық  елдердің корпорация  табыстарына  ставкалар мысалдарын келтірейік:  Бельгия -436 , Греция -24%, Дания -34%, Норвегия -28%, Португалия -36,5%, турция -46%, Финляндия -33%.

       Осылармен  салыстырғанда  швейцарияда  колданылатын  жеңілдетілген  салық ставкасы -9,8,  өте төмен.

      Японияның салық жүйесі.

      Японияның салық жүйесі  19 ғасырда  қалыптасты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін  профессор  Шалп  атымен аталған реформа жүргізілді.

      Қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен бастап енгізілді.  Оның  өзіндік ерекшеліктері бар және АҚШ  пен батысевропалық елдердің салық  жүйесінен айырмашылығы бар. Японияда  барлық салықтық түсімдердің 64%  мемлекеттік салықтар есебінен, ал қалғандары –жергілікті салықтар есебінен қалыптастырылады. Одан соң  салықтық  қаражаттардың  негізгі бөлігі жергілікті бюджетке  мемлекеттік салықтардан аударымдар  жолымен Японияның мемлекеттік бюджеті  арқылы қайта бөлінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Тарау  Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қатынастарға әсер ету тұрғысындағы салық жүйесі.

 

 Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан түрады. Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға: жер салығы, мүлік салығы, табыс салығы және т.б. жатады. Ал жанама салықтар — тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, түтынушылармен төленеді. Тікелей салық салу кезінде акшалай қатынастар мемлекет пен салықты төлеушілер арасында пайда болса, ал жанама салықтарда — салық субъектісі болып мемлекет пен төлеуші (тауарды немесе қызметтерді түтынушы) арасында делдалдық қызмет атқаратын тауарды (қызметті) сатушылар саналады.

Тікелей салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі. Нақты салықтар мүліктің жеке түрінен төленсе, ал өзіндік салықтар заңды немесе жеке түлғалардың табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріліп алынады. Мүнымен қатар, тікелей салықтардың бір түрі тек заңды түлғалармен төленсе, екіншілері — тек жеке түлғалармен, ал үшіншісі — әрі заңды, әрі жеке түлғалармен төленеді.

Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың құрамына жеке (тауардың ерекше түрлері мен топтары бойынша) және әмбебапты акциздер мен кеден баждары кіреді.

Салықтың алғашқы жіктелуі XVII ғасырдың бастапқы кезінде салықтарды жер иелерінің табысына (жер салығы — тікелей салық, басқалары — жанама) салу негізінде қүрылды. Бертін келе А.Смит өндіріс факторларына (жер, еңбек, капитал) сүйене отырып, жер иелерінің табысын капиталдан және еңбектен түсетін табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да екі — капитал иесінің кәсіпкерлік пайдасына және жалдамалы жүмысшының жалақысына салынатын салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай деп айтып кеткен: «бүл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан, осылайынша түтынушыларға беріледі» .

Барлық салықтар ҚР-ның салық заңдылығы мен Конститутциясының талаптарына сәйкес Парламентпен және кейбір жағдайларда елбасымен белгіленеді.

А.И. Худяков пен Г.М. Бродскийдің «Салық салу теориясы» атты еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы (мақсатты) салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесінде кейбір салықтар бюджетке келіп түскен соң, бюджеттің басқа да кірістерімен араласып, жалпы қажеттіліктерге жүмсалады, яғни бүл — жалпы бағыттағы (абстракциялы) салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты бір шараларды қаржыландыру үшін қолданады, яғни бүл арнайы салықтар. Мәселен бүған әлеуметтік салықтарды жатқызуға болады. Қазіргі кезде арнайы салықтар (бүрын бюджеттен тыс қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек, көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың табыс көзі ретінде бекітіледі .

Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар туралы әртүрлі пікірлер қарастырылған. Мәселен С.Г. Пепеляев өзінің еңбектерінде осы арнайы салықтардың жақсы жақтарына былай сипаттама береді: біріншіден, психологиялық көзқарас бойынша салық төлеушілер мүндай салықты бар ынталарымен төлер еді; екіншіден, салықтардың мақсатты сипаттамасы белгілі-бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады.

Барлық салықтардың бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дүрыс есептеу, төлем мерзімі және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төленбеген салық) өндіріп алу да мемлекеттің ортақ кызметімен қамтамасыз етіледі.

Салықтың бірнеше белгілері бойынша жіктелуінің толық сипаттамасын келесі суреттен көре аласыздар (кесте 1).

Салықты жіктеудің және бір белгісі больш, олардың экономикаға тікелей немесе жанама әсер етуі саналады. Осы белгілері бойынша салық төлемдерінің жалпы жиынтығынан мынадай: баға қүрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың экономикалық жіктелуінің осы түрі, әрбір

 

Кесте 1 — Салықтың жіктелуі

 

Белгісі	Салық түрі	Қысқаша сипаттамасы
Салықтарды пайдалану сипаттамасына байланысты	Жалпы	Салықтардың бюджеттің басқа кірістерімен араласып жумсалуы
	Мақсатты	Нақты шараларды пайдалану үшін қолданылады
Салық      төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасы бойынша	Тікелей	Салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне тікелей қойылады
	Жанама	Тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, түтынушылармен төленеді.
Салықтарды өндіріп                    алу органдарына байланысты	Республика лық	Мемлекет табысы болып саналатын салықтар
	Жергілікті	Жергілікті бюджеттің табыс көзі болып саналатын салықтар
Салықтарды төлеу формасына байланысты	Ақшалай	Ақшалай формада төленетін салықтар
	Натуралды	Жер қойнауын пайдаланушылардың келісімінде белгіленген, кен өнімдерінің үлесі .ретіндегі салықтар
Субъекті бойынша	Заңды тұлғалар	Субъектісі болып заңды түлғалар, с.қ., резидент және резидеыт емес, түрақты мекемелердің корпорациялық салығы.
	Жеке тұлғ.	Жеке түлғалармен төленетін жеке салықтар
Объектілердің экономикалық белгілері бойынша	Табыска   салынатын	Кез-келген салық салу объектісінің табысынан алынатын салықтар
	Түтынуға салынатын	Тауарлар мен қызметтерді түтыиғаны үшін төленетін шығын салықтары
Бюджетгік   реггеу кұралы ретінде	Бекітілген	Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі ретінде заңға сәйкес бекітілген салықтар
	Реттеуші	Жыл сайынғы бекітетін бюджет процессінде жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке оны теңестіру мақсатында берілетІн салықтар
Салық салу объектісін        бағалау дәрежесіне байланысты	Кадастрлік	Салықтарды есептеу және өндіріп алу — салық объектілерінің тізімдемесі негізінде, олардың нақты табыстарын есепке алмай, көрсетілген табыс нормасымен жүзеге асырылады
	Деклара ция бойынша	Салық толеуші табыс көлемін, қажетті жеңілдіктері мен шегерімдеріы көрсетеді және салық сомасын есептейді
	Табысты алу көзінде	Табысты алған жерде салық төлеушінің жүмыс істейтін заңды түлғаның бухгалтерімен сол жерде есептеліп, төленеді
	Патент негізінде	Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет түріне патент енгізуінде
Есептік экономикалық мақсаттарға сай	айналым шығынына жататын салык; өнімнің (жұмыстың, қызметтің) сатылу құнына енген қаражат  нәтижесіне  жататын  (пайдадан  салық  алынбай тұрған) салық.

 

салықтың шаруашылық қызметтеріне жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай да бір салық түрінің, экономикалық қүбылыстың нақты бір түріне жатқызуы кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі.

В. Фроловтың еңбегінде әдеттегідей емес, салықтардың ерекше жіктелуі беріледі. Ол жіктеудің басты белгісі ретінде «әрбір салықты өндірушінің жүзеге асыруын экономикалық бағалауын» үсынды, ал ол өз кезегінде салықтарды: тіркелген немесе өндіріс деңгейіне тәуелді (мүліктік салық, қызметтің жеке түрлеріне арналған салықтар) және қайта бөлуші (табыс салығы, акциздер) деп талдады.

Баға құрылымын реттейтін салықтарға ҚҚС және акциздер жатады. Бүлар тауардың жіберілу бағасына үстеме ретінде қойылатындықтан, өнімді түтынуды реттейді. Акциздер, ерекше сүранысқа ие тауарларға анағүрлым қатаң ставкамен қойылып отырғандықтан, салық салу механизмін табысқа толығымен ауыстыра алады.

Өндіріс шығынын реттеу салықтарына кеден баждарын, жер қойнауын пайдаланушыларға, жолдарға салық салуды және мемлекеттің бюджеттен тыс қорларына аударымдарын жатқызуға болады.

Инвестицияны реттеу салықтарына — кәсіпорындардың пайда салығы, мүлік салығы, акциялар мен бағалы қағаздардың табыс салығы, .дивидент салығы және басқалары жатады.

     Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуді, бағаның бірқалыптылығын қамтамасыз етуді, жүмыссыздық деңгейін төмендетуді, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуды, сыртқы экономикалық қызметті теңестіруді мақсат түтады. Осы аталған мақсаттардың бәріне бірмезгілде қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да салық саясатының басым түрі, қоғамның саяси күштерінің қүрылғысына, экономикалық конъюнктураға байланысты болады.

Салық жүйесінің жалпы жүйелік функциялардың нәтижелігі салықтардың рөлімен, эволюциясымен анықталады және мемлекеттік бюджетте қалыптасуында көрініс табады. 2003-2005 жылдарда салық түсімдерінің жылпы сомасы сәйкесінше 81 %, 81 %, 88 % құрады. Бұл салық түсімдердің өсімі туралы айқындайды. (Кесте 2)

Кесте 2.  2003-2005 жылдарда мемлекеттік бюджетке түсімдердің жалпы шамасындағы салықтардың түрінің  динамикасы

Түсімдер	Жылдар
	2003	2004	2005
1	2	3	4
табыстар	710173753	875896221	1241736393
С.і.
Салықтық	579964940	717358881	1101574114
КТС	269312332	310944940	524393349
ҚҚС	208598520	242122016	292831666
Акциздер	4716525	5871022	9260692
Бонустар	4036468	1170400	15168877
Роялти	5017630	75815208	122268191
Кеден баждары	31945139	39178115	49933038
Басқа да салықтар	745600	150000	96513
Салықтық емес түсімдер	51524488	63684189	36624437

Көзі: ҚР 2003, 2004, 2005 ж 8 айдың Республикалық бюджеттің орындалуы туралы мәліметтері.№12(6)

Салық салудың рөлі туралы жеке салықтар мен түсімдердің жалпы шамасы арасындағы қатынасы көрініс береді.. Осы мәліметтерді салыстыруы фискалдық реттеуші рөлі қай салыққа берілетінін анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстанда салықтардың ЖІӨ-дегі үлес салмағы соңғы жылдары 40%-ға жуық, бүл басқа мемлекеттерге қарағанда біршама жоғары.

Қоғамдық ұдайы өндіріс процесінің қай кезінде болмасын, үкімет салықтық реттеу арқылы ықпалын тигізеді. Ал салықтық реттеу саясатының негізгі құралы больш салық жеңілдіктері, шегермелері және несиелері жатады. Әйткенімен, бұл жеңілдіктер барлық салық төлеушілер үшін бірдей немесе олардың кейбір топтары үшін арнаулы болуы мүмкін. Салық жеңілдіктері салық минимумын, яғни салық салынатын пайдадан салық төлеушілердің табысы мен шығысының кейбір түрлерін есептен шегеруін, алдынғы төленген сомаларды қайтаруын, төлем мерзімін үзартуын, салық шегерімдері мен салық несиелерін арнайы атап өтуге болады. Осы аталған салық жеңілдіктерінің ішінен салық несиесі мен салық шегерімдерін жеке топқа бөліп көрсетуге болады. Салық шегерімдеріне — пайдаға немесе табысқа салынатын салыққа абсалютті сома немесе пайыз ретінде қойылатын шегермелері жатады. Мүның қатарына: инвестицияға, жер қойнауының тозуына, әртүрлі корларды ұйымдастыруына және т.б. жатады.

