Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету

МАЗМҰНЫ

    бет

КІРІСПЕ

 

Тарау -1.  Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы

1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі

1.2. Бюджет жүйесінің құрамы

1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері

1.4  Бюджет қаржы жоспарлары мен  

       болжамдарының жүйесінде

 

Тарау -2.  Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы

2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi мен ролi

2.2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы

2.3. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының құрамы.

2.4. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы.

2.5. Бюджеттiк рәсiм.

 

Тарау — 3.  Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің қызмет ету жағдайына талдау

3.1. Қазақстандағы бюджет жүйесіне сипаттама

3.2. Республикалық бюджеттің атқарылуына баға беру

3.3. Жергілікті бюджеттік процестің орындалуына талдау

3.4. Бюджеттің кірістерін қамтамассыз ету жолдары

 

Тарау — 4.  Қазақстан Республикасының бюджет  жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдары

4.1. Бюджет тапшылығын қаржыландыру

4.2. Бюджет жүйесін жетілдіруді қамтамасыз ету

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

К І Р І С П Е

 

Мемлекеттік органдардың өз функцияларын орындау үшін басқарудың барлық деңгейлеріне тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Демек, әр елде мемлекеттің қоғам алдындағы міндеттері мен функцияларын орындауын қаржыландыру үшін ақша қаражат қорларын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттердің сыныптамалық желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестіру үрдісінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы бюджет жүйесін құрудың қажеттілігіне әкеледі. Бюджет құрылымында басты орынды – бюджет жүйесі иеленеді. Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылымы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және мемлекеттің басқа да айрықша белгілеріне байланысты анықталады.

 

Диплом тақырыбының өзектілігі:

Бюджет – белгілі уақыт аралығында барлық табыстар мен шығыстардан сомалап жасалатын қаржылық жоспар. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің жиынтығы бюджет жүйесін ұсынады. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасының ұлттық құрылымына сәйкес құрылған өз алдына дербес бюджет жүйесі қалыптасқан. Осы уақытқа дейін бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырап, жетіліп, 1999 жылы 1-сәуірде заң жүзінде бекітілді. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибелерде қолданылатын әдістерді негізге алып, өзгерістер мен толықтыруларды қамтыған жаңа Бюджет Кодексі қабылданып, бюджеттердің тиімді орындалуына мемлекет тарапынан әр түрлі жағдайлар жасалып жатыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру үшін, оны жетілдіру мен дамыту мәселесі түбегейлі қолға алынды. Сондықтан, бюджет жүйесіне қатысты мағлұматтарды салыстырмалы талдау жасап,  толық мәні мен мазмұнын ашу маңызды.

 

Дипломдық жұмыстың мақсаты:

1. Бюджет жүйесінің толық түсінігін ашып, мәні мен мазмұнын сипаттау;
2. Бюджет жүйесін экономикалық тұрғыдан талдап, оның қажеттілігін көрсету;
3. Бюджет жүйесінің жалпы құрамын анықтап, оны құру принциптерін баяндау;
4. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін сипаттап, республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуына талдау жасау;
5. Бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін жолдарды айқындау;
6. Мемлекеттің бюджет жүйесін жетілдіруге байланысты жасаған шараларымен танысу;
7. Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарларында қамтылған бюджет жүйесін дамыту шараларын анықтап, оларды талқылау;
8. Бюджет жүйесінің деңгейіне сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің көрсеткіштерін талдау болып табылады.

 

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

1. Экономикалық әдебиеттерді қолдана отырып, бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
2. Ресми деректерді негізге алып, Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесін сипаттау;
3. Статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, бюджеттік көрсеткіштерді салыстыру және оларды талдау;
4. Қазақстан Республикасының даму жоспарларына сәйкес атқарылатын шараларды анықтап көрсету болып табылады.

 

Дипломдық жұмыстың әдістемесі:

Жұмысты жазу барысында түрлі экономикалық-қаржылық әдебиеттер мен журналдар, статистикалық көрсеткіштер мен ресми деректер, «Қазақстан Республикасының бюджет туралы» Заң жобасы мен «Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы» Заңы, Бюджет Кодексі және 2001-2010 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, 2004-2006 жылдарға арналған индикативтік даму жоспары қолданылды.

 

Дипломдық жұмыстың құрылымы:

1-Тарауда бюджет жүйесінің түсінігі анықталып, оның құрамы мен құрылу принциптері туралы мағлұматтар берілді;

2-Тарауда нақты Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі сипатталып, республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы қарастырылды;

3-Тарауда бюджет жүйесін жетілдіру мәселелері мен дамыту жолдары баяндалып, бюджет тапшылығын қаржыландырудың түрлі әдістері көрсетілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т А Р А У  — 1

БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ

 

1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі

Қаржылық қатынастардың көпқырлылығы жекелеген ортақ белгілерімен ерекшеленетін айрықша сфераны бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше бір сферасы мемлекет пен шаруашылық субъектілері және халық арасында қаржылық қатынастарды туғызады. Бұл қатынастар қатысушысы міндетті түрде мемлекет болып табылатын орталықтандырылған ақша қаражат қорының қалыптасуы және қолдануымен байланысты туындайтын бөлу процесінің нәтижесінің түсінігі. Осы қаржылық қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталатын ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.

Бюджет, экономикалық категория ретінде, мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар мен өзге кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құралатын орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджеттің мазмұнын түсіну үшін оның мынадай құрамдас бөліктерімен танысу қажет. Бюджет:

• өз алдына жеке экономикалық категория;
• ақша қаражаттаржың орталықтандырылған қоры;
• бюджеттік механизм арқылы экономикаға әсер ету құралы;
• негізгі қаржылық жоспар.

Бюджеттің атқаратын екі қызметі бар: бөлу және бақылау. Бөлу қызметі өз ішінде қайта бөлу, орналастыру және тұрақтандыруға бөлінеді. Осы қызметтер арқылы бюджет елдің ұлттық табысы мен жалпы ішкі өнімін қайта бөлуді, экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыруды, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету мен ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастырып, оның тиімді пайдаланылуына бақылау жасауды жүзеге асырады. /12, 312-313/

Негізінен бюджеттің өзіне тән белгілері бар:

1. ақшалай нысанда болады;
2. бөлінгіштік сипаты бар;
3. мақсатты қалыптастырылу көздері болады;
4. нақты пайдалану мақсаты болады.

Әрбір мемлекеттің ұлттық құрылымына сәйкес түрлі бюджеттер қалыптастырылады. Осы бюджеттердің экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаға негізделіп бірлесуін бюджет жүйесі қарастырады.

Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексінде бюджет жүйесіне мынадай анықтама берілген: бюджет жүйесі дегеніміз – бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы. /2, 5/ Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» заңында: Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі – экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейлердегі бюджеттердің жиынтығын қамтиды, — делінген. /1, 7/

1.2. Бюджет жүйесінің құрамы

 

Бюджет жүйесінің құрамы елдің мемлекеттік ұлттық құрылымымен анықталады. Ол федеративтік және унитарлық болып екіге бөлінеді.

Федеративтік құрылымда бюджет жүйесі үш деңгейлі болады:

1. орталық бюджет – одақ, федерация, республика болуы мүмкін;
2. федерация мүшелерінің бюджеті – республикалық, елді-мекендердің бюджеті, республикалық маңызы бар қала бюджеті, автономды облыстар мен округтердің бюджеті болады;
3. жергілікті бюджет – әкімшілік-территориялық бірліктер мен жергілікті құрылымдардың бюджеті, кейбір елдерде жабық әкімшілік-территориялық құрылымдардың бюджеті болуы мүмкін.

Мәселен, АҚШ-тың бюджет жүйесі орталық федералдық бюджетті, федерация мүшелерінің бюджеті және 82 мыңнан астам жергілікті әкімшілік-территориялық бірліктердің бюджеттерін қамтыса, Ресей Федерациясының бюджет жүйесі екі деңгейлі бюджеттерді: федералдық бюджет пен федерация мүшелерінің бюджеттерін және жергілікті бюджеттерді, оның ішінде елеулі құқықтық режимі белгіленетін жабық әкімшілік-территориялық құрылымдардың бюджеттерін қамтиды. /13, 176/

Ал унитарлық құрылымда бюджет екі деңгейлі болады:

1. орталық бюджет;
2. жергілікті бюджет.

Осы бюджеттердің әрбіреуі сәйкес мемлекеттік органдардың қарекетінің қаржылық базасын қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да бюджеттердің дербестігі ерекше дәрежені иеленеді. Орталық бюджетте әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың орталықтанған деңгейіне байланысты төменгі деңгейдегі бюджеттерді реттеу ролін иеленеді. /13, 176/

 

 

1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері

 

Бюджет жүйесін қалыптастыру белгілі бір принциптерге негізделеді. Жалпы принциптердің қатарына:

1. бірлік принципі;
2. толықтылық принципі;
3. нақтылық принципі;
4. жариялық принципі кіреді.
5. Бірлік принципі бюджет жүйесінің орталықтандырылуының экономикалық-ұйымдастырушылық деңгейін анықтайды. Бұл принцип КСРО-ның бюджет жүйесінде айқын көрініс тапқан. Ал қазіргі кезде бұл принцип жергілікті мемлекеттік органдардың дербестігінің артуымен және оларға қаржы ресурстарын басқару құқығының бір бөлігінің берілуімен толық негізге алынбайды.

Бірлік принципі мемлекет территориясында жүзеге асырылатын барлық мемлекеттік кірістер мен шығыстардың жалпыға ортақ жүйесінің болуымен сипатталады. Ол бюджетті жоспарлауды ұйымдастыру мен жүзеге асырудың ортақ әдістемесін және оның әлеуметтік-экономикалық болжамдармен байланысын арттыруға кепілдік береді. Бірлік принципінің міндеті – бюджет қаражаттарының қозғалысына Парламент тарабынан тиімді бақылау орнату болып танылады.

Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдалану және бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының бірлігімен, ортақ құқықтық база және ақша жүйесімен, бюджет рәсімінің принциптерімен, ортақ құжаттамаларды қолдану және елдің мемлекеттік бюджеті туралы заңдық тізбек жасау үшін қажетті ақпаратты ұсынумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі реттеуші кіріс көздерін қолданып, түсімдерді қайта бөлу арқылы орындалатын барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделеді және салықты қоса алғандағы әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асады.

 

2. Бюджеттердің толықтылығы Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңдарында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық тізбесінің және шығыстардың бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибеде бұл принцип қазіргі кезде ең аз негізге алынатын принцип болып саналады, себебі оны негізге алып бюджетті құру шығындарды шамадан тыс асырып, кейін жеке кіріс көздерімен ерекшеленуі мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы ресурстарын орталықтандыру әдісі арқылы қалыптастыру қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлар, зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, жұмысбастылықты қамтуға арналған, қаражаттары біріктірілген. /11, 86/

 

3. Нақтылық принципі бюджет жазбаларының туралығын сақтау мен оның дұрыстығын қамтамасыз ету үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық операцияларының бюджетте нақты бейнесі мен түрлі бюджеттік бағыттар бойынша бөлінген ақша сомаларының сәйкестігін көрсетеді. Бюджеттердің нақтылығына Қазақстан Республикасы Президентінің ел халқына жыл сайынғы жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының тұрақтандырушылық функциясын іске асыру арқылы қол жеткізілді. Нақтылық болжам көрсеткіштері мен даму бағдарламаларына сәйкес жасалған кіріс көздері мен шығыс бағыттарына жасалған есептіліктерге негізделуімен анықталады /11,86/.

 

 

4. Жариялық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары, бюджет құрылымы мен тапшылық көлемі және олардың орнын толтыру тәсілдері мен бюджеттердің атқарылуы туралы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі. Мұндай мағлұматтармен қоғам мүшелері еркін танысуға мүмкіндіктері болуы керек.

Соңғы бюджет Кодексіне сәйкес бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:

1. бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2. толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
3. реалистік принципі – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
4. транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
5. дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6. тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
7. басымдық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8. жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9. бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі. /2, 3-4/

 

 

1.4. Бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде

 

1.4.1. Қаржылық жоспарлаудың (болжаудың) мазмұны, міндеттері,  

          қағидаттары мен әдістері

Қаржылық жоспарлау мен болжау—бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материялдық- заттық элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.

Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылқ жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын-ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың рогрессивті нысандарын қолдануды қажет етеді.

Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және микро деңгейлерде қаржы ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтау тиіс). Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.

Қаржылық жоспарлау – бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы ресурстарының және тиісті қаржы қатнастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми процесі.

Қаржылық жоспарлауда қабылданатын экономикалық және әлеуметтік шешімдердің (оларды қаржыландыру көздерімен қамтамасыздығын ескере отырып) тиімділігін, белгіленетін шығындарды және оңтайлы түпкілікті нәтижелерді оңтайландыру жөніндегі мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші буындар мен субъектілердің мақсатты қызметі ретінде қарастырған жөн. Адамдардың субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек қоғам дамуының объективті заңдылықтарын танып білуге, қаржы ресурстары қозғалысының тенденцияларына басты негізді, бұрын жүргізілген шаралармен қаржы операцияларының нәтижелілігін зерделеуге негізделген жағдайда ғана ол нәтижелер береді. Бұл процесте жоспарлардың шешімдерді бағалаудың прогрессивті әдістерін пайдаланудың, ғылымның, техниканың дамуымен, тиісті аппараттың жоғары біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде жасалынатын ескп-қисаптардың көп нұсқалылығының үлкен маңызы бар.

Қаржылық жоспарлардың тікелей объектісі – табыстар мен қорланымдарды жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану.

Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану.

Қаржыны жоспарлаудың міндеті – жұмылдыратын және пайдаланылатын қаржы ресурстарының ұдайы өндірістің материялдық –заттық элементтеріне ооңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерімділігінежету.

 

Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:

• қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы мөлшерін анықтау;
• орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық шаруашылық салалары мен әкімшілік –аймақтық бөлімшелер арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімдерін (пропорцияларын) белгілеу;
• қаржы ресурстарын райдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті резервтерді жасау.

Сөйтіп, тарихи дамудың барлық кезеңдері мен басқарудың барлық деңгейлерінде қаржылық жоспарлау оны жалпы жоспарлаудың бірыңғай жүйесінен бөліп алуға  мүмкіндік беретін жоспарлаудың ерекше объектілері, сфералары, жоспарлаудың мақсаты мен сипаты, негізгі көрсеткіштердің нысаны сияқты жалпы белгілерді иемденеді.

Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау белсенді рөл атқарады, өйткені ол, бір жағынан – қаржы ресурстарын басқарудың құралы, басқа жағынан –қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің маңызды тұтқасы.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.

Болжам—ранайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағы қандай болса да бір құбылыстың жай- күйі туралы ықтималдық пайымдау. Болжау – қандай болса да бір құбылыстың, объектінің, процестің дамуының нақтылы келешектері туралы болжамды әзірлеу. Қаржыларға сәйкес болжаудағы құбылыстың дамуы – бұл қаржы қатнастарын мүмкіндігінше жетілдіру, объектісі—қаржы ресурстары, процесі—ақша қорларының қозғалысы.

Қаржылық болжау—мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын-ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдам астам болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты – болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін беллгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:

Экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді жасау;

коррекциялық-регрессиялық талдау;

тікелей сараптамалық бағалау әдісі.

Жоспар –іс-қимылдарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас мақсатына жетуге бағытталған өзара байланысты жүйе.

Жоспарлау –жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын ұйымдастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс. Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық –үйлестіруші рөлді орындайды және қаржы қызметінің субъектілеріне экономикалық реттеуіштер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.

Қазқстанда индикативтік жоспарлау 1993жылдан бері енгізілді. Оны жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативтік (жылдық жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті құрау жұмыстары қалыптасты.

Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты сараптама жасау арқылы әлеуметтік –экономикалық дамудың нысандары көзделінеді әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақты белгіленеді. 2001-2005 арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты –экономикада бәсекелестікті арттыру.

Индикативті жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты—болжанған дамуды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың бағытын анықтау. Индикативті қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді – реттелетін бағаны, субсидияларды, кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары.

Әлеуметтік – экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді рөл атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өнірістік тапсырмалардың қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуаттарды неғұрлым толық пайдалану есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығасыларды қысқарту резервтері есебінен қаржы ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда бар материялдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау шығындарын қысқартуды және т.т. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау, бір жағынан – қоғамдық өндірістің процесінде ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.

Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға негізделеді:

орталықтандырылған және орталықтандырылмаған көзқарастардың үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) – орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекетауқымында қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бірліктер мен биліктің жергілікті органдарының нақтылы жоспарлар жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі;

биліктің жергілікті органдары бүджеттерінің олардың аумағында орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғымдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтудегі, тиімділікті арттырудағы оның рөлін арттыру қажет;

бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысымен өзара тәелділігінде көрініп білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әдеуметтік даму жоспарларымен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері дәлелденіп, анықталады, әкономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтер мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының көрсеткіштері оған қарсы субъектілердің жоспарлы жобаламаларын қамтиды. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;

жоспарлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық (ағымдағы)қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет етеді, бұған перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қло жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді.

Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:

1. Экстраполяция (немесе коэффиценттер) әдісі. Оның мағынасы қаржы көрсеткіштерін олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауға болады. Есеп-қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі. Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:

мүмкін болатын ішкішаруашылық резервтерді анықтауды есепке алмайды;

материал және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені жоспарланатын кезеңде олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.

2. 2. Сараптық бағалау әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің парметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың – сарапшылардың тәжірибесін пайдалануды қажет етеді.
3. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржы көрсеткіштері белгіленген нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен қатар өндірістік және қаржы көрсеткіштерінің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансының талаптарын сақтау кәсіпорынның, саланың, бюджеттердің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың шығындарымен табыстарының арасында үйлесімділіктің пайда болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.
5. Бағдарламалық мақсатты әдіс нарық жағдайында түрлі деңгейлерде – жалпыұлттық, салалық, бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми- техникалық бағдарламалардың негізінде қаржылық болжау әдістерінің бірі ретінде дамиды. Қаржылық бағдарламалау – бағдарламалық – мақсатты тәсілдемені пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі, бұл әдістің негізінде айқын тұжырымдалған мақсаттар және оған жетудің құралдары қойылған.

Бағдарламалау мыналарды қажет етеді:

басымдылықтарды белгілеу (анықтау);

қаражаттарды жұмсаудың тиімділігін арттыру;

балама нұсқаны таңдауға сәйкес қаржыландыруды тоқтата тұру.

Бағдарламаның нұсқасын таңдау ең алдымен экономикалық факторларға (ресурстық) байланысты болады. Қаржы саясаты саласындағы қысқа және ұзақ мерзімді мақсаттар мен шараларды келістіру әдісі ретіндегі бағдарламалау қаржылық жоспарлаудың осы заманғы практикасында белсенді пайдаланылуы тиіс.

6. Есеп-қисаптың көп нұсқалылығы, ең жақсы шешімдерді таңдау экономикалық – математикалық әдістерді, ұзақ мерзімге жасалынатын қаржы болжамдары үшін ЭЕМ-ды неғұрлым кеңінен пайдалануды қажет етеді.

Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әртүрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың механизмі, өндіргіш күштердің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.

Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты: ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік – мақсатты. Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.

Нарықтық қатнастар жағдайында аумақтық және предметтік — мақсатты қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әкімшілік- аумақтық бірліктердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдайында аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін. Қаржылық жоспарлаудағы предметтік- мақсатты қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.

Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржы көрсеткіштерінің орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржы көрсеткіштерін талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін анықтауға, ішкішаруашылық резервтерді табуға мүмкіндік береді.

Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер менг шығыстардың негізгі  топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.

Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен  жоспарлы тапсырмалар ақша ресурстармен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту қаратырылады.

 

 

1.4.2. Қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесі

Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша сыныптаған орынды. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді: орталықтандырылған (жалпымемлекеттік) және орталықтандырылмаған жоспарлар.

Орталықтандырылған қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының қозғалысын негіздейді, мемлекеттәі қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу процестерін белгілейді.

Нысаны бойынша олар әрқашан құрама жоспарлар болып табылады, бірақ бұл оның жалғыз ғана белгісі емес. Сондай-ақ министірліктердің, ведомстволардың қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана жобалайтындықтан, олар орталықтандырылмаған жоспарларға жатады. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшеленеді.

Орталықтандырылған қаржы жоспарларының мынадай елеулі белгілері болады:

объектісі – микродеңгейде қалыптасып, бөлінетін жалпымемлекеттік ресурстар;

қамтуы – мемлекеттің қаржы қызметінің сферасы, тиісінше оның ұдайы өндіріс процесінің қатысушыларымен өзара қаржы қатнастары да және сонымен бірге пайда болатын жалпы құндық ара қатнастар да:

негізгі мақсаты – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандырудағы мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға негізделетін нақтылы кезеңге арналған оның қаржы жоспарын негіздеу.

Орталықтандырылған қаржы жоспарларының саны, олардың нысандары, мазмұны көбінесе тиісті мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылысына, қаржы жүйесінің жеке буындарына, сондай-ақ нақтылы кезеңде қаржы көмегімен жүзеге асырылатын қайта бөлу процестерінің ерекшеліктеріне байланысты болады. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары экономикалық және әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеуде маңызды рөл атқарады. Тап олар экономиканы реттеудің жанама әдістерін пайдалану жөнінде негізделген шешімдер қабылдауға мүмкіндік жасайды, өйткені олардың салдарын (зардабын), түпкілікті нәтижелерін алдын ала білуге мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде құрама қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық, аумақтық жоспарларды қамтиды. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады: мемлекеттің құрама қаржы балансы мемлекеттік бюджет, республикалық бюджет.

Құрама қаржы балансы  деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны жасаумен қаржы министрлігінің Ұлттық Банктің белсенді қатысуымен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстың есеп-қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Құрама қаржы балансында мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамымен көздері және ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттерге (әлеуметтік – мәдени шараларға, қорғанысқа, басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.

Баланстың кіріс бөлігі мыналарды қамтиды: таза табыс, тұтынуға салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден баждары), асмортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер, салықтар мен алымдарғ, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері.

Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру айналым құжаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар): сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар: басқару мен қорғаныс шығыстары: қысқа мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредиттер беруге арналған қаражаттадың өсімі.

Құрама қаржы балансы, сонымен ұлттық шаруашылық қаржы ресурстарын сипаттайтын қаржы көрсеткіштерінің жүйесі болып табылады. Құрама қаржы балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің әлеуметтік – экономикалық даму жоспарларының материялдық және қаржылық үйлесімдерінің теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді. Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы және ақша — кредит қатнастарын дамытудың ауқымымен сипатын алдын- ала айқындайды. Құрма қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша оларды министрліктер мен ведомстваларға нақтылы бекітусіз жасалынады. Мәселен, онда қарастырылған таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен- жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстарда да сондай. Бұл баланстың көмегімен мемлекеттік бюджетпен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарларын жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау үшін негіз қаланады.

Дүние жүзінің барлық елдерінде таралған маңызды орталықтандырылған қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігінен туындайды.

Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үилестіреді. Бюджет белгіленетін жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.

Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім көздерінің толық жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.

Аса маңызды  оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекетеік бюджеттің құрама қаржы балансынан бірқатар елеул айырмашылықтары бар. Онда мемлекеттің барлық кірістері емес, тек оның орталықтандырылатын бөлігі қамтып көрсетіледі. Құрама қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен шығыстары туралы  мәліметтер ірілендірген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп (нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдердің нақты аттары мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.

Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесімен қаржы жүйесінің барлық буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік сақтандырудың бюджеті сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік сақтандырудың  құрама қаржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен тиісінше стихиялық апаттарды ескертумен және оның зардаптарын жою мен байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың бюджеті (түгелдей КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне қамтылатын) әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді жоспарлайтын. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарын, кәсіподақтардың, республикалық және обылыстық кеңестерінің бюджеттерін, халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тің орталықтандырылған қаражаттарын біріктірді.

Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың құрама қаржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік сақтандырудың қаражаттарынан басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары есепке алынды.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпымемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түріндегі басқа да орталықтандырылған қаржы жоспарлары жасалады. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеметтік, табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар, әдеттегідей жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады, айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функционалдық міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар болып келеді.

 Орталықтандырылған қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес, сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңнейі бойынша да: жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті) жоспарлары болып ажыратылады.

Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материялдық өндіріс салалары министрліктерінің (ведоистволарының) кірістері мен шығыстарының балансын,өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының) шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.т. қаржы жоспарларын қамтиды.   

 Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және т.т. жоспарлары.

Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық жоспарлар ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдардың жоспарларын біріктіреді; аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып келеді.

Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (үшжылдық, бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.

Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына, дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға құрама қаржы балансы, бірқатар басқа құрама жоспарлары жасалуы тиіс, мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-қисаптар жүргізілуі тиіс.

Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының саны орталықтандырылған қаржы жоспарларына қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып жатқан, өзінің қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары. Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық жүргізудің  нақты субъектінің ақша қаражаттарының жеке – дара айналымын негіздеу қабілеттілігінде болып келетіндігі, осыдан барып олардың айрықша арналымын – бұл объектінің кірістері мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын тиісті қатнастарды анықтау.

Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне кірістердің, шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай-ақ мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен қаржылық өзара қатнастардың қатынасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен мемлекеттік , жалгерлік, кооперативтік кәсіпорындардың, жеке меншік фирмалардың, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.

Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен бірқатар және субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне, өндіріс өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне байланысты нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық саласы, қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына, құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық белгісі бойынша, басқары нысаны, сондай-ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша да (бірлестіктер, концерндер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар және т.с.с.)топтастырған орынды.қаржы жүйесінің барлық сфераларының, буындарының қаржы жоспарлары болады және қаржы жоспарларының нысаны, оның көрсеткіштерінің құрамы қаржы жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін бейнелейді.

Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша барлық түсімдер мен шығындарды негіздейтін кіріс –шығыс сметалары жасалынады. Ұжымшарлар, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және сақтық компаниялар қаржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі деңгейлердегі бюджеттерді жасайды. Коммерциялық (шаруашылық) есепте жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы жоспарларын бұрын кірістер мен шығыстардың балансы түрінде жасайтын. Бұл жоспарлардың құрылымы негізінен кәсіпорындар үшін де,сондай-ақ бірлестіктер үшін де бірдей болды олардың кіріс бөлігіне табыстар мен қаражаттардың түсімі, шығыс бөлігінде осы түсімдер есебінен жасалатын шығындар анықталатын. Баланстың «кәсіпорындардың бюджетпен өзара қарымқатнастары» бөлігі (алғашқы екі бөлімді – «кірістерді» және «шығыстарды» теңдестіруші)бюджетке түсетін түсімдерді және бюджеттен  қаржыландыруды көрсететін.

Наыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші шарты ретіндегі фирманың ішкі қаржы жоспарларының да мәні арта түсті. Қазіргі кезде көптеген фирмалар, акционерлік қоғамдар және басқа кәсіпорындар қаржылық жоспарлауда да жалпы дүнйежүзілік стандарттарға көше бастады. әңгіме барлық белгіленетін шараларды қаржымен қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бизнес жоспар жасау туралы болып отыр. Осы мақсатпен қаржы жоспары және қаржыландырудың стратегиясы жасалынады.

Бизнес жоспар – бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-экономикалықнегізіне саймасай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуын жоспарларына қарағанда жекеше кәсіпорындар қатнастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды (рынок болжамы) және сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.

Қаржы –бизнес жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды — өнім өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар активтер мен пассивтердің балансын және графигін (залалсыздыққа жетудің есеп-қисабын) қосымша жасайды.

Материялдық өндіріс сферасының шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржы жоспарлары, өндірістік емес сфераның коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарының жоспарлары, бюджет қаражаттары есебінен қаржыланатын мемлекеттік мекемелердің сметалары бастапқы қаржы жоспарларына жатады.

Сөйтіп, нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық деңгейде жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып, бұл процесті жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен және әдістер мен молаяды.

 

1.4.3. Қаржы көрсеткіштері

Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті жоспарлауда қаржы көрсеткіштері – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспарлық, есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер пайдаланылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы (нормаларда) мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы –экономикалық категорияны, қаржы қаинастарының элементін бейнелейді.

 Кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде мыналар аса маңызды қаржы –экономикалық көрсеткіштер болып табылады:

өнімді (жұмысты немесе қызметті ) өткізуден түсетін табыс; бұл көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша қаражаттарын одан әрі бөлу және пайдалану ауқымдары мен мүмкіндіктерін алдын-ала анықтайды;

шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндік құны, шығындардың жалпы шығындардағы жеке элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);

жалпы табыс;

таза табыс;

рентабелділіктің (табыстылықтың) деңгейі;

амортизациялық айдарымдардың мөлшері;

өндірістік және әлеуметтік дамудың шаруашылық есеп қорларының ауқымы (қорлану, тұтыну, резерв, валюта және оларға ұқсас қорлар);

жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа ұйымдармен (несиегерлік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің ауқымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу ахуалының көрсеткіштері;

айналым қаражаттарының көлемі, сақталымдағы және олардың жасалу көздері;

айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қолда барымен сәйкестігі;

негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдылығының кщэффиценті, айналымның ұзақтығы, айналым қаражаттарының айналымдылығын тездетудің көрсеткіші);

акционерлік капиталдың ауқымы және дивиденттердің көлемі;

жалдау ақысының мөлшеі және басқалары;

кәсіпорын қаражаттары өтімділігінің көрсеткіштері.

Кәсіпорындардың мүлкін жекешелендіру кезінде бірқатар көрсеткіштер – мүліктің қалдық және бағалау құны, жекешелендіру қорын жасау мен пайдалану көрсеткіштері және басқалары қолданылады.

Қаржылық жұмыста сонымен қатар мынадай жалпыэкономикалық көрсеткіштер пайдаланылады:

Шығарылған өнімнің бір ақшалай бірлігіне жұмсалған шығындар (өнімнің бір теңгесіне);

өнімнің өзіндік құнын, кезең шығыстарын төмендету, сададағы айналыс шығындарын қысқарту;

күрделі жұмсалымдардың (инвестициялардың)ауқымы;

құрылыстағы ішкі ресурстарды жұмылдыру.

Салық салу кезінде мынадай айрықшалықты көрсеткіштер пайдаланады:

Салық төлеуші алуға тиіс (алынған), өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға немесе тікелей не болмаса жанама шығыстарды өтеуге бағытталған ақша немесе басқа қаражаттар (жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер мен басқа да операциялар үшін) кірітін жылдық жиынтық табыс;

жыдық жиынтық табыс пен салық заңнамасында көзделген шегерім жасау арасындағы айырма ретінде есептелген салық салынатын табыс;

қосылған құнға салынатын салық, акциздерді алу кезіндегі салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт («Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру» тарауын қараңыз);

басқа бірқатар көрсеткіштер.

Аталған қаржы-экономикалық көрсеткіштердің көбісі кәсіп-орындардың, салалардың жалпы топтары бойынша жұмыс нәтижелерін сипаттау үшін жоғарғы ұйымдардың министірліктердің, ведомстволардың деңгейінде пайдаланады. Осынау көрсеткіштермен бірге бұл ұйымдарда тек сол саланы сипаттайтын басқа да айрықшалықты көрсеткіштер қолданылуы мүмкін. Ұжымдық шаруашылықтарда жалпы және таза табыстардың, құрылыста сметалық құн мен құрылыстың өзіндік құнының, аяқталмаған құрылыс ауқымының көрсеткіштері делдалдық (жабдықтау және өтінім) ұйымдардың, сауданың шығындары және басқа көрсеткіштер қолданылады.

Мемлекеттік мекемелерде жалпы және жеке элементтер (санаттар, сыныптар) бойынша шығыстардың көрсеткіштері, ағымдағы шығындар, соның ішінде еңбекке ақы төлеу шығындары, күрделі қаржы шығындары, соның ішінде негізгі капйталдың сатып алу, кредиттер беру және сыныптаманың басқа бөлімдері, күрделі жөндеу сияқты көрсеткіштер қолданылады.

Құрама қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістер мен шығыстарының, сондай-ақ олардың жеке құрамдастарының көрсеткіштері мен олардың үлес салмақтары; бюджеттер тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет кірістерінің, шығыстарының, тапшылығының (профицитінің) жалпы ішкі (ұлттық) өнімге қатынасы (пайызбен) және басқалары жатады.

Ұлттық шаруашылық деңгейіндегі қаржы көрсеткіштері мемлекеттің қаржы ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет және басқа қаржы жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының рентабелдігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды.

Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігін жалпылама бағалауды қаржы ресурстары ауқымының жалпы ұлттық өнімгк қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер атқарады.

Қаржы көрсеткіштерін есептеу кезінде нормалар мен нормативтер пайдаланылады, олар қаржы жоспарларын, болжамдарын, бағдарламаларын ғылыми негіздеуге арналған.

Қаржылық жоспарлауда қаржы ресурстарын жасаудың, бөлудің және пайдаланудың ең төменгі, орташа және ең жоғарғы шекті нормалары мен нормативтері қолданылады. Құрама қаржылық жоспарлауда көбінесе орташа нормалар мен нормативтер, нақтылы шаруашылық органдарының қаржы көрсеткіштерін жоспарлағанда – жеке –дара нормалар мен нормативтер пайдаланылады. Қаржы нормалары мен нормативтері сондай-ақ бекітілетін және есеп-қисаптық болып бөлінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер қолданыстағы заңнама мен белгіленеді, есеп-қисаптықтары ішкі жоспарлауда пайдаланылады. Бекітілетінге салық мөлшерлемелері, әлеуметтік қажеттеге, бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдардың нормалары, есеп-қисаптықтарға аударымдардың нормалары және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорлану және тұтыну қорларын, негізгі қорларды, капиталды жөндеу қорын жасау нормативтері және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы қызметін реттейтін бақалар жатады. Сондай-ақ бірыңғай нормалар мен нормативтер мысалы, әртүрлі шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін амортизациялық аударымдардың нормалары, және сараланған –түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерде түрліше болатын айналым қаражаттарының нормалары мен нормативтері.

Көптеген көрсеткіштері бір мезгілде ногрмалар, нормативтер немесе лимиттер болып келеді, мысалы, рентабелділіктің деңгейі, түрлі қаржы қорларының терминдері көрсеткіштері де, нормативтер де, немесе лимиттер болып табылады. Сөйтіп, шаруашылық қызметінің қаржы нәтижелерін жоспарлау мен болжау процестеріндегі қаржы механизмінің бұл қозғалмалы элементтерінің тығыз тоқайласуы, өзара байланысы мен өзара іс-қимылы байқалып отырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т А Р А У  — 2

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ҚҰРЫЛЫСЫ

 

2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi мен ролi

 

Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ ерекшелiктерiмен көзге түсетiн  оқшауланған сфераларды бөлiп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiмен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болды. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттiк бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.

Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджеттiң объективтi сипаты бар. Бөлудiң дербес сферасы ретiндегi оның өмiр сүруiнiң объективтi қажеттiгi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң қажеттiлiктерiмен, мемлекеттiң табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиiстi орталықтандырылған бүкiл ұлттық шаруашылық ауқымында үздiксiз ауыспалы айналымды ұйымдастыру үшiн, жалпы экономиканың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету үшiн қажет.

Экономика дамуының қазiргi кезеңiнде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiстiң қажеттi қарқыны мен үйлесiмен қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетiлдiруге жетуге, экономикалық салаларын дамытудың бiрiншi керектi бағдарламасы үшiн қажеттi көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, iрi әлеуметтiк өзгерiстердi жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттiк экономикалық және әлеуметтiк саясатын табысты iске асыру үшiн жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтiк дамудың шешушi учаскелерiне шоғырландырылады.

Сөйтiп, объективтi бөлгiштiк қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөлiнiстiң ерекше бөлiгi ретiнде мемлекеттiк бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердi қанағаттандыруға қызмет етедi, экономикалық категория ретiнде көрiнедi.

Қаржы қатынастарының белгiлi бiр жиынтығы ретiндегi мемлекеттiк бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгiлер тән: бюджет қатынастарының бөлгiштiк сипаты бар, әрқашан ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен қосарлана жүредi. Сонымен бiрге, бюджет қатынастарына белгiлi бiр өзiндiк ерекшелiк тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгiлердiң шеңберiнен шықпайды.

Құндық бөлiнiстiң айырықшалықты сферасы ретiнде мемлекеттiк бюджет мына  өзгеше белгiлермен сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгiн оқшауландырумен және оны қоғамдық  қажеттiлiктердi қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгiштiк қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;

2) құнды жасау және оны тұтыну процесiн шарттастыратын материалдық өндiрiс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстiк емес сфера қаржысынан мемлекеттiк бюджеттiң айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтiң сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;

3) қоғамдық өнiмнiң оның тауар нысанындағы қозғалысымен тiкелей байланыс емес құндық бөлiнiстiң стадиясын бiлдiредi және одан белгiлi үзiлiзсте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндiрiсте де, өндiрiстiк емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.

Мемлекеттiк бюджет, кез-келген басқа экономикалық категория сияқты, өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi және оларға сәйкес келетiн нақты материалдық-заттық түрiнде болады: бюджет қатынастары мемлекеттiң орталықтарындырылған ақша қорында – бюджеттiк қорында затталынады. Мұның нәтижесiнде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгiштiк) процестер мемлекеттiң жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзiнiң көрiнiсiн табады. Бюджеттiк қор – бұл қоғамдық өнiм мен ұлттық табыстың құндық бөлiнiстiң белгiлi стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндiрiс, халыққа әлеуметтiк-мәдени қызмет көркейту, қорғаныс және басқару жөнiндегi қажеттiлiктердi қанағаттандыру үшiн мемлекетке түсетiн бөлiгi қозғалысының объективтi шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттiк қордың қалыптасуы мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс процесiн бiлдiредi.

Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндiрiс пен қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру мақсаттаына пайдалану жолымен қоғамдық өнiмнiң құнын бөлу және қайта бөлу процесiнде мемлекет пен қоғамдық өндiрiстiң басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын бiлдiредi.

Мемлекеттiк бюджет экономикалық катеория ретiнде жалпы қаржы категориясына сай келетiн бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың iс-қимылы, мазмұны, мәнi мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен айқындалады. Соынмен бiрге мемлекет қаржысының негiзгi буына ретiнде мемлекеттiк бюджет бөлгiштiк функция шеңберiнде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы iшкi өнiмдi қайта бөлу; экономиканы мемлекеттiк реттеу және ынталандыру; әлеуметтiк саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды.

Мемлекеттiк бюджетке қоғамдық барлық экономикалық процестер бейнеленетiндiктен, сондай-ақ барлық негiзгi қаржы институттары – салықтар мемлекеттiң шығыстары, мемлекеттiк кредит, мемлекеттiк қарыздар және т.т. өзiнiң шоғырланған көрiнiсiн табатындықтан бюджет мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары ретiнде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бiр жылға жасалынады, бюджеттiң кiрiстерiн, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешушi бөлiгiнiң қозғалысын анықтайды. Бюджеттi негiзгi қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегi маңызды орнын қаржы жоспарларының жүйесiндегi басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндiрiстегi айрықша рөлiн айқындайды.

Негiзгi қаржы жоспары мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң жемiсi болып табылады. Елдiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Парламентiнiң жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсiз орындауға жатады.

Мемлекеттiк бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерiнiң бiрi. Ол экономикаға мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдiстерiнiң жиынтығы болып табылатын бюджеттiк механизм арқылы ықпал етедi. Жалпы экономикаға ықпал етудiң құралы ретiндегi бюджеттiң рөлi осында көрiнедi. Экономиканы реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемiн анықтау, оны жасау мен бөлудiң нысандары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттiң атқарылу процесiнде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.

Ақырында, мемлекеттiк бюджет мемлекет заңдарының бiрi болып табылады (мысалы, келесi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).

Сөйтiп, бюджеттiң сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретiнде қараған жөн (1 сызбаны қараңыз).

Мемлекеттiк бюджет – ұлттық табыс пен жалпы iшкi өнiмдi қайта бөлудiң негiзгi құралы. Мемлекеттiк бюджеттiң (шығыс бөлiгiнiң) көмегiмен ұлттық табыстың 30%, жалпы iшкi өнiмнiң 20%, жалпы қоғамдық өнiмнiң 10% бөлiнедi және қайта бөлiнедi. Бюджет Қазақстанның бүкiл аумағында өндiрiстiк күштердi неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениеттi көтерудiң талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшiн пайдаланылады.

Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттiк бюджеттiң қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешендi мақсатты бюджеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуметтi арттыруға, әлеуметтiк дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жiгiн әлеуметтiк қорғауға бағытталуы тиiс.

Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудiң және ынталындырудың, өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырудың маңызды құралы болып табылады.

Бюджет қаражаттарының әлеуметтiк бағыттылығының зор маңызы бар.  Әлеуметтiк  саясаттағы  басымдықтар – халықтың табысы аз  жiктерiн

 

 

 

Мемлекеттiк бюджеттiң сапалық сипаттамасы:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      1 cызба. Мемлекеттiк бюджеттiң сапалық сипаттамасы

 

(зейнеткерлердi, мүгедектердi, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, бiлiм беру және мәдениет мекемелерiнiң жұмыс iстеп тұруы.

Қаржылық жоспарлау процесiнде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына және өндiрiстiк емес сфераның мекемелерiне айтарлықтай ықпал етедi. Мемлекеттiң ақша қорын жасау және пайдаланудың негiзгi қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық кәсiпорындармен және ұжымдармен етене байланысқан.

Бюджеттiк жоспарлау мен бюджеттiң атқарылуы процесiнде ұлттық шаруашылықтың қаржы-шаруашылық қызметiне бақылау жасалынады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында реурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану процесiнде бюджеттiк бақылаудың маңызы күшейе түсуде.

 

 

 

 

2.2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы

 

Мемлекеттiк органдардың өздерiнiң функцияларын орындауы үшiн басқарудың барлық деңгейлерiнде тиiстi қаржы базасы болуы тиiс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтiк сферасын, әрбiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердi абаттандыруды, заң шығарушы билiктi, басқару аппаратының ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшiн олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететiн бюджеттер тармақтарының желiсi құрылады. Бюджеттердiң жекелеген түрлерiнiң кiрiстерi мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестiру процесiнде заңмен реттелiп отыратын белгiлi бiр қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердiң барлығы – бюджет жүйесiн ұйымдастыр мен құрудың қағидаттары, оның буындарының ұйымдық нысандары бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.

Дүние жүзiнiң әр түрлi елдерiнде бюджет құрылысы мемлекеттiң құрылысына, аумақтық-әкiмшiлiк бiрлiгiне, экономиканың даму деңгейiне және нақтылы мемлекеттiң басқа айрықша белгiлерiне байланысты өзгешелiктерiмен ерекшеленедi.

Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесi алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негiзделген түрлi деңгейлердегi жиынтығын бiлдiредi. Әр түрлi елдердiң бюджет жүйелерi өзiнiң құрылымы, бюджеттерiнiң жекелеген түрлерiнiң саны жағынан түрлiше болып келедi, өйткенi олардың аумақтық құрылысы мен оның аумақтық бөлiнiсiне байланысты болады.

Бюджет жүйесiнiң құрамы елдiң ұлттық-мемлекеттiк құрылымымен анықталады. Мемлекеттiң федеративтiк және унитарлық құрылымы болуы мүмкiн.

Федеративтi мемлекеттерде бюджет жүйесi үш буыннан тұрады:

мемлекеттiк бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттiң бюджетi;

федерация мүшелерiнiң бюджеттерi (АҚШ-та штаттардың, ГФР-да – жерлердiң (ландтардың), Канадада – провинциялардың, Ресейде – федерация субъектiлерiнiң бюджеттерi);

жергiлiктi бюджеттер.

Унивтерлық (бiркелкi) мемлекеттерде екi буынды бюджет жүйесi қолданылады: орталық бюджет және толып жатқан жергiлiктi бюджеттер. Екi жағдайда бюджеттердiң оқшаулану мен дербестiгiнiң түрлi дәрежесi болуы мүмкiн, бiрақ, әдттегiдей, әлеуметтiк-экономикалық процестердi басқаруды орталықтандыру деңгейiне байланысты төмендегi бюджеттерге қатынасы бойынша белгiлi бiр реттеушi рол орталық бюджетте сақталады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi бюджет құрылымының унитарлық типiмен анықталады, өйткенi Қазақстан – федералдық емес, басқарудың Президенттiк нысаны және сайланатын Парламентi бар унитарлық мемлекет.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi экономикалық қатынастарға және тиiстi құқықтық нормаларға негiзделген әр түрлi деңгейлердегi бюджеттердi қамтиды.

Қазақстан жиынтығында мемлекетiк бюджеттi құрайтын республикалық бюджет пен жергiлiктi бюджеттер дербес жұмыс iстейдi (2 сызбаны қараңыз).

1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi түбiрлi өзгерiстерге ұшырады. Бұған дейiн Қазақстанның мемлекеттiк бюджеттi, басқа одақтас республикалардың мемлекеттiк бюджеттерi сияқты, КСРО-ның мемлекеттiк бюджетiне кiредi, онда ел аумағының барлық бюджеттерi, соның iшiнде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетiледi. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттiк бюджеттерiнен және мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру бюджетiнен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 ж.ж. мемлекеттiк бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тидi оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерiнiң және 15% жергiлiктi бюджеттерiнiң қарамағында болды.

Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң басты бөлiгi республикалық бюджетте шоғырланған.

Республикалық бюджет – бұл түсiмдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру (профициттi пайдалану) есебiнен қалыптастырылатын және өзiне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актiлер жүктеген мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Үкiмет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекiтiлген орталықтандырылған ақша қоры.

Жергiлiктi бюджеттер (әкiмшiлiк-аймақтық бiрлiктердiң бюджеттерi) – облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы), аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерi.

Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен, жергiлiктi бюджеттер мәслихаттардың  шешiмдерiмен бекiтiледi.

Бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуi бюджеттердiң әр түрлi деңгейлерiнiң өзара байланысына негiзделедi және оларды әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару, бақылау тәртiбiмен, сондай-ақ республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы туралы есеппен қаматмасыз етiледi.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi мемлекеттiк бюджет жүйесiне кiретiн барлық бюджеттердiң бiрлiгi, дербестiгi, толықтылығы, нақтылығы және жариялығы қағидаттарына негiзделедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 сызба. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесiнiң сызбасы

 

 

 

 

 

 

 

Бюджеттiң бiрлiгi бюджет жүйесiн ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесiн бiлдiредi. Бiрлiк қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесiнде неғұрлым толық көрiндi. Қазiргi кезде билiктiң  жергiлiктi органдарының дербестiк алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөнiндегi құқықтардың берiлуiмен байланысты бұл қағидат әлсiредi. Бюджеттердiң бiрлiгi ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кiрiстерiнiң жалпы жүйесiнiң өмiр сүруiнде, мемлекет шығыстарының бiркелкiлiгiнде көрiнедi. Бұл қағидат бюджеттiк жоспарлаудың әдiснамасы мен ұйымдастырылуының бiрлiгiне, оның әлеуметтiк-экономикалық болжауымен өзара байланысына кепiлдiк бередi. Бюджет бiрлiгi қағидатының мiндетi Парламент тарапының бюджеттiк қаражаттардың қозғалысына тиiмдi бақылауды белгiлеу болып табылады. Бюджет жүйесiнiң бiрлiгi бiрыңғай қаржы саясатына қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егемендi мемлекетiнiң жалпы экономикалық және саяси негiзiн тiрек етедi. Ол реттеушi кiрiс көздерiн пайдалану арқылы барлық деңгейдегi бюджеттердiң өзара iс-қимылына төменгi деңгейдегi бюджеттердiң теңгерiмдiлiгi үшiн олардың қаржылық қолдауға, сондай-ақ iшiнара қайта бөлудiң  мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негiзделген.

Бюджеттердiң бiрлiгi бiрыңғай құқықтық негiзбен, Қаржы министрлiгi бекiткен бiрыңғай бюджеттiк сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттiң бiр деңгейiнен басқа деңгейiне берiлiп отыратын мемлекеттiк қаржы статистикасы нысанының бiрлiгiмен, бюджет рәсiмiнiң қағидаттарымен, ақша жүйесiнiң бiрлiгiмен қамтамасыз етiледi. Бюджет жүйесiнiң бiрлiгi салық саясатын қоса бiрыңғай әлеуметтiк-экономикалық саясат арқылы iске асырылады.

Алайда бюджеттердiң бiрлiгi бюджет жүйесiн құрылудың маңызды қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестiгiн жоққа шығармайды. Бюджеттiң дербестiгi әр түрлi деңгейдегi бюджеттердiң арасындағы кiрiстердi бөлудiң тұрақты нормативтерiн орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын белгiлеу құқығы арқылы қамтамасыз етiледi.