Инвестициялық шегерімдердің формасы әртүрлі болғанымен, олардың бәрі жаңа техниканы игеруді ынталандыруға және қолданбалы ғылымды дамытуға бағытталған. Жер қойнауының тозуына берілетін салық жеңілдіктері, жер қойнауынан оларды өндіріп алудың эксплуатациялық шығындарының анағүрлым жоғары болуымен байланысты, пайдалы қазбалардың ескі орнын өңдейтін, қазба саласындағы кәсіпорындарына беріледі. Осының нәтижесінде пайданың едәуір бөлігі салықтан босатылады. Ал ол өз кезегінде, салық төлеушілердің жер қойнауынан пайдалы қазбаларды көптеп өндіріп алуын ынталандырады. Мүндай салықтық шегерімдер батыс елдерінде және АҚШ-та көптеп пайдаланады. Осы тәжірибені, біздің еліміздің табиғи және экономикалық жағдайларының ерекшелігін ескере отырып пайдалануға болады. Ал әртүрлі қорларды қүру кезіндегі салық шегерімдеріне тоқталатын болсақ, мәселен жапон фирмаларында ғылыми зерттеу жүмыстарының бағдарламасын жүзеге асыру кезінде болатын шығындарына кепілдік алуы үшін, арнайы резерв қорын қүру кезінде пайда салығынан босатылуын атап өтуге болады.

Жай салық шегеріміне қарағанда, салық несиесінің өз ерекшелігі бар. Ол пайдаға салынатын салық емес, есептелген салық сомасынан тікелей шегерумен көрсетіледі. Бүл салық төлеушілер үшін ең пайдалы салық жеңілдігі. Мәселен, инвестициялық салық несиесі өндірісті қайта қүру мен кеңейту, ғылым мен техниканың дамуымен байланысты кеткен салымдар мен шығындардың көлеміне пайызбен қойылады. Ал несие мөлшері осы шығындардың өтемділігі мен қүрал-жабдықтардың қызмет ету мерзіміне байланысты.

Салықтарды шектен тыс көтеру — бүл өндірісті, кәсіпкерлік белсен-ділікті, еңбек пен инвестициялық ынтаны төмендетуге, сондай-ақ, халықтың және кәсіпкерлердің салықты төлеуден жаппай қашкақтауына әкеп соқтыратыны бәрімізге мәлім. Салық мөлшеріне ықпал ететін жалпы факторлардың қүрамына мыналар да енеді: халық табысы, салық салу объектілерінің қүрамы мен қүрылымы, салық ставкалары мен тарифтерінің көлемі, табиғи және әлеуметтік факторлар. Осы жердегі маңызды жағдайдың бірі, рыноктық экономикасы дамыған елдердің ҰТ-ның ішіндегі салықтардың алатын үлесі, экономикасы жәй дамыған елдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары, өйткені ол жан басына шаққандағы табыс деңгейіне тікелей байланысты.

Көптеген елдерде ұлттық өнім мен ЖІӨ-гі салық қысымын есептеу кезінде, орталық және жергілікті бюджетке келіп түсетін салықтардың, сондай-ақ мемлекет тарапынан тегін көрсетілетін әлеуметтік қажеттілік пен қызметтер шығынын алып тастағандағы, әртүрлі әлеуметтік жарналарды қоса есептегендегі жалпы сомасы ескеріледі. Ал біздің елімізде болса, осы күнге дейін әлемге әйгілі салық жүктемесін есептеу әдістемесі өңделмеген.

 Мемлекеттің әлеуметтік аяны реттеудегі салық саясатының ерекшелігіне келетін болсақ, кез-келген мемлекет, халқының әл-ауқатын, тұрмыс деңгейін жақсарту мақсатында белгілі-бір әлеуметтік саясат жүргізуі тиіс. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу функциясы, біз жоғарыда айтып өткендей, мемлекеттің салық жүйесі арқылы, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттік бағдарламалар, түрмыс деңгейі нашарларға — мемлекеттік көмек көрсету, жүмыспен қамту аясында да белгілі саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

Егерде әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, кез-келген елдің даму дәрежесі әлеуметтік саланы қаржыландыру шығынының дәрежесіне тікелей байланысты. Қазіргі заманның өзінде, дамыған батыс елдерінің көпшілігінде инвестицияны әлеуметтік аяға, соның ішінде адами капиталына салу, ұлттық байлықтың материалды-заттай элементтеріне салынатын капитал салымына қарағанда әлдеқайда жылдам артуда. Сондықтан да бағытты әлеуметтік жағдайға қарай бүрған кезде, қайта бағытталудың мақсаты мен соңғы нәтижесі болып, экономикалық өсудің негізгі көзі мен экономиканың ең негізгі факторы — адами капиталының өсуі ескеріледі.

Халыктың түрақты өмірлік деңгейін қамтамасыз ету, тек таза әлеуметтік міндет қана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық та, яғни мүнда кері байланыс принципінің іс-әрекеті де байқалады: бір жағынан халықтың түрмыс деңгейі, сол елдің экономикалық даму деңгейіне тәуелді болса, ал екінші жағынан тұрғындардың материалдық әл-ауқаттық деңгейінің өзі мемлекеттің экономикалық мүмкіндік дәрежесіне әсерін тигізеді. Соңғысы халық табысын белгілі-бір дәрежеде реттеуге, қүрылып жатқан және жинақталған байлықты әділетті бөлуді қолдауға міндетті. Бүгінгі күнде бөлу заңы мен механизмі «экономикалық теорияның» негізгі сүрақтарының бірі болып табылады. Бүл ҰӨ-ті әлеуметтік реггеудің негізгі функциясын атқарады және қоғамдық өндірістің серпіні мен тиімділігін де анықтайды.

Еліміздегі теңсіздіктің тереңдеуі елеулі дәрежеде ресми кіріс алу мүмкіндіктерін жоғалтудың және осының салдарынан, табыстың негізгі көзі ретіндегі халықтың белсенді түрде өзін-өзі жұмыспен қамтуына көшудің нәтижесі болып табылады. Алайда, ауылдағы өзін-өзі қамту ең алдымен жеке кәсіпкерлік қызметтің дамуын емес, көптеген үй шаруашылықтары үшін ақырғы күнкөріс қүралдарына айналған жеке меншік, ауладағы табиғи ауыл шаруашылығына көшуді білдіреді.

Қазақстан бойынша кедейілік тарауында елеулі айырмашылықтар бар: өңірді орташа еңбекақы деңгейі бойынша саралау жалпы алғанда үш есе, ауыл шаруашылығымен айналысатындардікі екі есе артық (соңғы бірнеше жыл ішінде жалпы алғанда ең жоғары еңбекақы Маңғыстау облысында, ең төменгісі Алматы облысында байқалған; ауыл шаруашылығындағы ең жоғарғы еңбекақы деңгейі Қостанай облысында, ең төменгісі Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелген).

Сонымен бір уакытта, жекелеген аумақтардың экономикалық жағдайын жақсартуға айналатыны сирек қүбылыс. Мәселен, Маңғыстау және Атырау облыстарындағы жалпы өңірлік өнім көрсеткіші жан басына шаққандағы ең жоғарылардың бірі болып келгенімен, алайда кедей халықтың, әсіресе ауылдық жердегі, елеулі үлесі тап осы облыстарда.

Сондықтан да, қаржы түрақтылығының жалпы тәртібі бойынша, дағдарыс кезінде де және экономикалық есу кезінде де қаржы ресурстары мен бүларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері сәйкес болуы керек.

Қоғамның өлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу минималды күнкөріс деңгейін; минималды түтыну бюджеті; түтыну себетінің қүны; еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты түтынудың әлеуметтік нормативтерін пайдалануды мүқтаж етеді. Инфляциялық жағдайда халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік деңгейін сақтап түру үшін еңбек ақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемдік үстемақылар үсынылады. Мүнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен оны қанағаттандырудың негізі болып табылатын, еңбек ақы түрлері мен жүйелерін салықтык реттеуі, яғни әлеуметгік салық пен жеке түлғалардың табыс салығының ставкасы арқылы түтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбек ақы төлеудің жалпы қорын реттеуі саналады.

Табыс салығынан босатылған сома ретіндегі «күнкөріс минимумының» үғымы табыс салығын енгізгеннен кейін, көп үзамай пайда болды.

Біздің елімізде күнкөріс минимумын анықтау 20-шы жылдардың соңына қарай жүргізіле бастады. Ол жылдары минималды түтыну бюджеті жыл сайын есептеліп, осының негізінде еңбек ақы төлеудің минималды деңгейі анықталған. Күнкөріс минимумын есептеу тәжірибесі біраз жылдарға тоқтатыльга, оны қайтадан қолдану қажеттілігі тек 60-шы жылдары ғана қайтадан қажет болды. Сол жылдары Қазақстанның еңбек комитетінің еңбекті Ғылыми Зерттеу Институтының минималды түтыну бюджетінің есебі бойынша 1967 жылдан бастап айына минималды жалақыны 60 сомға дейін көбейтуді негіздеді (бүған дейінгі минималды жалақы директивті түрде айына 40 сом деңгейінде болды). Мемлекетпен кепілдендірілген және табыс салығынан босатылған табыс деңгейі, жақсы тамақтануға және барлық коммуналдық қызметті төлеуіне шын мәнісінде жетіп түрды. 1974 жылы түрмыс деңгейі нашарларға арнап, жанүяның әрбір мүшесіне айына 50 сом мөлшерінде минималды жанбасылық табысты бекіткен болатын.

Қазіргі кезде экономикасы дамыған бірқатар елдерде «күнкөріс минимумы» үғымының орнына «кедейілік шегі» көрсеткіші қолдануда. Осы кедейілік шекке сәйкес келетін табыс деңгейі уақыт өте қайта-қайта қарастырылып отырады, мәселен Ұлыбританияда ол — табыс индексациясына байланысты болса, ал АҚШ-та — ол жыл сайын қарастырылады. Қазіргі уақытта, Құрама Штаттарда халықтың шамамен 12-15%-ы кедейілік шегінен төмен деңгейде өмір сүреді, бірақ-та олардың сол төмен деңгейлі табысының өзі, адамның өмір сүруінің негізгі қажеттіліктерін салыстырмалы түрде қамтамасыз ете алады. Осы жерде Дж. Стилицтің халықтың әлеуметтік жағдайына байланысты әділеггі пікірін айта кетуге болады. Ол: «кедейілік индексі халықтың қаншасы одан төмен немесе жоғары екендігін анықтайтын көрсеткіш емес… Кедейілік индексін пайдалану, үкіметтің назарын кедейілік шегінен төмен және одан жоғары түратындарға аударуына мүқтаж етеді. Бүл әрине шығын жағынан қарастырғанда кедейлер санын қысқартудың анағүрлым тиімді тәсілі болғанымен, табысы төмен халықтың осы мәселесін шешу үшін ештеңе істей алмайды .

Егерде бізде мәселен ҚР-ның Халык Банкінде қайта қаржыландыру ставкасының шегінде салым бойынша есептелген пайыздарға табыс салығы салынбайтын болса, ал Үлыбританияда Жинақ банкінің пайыздық есебі бойынша алынған тұрақты сомадан — 70 фунтқа дейін табыс салығы салынбайды.

Кез-келген мемлекет өз елінің қаржы жағдайының түрақтылығына, қоғамдық өндірістің тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруының арқасында қол жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму қажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бүза отырып, шектелген қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай жүмсайды, яғни алдағы мақсаттарын таңдауына шектеу қойылады. Ал мүндай әрекет, әлеуметтік жағдайды одан да бетер түрақсыздандыра түседі.

Жалпы, салықтар мемлекет табысының негізгі қайнар көзі болғандықтан, мынадай нақты талаптарға сай болуы қажет:

1. Салық жүйесінің тұрақты — фискалдық болуы және оның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуді қамтамасыз етіп түруы;
2. Салық жүйесі салық төлеушіге түсінікті және түрақты болуы керек. Салық қүрылымына өзгерістерді жыл басынан енгізу, яғни тауар өндірушілер осы өзгерістерге байланысты қалыптастыруына уақыт беруі;
3. Салық салу   механизмі   барлық   меншік   түрлерінің   шаруашылық субъектілері     үшін,     олардың     қүқықтық-үйымдастырылу     формасына қарамастан, бірдей болуы;
4. Салық жүйесі   әділетті,   ал   салық   жүктемесін   салық   төлеушілер арасында бірдей бөлу қажет. Біріне көптеп салык салу есебінен, екіншісіне салық жеңілдігін беруге де болмайды;
5. Салық жүктемесін   төмендету,   яғни   салық   төлеушілердің   пайда түсіруіне,    ғылыми-техникалық    прогресті    дамытуына,    инвестициялық қызметті жылдамдатуымен байланысты қажетті шығындарды салық салудан босату;
6. Салық төлеушілердің   мүддесін   қорғауды   қамтамасыз   ету,   яғни салықты  төлеуші  әрдайым  дүрыс  және  заңды  түрде  салық  тәлкегінен қорғалуы қажет;
7. Салық салудан   қашқақтаудың   жариялық   және   жариялық   емес тәсілдерін жою, салық төлемдерінің дүрыстығын тексеретін бақылаудың тиімді жүйесін қүру.
8. Өңірдің және  жергілікті  басқару  органдарының  бюджетінің  кіріс бөлімінің көздері нақты көрсетілуі қажет.

Азаматтардың конституциялық қүқына байланысты әркімнің жеке табысына қарамастан жалпы білімге, жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуіне, мүгедектікке, асыраушы адамын жоғалтуына байланысты, балаларды тууы мен тәрбиеленуіне, жүмыссыздарға және ауруына байланысты тегін дәрігерлік көмекке күкықтары бар. Басқаша айтқанда, әлеуметтік аяда, нарық механизмінің әрекеті әлеуметтік мемлекеттің имандылық принциптерімен шектеледі. Сондықтан да ақылы қызметтерді, әсіресе дәрігерлік және жалпыға білім беруді үйлестіру, халық табысыньщ саралануымен және оның деңгейімен теңестірілуі қажет .

Қазіргі уақытта Қазақстанда минималды материалдық қамтамасыз ету көрсеткішінің орнына, 2005 жылы қысқа мерзімге енгізілген минималды тұтыну бюджетінің күнкөріс минимумы қолданылады. Бірақ та, оның мөлшері мемлекеттің минималды ақшалай табысын алуға беретін кепілдігі мен азаматтарды қорғаудың басқа да әлеуметтік шараларын жүзеге асыруына жетпейді. Соңғы жылдардағы елімізде күнкөріс минимумынан төмен табыс алатын халық саны төмендегі кестеде көрсетілген (кесте 3).

Кесте 3.   2003-2004 ж. Қазақстанда күнкөріс минимумынан төмен табыс алатын халық саны

Күнкөріс минимумынан төмен  табысты халық	Жылдар
	2003	2004	2005
Мың адам	5160,4	4736,9	4215,0
Жалпы   халық санына %-бен	34,5	31,8	28,4

Көзі: Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник /Под

 ред. А.А. Смаилова, Алматы, 2002, 268с (8).

Осы аталған түжырымдамаларды қорыта келгенде, Қазақстан халқының табысын саралау екі бағытта жүргізіледі екен, атап айтатын болсақ, бір жағынан, нарыққа өту, өндіріс қүралдарына деген меншіктің әртүрлі формаларының рөлін түбегейлі өзгертті. Еліміздің басшыларымен таңдалған жеке меншікті жылдамдатьш қалыптастыру бағыты ірі меншік иелерінің шағын бөлігінің жылдық табысының мөлшерін бірнеше жүздеген миллион, миллиард теңгеге жеткізсе, ал халықтың екінші, үлкен бөлігінің өмірлік деңгейі жүргізілген жекешелендірудің арқасында, әсіресе ауылды мекендерде күрт төмендеп кетті. Міне сондықтан да, біздің ойымызша мемлекет халықтың осы екі тобы арсындағы әлеуметтік қайшылықтарға көз жұмбастан, халық табысын негізгі салық әдістері арқылы реттеу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі

 

       Салықтық  жүйе-қазіргі  кездегі  салықтардың ставкасы,  төлеушілері,  салық  салу  объектілері тәртібі, шарты, төлем мерзімі, есептелу  әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген тізімі.

       Сонымен  қатар  салықтар жүйесі –бірлік саясат шегінде, салықтық заңдылық шеңберінде  іске  асырылатын, бюджетке әртүрлі салық түрлерін  және басқа да жан-жақты салықтық құрылым. Қазақстанда  шаруашылықтың  әлеуметтік және   экономикалық  негіздерінің қайма құрылысы   жағдайында  салықтық  жүйе мен  салықтық саясаттың  ролі  артуда. Бұл объективті  түрде  салықтар  бұрынға  шаруашылық  жүйеде  мемлекеттік бюджетке  табыстардың  пассивті  құралы болып табылған, ал қазір басқарудың маңызды  тетіктерінің бірі болып отыр.  Көптеген экономистер  салықтың  фискальдіден басқа  экономикалық (реттеушілік) таратушы, бақылаудың  және  әлеуметтік қызметтерін мойындайды. Сондықтан салықтың жүйе   экономикадағы  әртүрлі  қарқындарды  күшейтуге немесе тежеуге мүмкіндік беретін, жалпымен қабылданған икемді  механизм  болып табылады. Сонымен қатар бүгінгі күнде  салық салу  жүйесінің сапасына ұлттық экономиканың  дамуы байланысты.

       Дамыған салықтық  жүйе салудың келесі  принциптерін есепке  ала отырып құрылуы тиіс:

       1) Салықтық ставка деңгейі  салық  төлеушілердің мүмкіндігін  яғни  табысын есепке ала отырып белгіленуі тиіс. Мүмкіндіктер  бірдей болмағандықтан, олар үшін  дифферециалды ставкалар қарастырылуы қажет. Бірақ  одан басқа  да ойлар бар.  Прогрессивті салықты  көп және  тиімді жұмыс істейтіндерге салуға болмайды, яғни  салықтық жүйе экономиканың  дамуына  және капиталдық  салымдар өсіміне кедергі  келтірмеуі тиіс. Сондықтан,  бұл нәтижені  шешу кезінде өндіріске  прогрессивті  салық салу тиімділігін ескеру қажет.

         2)  Салық салу бір ерттік  сипатта болуы тиіс. Бұл мүмкіндікті  іске асыру  мысалы ретінде  кейбір  елдерде  салық  ҚҚС-на  ауыстырылып, жаңа  құрылған құқық оны өткізуге  дейін бір рет қана  салық салынады. Соған қарамастан Қазақстанда принцип бұзылуда, себебі ҚҚС  салым объектісіне    жаңа құн құрамайтын акциздер,  кедендік баж элементтері  кіргізіледі.

        3) Салықтарды төлеу міндеттілігі Салықтық жүйе салық төлеушіде жүктемешілік күдігін туғызбауы тиіс. Сондықтан салық салу формаларын  белгілеу кезінде  қарапайым  фермаларды таңдаған дұрыс.  Сонымен қатарғ айыппұлдар жүйесіне байланысты   елде салықтарды уақытылы төлемеу тиімсіздігі  ойлары  қалыптасуы қажет.

         4) Салықтарды  төлеу  жүйесі  және  процедурасы  салық төлеуші үшін   қарапайым, түсінікті және ыңғайлы, алш салық қызметкерлері үшін тиімді болуы тиіс.

        5) Салық жүйесі  өзгермелі экономикалық жағдайға тез және икемді бейімделетін болуы тиіс.

       6) Салық жүйесі  құрылатын ЖІӨ-ді  қайта  болуды қамтамасыз етуді және  мемлекеттік экономикалық  саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.

       7) Салық  жүйесі жан-жақты  болуы қажет.

       8) Салық жүйесі  салықтың негізгі түрлері бойынша  салық ставкаларын  басқа елдермен  салыстырмалдылығын  қамтамасыз  етуі  тиіс.  Экономикалық    қатынастарда  артықшылықтарды  қамтамасыз етуі  қажет,  себебі жоғарғы  ставкалар кезінде  инвестицияларды тартуға кедергі жасалынады, ал төмен  ставкалар кезінде  табыстар капиталды  экспортер-елдердің  бюджетіне ауысады.

       Қазақстан Республикасының салық  жүйесі  күрделі  құрылымға ие.  Ол үш  бөлімне тұрады:

       Бірінші бөлім. Салықтық  қатынастарды  реттеудің  заңды және  нормативті  базасы.  1991-1995 жылдар кезеңінде Қазақстан  Республикасының 10 заңы  боды,  олардың    ішінде  негізгілерінің бірі «Қазақстан Салық  жүйесі туралы» заңы. 1995  жылдан 2001 жыл  аралығында  салық  қатынастарын  «бюджетке  салықтар және басқа да  міндетті  төлемдер туралы»  заң  күші  бар.  Қазақстан Республикасы  Президентінің  Жарлығы  реттейді.  2004  жылдың  1 шілдесінен  Қазақстан  Республикасы  жаңа  Салық Кодексі күшіне енді.  Осыдан  көрінетіндей,   салық  заңдылығы  әмбебаптауға ұмтыла отырып заңдардың, нормативті  актілер, нұсқаулар санын азайтуға  тырысады.

      Екінші бөлім. Салықтарды  және бюджетке басқа да  міндетті   төлемдерді  жинаушы  ұйымдар. 2005 жылдан бастап,  салықтарды алу  бойынша  ықзмет Қазақстан  Республикасы қаржы Министрлігіне беріліп,  құрамына Қазақстан Республикасы Салық комитеті және Қазақстан Республикасы салық  полициясының комитеті енгізілді.  Кейінірек  бұд қызметтер Қазақстан Республикасы табыстар Министрлігіне беріліп, құрамына Қазақстан Республикасының салық комитеті және салық полициясы (2004 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы  полициясы деп өзгертілді).

      Үшінші бөлім. Салықтарды  сүру әдістері мен  формалары. Салық түрлері және бюджетке болса да міндетті төлемдер.

      Өзіміздің тәжірибе болмаған жағдайда біз батыс  елдер деңгейіндегі өңделген салық жүйелерін  құру  әдістерін қолданамыз.

 Жанама салықтар.

Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.

Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері бар, бұл кемшіліктерге олардың инфляциялық және ретрессифтік сипатын жатқызуға болады. Бірақ бұл салықтың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді.Егер баға өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктіретін болады.

Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет; экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта — өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда — салық салуды тұтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде салықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың кұрылуын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамассыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан салық ауырпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салыктардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығын осында көрінеді. Дүние жүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.

Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қсылған құнға салынатын салық-ҚҚС блып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылган құн болып табылады; қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін. Демек, бұл салықтың ерскшелігі-оның салық салынатын обьектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.

     ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада; біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдалығымен ерекшелінеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды сөздерінің бірі болып саналады. 2001 жылы мемлекеттік бюджст кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 21,8% кұрады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді)өндіру және олардың айналасы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиіс ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизім көрініс табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ты төлеушілерді тауарды өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып саналады, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасалған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтер негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағұлданалануға тиіс, Қазақстан аумағында әкелінетін немесе әкетілетін тауарлар (ҚҚС босатылғандарын қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорт тауардың кедендік құны, Қазақстан Республикасына тауарлар ипорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады. ҚҚС-тың салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық салынатын айналым мөлшеріне қолданылады.

 Жеке табыс салығы.

Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі барлық салық төлемдерінің 9 пайызын алады. Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектісі төлсм көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады. Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленеді.

Дивидендтер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыз мөлшерлеме, адвокаттардың және натариустардың табыстарына 10 пайыз мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады: қызметкердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс, стипендиялар, жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша табыс.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізіледі. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күннен кейінгі бес жұмыс күн ішінде жүзеге асырады. Салық кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режимін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.

Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай нысанда алынған табысына оның заттай нысанындағы еңбекақысы, қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар және тағы сол сияқты түрлі табыстары кіреді.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысына және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салык төлеушінің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы қағаздарды, сондай-ақ заңды тұлғалардағы сатысу үлесін, қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезінде олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алыған табыс және басқалары жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер сомасы азайтылған, төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемелерді қолдану жолымен дербес жүргізіледі. Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша ай сайын есептеледі.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомасы белгіленген тәртіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде есепке жатқызылады.

Шетелдік резидент-жеке түлғалар табысына олардың Қазақстан Республикасындағы көздерінен де, сонымен бірге одан тыс жерлерден де алынған табыстары кіреді. Салық салынатын табысты анықтау, резиденттен алынатын жеке табыс салығын есептеудің, ұстаудың және төлеудің тәртібі, қызметтің сипатына қарай жүргізіледі.

Тұрақты мекемемен байлынысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен шегерімсіз 5 пайыздан 30 пайызға дейін мөлшерлемелер бойынша төлейді; қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын бейрезиденттер салықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасы азайтылған табыстардан резиденттерге арналғаІн мөлшерлемелер бойынша төлейді.

 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.

Қазақстан Республикасының салық жүйесіндс табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардын пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметіне пайдаланылатын материалдарды, шикізатты, минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.

Техногендік минералды құрлымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленетін салық режимі тек қана Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келсімшартта айқындалады.

Келсімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екі үлгісі берілген:

Бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының салық кодексінде көзделген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін көздейді;

Екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеу, сонда-ақ салық заңнамасында көзделген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуді көздейді, оларға шикі мұнай мен басқа да пайдалы казбаларға салынатын акциз, үстеме пайдаға салынатын салық, мүлікке салынатын салық қосылмайды.

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері мыналарды қамтиды:

І.Үстеме пайдаға салынатын салық

2.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:

 1 .бонустар:

а) қол қойылатын;

б) комерциялық табу.

2. роялти
3. өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.

Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады және жер койнауын пайдалануға жасалған келсімшартта белгіленген мөлшерде және тәртіппен ақшалай нысанда төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынандай түрлерін төлейді: қол қойылатын бонус және комерциялық табу бонусы. Жасалатын келісім шарттың техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі де белгіленуі мүмкін.

Қол койылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келсімшарт жасалатын аумақта жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығы үшін біржолғы төленетін төлемі болып табылады және келісімшарт жасаған кезде белгіленеді. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерін пайдалы қазбалар көлемі мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Үкімет белгілейді және ол келісімшартпен белгіленген мерзімде, бірақ келсімшарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен кешіктірмей төленуі тиіс.

Коммерциялық табу бонусы келсімшарт аумағында әрбір комерциялық табу үшін, соның ішінде кен оындарына қосымша барлау жүргізу барысында, бастапқы аталған алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың табылғаны үшін белгіленеді. Оның мөлшерлемесі салық салу объектісі, есептеу базасы мен мөлшерлемені негізге ала отырып белгіленеді. Салық салу объектісі кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының осы мақсаттағы көлемі болып табылады. Коммерциялык табу бонусының мөлшерлемесі 0,1 пайыздан кем болмауы керек.

Пайдалы қазбаларды өндіруді жер қойнауын пайдалануға келісімшарт жасамастан жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын пайдаланғаны үшін республикалық бюджеттің кірісіне Үкімет белгілеген мөлшерде роялти түріндегі аударымдар жасайды. Бұл орайда салық салу объектісі мен осы аударымдарды төлеу мерзімдерін белгілеу роялти төлеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Роялти – пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік кұрлымдарды қайта өңдіру процесінде жер қойнауын пайдалану кұқығы үшін төленетін төлем. Ақшалай немесе заттай нысанда төленеді,

Пайдалы қазбалардың көлемі немесе нақты өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлық өнім өндірілген пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салынған объекті болып саналады.

Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти барлық жер қойнауын пайдаланушылар, соның ішінде пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге жасалған келсімшарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындар үшін тіркелген мөлшерлеме бойынша 1 пайыздан 10 пайызға дейін мөлшерде белгіленген. Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірмей төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы — салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктің салыстармалы жағдайында шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда үшін төленетін төлем.

Өнімді бөлу туралы келсімшарттар және кең тараған пайдалы қазбалар мен жерасты суларды өндіруге жасалған келсімшарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер койнауын пайдаланушылар осы келісімшарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге көздемеген жағдайда, үстеме пайда салығын төлеушілер болып табылады.

Жер койнауын пайдаланушы пайданың ішкі нормасын 20 пайыздан астамын алған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келсімшарт бойынша жер қойнауын пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып табылады. Сонымен бірге үстеме пайдаға салынатын салыктың мөлшерлемелері салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4 пайыздан ЗО пайызға дейін белгіленген. Үстеме пайдаға салынатын  салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірмей төленеді.

Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі тараптардың келсімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер қойнауын пайдаланушыларға ақылы негізде келсім-шарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге кұқық беріледі. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе заттай нысандарда төленуі мүмкін. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркеген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-нан кешіктірмей табыс етеді.

 Әлеуметтік салық.

Әлеуметтік салық-мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 2003 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналык сактандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдардың орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбек ақы төлеу қорларының 28% мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.

Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетте 17℅ алады. Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеуші болып табылады.

Жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез-келген нысанындағы оның қызметкерге төлейтін шығыстары резидент -заңды тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері үшін әлеуметтік салық салу объектісі, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың өзін қоса алғанда, қызметкерлер саны бұл салық салудың объектісі болып табылады.

Әлеуметтік салық мөлшерлемесі — 20%. Салықтың жұмыс істеу барысында оның мөлшерлемелері өзгеріп отырады, сондай-ақ әртүрлі төлеушілер үшін 26%-дан 6,5%-дейін сараланады.

Резидент-заңды тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратып бейрезиденттер шетел әкімшілік-басқарушы, инжинер-техник қызметкер мамандар үшін 11% мөлшерлемесі бойынша әлеуметтік салық төлейді.

Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режимін қолданатындарды қоспағанда, жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін үш айлық есептік көрсеткіш және әрбір қызметкер үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, ал тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу көру қабілетінен айрылған мүгедектер үшін жұмыс істейтін мамандырылған ұйымдар 6,5% мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық төлейді. Арнаулы салық режимін қолданылатын жеке кәсіпкерлер мен заңдыҚазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан түрады. Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға: жер салығы, мүлік салығы, табыс салығы және т.б. жатады. Ал жанама салықтар — тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, түтынушылармен төленеді. Тікелей салық салу кезінде акшалай қатынастар мемлекет пен салықты төлеушілер арасында пайда болса, ал жанама салықтарда — салық субъектісі болып мемлекет пен төлеуші (тауарды немесе қызметтерді түтынушы) арасында делдалдық қызмет атқаратын тауарды (қызметті) сатушылар саналады.

Тікелей салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі. Нақты салықтар мүліктің жеке түрінен төленсе, ал өзіндік салықтар заңды немесе жеке түлғалардың табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріліп алынады. Мүнымен қатар, тікелей салықтардың бір түрі тек заңды түлғалармен төленсе, екіншілері — тек жеке түлғалармен, ал үшіншісі — әрі заңды, әрі жеке түлғалармен төленеді.

Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың құрамына жеке (тауардың ерекше түрлері мен топтары бойынша) және әмбебапты акциздер мен кеден баждары кіреді.

Салықтың алғашқы жіктелуі XVII ғасырдың бастапқы кезінде салықтарды жер иелерінің табысына (жер салығы — тікелей салық, басқалары — жанама) салу негізінде қүрылды. Бертін келе А.Смит өндіріс факторларына (жер, еңбек, капитал) сүйене отырып, жер иелерінің табысын капиталдан және еңбектен түсетін табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да екі — капитал иесінің кәсіпкерлік пайдасына және жалдамалы жүмысшының жалақысына салынатын салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай деп айтып кеткен: «бүл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан, осылайынша түтынушыларға беріледі» .

Барлық салықтар ҚР-ның салық заңдылығы мен Конститутциясының талаптарына сәйкес Парламентпен және кейбір жағдайларда елбасымен белгіленеді.

А.И. Худяков пен Г.М. Бродскийдің «Салық салу теориясы» атты еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы (мақсатты) салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесінде кейбір салықтар бюджетке келіп түскен соң, бюджеттің басқа да кірістерімен араласып, жалпы қажеттіліктерге жүмсалады, яғни бүл — жалпы бағыттағы (абстракциялы) салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты бір шараларды қаржыландыру үшін қолданады, яғни бүл арнайы салықтар. Мәселен бүған әлеуметтік салықтарды жатқызуға болады. Қазіргі кезде арнайы салықтар (бүрын бюджеттен тыс қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек, көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың табыс көзі ретінде бекітіледі

Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар туралы әртүрлі пікірлер қарастырылған. Мәселен С.Г. Пепеляев өзінің еңбектерінде осы арнайы салықтардың жақсы жақтарына былай сипаттама береді: біріншіден, психологиялық көзқарас бойынша салық төлеушілер мүндай салықты бар ынталарымен төлер еді; екіншіден, салықтардың мақсатты сипаттамасы белгілі-бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады.

Барлық салықтардың бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дүрыс есептеу, төлем мерзімі және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төленбеген салық) өндіріп алу да мемлекеттің ортақ кызметімен қамтамасыз етіледі.

Салықтың бірнеше белгілері бойынша жіктелуінің толық сипаттамасын келесі суреттен көре аласыздар (кесте 4).

Салықты жіктеудің және бір белгісі больш, олардың экономикаға тікелей немесе жанама әсер етуі саналады. Осы белгілері бойынша салық төлемдерінің жалпы жиынтығынан мынадай: баға қүрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді

Салықтың шаруашылық қызметтеріне жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай да бір салық түрінің, экономикалық қүбылыстың нақты бір түріне жатқызуы кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі.

В. Фроловтың еңбегінде әдеттегідей емес, салықтардың ерекше жіктелуі беріледі. Ол жіктеудің басты белгісі ретінде «әрбір салықты өндірушінің жүзеге асыруын экономикалық бағалауын» үсынды, ал ол өз кезегінде салықтарды: тіркелген немесе өндіріс деңгейіне тәуелді (мүліктік салық, қызметтің жеке түрлеріне арналған салықтар) және қайта бөлуші (табыс салығы, акциздер) деп талдады.

Баға құрылымын реттейтін салықтарға ҚҚС және акциздер жатады. Бүлар тауардың жіберілу бағасына үстеме ретінде қойылатындықтан, өнімді түтынуды реттейді. Акциздер, ерекше сүранысқа ие тауарларға анағүрлым қатаң ставкамен қойылып отырғандықтан, салық салу механизмін табысқа толығымен ауыстыра алады.

Өндіріс шығынын реттеу салықтарына кеден баждарын, жер қойнауын пайдаланушыларға, жолдарға салық салуды және мемлекеттің бюджеттен тыс қорларына аударымдарын жатқызуға болады.

Инвестицияны реттеу салықтарына — кәсіпорындардың пайда салығы, мүлік салығы, акциялар мен бағалы қағаздардың табыс салығы, .дивидент салығы және басқалары жатады.

       Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуді, бағаның бірқалыптылығын қамтамасыз етуді, жүмыссыздық деңгейін төмендетуді, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуды, сыртқы экономикалық қызметті теңестіруді мақсат түтады. Осы аталған мақсаттардың бәріне бірмезгілде қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да салық саясатының басым түрі, қоғамның саяси күштерінің қүрылғысына, экономикалық конъюнктураға байланысты болады.

Салық салудың рөлі туралы жеке салықтар мен түсімдердің жалпы шамасы арасындағы қатынасы көрініс береді.. Осы мәліметтерді салыстыруы фискалдық реттеуші рөлі қай салыққа берілетінін анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстанда салықтардың ЖІӨ-дегі үлес салмағы соңғы жылдары 40%-ға жуық, бүл басқа мемлекеттерге қарағанда біршама жоғары.

Қоғамдық ұдайы өндіріс процесінің қай кезінде болмасын, үкімет салықтық реттеу арқылы ықпалын тигізеді. Ал салықтық реттеу саясатының негізгі құралы больш салық жеңілдіктері, шегермелері және несиелері жатады. Әйткенімен, бұл жеңілдіктер барлық салық төлеушілер үшін бірдей немесе олардың кейбір топтары үшін арнаулы болуы мүмкін. Салық жеңілдіктері салық минимумын, яғни салық салынатын пайдадан салық төлеушілердің табысы мен шығысының кейбір түрлерін есептен шегеруін, алдынғы төленген сомаларды қайтаруын, төлем мерзімін үзартуын, салық шегерімдері мен салық несиелерін арнайы атап өтуге болады. Осы аталған салық жеңілдіктерінің ішінен салық несиесі мен салық шегерімдерін жеке топқа бөліп көрсетуге болады. Салық шегерімдеріне — пайдаға немесе табысқа салынатын салыққа абсалютті сома немесе пайыз ретінде қойылатын шегермелері жатады. Мүның қатарына: инвестицияға, жер қойнауының тозуына, әртүрлі корларды ұйымдастыруына және т.б. жатады.

Инвестициялық шегерімдердің формасы әртүрлі болғанымен, олардың бәрі жаңа техниканы игеруді ынталандыруға және қолданбалы ғылымды дамытуға бағытталған. Жер қойнауының тозуына берілетін салық жеңілдіктері, жер қойнауынан оларды өндіріп алудың эксплуатациялық шығындарының анағүрлым жоғары болуымен байланысты, пайдалы қазбалардың ескі орнын өңдейтін, қазба саласындағы кәсіпорындарына беріледі. Осының нәтижесінде пайданың едәуір бөлігі салықтан босатылады. Ал ол өз кезегінде, салық төлеушілердің жер қойнауынан пайдалы қазбаларды көптеп өндіріп алуын ынталандырады. Мүндай салықтық шегерімдер батыс елдерінде және АҚШ-та көптеп пайдаланады. Осы тәжірибені, біздің еліміздің табиғи және экономикалық жағдайларының ерекшелігін ескере отырып пайдалануға болады. Ал әртүрлі қорларды қүру кезіндегі салық шегерімдеріне тоқталатын болсақ, мәселен жапон фирмаларында ғылыми зерттеу жүмыстарының бағдарламасын жүзеге асыру кезінде болатын шығындарына кепілдік алуы үшін, арнайы резерв қорын қүру кезінде пайда салығынан босатылуын атап өтуге болады.