Билiктiң әрбiр органы өз бюджетiн жасайды, бекiтедi және оны атқарады. Бюджеттердiң жеке түрлерiнiң арасындағы кiрiс көздерi мен шығыстарды бөлудi шектейтiн айқын құқықтар белiгленген. Сонымен бiрге бюджеттердiң барлық түрлерiнiң шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтiк-экономикалық даму мәселелерiмен және билiктiң тиiстi органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады.

Бюджеттiң толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкiметтiң барлық қаржы операцияларының, оның жинайтын барлық кiрiстерiн және жасайтын шығыстарын шрғырландыруды, әрбiр бап бойынша мемлекеттiң барлық түсiмдерi мен шығыстары ескерiлетiн бюджеттi жасауды бiлдiредi. Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында белгiленетiн барлық түсiмдердiң, соның iшiнде мемлекеттiк акциялар пакетi бар акционерлiк қоғамдардан және республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардан алынатын түсiмдердiң толық тiзбесiнiң және шығыстарының бюджеттерде мiндеттi және толық көрсетiлумен қамтамасыз етiледi. Сөйтiп, ол мемлекеттiк билiк пен басқару органдарының барлық кiрiстерi мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтiк қажеттiгiн қамтып көрсетедi. Осыған байланысты барлық ақша түсiмдерiн, сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемi мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.

Бюджет iске асатындай болуы тиiс, нақты экономикалық және саяси ахуалды, өндiрiстiң даму тенденциясын, жалпымемлекеттiк қажеттiлiктi есепке алу қажет. Дүниежүзiлiк практикалық бұл қағидат қазiргi кезде оны дәл қолдану бюджетке кiрiстерiнiң дербес көзджерi бар автономды түрде бөлiп көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтiндiктен орынды деп есептелмейдi. Қазақстанда мемлекеттiк қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған әдiсi қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттiк сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгiзiлген.

Бюджеттiң нақтылығына iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы Президенттiң Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының индикативтiк жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтiк бағдарламаларының өлшемдерiне сәйкес келтiру арқылы қол жеткiзiледi. Сондықтан оның көрсеткiштерi көпнұсқалық есеп-қисаптармен негiзделуi тиiс, бюджеттердiң атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегi қаржы жоспарына жасалған терең талдаудың нәтижесi, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүниежүзiлiк практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзiмге үлгiлеудi, сондай-ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруiне байланысты қаржы жылы iшiнде түзетудi пайдаланады. Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы тиiстi деңгейдiң бюджет жобасын жасау процесiнде қол жетедi.

Нақтылық қағидаты бюджет тiзiмдемесiн бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшiн қажет. Ол бюджетте мемлекеттiң қаржы операцияларының шыншыл көрсетiлуiн, бекiтiлген сомалардың бюджеттiк арналымдардың атқарылуына сәйкеслтiгiн алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары мен бағдарламаларының көрсеткiштерiне негiзделетiн және бюджеттiк резевтердiң болуымен нығайтылған кiрiстердiң барлық көздерi мен шығыстар бағыттарының есеп-қисаптарының негiздiлiгiмен анықталады.

Бюджеттердiң жариялығы бектiлген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегi олардың атқарылуы туралы есептердiң жариялануы арқылы қамтамасыз етiледi.

Жариялылық елдегi адам құқығын, демократиялық өзгерiстердi сақтаулдың маңызды шарты болып табылады. Бюджет кiрiстерiнiң қалыптасуңы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет реурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргiзу субъектiлерiнiң және және қоғамның барлық мүшелерiнiң мүдделерiн шалады. Сондықтан олар бюджеттiң мазмұны, оны қалыптастырудың көздерi, салық төлемдерiн алудың тәртiбi, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиiс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджетi заң мәртебесiн қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсiмiнiң қатысушылары үшiн мiндеттi болады. Заң, өткен кезеңдегi бюджеттiң атқарылуы тiралы есеп баспасөз бетiнде жарияланады. Осылайша бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының көлемi, оның негiзгi түсiм көздерi, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемi және оны жабудың әдiстерi (шығындарды қысқарту, кiрiстердi көбейту, қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етiледi.

Бюджет жүйесiн құрудың қағидаттары өзара үйлестiрiлген және бiрiн-бiрi толықтыратып отырады, олар егемендi елiмiздiң Конституциясында және «Бюджет жүйесi туралы», «Жергiлiктi өкiлдi және атқарушы мемлекеттiк басқару туралы» арнайы заңдарда және басқа да заң актiлерiнде қамтып көрсетiлген.

Төменгi – жергiлiктi бюджеттердiң қалыпты және тиiмдi жұмыс iстеуiнiң шарттары дербестiкпен қатар теңгерiмдiлiк болып табылады.

Барлық деңгейлер бюджеттерiнiң теңгерiмдiлiгi бюджет қаржысы саясатының қажеттi талабы болып табылуы мүмкiн. Бюджеттердi қарау және бекiту кезiнде билiк пен басқарудың тиiстi органдары бюджеттерiнiң белгiлi бiр мөлшерлерiн белгiлеуi мүмкiн.

Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебiнен жабуға болмайтындығы заңмен белгiленген. Бюджет тапшылығын жабудың негiзгi нысандары мыналар болып табылады.

мемлекеттiк қарыздар шығару;

кредит ресурстарын пайдалану;

Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу – ағымдағы қаржы жылының қалған уақыты iшiнде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан басқа) белгiлi бiр пайызға мемлекеттiң шығыстарын үйлесiмдi төмендету – пайдаланылады.

Бюджеттердiң атқарылуы процесiнде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттiк бағдарламалардың тiзбесiн республика Парламентi мен билiктiң жергiлiктi органдары анықтап бекiтедi.

 

 

 

2.3. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының құрамы

 

Мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетiн бюджеттiң жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар – бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке көздерiн бiлдiредi. Категориялардың екеуi де бюджеттiң өзi сияқты объективтi және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кiрiстер мемлекеттi қажеттi ақша қаражаттарды жалпымемлекеттiк қажеттiлiктерге сәйкес бөледi.

Кiрiстер мен шығыстардың құрамы меен құрылымы нақты әлеуметтiк-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттiк бюджет және салық саясатын жүргiзудiң бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгiлi бiр жағдайларда кiрiстердi қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдiстерiн пайдаланады.

Нарықтық қатынастарға көшкенге дейiн КСРО-ның мемлекеттiк бюджеттiнiң кiрiстерi мемлекеттiк кәсiпорындардың ақша жинақтарына негiзделiп келдi. Ол бюджет кiрiстерiнiң жалпы сомасының 90% құрады және негiзiнен екi төлемнен – айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейiн өмiр сүрдi. 1980 жылдары енгiзiлген өндiрiстiк  қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшiн ақы түрiндегi пайдадан алынатын нормативтi төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесiн өзгртпедi және жеке кәсiпорындар қызметiнiң жеке-дара нәтижелерiне бағытталып отырды.

Дағдыдағыдай, кiрiстердiң көзi салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының  мемлекеттiк бюджетi кiрiстерiнiң құрамы мен құрылымы салық төлемдерiнiң қолданыстағы жүйесiмен және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсiмдерiмен айқындалады.

Бюджет жүйесi туралы заңға сәйкес бюджеттiң құрылымы мыналардан тұрады.

1) түсiмдерден:

кiрiстерден;

алынған ресми трансферттерден (гранттардан);

бұрын бюджеттен берiлген кредиттер бойынша негiзгi борышты өтеуден;

2) шығыстардан және кредит беруден:

шығыстардан;

кредит беруден;

3) бюджет тапшылығынан (профицитiнен);

4) бюджет тапшылығын (профициттi пайдаланудан) қаржыландырудан.

Өз кезегiнде кiрiстер:

салықтық түсiмдер;

салыққа жатпайтын түсiмдер;

капиталмен жасалатын операциялардан алынатын кiрiстер болып бөлiнедi.

Бюджеттiк түсiмдердiң бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер бөлiгiмен (және бiр уақытта санатымен) яғни тауарларды немесе қызметтер көрсетудi сатып алуға, кредиттер беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес тегiн және қайтарылмайтын төлемдермен толықтырылады.

Бюджеттен берiлген кредиттердi өтеу санаты бюджеттiк кредиттер бойынша (қайтару негiзiнде берiлген – бұрынғы жылдардағы неселендiру) мемлекеттiк шаруашылық жүргiзушi субъектiлер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуi болып табылады.

Бюджеттiң шығыстар бөлiгi функционалдық топтардың шығыстарын қаржыландыруға жұмсалады.

Мемлекеттiк борышқа қызмет ету жөнiндегi шығыстар «борышқа қызмет ету» функционалдық тобы бойынша бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң мемлекеттiк мекемелерiн — әкiмдер аппаратын және кiшi бағдарламалар – қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу және қарыздарды орналастырғаны үшiн комиссиялық сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министрлiгiн бөле отырып жүргiзiледi.

Кейiн бюджетке өтеу түрiнде қайтаруға жататын, басқа экономикалық бiрлiктердi несиелендiруге арналған қаражаттар тиiстi бөлiкте – функционалдық топ болып табылатын несиелендiруде көрсетiледi.

Бюджет тапшылығы шығыстар мен бюджеттен қайтарымды негiзде бөлiнген кредиттер ауқымының бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан асып түсуiн қамтып көрсетедi. Бекiтiлген республикалық бюджет тапшылығының көлемi ұлттық валютамен және жалпы iшкi өнiмге пайызбен, ал облыстық бюджеттер, Астана және Алматы қалалары бюджеттерiнiң тапшылығы ұлттық валютамен көрсетiледi. Ал бюджет профицитi – бұл бюджетке түсетiн кiрiстер мен ресми трнасфеттер түсiмдерiнiң және бұрын бюджеттен берiлген кредиттер бойынша негiзгi борышты өтеудiң жалпы сомасының жалпы шығыстардың және қайтарымдық негiзде бөлiнетiн көлемi де ұлттық валютамен немесе жалпы iшкi өнiмге пайызбен есептеледi.

Мемлекеттiк бюджеттiң соңғы бөлiгi – бюджет тапшылығын (профициттi пайдалану) қаржыландыру iшкi және сыртқы мемлекеттiк борышты өтеу жөнiндегi шығыстарды қамтып көрсетедi. Оның қос арналымы бар:

1) тапшылық болған жағдайда – iшкi көздерден (Ұлттық банктен, коммерциялық банктерден, бағалы қағаздар сатудан, есепке алу бойынша, шығыстарды жабуға бағытталатын жыл басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтары) және сыртқы қарыздардан қаражаттар тарту;

2) профицит кезiнде – жоспардан тыс түсiмдердi; бiрiншi кезекте мемлекеттiк мiндеттемелердi өтеуге немесе бiрiншi кезектегi бюджеттiк бағдарламаларды қосымша қаржыландыруға пайдалану.

Кiрiстер мен шығыстардың егжей-тегжейлi тiзбесi мен топтамасы бюджеттiк сыныптамамен айқындалады. Қаржы Министрлiгi бекiткен бiрыңғай бюджеттiк сыныптама – функцоналдық, ведомостволық және экономикалық сипаттамалар бойынша бюджетке түсетiн түсiмдер мен бюджеттен жұмсалатын шығыстардың топтастырылуын белгiйлейтiн нормативтiк құқықтық акт. Ол кiрiстердiң сыныптамасының, шығыстардың фунцкионалдық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бiрыңғай бюджеттiк сыныптама бюджеттiң мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен, министрлiктер мен ведомоствалардың, ұйымдар мен мекемелердiң қаржы жоспарларымен тығыз байланысын қамтамасыз етедi; жеке (дара) сметалар мен қаржы жоспарларын құрама сметалар мен жоспарларға бiрiктiруге мүмкiндiк бередi, құрама жоспарлар мен бюджеттiң жазбаша тiзбесi арасындағы үйлесудi қамтамасыз етедi.

1996 жылға дейiнгi бюджеттiк сыныптама мынадай бөлiктердi қамтыды: бөлiм, параграф, бап, тарау. Алайда ұзақ уақыт қолданылып келген сыныптама бюджет қаражаттарын жобалаудың, оған есеп жүргiзудiң және бақылаудың, сондай-ақ бюджет процесiн жүзеге асырудың қазiргi заман талаптарына сай болудан қалды. Сондықтан 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес келетiн сыныптамамен ауыстырылды.

Жаңа бюджеттiк сыныптамаға сәйкес кiрiстер ендi төрт бөлiкке жiктелетiн болды, олар: санат, сынып, iшкi сынып, ерекшелiк. Мысалы, бюджеттiң кiрiстерi мына санаттарды қамтиды: салық түсiмдерi; салыққа жатпайтын түсiмдер; капиталмен жасалатын операциялардан алынатын кiрiстер; алынған ресми трансферттер (гранттар); бюджеттен берiлген кредиттердi өтеу; жалпы қаржыландыру; бюджеттiң қаражаттары қалдықтарының қозғалысы. Қалған бөлiктер кiрiстердi кiрiс көздерiн неғұрлым тәптiштеу ретiнде сипаттайды. Мысалы, салық түсiмдерiндегi сынып – салық тобын, iшкi сынып – салық түрiн, еркшелiк – нақты салық төлеушiнi салық объектiсiн бiлдiредi.

Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомостволық сыныптама қарастырылған. Функциолналдық сыныптама қызмет түрлерiнiң, шаралардың жеке бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемдi сипаттамасы болып табылады. Функционалдық топ, iшкi функция, мемлекеттiк мекеме-бағдарламалардың әкiмшiсi, бағдарлама, iшкi бағдарлама. Аталған деңгейлердiң ұштастырылуы шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.

Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белiглерi бойынша төрт бөлiмге бөледi: санат, сынып, iшкi сынып, ерекшелiк. Санат мыныларды қамтиды: ағымдағы ағыстар, күрделi шығыстар, кредит, кредит беру, қаржыландыру. Сынып, iшкi сынып және ерекшелiк шығыстардың арналымы мен сипатын нақтылай түседi, мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығыстар – жұмысшылар мен қызметшiлердiң жалақысы – жұмысшылар мен қызметшiлердiң негiзгi жалақысы.

Бюджеттiң атқарылуы кезiнде екi сыныптаманың негiзгi бөлiмшелерiн қамтитын тоғыспалы сыныптама түрiндегi функционалдық және экономикалық сыныптамалардың ұштастырылуы пайдаланылады.

Ведомстволық сыныптама бойынша шығыстардың атқарылуы мен бюджеттiк бағдарламаларын, мысалы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгi, Парламенттiң шаруашылық басқармасы, Премьер-министрдiң Кеңесi, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының әкiмдерi, министрлiктер, комитеттер, агенттiктер, Қазақстан Республикасының басқа ведомстволары мен службалары бойынша топтастыруды бiлдередi.

Бюджеттiк сыныптама автоматтандыру құралдарын қолданатын басқарудың жоғары жеделдiлiгiне жету үшiн түсiмдер мен шығындарды жан-жақты, айқын және арнаулы етiп жүйелеуге мүмкiндiк бередi.

Бюджеттiк жоспарлау – мемлекеттiң қаржы саясатының талаптарына бағындырылған қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамды бөлiгi. Мұндай жоспарлаудың экономикалық мәнi елдiң жалпыұлттық әлеуметтiк-экономикалық дамуы негiзiнде түрлi деңгейдегi бюджеттердi жасау мен олардың атқарылуы процесiнде бюджет жүйесiнiң буындары арасында қоғамдық өнiмнiң құны мен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде болып отыр. Бюджеттiк жоспарлау барысында қаржы елдiң дамуының мемлекеттiк бағдарламасының экономикалық және сапалық көрсеткiштерiне және табиғи, материал, еңбек және қаржы ресурстарына белсене ықпал жасайды.

Бюджеттiк жоспарлаудың бiрлiгi мыналарға негiзделедi:

1) республикалық және жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттiк бағдарламалардың тiзбесiн қалыптастыруға;

2) заңнамалық актiлер мен кiрiстердi республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлу нормативтерiн, облыстық өкiлдi органдардың шешiмдерiмен – кiрiстi облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттерiнiң арасында бөлудiң тұрақты нормативтерiн белгiлеуге;

3) заңнамалық актiлермен республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берiлетiн субвенциялардың және облыстық бюджеттерден, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiнен республикалық бюджетке берiлетiн бюджеттiк алынымдардың ұзақ мерзiмi мөлшерiн, облыстық өкiлдi органдардың шешiмдерiмен – облыстық бюджеттен аудандардың (қалалардың) бюджеттерiне берiлетiн субвенциялардың және аудандардың (қалалардың) бюджеттерiнен облыстық бюджетке берiлетiн бюджеттiк алынымдардың ұзақ мерзiмдi мөлшерiн белгiлеуге;

4) Қаржы министрлiгiмен келiсе отырып, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне түсетiн түсiмдер сомасын анықтауға;

5) тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда және жергiлiктi бюджет туралы жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмдерiне облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергiлiктi атқарушы органдарының тиiстi қаржы жылының аяғындағы борышының лимитiн белгiлеуге;

6) Үкiмет белгiлейтiн тәртiп пен жергiлiктi атқарушы органдар тарататын қарыздар жөнiндегi сыйақының (мүдденiң) шектi мөлшерiнл белгiлеуге.

Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешiрiп отырған нарықтық қатынастарға көшi кезеңi оның бюджетiнiң мазмұнына, кiрiстерi мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етiп отыр. Бюджеттiң, әсiресе оның шығыстарының абсолюттi және относителдi тез өсуi оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егемендi мемлекеттiң функцияларының кеңеюiмен, Қазақстанның iшкi және сыртқы қауiпсiздiгiн өзi қамтамасыз ету қажеттiгiнен туып отыр.

Бюджеттiң кiрiстерi – бюджетке қайтарылмайтын негiзде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден алынатын түсiмдердiң, салыққа жатпайтын және өзге де түсiмдердiң, сондай-ақ капиталмен жасалатын операциялардан түсетiн кiрiстердiң көлемi.

Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесi туралы» заңына сәйкес республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер мыналарды қамтиды:

1) республикалық бюджеттiң кiрiстерiн, олар мыналардан тұрады:

а) салықтар, алымдар және басқа да мiндеттi төлемдердiң түсiмдерiнен (корпорациялық табыс салығы; қосылған құнға салынатын салық; импортқа салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi мен салықтары; әкелiнетiн тауарларға салынатын кеден бажы, әкетiлетiн тауарларға салынатын баж салығы және басқа салықтар, алымдар мен төлемдер);

ә) салыққа жатпайтын түсiмдерден (республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының үлесi; Ұлттық банк кiрiсiнен алынатын түсiм; Үкiметтiң депозиттерi бойынша алынған сыйақылар (мүдделер); ренспубликалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге тиесiлi мүлiктердi сатудан түсетiн түсiмдер; республикалық меншiк болып табылатын акциялар бумаларына түсетiн дивидендтер; мемлекеттiк лотереялардан алынатын кiрiстер (жергiлiктi өкiлдi органдарының шешiмдерi бойынша өткiзiлетiн лотереялардан алынатын кiрiстердi қоспағанда;) жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға бергенi үшiн төлемдер; республикалық бюджеттiң кредиттер берiлуi үшiн алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық меншiктi мүлiктi жалға беруден алынатын түсiмдер; тәркiленген мүлiктi, белгiленген тәртiппен республикалық меншiкке өтеусiз өткен мүлiктi сатудан алынатын түсiмдер, соның iшiнде мемлекеттiң пайдасына бас тартудан кеден режiмiнде ресiмделген тауарлар мен көлiк құралдары; Қазақстан Республикасы азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәлiктер бергенi үшiн төлем; мемлекетке өткен мүлiктi, заңсыз алынған мүлiктi өз еркiмен тапсырудан немесе оны өндiрiп алудан немесе мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттi тұлғаларға көрсетiлетiн қызметтердiң құнын өндiрiп алудан алынатын сомалардың түсiмдерi; өнiмдердi лицензиясыз әкеткенi үшiн төленетiн айыппұл сомаларының түсiмдерi; лицензиялық тәртiп белгiленген казино, тотализаторлар мен ойын бизнесi қызметтерiнен алынған кiрiстердi қоспағанда, өзiне лицензиялық тәртiп белгiленген лицензиясыз қызметтен алынған кiрiстерден түсетiн түсiмдер; атқаруша санкция; басқа да салыққа жатпайтын түсiмдер);

б) капиталмен жүргiзiлетiн операциялардан алынатын кiрiстерден: мемлекеттiк резервтерден алынған тауарлар үшiн берешектi өтеуден және мемлекеттiк қордан астық сатудан алынатын түсiмдерден;

2) мына төмендегiлерден алынған ресми трансферттердi (гранттарды):

заңды және жеке тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден;

бюджеттiк алынымдардан;

3) республикалық бюджеттен бұрын берiлген кредиттер бойынша негiзгi борышты өтеуден.

Қазақстан Республикасының 2002 жылғы мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң құрамы мен құрылымы мына мәлiметтермен сипатталады (3 кесте).

Кестеде көрiнiп тұрғандай, кiрiстердiң негiзiн салықтық түсiмдер құрап отыр (қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы, әлеуметтiк салық, жеке табыс салығы және т.б.). Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң басқа көзi – салыққа жатпайтын түсiмдер.

Бюджеттiң шығыстары – бұл бекiтiлген бюджет шегiнде қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн қаражаттар.

Республикалық бюджеттiң қаражаттары: жалпы сипаттағы мемлеттiк қызметтер көрсетудi (заң шығарушы және басқа функцияларға кiрмей қалған өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық қызметтi, iргелi зерттеулердi және басқаларын); қорғаныс қабiлетiн қамтамасыз етудi; қауiпсiздiктi қамтамасыз етудi; республикалық деңгейдегi жалпы орта, орта кәсiптiк және қосымша бiлiмдi; республикалық деңгейде азаматтарға тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемiн; заң акiтелерiне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мемлекеттiк жәрдемақыларды алатын азаматтардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттiк жәрдемақыларды, зейнеткерлердi, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерiн, мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақы алушыларды жерлеуге берiлетiн жәрдемақыларды; республикалық деңгейдегi әлеуметтiк қамсыздандыру және  әлеуметтiк көмек  саласындағы қызметтi;  республикалық деңгейдегi

 

 

3-кесте. Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көлемi мен құрылымы

 

	Млн. теңге	%
Түсiмдер.	821153,1	100,0
І. Кiрiстер.	807845,4	98,4
Салықтық түсiмдер.	750777,0	92,9
Салыққа жатпайтын түсiмдер.	47574,4	5,9
Капиталмен жүргiзiлетiн операциялардан алынатын кiрiстер.	9494,0	1,2
ІІ. Алынған ресми трансферттер (гранттар).	—	—
ІІІ. Бұрын бюджеттен берiлген кредиттер, бойынша негiзгi борышты өтеу.	13307,0	1,6

 

 

мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтердi; ауыл, орман, су және барлық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көшi-қон саласындағы қызметтi; қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнiнде республикалық деңгейде жүргiзiлетiн шараларды; республикалық деңгейдегi өнеркәсiп, көлiк және құрылыс объектiлерi саласындағы арнайы бағдарламаларды; фельдъегерлiк байланысты; республикалық деңгейдегi жобалау-iздестiру жұмыстарын; республикалық маңызы бар жол жүйесiн пайдалануды, салуды және жаңғыртуды; гидрометеорологиялық мониторингтi; үкiметтiк борышты қызмет көрсету жөнiндегi шығыстарды; мемлекеттiк кепiлдiктеп бойынша мiндеттемелердi орындауды; жергiлiктi бюджеттерге республикалық бюджеттен берiлетiн ресми трансферттердi және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.

Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет түрлерiн жүзеге асыратын республикалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлiктеiн, олардың аумақтық бөлiмшелерiн және мемлекеттiк бағыныштағы мекемелердi ұстауға арналған шығыстар да рсепубликалық бюджеттен қаржыландырылады.

Рсепубликалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмiшiлерiн ұстауға арналған шығыстар Қазақстан Республикасы Президентiнiң және Үкiметiнiң актiлерiмен бекiтiлетiн штат саны лимитi мен Үкiметтiң актiлерiмен бекiтiлген мемлекеттiк органдардың топтардың нормативтерi негiзге алына отырып белгiленедi және оларды республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздерi есебiнен ұстауға жол берiлмейдi.

Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердiң жекелеген бағыттары бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттiк бағдарламалар бойынша тиiстi қаржы жылына араналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде шығыстар мен несиелендiрудiң ең аз, шектi немесе тiркелген мөлшерлерiн белгiлеуге жол берiлмейдi.

Республикалық бюджеттiң сыртқы экономикалық қызметпен байланысты және ұлттық валютаның айырбас бағамының (курсының) жоспарланған өзгерiсiне сәйкес белгiленген қаражатты ұлттық валютаның бөлiнген кезеңдегi ресми айырбас бағымы бойынша жұмсалады.

Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының құрылымы айтарлықтай өзгерiстерге ұшырауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделi жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендiру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттiк кәсiпорындардың едәуiр бөлiгi акциогнерлiк қоғамдарға өзгердi, ұлғаймалы ұдайы өндiрiстi, қаржы рыногiнде жұмылдырылған меншiктi қаражаттар мен ресурстар есебiнен жүзеге асыруы тиiс.

Алайда нарықтық механизмдердiң iс-әрекетi жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттiк секторын бюджеттен қаржыландыру өзiнiң шешушi мңызын сақтап қалуда.

Экономика мен әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының едәуiр бөлiгi төменгi бюджеттерге субвенциялар нысанында берiледi.

Алайда нарықтық механизмдердiң iс-әрекетi жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттiк секторын бюджеттен қаржыландыру өзiнiң шешушi маңызын сақтап қалуда.

Экономика мен әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарыың едәуiр бөлiгi төменгi бюджеттерге субвенциялар нысанында берiледi.

Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi уәкiлеттi орган Үкiмет атынан республикалық бюджетте көзделген сомалар шегiнде кредиттер бере алады. Кредиттер берудiң тәртiбi мен шарттарын Үкiмет белгiлейдi.

Қазақстан Республикасының Үкiметi заңды, жеке тұлғалардан және шет мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшiн заңда белгiленген тәртiп бойынша қарыз алуға құқылы.

Үкiметтiң қаражатын қарыз алуы қарыз немесе мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздар шығару шарттары (келiсiмдерi) нысанында жүзеге асырылады. Қарыз шарттарын жасаудың және мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарудың тәртiбi мен ережелерiн Үкiмет белгiлейдi.

Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi уәкiлеттi орган облыстар мен Астана және Алматы қалалары әкiмдерiнiң ұсынысы бойынша республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджеттерге кассалық алашақты жабуға төмен тұрған бюджеттердi несиелендiру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджетте көзделген арнаулы резерв шегiнде Үкiмет шешiмiнiң негiзiнде бюджеттiк кредиттер бере алады.

Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың құрылымында бюджеттiк ресурстардың әлеуметтiк бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегi бiлiм берудi, денсаулық сақтауды, әлеуметтiк сақтандыру мен қамсыздандыруды және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтiк-мәдени шараларға жұмсалатын тiкелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бiрге өнiмсiз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарын, үкiметтiк борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелердi ұстауға, дүниежүзiлiк қоғамдастыққа бiрiкке шараларды жүргiзу квоталары бойынша жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындарда өсуде. Бұл мақсаттарға жыл сайын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлiгi жұмсалады.

Сөйтiп, жалпы мемлекеттiк мәнi бар шараларды қаржыландыруды қажеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететiн республикалық бюджет елдiң экономикалық процесiн реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бiрге республикалық бюджеттiң жоғары маңыздылығы жергiлiктi бюджеттердiң рөлiн төмен түсiрмейдi. Тап солар билiктiң жергiлiктi органдарының өздерiнiң функцияларын орындауын қажеттi қаржы реурстарымен қамтамасыз етедi, халықтың тұрмыстық әлеуметтiк қажеттiлiктерiн қаранағаттаныдыруға, тиiстi аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесiне айтарлықтай ықпал етедi.

Рынокка өтпелi кезеңде бюджет жүйесiнiң барлық дербес буындары жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердi қанағаттандыру үшiн қоғамдық өндiрiстiк құндық арақатынастарын жақсартуға ықпал етедi, нарықтық инфрақұрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтiк кепiлдерiн қанағаттандыру үшiн табысты қайта бөлудiң белсендi құралы болуы тиiс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы рөлiн күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттары пайдаланудың прогрессивтi нысандарын, әдiстерiн қолдану жолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жұмсау кезiнде жоғары тиiмдiлiкке қол жеткiзу жағдайында ғана мүмкiн. Сонымен қатар бюджет рәсiмiн, барлық деңгейлердегi бюджеттер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық бюджеттер субъектiлер арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрi демократияландыру мен жетiлдiрудi қажет етедi.

2002 жылдан бастап елдiң бюджеттiк бағдарламаларының ағымдағы және даму бағдарламаларына бөлiнуiне байланысты, мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгiн де ағымдағы шығыстардың бюджетi және даму бюджетi етiп бөлу практикасы қолданылды. Даму бюджетiне инвестициялық және иновациялық қызметтi қаржыландыруға жұмсалатын қаражаттар және ұдайы өнiдiрiспен байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген нормалардан және әлеуметтiк қамтасасыз етудiң қалыптасқан деңгейiнен туындайтын барлық шығыстарды шоғырландыру қарастырылған. Ол түгелдей бюджетке шоғырланатын халықтың ақша қорланымдары мен түсiмдерiнiң өсуi есебiнен баланстанған. Даму бюджетiнде ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң қажеттiлiктерiмен жаңа әлеуметтiк-экономикалық шараларды орталықтандырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды берiктiру көзделген.

 

 

2.4. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы.

 

Әр бюджетте оның кiрiс және шығыс бөлiгiн теңдестiрген, яғни баланстандырылған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдiк, бюджеттi жасаған кезде негiзгi мәселе мемлекеттiң ақшалай түсiмдерi мен шығыстарының осындай жай-күйiне жету болып табылады. Кiрiстердiң шығыстардан, яғни бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негiзде бөлiнетiн кiрiстердiң ауқымынан асып түсуi бюджет артығын – профициттi құрайды. Ол мемлекеттiк борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттiк қаражаттардың (республикалық және жергiлiктi бюджеттегi) бос қалдығын құрауы мүмкiн. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңiнiң аяғында қалыптасқан бюджеттiк қаражаттардың арнайы шоттарына есептеледi және кассаның айналымдағы нақты ақшасының өсiмiне және билiктiң тиiстi органының мемлекеттiк борышын жабуға пайдаланылады. Мұндай қажеттiк болмаған жағайда бұл қаражаттарды пайдалану туралы шешiмдердi тиiстi әкiмшiлiктер қабылдайды. Шығыстардың кiрiстерден (шығыстар мен бюджеттен қайтарымды негiзде бөлiнген кредиттер ауқымының бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан) асып түсуi мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуiр әрi тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйiн сипаттайды.

Тапшылықтың ұйғарымды деңгейi деп елдiң жалпы iшкi өнiмге қатысты 2-3% мөлшерi саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттiк қарыздар шығарудың немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегiмен бiршама жеңiл жабылуы мүмкiн. Бюджеттiң едәуiр және созылмалы тапшылығы кезiнде қарыздар мемлекеттiң қажеттiлiктерiн жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының қажеттелiктерiнен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етiледi, бұл инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейiнiң төмендеуiне апарып соғады.

Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйiн қамтып көрсетедi, ал оның болуы мына себептерге байланысты:

• елдiң экономикасында өндiрiстiң жалпы құлдырауы;
• қоғамдық өндiрiс шығындарының өсуi;
• айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
• бюджеттiң шығыстарында экономикалық даму деңгейiне сәйкес келмейтiн едәуiр әлеуметтiк шығыстардың басымдығы;
• әскери-өнеркәсiп кешенi ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
• «көлеңкелi» экономиканың iрi ауқымды айналымы;
• ұлттық шаруашылықтағы өнiмсiз шығыстар мен ысыраптар.

Бюджет тапшылығын жабудың мынадай әдiстерi бар:

а) мемлекеттiк қарыздар;

ә) салық салуды көбейту;

б) ақша эмиссиясы.

Өз кезегiнде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгiлерiн тiкелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткiзу арқылы да тұлғалануы мүмкiн, коммерциялық банктер өзiнiң резервтерiн көбейтедi және банктiк мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтедi.

Бюджет тапшылығына қатысты фискалды саясат үш тұжырымдамаға негiзделдедi.

1. Жыл сайынғы теңдестiрiлетiн бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейiн фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелдi. Алайда бюджеттiң мұндай жай-күйi фискалдық саясаттық тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Бюджеттi теңдестiру тiптi экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкiн. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезiнде салық түсiмдерi автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджеттi теңдестiру үшiн мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерiн арттыруы, не мемлекеттiң шығыстарын қысқартуы, не бұл екi әрекеттi де жүзеге асыруы қажет. Қорытындысы жиынтық сұранымының қысқаруы және өндiрiстiң одан сайын құлдырауы болып табылады.