Жай салық шегеріміне қарағанда, салық несиесінің өз ерекшелігі бар. Ол пайдаға салынатын салық емес, есептелген салық сомасынан тікелей шегерумен көрсетіледі. Бүл салық төлеушілер үшін ең пайдалы салық жеңілдігі. Мәселен, инвестициялық салық несиесі өндірісті қайта қүру мен кеңейту, ғылым мен техниканың дамуымен байланысты кеткен салымдар мен шығындардың көлеміне пайызбен қойылады. Ал несие мөлшері осы шығындардың өтемділігі мен қүрал-жабдықтардың қызмет ету мерзіміне байланысты.

Салықтарды шектен тыс көтеру — бүл өндірісті, кәсіпкерлік белсен-ділікті, еңбек пен инвестициялық ынтаны төмендетуге, сондай-ақ, халықтың және кәсіпкерлердің салықты төлеуден жаппай қашкақтауына әкеп соқтыратыны бәрімізге мәлім. Салық мөлшеріне ықпал ететін жалпы факторлардың қүрамына мыналар да енеді: халық табысы, салық салу объектілерінің қүрамы мен қүрылымы, салық ставкалары мен тарифтерінің көлемі, табиғи және әлеуметтік факторлар. Осы жердегі маңызды жағдайдың бірі, рыноктық экономикасы дамыған елдердің ҰТ-ның ішіндегі салықтардың алатын үлесі, экономикасы жәй дамыған елдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары, өйткені ол жан басына шаққандағы табыс деңгейіне тікелей байланысты.

Көптеген елдерде ұлттық өнім мен ЖІӨ-гі салық қысымын есептеу кезінде, орталық және жергілікті бюджетке келіп түсетін салықтардың, сондай-ақ мемлекет тарапынан тегін көрсетілетін әлеуметтік қажеттілік пен қызметтер шығынын алып тастағандағы, әртүрлі әлеуметтік жарналарды қоса есептегендегі жалпы сомасы ескеріледі. Ал біздің елімізде болса, осы күнге дейін әлемге әйгілі салық жүктемесін есептеу әдістемесі өңделмеген.

 Мемлекеттің әлеуметтік аяны реттеудегі салық саясатының ерекшелігіне келетін болсақ, кез-келген мемлекет, халқының әл-ауқатын, тұрмыс деңгейін жақсарту мақсатында белгілі-бір әлеуметтік саясат жүргізуі тиіс. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу функциясы, біз жоғарыда айтып өткендей, мемлекеттің салық жүйесі арқылы, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттік бағдарламалар, түрмыс деңгейі нашарларға — мемлекеттік көмек көрсету, жүмыспен қамту аясында да белгілі саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

Егерде әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, кез-келген елдің даму дәрежесі әлеуметтік саланы қаржыландыру шығынының дәрежесіне тікелей байланысты. Қазіргі заманның өзінде, дамыған батыс елдерінің көпшілігінде инвестицияны әлеуметтік аяға, соның ішінде адами капиталына салу, ұлттық байлықтың материалды-заттай элементтеріне салынатын капитал салымына қарағанда әлдеқайда жылдам артуда. Сондықтан да бағытты әлеуметтік жағдайға қарай бүрған кезде, қайта бағытталудың мақсаты мен соңғы нәтижесі болып, экономикалық өсудің негізгі көзі мен экономиканың ең негізгі факторы — адами капиталының өсуі ескеріледі.

Халыктың түрақты өмірлік деңгейін қамтамасыз ету, тек таза әлеуметтік міндет қана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық та, яғни мүнда кері байланыс принципінің іс-әрекеті де байқалады: бір жағынан халықтың түрмыс деңгейі, сол елдің экономикалық даму деңгейіне тәуелді болса, ал екінші жағынан тұрғындардың материалдық әл-ауқаттық деңгейінің өзі мемлекеттің экономикалық мүмкіндік дәрежесіне әсерін тигізеді. Соңғысы халық табысын белгілі-бір дәрежеде реттеуге, қүрылып жатқан және жинақталған байлықты әділетті бөлуді қолдауға міндетті. Бүгінгі күнде бөлу заңы мен механизмі «экономикалық теорияның» негізгі сүрақтарының бірі болып табылады. Бүл ҰӨ-ті әлеуметтік реггеудің негізгі функциясын атқарады және қоғамдық өндірістің серпіні мен тиімділігін де анықтайды.

Еліміздегі теңсіздіктің тереңдеуі елеулі дәрежеде ресми кіріс алу мүмкіндіктерін жоғалтудың және осының салдарынан, табыстың негізгі көзі ретіндегі халықтың белсенді түрде өзін-өзі жұмыспен қамтуына көшудің нәтижесі болып табылады. Алайда, ауылдағы өзін-өзі қамту ең алдымен жеке кәсіпкерлік қызметтің дамуын емес, көптеген үй шаруашылықтары үшін ақырғы күнкөріс қүралдарына айналған жеке меншік, ауладағы табиғи ауыл шаруашылығына көшуді білдіреді.

Қазақстан бойынша кедейілік тарауында елеулі айырмашылықтар бар: өңірді орташа еңбекақы деңгейі бойынша саралау жалпы алғанда үш есе, ауыл шаруашылығымен айналысатындардікі екі есе артық (соңғы бірнеше жыл ішінде жалпы алғанда ең жоғары еңбекақы Маңғыстау облысында, ең төменгісі Алматы облысында байқалған; ауыл шаруашылығындағы ең жоғарғы еңбекақы деңгейі Қостанай облысында, ең төменгісі Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелген).

Сонымен бір уакытта, жекелеген аумақтардың экономикалық жағдайын жақсартуға айналатыны сирек қүбылыс. Мәселен, Маңғыстау және Атырау облыстарындағы жалпы өңірлік өнім көрсеткіші жан басына шаққандағы ең жоғарылардың бірі болып келгенімен, алайда кедей халықтың, әсіресе ауылдық жердегі, елеулі үлесі тап осы облыстарда.

Сондықтан да, қаржы түрақтылығының жалпы тәртібі бойынша, дағдарыс кезінде де және экономикалық есу кезінде де қаржы ресурстары мен бүларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері сәйкес болуы керек.

Қоғамның өлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу минималды күнкөріс деңгейін; минималды түтыну бюджеті; түтыну себетінің қүны; еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты түтынудың әлеуметтік нормативтерін пайдалануды мүқтаж етеді. Инфляциялық жағдайда халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік деңгейін сақтап түру үшін еңбек ақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемдік үстемақылар үсынылады. Мүнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен оны қанағаттандырудың негізі болып табылатын, еңбек ақы түрлері мен жүйелерін салықтык реттеуі, яғни әлеуметгік салық пен жеке түлғалардың табыс салығының ставкасы арқылы түтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбек ақы төлеудің жалпы қорын реттеуі саналады.

Табыс салығынан босатылған сома ретіндегі «күнкөріс минимумының» үғымы табыс салығын енгізгеннен кейін, көп үзамай пайда болды.

Біздің елімізде күнкөріс минимумын анықтау 20-шы жылдардың соңына қарай жүргізіле бастады. Ол жылдары минималды түтыну бюджеті жыл сайын есептеліп, осының негізінде еңбек ақы төлеудің минималды деңгейі анықталған. Күнкөріс минимумын есептеу тәжірибесі біраз жылдарға тоқтатыльга, оны қайтадан қолдану қажеттілігі тек 60-шы жылдары ғана қайтадан қажет болды. Сол жылдары Қазақстанның еңбек комитетінің еңбекті Ғылыми Зерттеу Институтының минималды түтыну бюджетінің есебі бойынша 1967 жылдан бастап айына минималды жалақыны 60 сомға дейін көбейтуді негіздеді (бүған дейінгі минималды жалақы директивті түрде айына 40 сом деңгейінде болды). Мемлекетпен кепілдендірілген және табыс салығынан босатылған табыс деңгейі, жақсы тамақтануға және барлық коммуналдық қызметті төлеуіне шын мәнісінде жетіп түрды. 1974 жылы түрмыс деңгейі нашарларға арнап, жанүяның әрбір мүшесіне айына 50 сом мөлшерінде минималды жанбасылық табысты бекіткен болатын.

Қазіргі кезде экономикасы дамыған бірқатар елдерде «күнкөріс минимумы» үғымының орнына «кедейілік шегі» көрсеткіші қолдануда. Осы кедейілік шекке сәйкес келетін табыс деңгейі уақыт өте қайта-қайта қарастырылып отырады, мәселен Ұлыбританияда ол — табыс индексациясына байланысты болса, ал АҚШ-та — ол жыл сайын қарастырылады. Қазіргі уақытта, Құрама Штаттарда халықтың шамамен 12-15%-ы кедейілік шегінен төмен деңгейде өмір сүреді, бірақ-та олардың сол төмен деңгейлі табысының өзі, адамның өмір сүруінің негізгі қажеттіліктерін салыстырмалы түрде қамтамасыз ете алады. Осы жерде Дж. Стилицтің халықтың әлеуметтік жағдайына байланысты әділеггі пікірін айта кетуге болады. Ол: «кедейілік индексі халықтың қаншасы одан төмен немесе жоғары екендігін анықтайтын көрсеткіш емес… Кедейілік индексін пайдалану, үкіметтің назарын кедейілік шегінен төмен және одан жоғары түратындарға аударуына мүқтаж етеді. Бүл әрине шығын жағынан қарастырғанда кедейлер санын қысқартудың анағүрлым тиімді тәсілі болғанымен, табысы төмен халықтың осы мәселесін шешу үшін ештеңе істей алмайды. Егерде бізде мәселен ҚР-ның Халык Банкінде қайта қаржыландыру ставкасының шегінде салым бойынша есептелген пайыздарға табыс салығы салынбайтын болса, ал Үлыбританияда Жинақ банкінің пайыздық есебі бойынша алынған тұрақты сомадан — 70 фунтқа дейін табыс салығы салынбайды.

Кез-келген мемлекет өз елінің қаржы жағдайының түрақтылығына, қоғамдық өндірістің тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруының арқасында қол жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму қажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бүза отырып, шектелген қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай жүмсайды, яғни алдағы мақсаттарын таңдауына шектеу қойылады. Ал мүндай әрекет, әлеуметтік жағдайды одан да бетер түрақсыздандыра түседі.

Жалпы, салықтар мемлекет табысының негізгі қайнар көзі болғандықтан, мынадай нақты талаптарға сай болуы қажет:

1. Салық жүйесінің тұрақты — фискалдық болуы және оның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуді қамтамасыз етіп түруы;
2. Салық жүйесі салық төлеушіге түсінікті және түрақты болуы керек. Салық қүрылымына өзгерістерді жыл басынан енгізу, яғни тауар өндірушілер осы өзгерістерге байланысты қалыптастыруына уақыт беруі;
3. Салық салу   механизмі   барлық   меншік   түрлерінің   шаруашылық субъектілері     үшін,     олардың     қүқықтық-үйымдастырылу     формасына қарамастан, бірдей болуы;
4. Салық жүйесі   әділетті,   ал   салық   жүктемесін   салық   төлеушілер арасында бірдей бөлу қажет. Біріне көптеп салык салу есебінен, екіншісіне салық жеңілдігін беруге де болмайды;
5. Салық жүктемесін   төмендету,   яғни   салық   төлеушілердің   пайда түсіруіне,    ғылыми-техникалық    прогресті    дамытуына,    инвестициялық қызметті жылдамдатуымен байланысты қажетті шығындарды салық салудан босату;
6. Салық төлеушілердің   мүддесін   қорғауды   қамтамасыз   ету,   яғни салықты  төлеуші  әрдайым  дүрыс  және  заңды  түрде  салық  тәлкегінен қорғалуы қажет;
7. Салық салудан   қашқақтаудың   жариялық   және   жариялық   емес тәсілдерін жою, салық төлемдерінің дүрыстығын тексеретін бақылаудың тиімді жүйесін қүру.
8. Өңірдің және  жергілікті  басқару  органдарының  бюджетінің  кіріс бөлімінің көздері нақты көрсетілуі қажет.

Азаматтардың конституциялық қүқына байланысты әркімнің жеке табысына қарамастан жалпы білімге, жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуіне, мүгедектікке, асыраушы адамын жоғалтуына байланысты, балаларды тууы мен тәрбиеленуіне, жүмыссыздарға және ауруына байланысты тегін дәрігерлік көмекке күкықтары бар. Басқаша айтқанда, әлеуметтік аяда, нарық механизмінің әрекеті әлеуметтік мемлекеттің имандылық принциптерімен шектеледі. Сондықтан да ақылы қызметтерді, әсіресе дәрігерлік және жалпыға білім беруді үйлестіру, халық табысыньщ саралануымен және оның деңгейімен теңестірілуі қажет .