Бюджеттi теңдестiру саясаты сонымен бiрге инфляцияны үдетуi мүмкiн. Инфляцияның болуы кезiнде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық түсiмдерiн көбейтедi. Бюджеттiң артығын жою үшiн мемлекет мына шараларды қолдануы тиiс: не салықтардың мөлшерлемелерiн төмендетуi, не мемлекеттiң шығыстарын көбейтуi, не бұл екi шараның ұштастырылуын пайдалануы тиiс.

2. Циклдiк негiзде теңдестiрiлетiн бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңдестiрiледi. Өндiрiстiң құлыдрауымен болдырмау үшiн мемлекет тапшылықты әдейiлеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтедi. Экономиканың келесi өрлеуi кезiнде мемлекет салықтарды көбейтедi және шығыстарды қысқартады, ал пайда болған бюджеттiң артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге бағытталады. Сөйтiп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл iшiнде бюджеттi теңгеру жүргiзiледi. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдiгi мен ұзақтығы бойынша бiрдей болмайтындығы, мұның өзi бюджеттiң циклдiк теңгерiмдiлiгiн бұзатындығын бұл тұжырымдаманың әлсiз буына болып табылады.
3. Қаржының функционалдық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономкалық тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қамтылуды қамтамасыз етуге жету үшiн жалпы экономиканы теңдестiру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезiнде бюджеттi теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен мемлекеттiк борыштың да, бюджет артығының да болуына рұқсат етiледi. Бұл жағдайда экономикалық өсуге қарай салық жүйесi бюджетке түсетiн түсiмдердi автоматты түрде қамтамасыз етедi, ал микроэкономикалық тұрақтылық бұл өсудi ынталындырады деп шамалауға болады. Бұдан басқа, мемлекет салықтармен iс жүзiнде шексiз айла-шарғы жасай алады және бюджеттiң тапшылығын жаба алады. Бұл тұжырымдамада сонымен бiрге тапшылықтар мен iрi мемлекеттiк борыштың болуы қалыпты экономика үшiн қауiптi емес деп шамаланады.

Циклдiк негiзде және фиункционалдық қаржы тұжырымдамасында теңдестiрiлетiн бюджеттiң тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат ақша айналысының жай күйiн есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиiмдi шараларды қаржыландыруды қамтамасыз ететiн қаржылық шаралардың негiзделген бағдарламасын әзiрлеудi қажет етедi.

 

 

2.5. Бюджеттiк рәсiм

 

Бюджеттiк рәсiм – мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың бюджеттi әзiрлеу, қарау, атқару, оның атқарылуын бақылау және бюджеттiң атқарылуы туралы есептi бекiту жөнiндегi заңнамалық актiмен регламенттелген қызметi. Бюджеттiк рәсiмнiң барлық стадиялары өзара байланысты және қоғамның экономикалық процестерiн ғана емес, сонымен бiрге саяси өмiрiнiң тiкелей бейнеленуi болып табылады. Қазақстан Республикасында бюджеттiк рәсiм «Бюджет жүйесi туралы», «Қазақстан Республикасының жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы», жыл сайынғы «Республикалық бюджет туралы» заңға және Қазақстан Республикасының басқа заңдарына сәйкес жүргiзiледi. Бұл заңдар әртүрлi деңгейдегi бюджеттердi қалыптастыру процесiнде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару және бақылау тәртiбiн белгiлейдi.

Бюджеттердi жасау, атқару, бюджеттердiң атқарылуы туралы есептi жасау өкiметтiң атқарушы органдарының функциясы, қарау және бекiту Парламент пен жергiлiктi өкiлеттi органдардың – мәслихаттардың функциясы болып табылады; бюджеттердiң атқарылуын бақылауда өкiметтiң екi тармағы орындайды.

Республикалық бюджеттiң жобасын әзiрлеу үшiн Қазақстан Республикасының Президентi Бюджет комиссиясын құрады, ол Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган республикалық бюджет жобасының негiзгi болжамды көрсеткiштерiн және оған жалғас ұыныстарын қарайды, оларды мақұлдайды.

Бюджеттiк рәсiмде Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi органға маңызды рөл берiледi. Ол Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа жолдауын ескере отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамудың индикативтiк жоспарының параметрлерi, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтiк бағдарламалары негiзiнде алдағы үш жылдық кезеңге мемлекеттiк бюджеттiң болжамды көрсеткiштерiн әзiрлейдi. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган республикалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң бюджеттiк өтiнiмдерiн қорытындылайды, Бюджет комиссиясының ұсыныстарын ескере отырып, тиiстi қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның жобасын әзiрлеп, Үкiметке табыс етедi. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерiне келiсiлген көрсеткiштердi: олардың бюджеттерiне түсетiн түсiмдердi, борыш лимиттерiн, жергiлiктi атқарушы органдардың борышын өтеу және оған қызмет көрсету шығыстарының көлемiн жеткiзедi.

Республикалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi Үкiмет белгiлеген мерзiмдерде бюджеттiк өтiнiмдердi, ал облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерi олардың бюджеттерiнiң жоғарыда аталынған келiсiлген көрсеткiштердi Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi органға енгiзедi.

Республикалық бюджет туралы заң мыналарды:

кiрiстердiң, алынған ресми транферттердiң, республикалық бюджеттен берiлген кредит бойынша негiзгi борышты өтеудiң, шығыстардың, кредит берудiң және бюджет тапшылығының (профицитiнiң) көлемдерiн;

мемлекеттiк акциялар пакетi бар акционерлiк қоғамдардан және республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардан алынатын түсiмдердiң толық тiзбесiнiң;

айлық жалақының, зейнетақы мен айлық есептiк көрсеткiштiң ең төменгi мөлшерлерiн;

Қазақстан Республикасы Үкiметi резервтерiнiң мөлшерiн;

Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша мiндеттемелердi орындау сомасын;

үкiметтiк борыштың лимитiн;

Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергiлiктi атқарушы органдарының тиiстi қаржы жылының борыгшының лимитiн;

Қазақстан Республикасының тиiстi қаржы жылына араналған мемлекеттiк кепiлдiктерiн беру лимитiн;

республикалық бюджеттiк бағдарламалардың функционалдық топтары, әкiмшiлер бойынша және бағдарламалар бойынша шектi шығыстардың тiзбесiн;

тиiстi қаржы жылына арналған республикалық және жергiлiктi бюджеттердi атқару процесiнде секвестрлеуге – түзетуге жатпайтын республикалық және жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалардың тiзбесiн;

— қаржы жылдарының жылдарының қорытындылары бойынша пайда болған республикалық бюджеттiң кредиторлық берешегiнiң өтем сомасын қамтуы тиiс. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Үкiмет жоспарланып отырған жылдың алдындағы қыркүйектiң 15-нен кешiктiрмей Парламентке табыс етедi. Қазақстан Республикасы Үкiметi алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бiр мезгiлде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiнiң алдағы үш жылдық кезеңге арналған болжамды көрсетiкiштерiн табыс етедi.

Республикалық бюджеттi бекiту және оған өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу алдымен Мәжiлiсте, одан кейiн Сенатта дәйектi қаралғаннан соң палаталардың бiрлескен отырысында жасалады. Респуликалық бюджет – Парламент палаталарының бiрлескен отырысында кемiнде екi оқылымда және ағымдағы жылдың желтоқсанының 15-iнен кешiктiрмей республикалық бюджеттiк бағдарламалар деңгейiнде бекiтiледi. Егер Парламент осы мерзiмде республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда Президент «Алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы» жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджеттi Парламент қабылдағанға дейiн қолданылады.

Республикалық бюджеттi нақтылау оны атқару барысында Үкiметтiң ұсынысатры немесе басқа заң шығарушылық бастамалар негiзiнде заңнамалық актiлерге сәйкес жүзеге асырылады.

Республикалық бюджеттiң атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкiметi қамтамасыз етедi.

Мемлекеттiк мекемелер бағдарлама әкiмшiсi бекiткен смета шегiнде Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi уәкiлеттi орган берген рұқсат негiзiнде шығыстар жасайды. Қаржы министрлiгi бөлiнген қаражат қазынашылық рұқсаттарда көзделмеген мақсаттарға пайдаланыған жағдайда қаржыландыруды керi қайтарып алуға, тоқтата тұруға құқылы.

Бюджет қаражатын керi қайтарып алу бағдарлама әкiмшiлiгiнiң қазынашылық рұқсатындағы шығыстардың тиiстi ерекшелiгi бойынша ағымдағы қаржыландыруды бөлiнген қаражатты қазынашылық рұқсаттарда көзделмеген мақсаттарға пайдалану сомасына азайту арқылы жүргiзiледi.

Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi орган уақытша бос бюджеттiк ақшаны Үкiмет белгiлеген тәртiппен Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi уәкiлеттi органдардың шоттарынан Ұлттық банктегi салымдарға (депозиттерге) орналастыруға құқлы.

Үкiметтiң бюджеттiң атқарылуы барысында бағдарламаларды iске асыратын мемлекеттiк органдардың тiзбесiн, ағымдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда бекiтiлген бағдарламалар бойынша сомалардың шегiнде мемлекеттiк мекемелердiң құрылымы мен мiндеттерiн жетiлдiру жөнiндегi шараларды жүзеге асыруға байланысты өзгерiстер енгiзуге және республикалық бюджеттiң тапшылығын жабу көздерiн өзгертуге құқығы бар.

Бюджет шығыстарын өзгерутдiң тәртiбi белгiленген, оның мәнi мынада: бюджет тапшылығының белгiленген деңгейi асып кеткен не оны атқару барысында кiрiс көздерiнен алынатын түсiмдер төмендеп бекiтiлген соманың 10 пайызынан аспайтын секвестрлеу туралы шешiмдi Үкiмет пен жергiлiктi атқарушы органдар қабылдайды, ал 10 пайыздан жоғарғысы республикалық бюджет туралы заңға және мәслихаттардың тиiстi шешiмдерiне өзгерiстер енгiзу жолымен қабылданады.

Секвестрлеуге жатпайтын бағдарламалардың тiзбесiн Қазақстан Республикасының Парламентi мен жергiлiктi өкiлеттi органдар тиiстi қаржы жылына арналған бюджет туралы заңда және шешiмдерде анықтайды.

Республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы жылдық есептi Үкiмет есептi жылдан кейiнгi жылдың 1 маусымынан кешiктiрiлмей Қазақстан Республикасының Парламентi пен Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiне табыс етедi. Бюджеттiң атқарылауы жөнiндегi уәкiлеттi орган Республикалық бюджеттiң кiшi бағдарламалары деңгейiнде атқарылуы туралы айлық есептi табыс етедi.

Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң шығыс сметаларының дұрыс жасалуы мен бекiтiлуiн, сондай-ақ бюджет қаражаттарының қазынашылық рұқсаттарға сәйкес пайдалануын бақылауды Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi уәкiлеттi орган мен аумақтық бөлiмшелерi жүзеге асырыады. Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылауды Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi жүзеге асырады.

Республикалық және жергiлiктi бюджеттермен қатар Қазақстан аумағында Қазақстан Республикасы Президентiнiң шешiмiмен қажет болған жағдайда мемлекеттiң барлық қаржы ресурстарын қамтитын елдiң төтенше бюджетi енгiзiлуi мүмкiн және ол қолданылған уақытта республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердiң қолданылуы тоқтатылады. Президенттiң шешiмi бойынша Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаламдық таралу сипаты бар табиғи және техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалардың нәтижесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi экономикалық және қаржылық зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т А Р А У  —  3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ

 

3.1. Қазақстандағы бюджет жүйесіне сипаттама

 

1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті басқа одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеті сияқты КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді. Онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттері де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджеттерінен тұрды. Одақтық бюджетте 1970-1990 жылдарда мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының  50%-ы шоғырландырылды. Одақтас республикалардың бюджеттеріне 48-50%-ы тиді, оның 35%-ы республикалардың республикалық бюджеттеріне және 15%-ы жергілікті бюджеттердің қарамағында болды. /11, 84/

Қазақстан  Республикасының  бюджет  жүйесі бюджет құрылымының  унитарлық типімен  анықталады, өйткені  Қазақстан – федералдық  емес,  басқарудың  Президенттік  нысаны  және  сайланатын  Парламенттері  бар  унитарлық мемлекет. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы сәуірдің 1-жұлдызындағы «Бюджет жүйесі туралы» заңына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды.

Қазақстан Республикасында үш деңгейдегі бюджеттер бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады. Олар:

1. республикалық бюджет;
2. облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
3. аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті.
4. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі.

Республиканың қаржы ресурстарын жалпы мемлекеттік реттеуде және төменгі деңгейдегі бюджеттерді теңдестіруде  де республикалық бюджеттің маңызы аз емес. Мәселен, облыстар мен Астана және Алматы қалалары арасында олардың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейлерін туралау мақсатымен республикалық бюджет арқылы қаржы ресурстарының бір бөлігі қайта бөлінеді.

2. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып табылады.

Тиісті қаржы жылына арналған облыстың бюджеті, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, облыс, республикалық маңызы бар қала, астана мәслихатының шешімімен бекітіледі.

3. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.

Тиісті қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)  бюджеті аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешімімен бекітіледі. /2, 10-12/

Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.

Сонымен, мемлекетімізде екі деңгейлі: республикалық және жергілікті бюджеттер қалыптасып, осы екеуінің жиынтығы мемлекеттік бюджетті құрайды /7, 324/.

Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасы Президентінің шешімімен, қажет болған жағдайда, Қазақстан Республикасының мемлекеттің барлық қаржы ресурстарын қамтитын төтенше бюджеті енгізілуі мүмкін. Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейдегі бюджеттер туралы шешімдердің күші тоқтатылады. Төтенше бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының Парламенті дереу хабардар болады. Қазақстан Республикасы Президентінің шешімі бойынша елде төтенше жағдайдың енгізілуі немесе ғаламдық таралу сипаты бар, табиғи және техногендік тұрғыдағы төтенше оқиғалардың нәтижесінде экономикаға келтірілген елеулі экономикалық және қаржылық зиян төтенше бюджеттік енгізуге негіз болып табылады. Оның қалыптасуы, енгізілу және жойылу тәртіптері мен бекітілуі туралы осы Кодексте белгіленген.

1. Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі;
2. Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі;
3. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады;
4. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының Парламенті дереу хабардар етеді;
5. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады;
6. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады;

Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.

7. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді;
8. Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір мезгілде төтенше жағдай енгізу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз бола алады /2,12-13/.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану дүниежүзілік және ішкі тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі және шет елдердегі экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады.

 

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:

• тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз етуге;
• қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына;
• экономиканың шикізат секторына тәуелділігін;
• қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры екі функцияны атқарады: жинақтау және тұрақтандыру. Жинақтау функциясы қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Ал тұрақтандыру функциясы шикізат ресурстарына әлемдік бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған. Ұлттық қордың  қызметі  мемлекеттің  негізгі  шикізат  ресурстарын  әзірлеу, өндіру және  экспорттау  жөніндегі  қызметінен  түсетін  үстеме  табысын шоғырландырудан  және оларды әлемдік қаржы нарықтарында  одан әрі инвестициялаудан  тұрады. Шикізат  қорлары  таусылатын  және  орны толмайтын  ресурстар  болып табылатындықтан оны өндіруден, қайта өңдеу мен өткізуден түсетін болашақ қаржы ағындарына дұрыс иелік еткен маңызды. Ұлттық қорды құру артық валюта түсімдерін сұрыптау, экономикада дағдарысты әхуалдар жағдайына резервтітивтер құру, болашақ ұрпақ үшін қор қалыптастыру мақсатын көздейді. /2,13-14/

Ұлттық қорды қалыптастыру көздері:

• шикізат секторы ұйымдарына республикалық бюджетке түсетін нақты түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда бекітілген олардың жылдық көлемінен асып түсуі ретінде айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;
• республикалық меншіктегі және кен өндіру мен өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдердің есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;
• шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін республикалық бюджетте жоспарланған түсімдер сомасының 10%-ы мөлшерінде есептелген республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;
• ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер есебінен айқындалатын жергілікті бюджеттің ресми трансферттері;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық кірістер;
• Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған өзге де түсімдер мен кірістер болып табылады.