Қазіргі уақытта Қазақстанда минималды материалдық қамтамасыз ету көрсеткішінің орнына, 2005 жылы қысқа мерзімге енгізілген минималды тұтыну бюджетінің күнкөріс минимумы қолданылады. Бірақ та, оның мөлшері мемлекеттің минималды ақшалай табысын алуға беретін кепілдігі мен азаматтарды қорғаудың басқа да әлеуметтік шараларын жүзеге асыруына жетпейді. Соңғы жылдардағы елімізде күнкөріс минимумынан төмен табыс алатын халық саны төмендегі кестеде көрсетілген .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі

Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.

кеңестің жұмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар өткізу, мемлекеттік бюджетті болжау мен республикалық бюджетті жоспарлау, салық службасы органдарының қызметі, республикалық меншікті басқару, мемлекеттің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру, мемлекеттік қаржылық бақылау, кеден қызметтері, мемлекеттің сыртқы саяси қызметі, іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу мемлекеттік статистикалық есеп, мемлекеттік службаның бірыңғай жүйесін ұйымдастыру, заңнамаларға сәйкес қызметтің әр түрлі салалары мен қызмет сферасында мемлекеттік сыйлықтар беру және мемлекеттік наградалармен марапаттау және басқалары.

 Қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік: мемлекеттің қорғанысын ұйымдастыру және қамтамасыз ету, лаңгестікке және «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне» сәйкес республикалық бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:

1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті төлемдер: корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін, радиожиілік сектрін, кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерін және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа алымдар мен төлемдер;

2) салықтық емес тусімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер (республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне дивидендтер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден алынатын кірістер, Үкіметгің депозиттері, екінші деңгей банктерінің шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар және республикалық бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);

3)  негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан түсетін ақшалар);

4) ресми трансферттердің тусімдері (облыстық бюджеттерден,    республикалық маңызы бар қаланың,  астананың бюджеттерінен алынған ресми трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).

Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден, республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.

Қазақстан Республикасының 2004 жылғы республикалық бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады (4- кесте).

 

Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы.

 

Түсімдердің атауы	млн.теңге	%
ТҮСІМДЕР	722034	100,0
1. КІРІСТЕР	649000	89,9
Салықтық түсімдер	603396	93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы	272632	45,2
қосылған құнға салынатын салық	222161	36,8
акциздер	6019	1,0
Салықтық емес түсімдер	39348	6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатынкірістер	6256	0,9
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР	57630	8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ	15404	2,1

Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.(9)

 

Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады. Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық емес түсімдер және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер.

Бюджеттің шығыстары — бұл бектілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.

Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:

1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан Республикасы Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет көрсету және күзету, Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық кстремизм мен сепаратизмнің   басқадай көріністеріне қарсы күрес, Қазақстан аумағында қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қәуіпсіздікті қамтамасыз ету, паспорт және виза жұмысын жузеге асыру, жедел іздестіру, тергеу қызметі, азаматтық қорғаныс жүйесін ұйымдастыру, экономикалық және қаржы сфераларындағы құқық қорғау қызметі және басқалары.

3)  құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі:   әділет сферасындағы қызмет, азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін құқықтық қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртібін қамтамасыз ету, соттың сараптамалық қызметі, сот жүйесінің жұмыс істеуі және басқалары.

4) білім беру: білім берудің республикалық ұйымдарында дарынды балаларға жалпы білім беру, республикалық мектеп олимпиадаларын өткізу, республикалық деңгейде орта кәсіби білімі бар мамандарды даярлау, жоғары кәсіби және жоғары оқу орындарынан кейінгі кәсіби білімі бар мамандарды даярлау, республикалық деңгейде кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау, білім берудің республикалық ұйымдарын оқулықтармен қамтамасыз ету, республикалық маңызы бар білім беру ұйымдарында балаларды оңалту және басқалары.

5) денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық көмек керсету, ауру адамдарды шетелде емдеуді ұйымдастыру, ерекше қатерлі инфекцияларға қарсы іс-әрекет, республикалық денсаулық сақтау ұйымдары үшін қан, оның компоненттері мен препараттарын өндіру, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің санитарлық-эпидемиологиялық сауаттылығын республикалық деңгейде және мемлекеттік шекара мен көлікте қамтамасыз ету, сот-медицина және сот-психиатрия сараптамасын жүргізу және басқалары.

6)  әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары есебінен зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға зейнетақы төлемдері,  мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, мемлекеттік арнаулы жәрдемақылар, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар, экологиялық апат аумақтарында тұратын адамдарға әлеуметтік көмек, әскери қызметшілерге құқық қорғау органдары қызметкерлеріне, олардың отбасы мүшелеріне медициналық қызмет көрсету, құрбандарына және одан зардап шеккендерге төлемдер, көші-қон іс-шаралары, баланың туылуына байланысты әлеуметтік төлемдер және басқалары.

7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік:

8) ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары:

9) әнеркосіп, жер қойнауын пайдалану, соулет, қала қурылысыжәне қызметі:

10)  көлік және коммуникациялар:

11)  экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және сертификаттау, патенттерді, тауар белгілерін тіркеу және қорғау, мемлекеттік инновациялық саясат, мемлекеттік экспорттық және импорттық бақылау, саудалық және демпингке қарсы реттеу, бөсекелестікті қорғау және табиғи монополияларды реттеу.

12)  басқада бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттеріне, Ұлттық қорға берілетін ресми трансферттер, үкіметтік борышқа қызмет көрсету және  оны  өтеу,   мемлекеттік  кепілдіктер  бойынша міндеттемелерді орындау.

Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың және басқа мемлекеттік мекемелердің қызметтін қамтамасыз етуге (кадрларды қайта даярлауды және бұл мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің біліктілігін арттыруды қоса алғанда), бюджеттік инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа, сондай-ақ қолданбалы ғылыми зерттеулерге, мемлекеттік басқарудың орталық органдардың заңнамалық актілері мен көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады (5 кесте)

 

5 кесте. Республикалық бюджет шығыстарының колемі мен қүрылымы (2005ж.)

	млн.теңге	%
ШЫҒЫСТАР	773893	100,0
ШЫҒЫНДАР	734809	94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет корсетулер	44066	5,7
2. Қорғаныс	40435	5,2
3. Қоғамдық тәртіп және кауіпсіздіқ	73822	9,6
4. Білім беру	23241	3,0
5. Денсаулық сақтау	19105	2,5
6. Әлеуметтік қамтмасыз ету және әлеуметтік комек	202043	26,1
7. Тұрғын ұйкоммуналдық шаруашылығы	10321	1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	12879	1,7
9. Отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану	8486	1,1
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау	43040	5,6
11. ­Өнеркәсіп және құрылыс	1395	0,2
12. Көлік және байланыс	59663	7,7
13. Басқалар	68345	8,8
14. Борышқа қызмет көрсету	34338	4,4
15. Ресми трансферттер	93630	12,1
КРЕДИТГЕР	39085	5,0

Дерек козі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.(10)

 

Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.

Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда — ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттік көсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.

Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап қалуда.

Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың құрылымында бюджеттік ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындар да өсуде. Бұл мақсаттарға жыл сайын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлігі жұмсалады.

Сөйтіп, жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді, халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал етеді.

Рынокқа өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық ара қатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақұрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен жетілдіруді қажет етеді.

Әр бюджетте оның кіріс және шығыс белігін теңестірген, яғни баланстаған дұрыс. Баланс — бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын профицитті құрайды. Ол мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың (республикалық және жергілікті бюджеттегі) бос қалдығын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.

Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге қатысты 2-3% мөлшері саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік қарыздар шығарудың немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама жеңіл жабылуы мүмкін. Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етіледі, бұл инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.

Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның болуы мына себептерге байланысты: 

1)  елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;

2)  қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;   

3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;

4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;

5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;

6) «көлеңкелі» экономиканың ірі ауқымды айналымы;

7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;

Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:

1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;  

2) кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;

3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ төмендейді).

Тапшылықты қаржыландыру — оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын іздестіру.

Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:

1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлуметтік-экономикалық салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары бар компаниялар, банкгер және т.б. қатысады.
3. Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге өзінің активтерін сатады.

Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.

Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шаралардың жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталган шараларды әзірлеу және дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай жасайды, оның әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.

Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді.

Мұндай бюджет мұндаға дейін фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі фискалдық саясаттың тұрақтандырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Бюджетті теңгеру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкін. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңгеру үшін мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет. Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдыруы болып табылады.

Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін. Инфляцияның болуы кезінде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық түсімдерін көбейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды қолдануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның үштастырылуын пайдалануы тиіс.

Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңгеріледі. Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді. Экономиканың келесі өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды көбейтеді және шығыстарды қысқартады, ал пайда болған бюджеттің артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге бағытталады. Сөйтіп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгеру жүргізіледі. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдігі мен ұзақтығы бойынша бірдей болмайтындығы, мұның өзі бюджеттің циклдік теңгерімділігін бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсіз буыны болып табылады, мақсаты макроэкономикалық тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қамтылуды қамтамасыз етуге жету үшін жалпы экономиканы теңгеру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезінде бюджетті теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыштың да, бюджет артығының да болуына рұхсат етіледі. Бұл жағдайда экономикалық өсуге қарай салық жүйесі бюджетке түсетін түсімдерді автоматты түрде қамтамасыз етеді, ал микроэкономикалық тұрақтылық бұл өсуді ынталандыратын болады, мұның нәтижесінде тапшылық өзін-өзі қаржыландырады деп шамалауға болады. Бұдан басқа, мемлекет салықтармен іс жүзінде шексіз айла-шарғы жасай алады және бюджеттің тапшылығын жаба алады. Бұл тұжырымдамада сонымен бірге тапшылықтар мен ірі мемлекеттік борыштың болуы қалыпты экономика үшін қауіпті емес деп шамаланады.

Циклдік негізде және функциялық қаржы тұжырымдамасында теңгерілетін бюджеттің тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат ақша айналысының жай-күйін есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиімді шараларды қаржыландыруды қамтамасыз ететін қаржылық шаралардың негізделген бағдарламасын әзірлеуді қажет етеді

 

Бюджеттік процесс — бюджетті жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептемені жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сонымен бірге байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі бюджет заңнамасымен регламенттелінген қызмет. Бюджеттік процестің барлық стадиялары өзара байланысты және қоғамның экономикалық процестерін ғана емес, сонымен бірге саяси өмірінің тікелей бейнеленуі болып табылады. Қазақстан Республикасында бюджеттік процесс Бюджет кодексіне, «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы», жыл сайынғы «Республикалық бюджет туралы» заңға және Қазақстан Республикасының басқа зандарына сәйкес жүргізіледі. Бұл заңдар әр түрлі деңгейдің бюджеттерін қалыптастыру процесінде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейді, республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және бақылау тәртібін белгілейді.

Бюджеттің жобасын уақтылы және сапалы әзірлеу мен бюджетті нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады, ол туралы қағиданы бекітеді, оның құрамын анықтайды.

Бюджеттік комиссиялардың құзырына мыналар кіреді: алдағы үш жылдық кезеңге орта мезгілді фискалдық саясат жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

тиісті қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының көрсеткіштерін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

алдағы үш жылдық кезенде және жоспарланып отырған қаржы жылында қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта мерзімді фискалдық саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру механизмін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;

тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелерін қарау және олар бойынша ұсыныстар талдап-жасау және өзге де өкілеттіктер.

Бюджеттік жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықты ескере отырып мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі болып табылады.

Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған бюджеттің болжамы жасалады.

Республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды, жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды. Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары, Үкіметтің алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясаты, мемлекеттік, салалық (секторалдық) бағдарламалар, Президенттің Қазақстан халқына елдегі ахуал және республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайынғы жолдауы, өткен және ағымдағы қаржы жылдарындағы республикалық бюджеттің атқарылу нәтижелері, республикалық бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін негіз болып табылады.

Республикалық бюджет жобасын әзірлеу прцессі мынадай кезеңдерді кіріктіреді:

1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін айқындау;

2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін айқындау;

3) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерді жасауы;

4) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін қарау;

5) алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын әзірлеу.

1. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган үш жылдық кезеңге бектілген бюджеттік алынымдар көлемін ескере отырып және орта мерзімді фискалдық саясат негізінде бюджет құрылымына сәйкес алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін ай-қындайды және оларды Республикалық бюджет комиссиясының қарауына жібереді. Ол ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына дейін алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін қарайды және олар жөнінде шешім қабылдайды.
2. Республикалық бюджет шығыстарының лимиттерін бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган республикалық бюджеттің болжамды көрсеткіштері, бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары, теріс операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері, орта мерзімді фискалдық саясатта айқындалған басқа да көрсеткіштер, республикалық бюджет тапшылығының ұйғарымды шекті мөлшері және орта мерзімді жоспарда айқындалған басқа да макроэкономикалық көрсеткіштер, Республикалық бюджет комиссиясы мақүлдаған алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджетке түсетін түсімдердің болжамды көрсеткіштері негізінде қалыптастырады.

Республикалық бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына дейін ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға, бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.

 

3 Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары

. 2003 жылы салық заңдарындағы өзгерiстер салық жүктемесiн азайту,     жаңа техника мен алдыңғы қатарлы технологиялар ағынын көтермелеу және оларды енгiзу жолымен елдiң экономикалық өсуiн көтермелеуге, мемлекет пен салық төлеушiлердiң өзара қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталған және елдiң инвестициялық тартымдылығын жоғарылатуға арналған.
      Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Iшкi және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негiзгi бағыттары» атты Қазақстан халқына Жолдауына, Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясына сәйкес салық жүктемесін азайту және елдiң экономикалық өсуiн ынталандыру, сондай-ақ белгiлi бір санаттағы азаматтардың кiрiстерiн заңдастыруын ынталандыру және еңбекақыны ұлғайту мақсатында 2004 жылдан бастап жеке табыс салығының ставкалары азайтылды, әлеуметтiк салық бойынша ставкалардың кемiмелi шәкілі енгізiлдi, қосылған құн салығының ставкасы азайтылды, арнайы экономикалық аймақтар аумағында салық салудың ерекше режимi белгiлендi, арнайы салық режимдерiн қолдану салалары кеңейтiлдi.
      Экономиканы одан әрi тұрақты дамыту, жүргiзілiп жатқан реформаларды тереңдету мақсатында мұнай операцияларына, қаржы лизингiне, резидент еместерге, қаржы құралдарына салық салу, сондай-ақ салықтық әкiмшiлендiру нормалары жетiлдiрiлдi.
      Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың жаңа шарттарын енгізудiң негiзгi мақсаттары: бюджет кiрiстерiн мұнай операцияларынан барынша көп алу, жер қойнауын пайдаланушылардың экономикалық ниеттерiн сақтай отырып, тараптар мүдделерiнiң ең жоғарғы теңгерiмiне қол жеткiзу болып табылады.
      Қаржы лизингiне салық салуды жетiлдiру Қазақстанда негізгi құралдарға инвестицияларды қаржыландырудың аса маңызды құралдарының бiрiЭкономикалық жосплау жөніндегі орталықты уәкілетті орган республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар) бойынша өтінімдерін қарау нәтижелері, заңи тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық негіздемелері негізінде және Республикалық бюджет комиссиясы айқындаған, бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың лимитері шегінде:

1)  ағымдағы қаржы жылы мемлекеттік, салалық, (секторалдық) бағдарламалар бөлінісінде іске асырылатын инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) ескере отырып, басым инвестициялық жобалар (бағдарламалар) тізбесін;

2)  заңи тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялар жөніндегі ұсыныстарды қалыптастырады және ағымдағы қаржы жылдың 15 маусымына дейін Республикалық бюджет комиссиясының қарауына енгізеді.

Республикалық бюджет комиссиясы жоғарыда көрсетілген тізбе мен ұсыныстарды қарайды, оларды қаржыландыру көзі мен тетігін және оларды іске асыруға жауапты болатын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін айқындайды.

3. Республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган белгілеген тәртіппен:

• бірыңғай бюджеттік сыныптама;
• ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстардың лимиті;
• басым бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар) тізбесі;
• еткен қаржы жылыннда Республикалық бюджет комиссиясы мақұлдаған үш жылдық кезеңге арналған бюджеттік өтінім;
• орта мерзімді жоспар;
• орта мерзімді фискалдық саясат негізінде жасалады.

Алдағы үш жылдық кезеңге арналған бюджеттік өтінімдерді республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға ағымдағы қаржы жылының 25 маусымынан кешіктірмей бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілеті орган белгілеген кестеге сәйкес ұсынады.

Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттеріне берілетін мақсатты трансферттерді және бюджеттік кредиттерді қаржыландыруды жүзеге асыратын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілеті органға облыстар, республикалық маңызы бар қалалардың, астана бөлінісінде осы бюджеттік бағдарламалар бойынша негізделген есептеулерді ұсынады.

4. Республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері және бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның олар бойынша қорытындысы, сондай-ақ бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттеріне республикалық бюджеттен берілетін мақсатты трансферттер мен бюджеттік кредиттердің көлемі жөніндегі ұсынысы ағымдағы қаржы жылының 15 шілдесінен бастап Республикалық бюджет комиссиясының қарауына енгізіледі.

Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері ағымдағы қаржы жылының 15 тамызына дейін республикалық бюджеттік бағдарламалар паспорттаның жобаларын және шығыстарды есептеулерді Республикалық бюджет комиссиясының шешімдерін сәйкес келтіреді және оларды бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уөкілетті органға ұсынады.

5. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті нұсқасы негізінде алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын жасайды және ағымдағы қаржы жылының 15 тамызынан кешіктірілмейтін мерзімде оны Үкіметтің қарауына ұсынады.

Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Үкімет ағымындағы жылдың 1 қыркүйегінен кешіктірмей Қазақстан Республикасының Парламентіне енгізеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу туралы жарлығы не Қазақстан Республикасының бірнеше өңірінің аумағында төтенше жағдайды енгізу төтенше мемлекеттік бюджетті әзірлеу үшін негіз болып табылады.

Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қалыптастырылады.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасының мәтінінде:

• алдағы қаржы жылындағы республикалық бюджет кірістерінің, шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы активтерімен жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың) көлемдері;
• жалақының, зейнетақының, айлық есептік көрсеткіштің ең төменгі мөлшері;
• жергілікті бюджеттерден республикалық бюджетке бюджеттік алынымның көлемі;
• республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге берілетін бюджеттік субвенциялар көлемі;
• Үкіметтің резерві мелшері;
• Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша міндеттемелерді орындау сомасы;
• Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер беру лимиті;
• үкіметтік борыш лимиті және басқа да қагидалар болуға тиіс.

Бюджет процесінде маңызды рөл бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға беріледі, ол тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы зандардың жобаларын әзірлейді және оларды қарауға Үкіметке табыс етеді, бюджеттік өтінім жасаудың және табыс етудің тәртібін айқындайды.

Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Үкімет жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 1 қыркүйегінен кешіктірілмей енгізеді. Жоба Парламент палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда қаралады.

Талқылау Үкімет уәкілеттік берген адамның (адамдардың) Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары, орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі, Ұлттық банк Төрағасының ақша-кредит саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ Парламенттің палаталары уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды.

Бірінші оқылымда республикалық бюджет кірістерінің, шығыстарының, операциялық сальдосының, таза кредит беруінің, қаржы активтерімен жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профициті пайдаланудың) жалпы көлемдері бектіледі. Келесі оқылымда тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы баптары бойынша бекітіледі.

Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Парламент палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда және ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей бекітіледі. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетті бекітту Парламент палаталарының бірлескен отырысында заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.

Парламен ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін алдағы қаржы жылына республикалық бюджет туралы занды қабылдамаған жағдайда Президент алдағы қаржы жылының I тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджетті Парламент бекіткенге дейін қолданылады. Бұл республикалық қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде бектіледі. Бұл жағдайда осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс. Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.

Алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заң қосымшаларымен, Президенттің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.

Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уөкілетті орган об-лыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттік комиссиясы қабылдаған шешімдері негізінде алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттік комиссиясының қарауына енгізеді.

Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 15 қыркүйегінен, ал аудандікі (облыстық маңызы бар қаланікі) 1 қазанынан кешіктірілмей аяқталады.

Шешім жобасының мәтінінде:

• алдағы қаржы жылына арналған бюджет кірістерінің, шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы активтерімен жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың, (профицитті пайдаланудың) көлемдері;
• облыстық бюджеттен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне берілетін бюджет субвенцияларының көлемдері және аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінен облыстық бюджетке бюджеттік алынымдар келемдері; жергілікті атқарушы органның резерві мөлшері;
• облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органның тиісті қаржы жылының аяғындағы жағдай бойынша борыш лимиті және басқа да қағидалар болуға тиіс.

Жергілікті бюджет жобасы тиісті мәслихаттың тұрақты комиссияларында қаралады.

Тиісті мәслихаттың сессиясында жергілікті бюджеттің жобасын талқылау тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік әкімінің немесе жергілікті атқарушы орган уәкілеттік берген адамның (адамдардың) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің жобасы бойынша баяндамаларын, сондай-ақ мәслихат уәкілеттік берген адамдардың жергілікті бюджеттің жобасы бойынша қорытындысымен қоса баяндамаларын кіріктіреді.

Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың шешімін қабылдау арқылы жүзеге асырылады.

Бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.

Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31 желтоқсанында аяқталады.

Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.

Республикалық бюджеттің атқарылуын Үкімет, жергілікті бюджеттердің атқарылуын жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет көрсетуді жүзеге асырады.

Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органның Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджетке түсетін түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде белгіленгеннен төмен болмайтындай мөлшерде толық және уақтылы есепке алынуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізу болып табылады.

Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа төлеуді және есепке алуды; Кодекске сәйкес түсімдерді бюджет деңгейлері арасында бөлуді; Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес бюджеттен түсімдер сомасын қайтаруды не оларды салық берешегін өтеу есебіне есепке алуды кіріктіреді.

Бюджетке түсетін түсімдер ақша нысанында жүзеге асырылады және бірыңғай бюджеттік сыныптамаға сәйкес толық келемде бірыңғай қазынашылық шотқа есепке алынады.

Бюджетке шетел валютасымен түсетін түсімдер Ұлттық банкпен келісе отырып, бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен есепке алынады.

Түсімдерді бюджет деңгейлері арасында бөлуді Бюджет кодексіне сәйкес әрбір жұмыс күні бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жүзеге асырады.

Бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органның, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік бағдарламаларды тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде не түзетілген бюджетте бектілген сомалар шегінде толық және уақтылы орындауға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру болып табылады.

Мынадай жағдайларда — бюджет түсімдерін қысқартуды немесе шығыстарын ұлғайтуды көздейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері қабылданған немесе өзгертілген және бюджетті атқару барысында бюджет түсімдері олардың бектілген жылдық көлемінен он пайыздан астам сомаға төмендеген жағдайларда міндетті түрде бюджетті нақтылау жүргізіледі.

Бюджет Кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде бекітілген көлемнен артық қосымша шығыстарды бюджеттен жүзеге асыруға бюджетті нақтылау кезінде ғана жол беріледі.

Республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылауға бюджеттің кірістері жөніндегі жылдық жоспар қаржы жылының бірінші тоқсанының қорытындылары бойынша кем дегенде отыз пайызға немесе бірінші жарты жылдығының қорытындылары бойынша алпыз пайызға және үш тоқсанының қорытындылары бойынша сексен пайыздан астам орындалған жағдайда жол беріледі.

Республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылау бюджет заңдамасында белгіленген басқа да жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін.

Бюджетті атқару кезінде бекітілген бюджетке түсетін түсімдер қысқартылған, соның нәтижесінде бекітілген бюджеттік бағдарламаларды толық көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайда секвестр — бюджет қаражаттарын жұмсауға белгілі бір шектерде тиым салуды көздейтін арнайы тетік енгізіледі.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде секвестрлеуге жатпайтын республикалық және жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тізбесі белгіленеді.

Бюджеттік бағдарламаларды олардың бекітілген жылдық көлемінің он пайызынан кем сомаға секвестрлеу Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша, ал он пайыздан астам сомаға секвестрлеу заңның немесе мәслихат шешімінің негізінде жүзеге асырылуы мүмкін.

Бюджеттік бағдарламалар қысқартылған жағдайда олардың басымдығы мен әлеуметтік бағыттылығы ескеріледі.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне өзгеріс және толықтыру туралы заңның жобасы немесе мәслихаттың шешімі Қазақстан Республикасының Парламентіне немесе мәслихатқа енгізілген күннен бастап бюджетті атқару жөніндегі орталық немесе жергілікті уәкілетті орган секвестрлеу белгіленген бюджеттік бағдарламалар (ішкі бағдарламалар) бойынша төлемдердің жүзеге асырылуын тоқтата тұруға құқылы.

Бюджетті секвестрлеу кезінде бюджет қаражаты есебінен жасалған азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша туындаған қатынастарды реттеу Қазақстан Республикасының азаматтық заңдамасына сөйкес жүзеге асырылады.

Республикалық бюджетті тузетуге орталық мемлекеттік органдар және оларға ведомстволық бағыныштағы мемлекеттік мекемелер құрылған, таратылған, қайта ұйымдастырылған, олардың функциялары өзгерген жағдайларда жоспардан тыс түсімдер есебінен үкіметтік борышты өтеу көлемі ұлғайған және Бюджет кодексінде көзделген жағдайларда жол беріледі. Түзету көрсетілген жағдайларға байланысты тиісті бюджеттік бағдарламаларды тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда бекітілген (нақтыланған) осы бюджеттік бағдарламалардың жалпы сомасы шегінде қосу, белу, беру болып табылады.

Жергілікті бюджеттерді түзетуге қаржы жылы ішінде Үкіметтің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының шешімі бойынша жоғарғы бюджеттен қаражат бөлінген және жоспардан тыс түсімдер есебінен жергілікті атқарушы органдардың борышын етеу көлемі ұлғайған және бюджет заңнамасында көзделген жағдайларда жол беріледі.

Өткен қаржы жылындағы Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган есепті жылдан кейінгі жылдың 1 сәуірінен кешіктірмей Үкіметке, бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға және мемлекеттік қаржылық бақылау органдарына табыс етеді.

Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есеп бекітілген, нақтыланған түзетілген республикалық бюджетті және республикалық бюджеттің кассалық атқарылуын көрсетеді.

Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепке түсіндірме жазба мен түсімдер бойынша атқарылуы туралы, сондай-ақ республикалық бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды қоса алғанда, олардың іске асырылуы туралы талдамалық есеп қоса тіркеледі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі жыл сайын ағымдағы жылдың 1 мамырынан кешіктірмей республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті қосымшаларымен бірге Қазақстан Республикасының Парламентіне және Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне табыс етеді.

Парламент өткен қаржы жылы ішінде республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің жылдық есебін Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебін алғаннан кейін кезегімен, алдымен — Мәжілісте, содан соң Сенатта қарайды. Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есеп Парламенттің Мәжілісі мен Сенатында қаралғаннан кейін Парламентт палаталарының бірлескен отырысында бектіледі.

Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган есепті жылдан кейін жьшғы 1 сәуірден, ал ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті органы есепті 1 наурыздан кешіктірмей өткен қаржы жылындағы облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің атқарылуы туралы жылдық есепті әкімдікке, облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органға табыс етеді.

Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімдігі жыл сайын ағымдағы жылдың 1 мамырынан, ал ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) уәкілетті органы 1 наурызынан кешіктірмей өткен қаржы жылындағы облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің атқарылуы туралы жылдық есепті қосымшаларымен қоса облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихатына, облыстың бюджетті атқару жөніңдегі жергілікті уәкілетті органға табыс етеді.

Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы ай сайын және жыл қорытындылары бойынша облыстың, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің атқарылуы туралы есептерді бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органға табыс етеді.

Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуына, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептеме жүргізуге, олардың атқарылуын бағалауға республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті бюджеттік қатынастарды реттеу саласында республикалық бюджеттің атқарылуына сыртқы бақылауды жүргізу тәртібін белгілейді ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органмен бірлесіп мемлекеттік қаржы бақылауының стандарттарын әзірлейді, сондай-ақ оларды бекітеді және олардың сақталуына, республикалық бюджеттің және төтенше мемлекеттік бюджеттің атқарылуына, бақылау іс-шараларының корытындылары бойынша қабылданған шешімердің орындалуына бақылауды және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Ұдайы өндірістік мүдделерімен байланысты салық жүйесінің эволюциялық, біртіндеп қайта  құру аясындағы салық салудың жасалған типологиясы негізігі белгілерімен сәйкес әлеуметтік-экономикалық дамуымен байланысты жалпы жүйелік функцияларды бөлуге мүмкіндік берді. Бұл фискалды, қайта бөлу, реттеуші функциялар және арнайы функцияларды орындайтын жеке салықтар немесе салық топтары.

Салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық  табысты мемлекеттік реттеу мен қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесінің құрылымы өзгеруде: салықтық алымдарының жалпы сомасындағы жанама салықтардың үлесі артып отыр. 

Салық салудың заңдылықтарын және мемлекеттің ақшалай қаражаттарында нақты қажеттіліктерін айқындай отырып, салық ғылымы мемлекеттің салық саясатының қалыптасуына әсер етеді және қоғамға салықтардың мәні мен маңызы жөнінде дұрыс түсініктеме беріп отырады.

Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға coқпайды, ал олардан түсетін экономикалык тиімділікті айтарлықтай болары

      Соңында келесідегідей қорытындылар жасауға болады:

1. Қазақстан территориясында көшпелі өмір кезінде салық жүйесі мемлекеттік биліктің құралы ретінде дамудың қажетті шегіне жеткен жоқ;
2. Тиімді салық жүйесін құру негізінде өзіндік тәжірибесі болмағандықтан, шетелдік тәжірибеге сүйену қажет;
3. Салық жүйесінің «үш киті»: салықтық қатынастарды реттеудің құқылы негізі; салықтарды және басқа да төлемдерді жинайтын ұйымдар; салықтарды құрудың формалары, түрлері және әдістері;
4. Салық жүйесінің І кезеңі (1995-2005ж.) оның көлемділігімен (салықтардың 45 түрі, салық заңдылығының 14 нормативті актілері) немесе фискальді бағытталумен (салық алымдары 95 % дейін) ерекшеленді. Нәтижесі: ЖІӨ тұрақты жыл салығы төмендеуі, бюджетке түсімдердің азаюы, төлемдердің жасалмау дағдарысы, «көлеңкелі» айналымның мөлшерінің ұлғаюы;
5. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының «Салықтар туралы» заңы (ІІ кезең) салық ауыртпалығын азайтты, «селективті жеңілдік беру» саясатын тоқтатты, салықтар санын 11 дейін қысқартты және салық жүйесінің тиімділігін арттырды. Нәтижесі: ЖІӨ азаюын тоқтатты, инвестициялар ағымы ұлғайды, іскерлік белсенділік жанданды;
6. Салық саясатында ҚҚС маңызы өсті, ол салық ауыртпалығында көбірек үлес салмағына (54 %) иеленді. Оның іс-әрекет механизмі, ставка деңгейі, оны алу әдісі экономиканың дамуын тежеді, дағдарысын тереңдетті;
7. 2001 жылдың салықтық «жаңалығы» әлеуметтік салық ставкасының 26 %-тен 21 %-ке төмендеуі және 16 % мөлшерінде ҚҚС ставкасының енгізілуі болып табылады. Бөлшектік зерттеу кезінде ҚҚС қатынасында салық ауыртпалығы тұтыну өнімдерін өндірушілерге таратылды, ал ҚҚС – жанама салық болғандықтан аз қамтамасыз етілген тұрғындарға әсер етті.
8. 2004 жылдың Салық кодексі салық жүйесінің құрылымын өзгертіп, эволюциялық сипатта болды. Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізгі қасиеті салық салудың халықаралық қағидаларына сәйкес болып табылады.

     Осылайша, Қазақстан салық жүйесі 13 жылда салық қатынастарының үйлесімділікке бағытталған 3 рет реформаға ұшырады, яғни ол бюджетке салық түсімдері жеткілікті болатын, салық ауыртпалыгының тиімді деңгейі нарықтық реттеушілік әсермен құрылды.

      Қазақстанға өзінің бизнесін жасырғаннан гөрі, салықтарды төлеу ұтымды болатын салық жүйесі қажет. Салық кодексі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің үйлесімді, жоғары теңдестірілген болуына бірінші қадам жасады деп есептеу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША «А»

 

Рет№	ҚР Салық жүйесі туралы  занға сәйкес жалпы мемлекеттік салықтар, аударымдар және алымдар	Рет№	ҚР салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөніндегі ҚР 24.04.1995 ж. Заңына сәйкес
1	Пайдаға салық	1	Занды тұлғаларға табыс салығы (30%)
2	Шетел азаматтары, яғни азаматтығы жоқтардан алынатын табыс салығы	2	Жеке тұлғалардан табыс салығы
3	ҚҚС	3	ҚҚС
4	Акциздер	4	Акциздер
5	Бағалы қағаздар мен операцияларға салық	5	Бағалы қағаздар мен операцияларға салықтар
6	Көлік құралдарына салынатын салық	6	Көлік құралдарына  салықтар
7	Георазведкаға және ізденіс жұмыстарына шығындарын жабуға салынатын төлем	7	Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салықтар
8	Табиғи ресурстарға салықтар	8	Орман алымдары
9	Экспорт, импортқа салықтар	9	Отын және жанармай жинаудағы алымдар
10	Кеден тарифтері мен баждары	10	Занды тұлғалардың көлік жолдарын қолданудағы алымдар
11	Тіркелген (ренталық) төлемдер	11	Жұмысбастылықты қамтамасыз етуде мемлекеттік қорға аудару
12	Автоқұралдарды сатып алуга салықтар	12	Барлығы: 11 төлемдердің аударымдары мен алымдары

 

________________

Ескертпе: ақпарат негізі Қазақстан Республикасының Салық кодексінен алынған № 209.

12 желтоқсан 2003 ж. Алматы: 2004 – 238 бет.

 

 

 

 

ҚОСЫМША «Б»

 

2000-2003 жыл Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет түсімдерінің пайыздық құрылымы

 

№	Көрсеткіштер	2000ж.	2001ж.	2002ж.	2003ж.
1	Табыстар – барлығы	100	100	100	100
2	Салықтық түсімдер	86,9	88,2	91,1	93,3
3	Корпоративтік табыс салығы:	31,2	32,8	33,1	34,4
	а) қосымша құн салығы	21,5	20,8	21,78	21,13
	б) әлеуметтік салық	18,9	19,3	19,8	20,1
	в) жеке табыс салығы	9,7	10,1	10,8	11,9
	г) акциздер	3,7	3,8	4,0	4,0
	д) мүлікке салық	1,3	0,24	0,3	0,3
	е) жер салығы	0,3	0,3	0,4	0,4
	ж) көлік құралдарына салық	0,65	0,70	0,74	0,82
	з) жер қойнауын пайдаланғаны үшін салығы	0,25	0,16	0,18	0,23
4	Басқа да табыстар	12,5	11,8	8,9	6,72

 

 

_________________

ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық жинағы 2001-2004 жылдар ақпаратының негізінде

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Қазақстан Республикасының салық кодексі

2.Идрисова Э.Қ «Налоги и налогообложение в Казахстане» Алматы,1999

3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы». Қазақстан Мемлекетінің заңы, 2001

4.«Қазақстан Республикасының заңы 2003 жылға арналған бюджет туралы». Қаржы-қаражат №1, 2003

5.Бурабаев О.Б, Ермекбаева Б.Ж., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар», 1998.

6. ҚР 2003, 2004, 2005 ж 8 айдың Республикалық бюджеттің орындалуы туралы мәліметтері.№12

7.Қазақстан Республикасының Конститутциясы  35 бап

8.Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник /Под ред. А.А. Смаилова, Алматы, 2002, 268с .

9. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
10. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.

11.Карагусова Т. «Салықтың экономикалық негізі», 1994

12.Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А.  «Нарықтық экономикадығы салықтар», 1993ж

13. Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы  вазир  басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет

14.Кашин В.А. Налоги и их роль в регулировании внешнеэкономических связей. – М.: Юнити, 1999-183 стр.

15.Макконелл Кэмпбелл Р., Брюстенлли Л.: Экономикс: Принципы, проблемы и политика в 2-х томах: Пер. с англ. М.:Республика, 1992-670 стр.

16.Манапов Н. Проблемы налоговой системы.// Қаржы-қаражат. № 6. 1992г. 12-15 стр.

17. Налоги/ Под ред. Д.Г. Черника, — 4-е изд. Перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1998-544 стр.

18.Налоги в развитых странах/ под ред. И.Русаковой – М.: ЮНИТИ, 1991-231 стр.

19.Налогообложение: учебник/ под ред. Юткиной Т.Е. М./ Финансы и статистика, 1998 г.

20.Омарбаев С.М. Налоги и налогообложение. – Караганда: КарГУ, 1999-141 стр.

21. Райзберг Б.А. Современный экономический словарь – М: 1999 г.

22.Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ — Алматы: «LEM» — 2002 -160 стр.

23.Саутбаева С.К. Из истории налогообложения в Казахстане, Мысль, № 9, 2001 год, 78 стр

24.Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы: Норма – К, 2002-392 стр.

25.Худяков А.И., Наурызбаев Н.К. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы: ТОО «Баспа», 1998-160 стр.