Ұлттық қорды өз алдына пайдаланудың тәртібі қарастырылған:

• тұтас алғанда ағымдағы қаржы жылы бойынша шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін түсімдердің бекітілген және нақты көлемдері арасындағы айырма ретінде айқындалатын республикалық бюджет шығынын өтеуге жұмсалады. Өтем мөлшері республикалық бюджеттің түсімдер бойынша толық атқарылмаған жалпы сомасынан аспауға тиіс. Түсімдердің жалпы нақты көлемі олардың бекітілген көлемінен асып түскен жағдайда өтем жүзеге асырылмайды;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін мақсаттарға арналып берілетін нысаналы трансферттердің түрінде;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға және жыл сайын аудит өткізуге байланысты шығыстарды жабуға жұмсалады.

Ұлттық қорды орналастыру түрлі бағыттармен айқындалады:

• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сақтау;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының жеткілікті өтімділік деңгейін ұстап тұру;
• тәуекел деңгейінің қалыптылығы жағдайында ұзақ мерзімді перспективада Қазақстан Республикасың Ұлттық қоры табыстылығының жоғары деңгейін ұстап тұру;
• инвестициялық кірістер алуды қамтамасыз ету мақсатында рұқсат етілген қаржы активтеріне және материалдық емес активтерді қоспағанда өзге де мүліктерге орналастырылады.

Ұлттық қор қаражаты мемлекеттік бюджеттен алынатын трансферттер жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономиканың шикізат секторындағы қызметіне төлейтін салық түсімдері мен басқа да міндетті төлемдердің бір бөлігінен қалыптастырылатын болады. Мұндай трансферттер бюджеттің ағымдағы шығыстары бойынша тапшылыққа қол жеткен жағдайда ғана жүзеге асырылуға тиіс. Бұл таяу жылдарда мемлекеттің шикізат ресурстарын өндіру және экспорттау қызметінен түсетін үстеме табыстардың ең алдымен бюджеттің ағымдағы шығыстар бойынша тапшылығы мен мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышқа қызмет ету жөніндегі шығыстарды азайтуға бағытталуы тиіс екендігін білдіреді. /4, 189/

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес – Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасайтын консультациялық-кеңесші орган болып табылады. Оның өз алдына заңмен белгіленген функциялары бар:

• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану көлемдері мен бағыттары жөніндегі ұсыныстарды қарау және талдап-жасау;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат етілген қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап-жасау болып табылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады /2,22-23/.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі. Оның операциялары жөніндегі есебі мен есептілігі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.

 

 

• Республикалық бюджеттің атқарылуына баға беру

 

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң мыналарды:

• кірістердің, алынған ресми трансферттердің, республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтарудың, шығындардың, кредиттердің және бюджет тапшылығының көлемдері;
• облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша республикалық және жергілікті бюджеттерге шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдердің көлемдерін;
• мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық тізбесін;
• айлық жалақының, зейнетақы мен айлық есептік көрсеткіштің ең төмен мөлшерін;
• Қазақстан Республикасының Үкіметі резервтерінің мөлшерін;
• Қазақстан Республикасының кепілдіктері бойынша міндеттемелерді орындау сомасын;
• үкіметтік борыштың лимитін;
• Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған мемлекеттік кепілдіктерін беру лимитін ;
• облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша республикалық және жергілікті бюджеттерден Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін трансферттердің сомасын;
• республикалық бюджеттік бағдарламалардың функционалдық топтары, әкімшілері бойынша және ішкі бағдарламалар бойынша шекті шығыстардың тізбесін;
• республикалық ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламаларының тізбелерін;
• тиісті қаржы жылына арналған республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару процесінде секвестрлеуге жатпайтын және жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тізбесін;
• республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің ағымдағы қаржы жылының басында қалыптасқан кредиторлық берешегін өтеу сомасын қамтиды. /1, 24-25/

Республикалық бюджеттік қарау және бекіту түрлі әрекеттерді орындау арқылы жүзеге асырылады:

1. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарланып отырған жылдың алдындағы қыркүйектің 15-інен кешіктірмей Қазақстан Республикасының Парламентіне табыс етеді. Қазақстан Республикасының Үкіметі алдындағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бір мезгілде республикалық бюджеттің өздері бекіткен алдағы үш жылдық кезеңге арналған болжамды көрсеткіштерін табыс етеді.
2. Республикалық бюджетті бекіту және оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу алдымен Мәжілісте, одан кейін Сенатта қаралған соң Палаталардың бірлескен отырысында жасалады.

Талқылау барысында қаралып отырған мәселе бойынша қорытындыны қоса Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары бойынша Үкімет уәкілдік берген тұлғаның, Қаржы министрлігінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төрағасының, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Палаталары уәкілдік берген тұлғалардың баяндамалары қамтылады.

3. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда және ағымдағы жылдың 15 желтоқсанынан кешіктірілмей республикалық бюджеттік бағдарламалар деңгейінде бекітіледі. Қазақстан Республикасының Үкіметі алдағы жылға арналған республикалық бюджеттің жобасын енгізе отырып, Қазақстан Республикасының Парламентіне қаражатты кіші бағдарламалар деңгейінде жұмсау сомаларын ұсынады.

Қазақстан Республикасының Парламенті 15 желтоқсанға дейінгі мерзімде кезекті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда, Қазақстан Республикасының Президенті, «алдағы қаржы жылының 1-тоқсанына арналған республикалық қаржылық жоспар туралы» Жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджетті Парламент бекіткенге дейін қолданылады. Қаржылық жоспардың атқарылуы осы заңда белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

Республикалық бюджетті атқару барысында нақтылау Қазақстан Республикасы Үкіметінің ұсыныстары немесе басқа да заң шығарушы бастамалар негізінде заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады. Республикалық бюджетті нақтылау жөніндегі органдарға республикалық бюджет комиссиясы қарайды. Республикалық бюджетті нақтылау кезінде мемлекеттік органдарға республикалық бюджетті әзірлеу кезінде қойылатын талаптар сақталады. /1, 25/

Республикалық бюджеттің  атқарылуы белгілі тәртіппен жүзеге асырылады:

1. Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі қамтамасыз етеді. Заң актілерінде көзделген жағдайларда республикалық бюджетке тауарлық немесе заттай бөліктегі түсімдерге және оларды республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің жұмсауына байланысты операциялар республикалық бюджетте ақшалай нысанда көрсетіледі. Республикалық бюджетке шикізат секторының ұйымдарынан түсетін, олардың түсімдерінің бекітілген тоқсандық көлемінен асатын бөлігін Қазақстан Респаубликасының Ұлттық қорына аударуды Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі казынашылығының аумақтық органдары жүргізеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылған сома республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепте көрсетіледі.

 

Республикалық бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы:

• Қазақстан Республикасы Үкіметінің ағымдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске асыру және республикалық бюджеттік бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы актілерді қабылдауы;
• бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларын және республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын жасау мен бекіту;
• қазынашылық органдардың, республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттар беруі;
• мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы;
• республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына және бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарына өзгерістер енгізу;
• бюджет ақшасының есебінен төлемдер жүргізу;
• республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі операциялардың есебі сатыларынан тұрады. /1, 34/

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру көздерін айқындайды және бюджеттің атқарылуы барысында ағымдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген бағдарламалар бойынша сомалардың шегінде мемлекеттік мекемелердің құрылым мен функцияларын жетілдіру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруға байланысты бағдарламаларды іске асыратын мемлекеттік органдардың тізбесінде өзгерістер енгізуге құқығы бар.
3. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі:
   • тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің актісіне және бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін ескере отырып, бюджеттік бағдарламаны қаржыландыру жоспарларына сәйкес республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекітеді және оған өзгерістер енгізеді;
   • бюджетке түсетін нақты түсімдерді республикалық бюджет пен облыстық бюджеттердің, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің арасында, облыстық бюджетпен аудандар (қалалар) бюджеттерінің арасында кірістерді бөлу нормативтері бойынша бөлуді жүргізеді;
   • бюджеттік бағдарламалардың паспорттарына, бюджеттік түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемін ескере отырып, республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына сәйкес бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне рұқсаттар береді;
   • республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің рұқсатына және бюджеттік бағдарламаның паспортына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелерін тіркеуді жүзеге асырады;
   • растайтын құжаттар негізінде мемлекеттік мекемелердің қабылдаған міндеттемелері бойынша төлемдерді жүзеге асырады;
   • республикалық бюджеттің атқарылуы бойынша жүргізілген операциялардың, жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік мекемелер алдында қабылдаған міндеттемелерінің, орындалмаған міндеттемелерінің, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің кредиторлық берешегінің, үкіметтік борыштың, жеке және заңды тұлғалардың республикалық бюджет алдындағы борыштық міндеттемелерінің және республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер активтерінің есебін жүргізеді;
   • бюджеттік түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған көлемі алдағы айларда міндеттемелер қабылдау және төлемдер жүргізу үшін жеткіліксіз болған жағдайда, республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына өзгерістер енгізу қажеттігі туралы ақпарат береді;
   • ағымдағы қаржы жылының ішінде бюджетке түсетін ақша түсімдерінің күтіліп отырған жылдық көлемі республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарының жылдық сомасына сәйкес келмеген жағдайда, республикалық бюджеттің одан әрі атқарылуы жөнінде шешім қабылдау үшін Қазақстан Республикасының Үкіметін хабардар етеді;
   • уақытша бос бюджет ақшасын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің салымдарына орналастырады;
   • бюджеттік бағдарламалардың паспорттарына сәйкес республикалық бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалауды жүргізеді;
   • егер республикалық бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелері бойынша бюджеттік бағдарламаның паспортына сәйкес келмеу анықталса, республикалық бюджетті нақтылау туралы ұсыныс әзірлейді;
   • бөлінген қаражаттар рұқсаттарда көзделмеген мақсаттарға пайдаланылған жағдайда, бюджет қаражаттарын кері қайтарып алуды жүргізеді;
   • Бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарлары республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына, жүргізілген төлемдер қабылданған міндеттемелерге сәйкес келмеген жағдайда тоқтата тұрады. /1, 36/
4. Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі:

• бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларын бекітеді және оларға өзгерістер енгізеді;
• бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларының республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына сәйкестігін қамтамасыз етеді;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық органдарына бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларын табыс етеді;
• Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі берген рұқсаттар шегінде бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарларына, бюджеттік бағдарламалардың паспорттарына сәйкес мемлекеттік мекемелерге рұқсаттар береді;
• бюджеттік бағдарламалардың іске асырылу мониторингін және оларды бағалауды жүргізеді;
• республикалық бюджеттің атқарылуы бойынша жасалған операциялардың есебін жүргізеді.
  • республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеме белгіленген тәртіппен:
• бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру жоспарын жасайды және республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшісіне оны өзгерту жөнінде ұсыныс енгізуге құқылы;
• республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттары шегінде бюджеттік бағдарламаның паспортына сәйкес міндеттемелер қабылдайды;
• бюджеттік бағдарламаның паспортына сәйкес қабылданған міндеттемелер шегінде шығыстарды жүргізеді;
• республикалық бюджеттің атқарылуы бойынша жасалған операциялардың есебін жүргізеді;
• Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне және республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті дайындауға қажетті ақпаратты табыс етеді.

Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бағдарламалардың толық орындалуына жауап береді.

Қаржы жылының басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтары, бюджет қаражаттарының бос қалдықтары қаржы жылының ішінде негізгі үкіметтік борышты өтеуге және ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алуға пайдалануы мүмкін.

Жергілікті бюджеттердің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелерді егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, республикалық бюджеттен ұстауға жол берілмейді. Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуы барысында тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламаларды қаржыландырудың арнаулы тәртібін белгілеуге құқылы. /1, 36/

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесінде түбегейлі құрылымдық өзгерістер жүргізілді. Экономика мен өндірістің тиімді өсуін ынталандыру және мемлекеттік бюджеттің тапшылығын төмендетуді қамтамасыз етуге негізделген салық жүйесі құрылды. Әлемдік нарықта мұнайдың конъюнктурасының жақсаруы мен экономикалық өсудің жоғары темптері болжам көрсеткіштеріндегі негізгі түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етіп жатыр. Мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінің өзгеру тенденцияларының тұрақтылығына қол жеткізілді. Қазіргі кезде республикалық бюджеттің атқарылуы Ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау мен инфляция темптерін төмендету, негізгі әлеуметтік көрсеткіштердің жақсаруы мен экономиканың тұрақты дамуына негізделеді. Қаржы министрлігінің 2002 жылы берген мәліметтеріне сүйенсек, бюджет тапшылығы 13 млрд теңгені құрады, жалпы ішкі өнімнің 0,4%-ына тең болды. 2001 жылы түсімдердің көлемі 24,7%-ды, яғни 746,6 млрд теңгені құрады, ал несиелендіруді ескергендегі шығыстар 759,6 млрд теңгені, яғни 26,2%-ды құрады. 2002 жылы бюджеттің артықшылығы 16,3 млрд теңгені, яғни жалпы ішкі өнім көлемінің 1%-ын құрады. Республикалық бюджеттің түсім бөлігінің сапалық және сандық өзгерістерінің ішінде салық базасын реформалаудың нәтижесінде жүзеге асқан салықтық түсімдер көлемінің ұлғаюын айрықша атап өту керек. 1993 жылы салықтық түсімдер бюджеттік түсімдердің тек 50%-ын құраса, 2001 жылы 85,2%-ын құрады. Оның ішінде жоғары үлесті қосымша құнға салынатын салық –  25,2%-ды, жеке табыс салығы –  26,6%-ды иеленді. 1998 жылдан бастап арнайы қорларға жіберілетін алымдар жеке әлеуметтік салықпен алмастырылады. Бюджеттің шығыс бөлігінде де өзгерістер болып жатыр. Мәселен, өндірістік шығыстар 9,6%-ды, әлеуметтік сфераның шығыстары  55,1%-ды құрады /14, 396-404/. 2003 жылы бюджеттің салықтық түсімдері жалпы ішкі өнімнің 25,7%-ын, жалпы түсімдердің 93,3%-ын құрады. /15, 398-399/

 

3.3.Жергілікті бюджеттік процестің орындалуына талдау

 

Жергілікті бюджеттер түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптасатын Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президенті және Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар белгілейтін, жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін әкімшілік-аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып табылады. Жергілікті бюджеттерге (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) – облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқа), қалалардағы аудандарды қоспағандағы, аудандардың бюджеттері кіреді. Қазақстанда жергілікті бюджеттер жалпы кірістері мен шығыстары бойынша мемлекеттік бюджет қаражаты көлемінің шамамен 50% -ын құрайды.

Қаржылық қатынастарды бюджет түрінде ұйымдастырудың 2 тенденциясы бар:

1. қаржы ресурстарының қозғалысын басқарудың нысандары мен тәсілдерінің орталықтандырылған жүйесі тұрақтылықты қамтамасыз ету мен дағдарыстан шығу мақсатымен экономиканы басқарудың даму процестері арқылы көрініс табады;
2. ақша қорларын қалыптастыру мен қолдануды басқару және жергілікті атқарушы органдардың функцияларын күшейту арқылы қаржылардың орталықтандырылмаған жүйесі арқылы көрініс табады.

Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайлармен жақындығы және олардың территориялық-аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын қолдайтынына негізделген. /12, 325/

Мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыруда жергілікті атқарушы органдарға маңызды міндеттер артылады. Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайларында жергілікті органдар қарекеті өсіп, олардың әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселелерді шешуде дербестігі артып жатыр. Жергілікті бюджеттердің құрылымы мен бағыттары жергілікті билік органдары, мәслихат жиналыстары мен жергілікті әкімшілік аппараты арқылы анықталады.

Әлемдік қаржы теориясы мен тәжірибесінде жергілікті бюджет бюджет жүйесінің дербес бөлімі ретінде қызмет етеді. Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністерінің бюджетін бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде әзірлеп, дербес атқарады. Жергілікті атқарушы органдар тиісті қаржы жылына арналған бюджетті және өткен қаржы жылында тиісті жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы есепті қарап, бекітеді.

Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандардың (қалалардың) бюджеттері арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін және облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне  берілетін  субвенциялар  мен аудандардың (қалалардың)  бюджеттерінен  облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алымдардың  мерзімді мөлшерлерін бекітеді. /1, 37/

Тиісті облыстық бюджеттердің, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің, аудандық (қалалық) бюджеттердің әзірленуі және атқарылуы процесіне, осы заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың жергілікті атқарушы органдарының араласуына жол берілмейді.

Жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің тізбесін жергілікті өкілді органдар бекітетін әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару реттілігіне сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды.

Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністер бюджетінің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және нысаналы жұмсалуын қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджеттің атқарылу тәртібі республикалық бюджеттің атқарылу тәртібімен  бірдей жүргізіледі, тек республикалық бюджет республика деңгейінде, ал жергілікті бюджет жергілікті деңгейде жүргізіледі.

Жергілікті бюджетке шикізат секторының ұйымдарынан түсетін, олардың түсімдерінің бекітілген тоқсандық көлемінен асатын бөлігін Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударуды Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен тиісті жергілікті бюджеттерден Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі қазынашылығының аумақтық органдары жүргізеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылған сома тиісті жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы есепте көрсетіледі. /1, 39/

Егер бюджетті атқару барысында жергілікті атқарушы органдар төмен тұрған бюджеттердің шығысын көбейтетін не кірісін азайтатын нормативтік құқықтық актілер қабылдаса, бұл бюджеттерге қаражат жоғары тұрған бюджеттерден өтеледі. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен орталық атқарушы органдарының облыстар, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің шығыстарын көбейтетін нормативтік құқықтық актілері келесі қаржы жылынан ерте күшіне енбейтіндей болып белгілене отырып қабылданады. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне жергілікті атқарушы органдар үшін кез келген нысанда өзіне міндеттемелер қабылдауға тыйым салынады. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, республикалық бюджеттің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелерді жергілікті бюджеттерден ұстауға жол берілмейді. Бюджет қаражаттарының қалдықтары, яғни бюджет қаражаттарының бос қалдықтары жоғары тұрған бюджетке алып қойылмауға тиіс.

        Жергілікті бюджеттердің дұрыс және тиімді қызмет етуінің шарттары болып дербестік және тұрақтылық танылады.

          Бюджеттердің дербестігі бюджет жүйесінің барлық деңгейлерінің жеке және заңмен белгіленген кіріс көздері мен елдегі заңнамалармен нақтыланған уәкілеттік шегінде сәйкес органдардың бюджет қаражатын қолдану құқығын анықтайды.

          Бюджеттердің тұрақтылығы бюджеттік-қаржылық саясаттың бір талабы болып табылады. Сәйкес билік органдары арқылы бюджет қаралып, бекітілетін кезде бюджет тапшылығының шекті көлемі көрсетілуі мүмкін.

 1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болды, бюджет жүйесінің орталықтандырылуына байланысты 1994 жылдың басында 2500 жергілікті бюджеттер, селолық, кенттік, ауылдық бюджеттер, жойылды. Қаржы ресурстарын шоғырландыру және қолдану мүмкіндіктері де айтарлықтай шектелді. Осындай күрт өзгерістерді талдай отырып, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің орталықтандырылуына елдегі қаржы-бюджет сферасының дағдарысы әсер еткенін байқауға болады. /12, 338/

 

 

• Бюджеттің кірістерін қамтамассыз ету жолдары

 

         Бюджеттің кірісі дегеніміз — өз қызметін атқаруға қажетті мемлекеттің орталықтандырылған ресурстарының бөлігі. Олар ақша қаражаты қорларын жасақтау процесінде пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді және әртүрлі деңгейдегі өкімет органдарын қарамағына түседі.

      Елдің мемлекеттік құрылымына қарай бюджеттің кірісі:мемлекеттік бюджеттің және жергілікті бюджеттің кірісі болып екіге бөлінеді.

      Бюджеттің кірісі деген ұғым – мемлекеттің кірісі деген ұғымға қарағанда шағындау , олар барлық деңгейдегі өкіметтің бюджет қаражатына бөлек мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың ресурстары мен бүкіл мемлекеттік сектордың ресурстарына құралады.

      Ұлттық табыс— бюджеттің кірісінің басты материалдық көзі болып табылады.Егер ұлттық табыс қаржылық қажеттілікті өтей алмаса, онда мемлекет ұлттық байлықты жұмсайды.(бұрынғы және қазіргі ұрпақтардың нңбегімен жасақталған және табиғи ресурстардың ұдайы өндірісіне жұмылдырылған, дәл қазіргі уақыттағы қоғамның қарамағындағы материалдық байлықтың жиынтығы).

     Ұлттық табысты мемлекеттендіру әртүрлі әдіс бойынша жүргізіледі.                                               Салық мемлекеттік несие және ақшаның эмиссиясы мемлекеттік өкімет органдары ұлттық табысты қайта бөлу және бюджеттік кірісін жасақтау үшін қолданатын әдіс ьолып табылады. Олар ара қатынасы ір елде уақытына қарай әр түрлі.

• Салық – бюджеттің кіріс жағында мол үмітті қамтитын, ұлттық табысты қайта бөлудің басты әдісі болып табылады. Салықтың түсімдер әртүрі елдердің бюджетін кіріс жағының 9/10 бөлігін құрайды.
• Мемлекеттік зайамдар өткізу қаржылық мәні жағынан бюджет кірісінің салықтан қайта бөлігін құрайды. Бұл әдісті мемлекет келесі жылға бюджет жасағанда бюджет тапшылығын жабу мақсатында қолданады.

Мемлекеттің зайамдары алудың үш жолы бар:

• Мемлекеттің атынан бағалы қағаздар шығару жолымен жеке және заңды тұлғалардан мемлекеттік қарыз алу.
• Ұлттық банкпен басқа несиелік мемлекеттерден несие алу; Мемлекеттің несиелік операциялардың көлемін ұлғайтуы мемлекеттік борыштың өсуіне алып келеді. Мемлекеттік борыш салық пен тікелей байланысты. Оны жабу, пайыз өсімін қайтару басым жағдайда салықтың төлемдердің немесе жаңа несиелік операциялардың есебінен жүзеге асырылады.
• Салықтық төлемдер мен мемлекеттік зайамдарды алу жағдайы қиындап, төтенше жағдай туныдаса, мемлекет қағаз ақшаның эмиссиясына жүгінеді.

  Бұл ең қажет емес әдіс, себебі тиісінше тауар мен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсімін тудырып, ауыр әлеуметтік экономикалық заңдары бар құнсыздану процессінің күшеюіне алып келеді.

    Бюджеттің кірісі әр түрлі белгілеріне қарай класификатцияланады. Жасақталу көздеріне қарай олар заңды тұлғалардан алынатын салық,зайамдар, мемлекеттік меншік нысандарын сатудан түскен кірістер ж.б. Алыну тәсіліне қарай – салықтың және салықтық емес; салық түрлеріне қарай – акциздер, ҚҚС, пайдаланатын салық, табыс салығы т.б.

1.Салық       

  Бюджеттік кіріс жағында салықтың шешуші маңызы бар.

Салықтар дегеніміз – мемлекет жеке және заңды тұлғалардан өндіретін міндетті және қайтарымсыз төлемдер.

   Мемлекет салықсыз өмір        сүре алмайды, себебі олар жеке меншік пен нарықтық қатынастардың үстемдік ету жағдайындағы басты әдісі.

Салықтар, жаңа құн-ұлттық табысты қайта бөлуге қатыса отырып – олардың қоғамдық мазмұнын жасақтап, өндірістік қатынастардың спецификасының формасы, біртұтас ұдайы өндірістік процестердің бөлігі ретінде көрінеді. Салықтар қоғамның бөлуші қатынастарының бөлігі ретінде өндірістің заңдылықтарын көрсетеді. Салықтардың қоғамдық мазмұнынан тыс материялдық негізі болады, олар мемлекет жұмылдырған қоғамның белгілі ақша қаражатының сомасын құрайды. Ұлттық табысты қайта бөлген кезде салық мемлекеттік үкімет органдарын ақша формасындағы жаңа құнның бөлігі мен қамтамасыз етеді. Елдің барлығынан мәжбүр ету жолымен салық формасында жиналып алынған ұлттық табыстың бұл бөлігі, мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандырылған қорына айналады. Күштеп айыру процессі құнның экиваленттік айырбассыз біржақтама қозғалысы болып табылады.

     Мемлекеттің салықтық табыстары өндірістік процесстерде жасаған жаңа құннан жасақталады. Олар мемлекеттің меншігіне айналады және әскери-саяси, әлеуметтік-экономикалық шавраларға жұмсалады.

     Салықтар – тек экономикалық категорияға емес, қаржылық та категория: барлық қаржылық қатынастарға тән қасиет оларға да тән, олардың өздеріне тән белгілері мен айырмашылықтары бар, өзіндік қозғалу формалары бар, яғни оларды ол фукциялар қаржылық қатынастардың жиынтығынан бөліп тұрады.

     Салықтардың фукциялары олардың әлеуметтік – экономикалық мәнін, ішкі мазмұнын ашып көрсетеді. Қазіргі кезде салықтар екі функция атқарады: фискалдық және реттеуші. Олардың әрқасысы қаржының категория ретіндегі оның қаржыларын көрсетеді.

1.Фискальдық фукция – барлық мемлекеттіер үшін негізгі, өзіне тән сипатты. Оның көмегімен мемлекеттік ақша қорлары жасақталады,яғни мемлекеттің өмір сүруі үш материялдық жағдайлар. Атап айтқанда осы функция қоғамның ең аз қамтамасыз етілген әлеуметтік бөлігінің пайдасына ұлттық табыс құны бөлігінің қайта бөлінуі нақты мүмкіндігін қамтамсыз етеді.

Қоғамның экономикалық даму деңгңейінің өсуіне қарай фискальдық фукцияның да  мәні арта түседі. ХХ ғасырда мемлекеттерде үкімет басында тұрған әлеуметтік топтардың саясатына байланысты салықтан түсетін мемлекеттік табыстың орасан зор өсуімен әрі салықтың фукциясының кеңейе түсуімен сипатталады. Мемлекет ақша қаражатының басым бөлігін экономикалық, әлеуметтік баспаларға және басқару аппаратын ұстауға жұмсайды.

    Екінші дүниежүзіоік соғыстан кейін дамыған елдердің салықтан түсетін табыстары ерекше жоғары қарқын мен өсті.

    Салықтардың фискальдық фукциясы мемлекеттің экономикалық қатынастарға араласуының алғышарттарын жасайды, яғни реттеуші фукциясына жағдай туғызады.

2.Реттеушілік функция салықтардың қайта бөлу процесстеріне белсенді қатысушы ретінде ұдайы өндіріске ынталандыру немесе дамуын тежеу, капиталдың жинақталуын күшейту немесе бәсеңдету, халықтың төлем қабілетті сұранысын кеңейту немесе кеміту жолы мен едәір әсер етедігінен көрінеді. Бұл дәуірдің фискальдық фукциямен тығыз байланысты және бөлінбейді. Мемлекеттің ұлттық табысты жұмылдырудың салықтық әдісін кеңейту салықтың ұдайы өдіріс процесстеріне қатысышылар мен тұрақты жақындасуын тудырады, бұл мемлекетке елдің экономикасына, ұдайы өндірістің барлық статияларына әсер етуіне мүмкіндік береді.

   ҒТП-жағдайында өндіргіш күштердің даму өндірістік процесстерге мемлекеттік араласудың қажеттілігін тудырады. Бұдл салықтық реттеуді жаңа сатыға көтерді. Табыстарға салық салудың ұлғайуына баланысты халықтың табыстары мен кәсіпорындардың пайдасы басты салықтың нысаны болып табылады, ал жеке және заңды тұлғалар – басты субъектілер болып табылады.

   Салық жиынтық сұранымының деңгейімен құрлымына әскр етеді, ал нарықтық сұранымының тетігі арқылы өндіріске әсер ете алады немесе оны тежейді. Салықтың мөлшері еңбек ақының деңгейін білдіреді, өйткені оған салықтық төлемдер кіреді. Кәсіпкерлер үшін өдірістік қуаттарды пайдалану мен іске асыруда процессінде айқындаушы болып табылатын, өндіріс шығындары мен тауарлардың бағасының ара қатынасы салықтарға байланысты.

   Салық және оның функциялары: Мемлекет салық саясатында пайдаланатын әртүрлі құралдар, салық тетіктері (салық ставкалары, салық салу тәсілі, жеңілдіктер т.б.) базистік қатынастарды білдіреді.

Салық тетіктері дегеніміз – салық салуды ұйымдық – құқықтық нормалары мен басқару әдістерінің жиынтығы болып табылады. Мемлекет салық тетіктеріне салық заңнамалары арқылы құқықтық форма береді,экономикалық процесстерге әсер ету жолымен оны реттейді.

   Салықтық тетіктерді пайдаланудың тиімділігі,мемлекеттің салықтық мәнін, оның қозғалыс заңдарын, қарама-қайшылығын қалай ескеретіндігіне байланысты. Салық саясаты, салық тетігі салықтардың қоғамдағы рольін анықтайды,бұлар мемлекеттің қызметімен тікелей байланысты. Олар үнемі өзгеріп отырады жеке мемлекеттік экономикалық саясатына байланысты.

3. Дамыған елдердің бюджеттерінің кірісі барлық деңгейдегі дамыған мемлекеттердің бюджеттері салықтың және кірістердің басымдығы мен сипатталады: Орталық бюджеттің кірісінде олар 80-90% ал АҚШ-та 95%-астам. Федеративтік мемелекеттерде федерация мүшелерінің және жергілікті бюджеттер салықтық түсімдердің үлесі 50% құрайды.

   Елдердің конституциялары немесе арнайы заңдары тиісті бюджетке белгілі бір салық түрлерін бекітеді. Ортаның бюджеттерге фискальдық және экономикалық мәні бар салықтар (табыс салығы, корпоративтік салық,кедендік банк,әмбебаб акциздер т.б.) келіп түседі.Бұл салықтар әдеттегідей мемлекеттік деп аталады. Федерация мүшелерінің – бюджеттінің салықтық құрылымы әр елдерде әртүрлі.АҚШ-тың штаттарының бюджетінде жанама салықтар шешуші мәнге ие,ТФР-да жерлердің бюджетінде табыс салығынан,ққс пен пайдаға салынатын салық түсімдері басты болып есептеледі. Жергілікті бюджеттің кірісі мүліктік салықтардың есебінен жасақталады жер салығынан,кәсіпшілікке салынатын салықтан және үиге салынатын салықтан дамыған елдердің қакзіргі кезеңдегі салық жүйесі тікелей табыс пен мүлікке және жанама тауар мен қызметке салықтан құралады. Тікелей салықтар Канада, АҚШ-та,Жапонияда басым, ал жанамалар-Францияда,Италияда,Норвегияда басым. Бұл елдерде тікелей салық салуға бет бұра бастады, салықтық жүйеде әлеуметтік сақтандыру қорына жарна төлеу айырықша орын алып келеді. Олар қатаң нысаналы жаратуға жатады.

   Фискальдық тұрғыдан алғанда жеке тұлғалардың табысына салынатын салық пен заңды тұлғалардың табысына салынатын салық (корпоративтік салық) шешуші мәнге ие.

Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық – халықтан ұсталынатын аса маңызды тікелей салықтың бірі. Салық салу нысанына әр түрлі табыс көздері жатады: еңбек ақы, әртүрлі үлгідегі еңбекке төленетін сыйлық ақы, кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс, зейнетақы, рента,дивиденттер, роялти ж.т. Шетелдік салықтық тәжірбиеде табыс салығын салудың екі үлгісі тарихи қалыптасты:

Модулярлық – табыс көзіне қарай табыстың әр бөлігіне салық салу ұлыбритания, Италия және орасандық жиынтық табысқа қарай ерекшеленетін, қазіргі кезде кеңінен тарауға ие болып отырған салық түрі.

     Салық әтеттегідей, қаржылық жылда тапқан табысқа салынады.Салық төленушінің таза табысы салық салу нысаны болып табылады, яғни заңмен рұқсат етілген шегерілімдер мен жеңілдіктер сомасына кемітілген жалпы табыс. Оларға табыстың салық салынбайтын ең төменгі мөшері, отбасылық жеңілдітер, балаларға және асыраудағыларға берілетін жеңілдіктер. Бірқатар елдерде салықтық жеңілдіктер төлушілердің кейбір шығындарына беріледі   ( медициналық мақсатқа, бағалы қағаздар сатып алуға, жұмысқа бару үшін жолақы төлеу т. с. )

   Табыс салығының ставкалары,ұзақ уақыт бойы прогрессивті болып, күрделі прогрессия бойынша құрылған болатын. 80 жылдары салықтық реформа жүргізудің нәтижесінде салықтық ставкалар төмендеп олардың саны азайды. АҚШ-та салықтың 11-50%-ке дейін 14 ставкасын орнына 1986-1988; 1994-1997 жылдардағы жүргізілген реформаның нәтижесінде 5 ставкаға дейін (15,28,36,39,6) азайды.

Ұлыбританияда табыс салығы 3 ставка бойынша (20,24,40%) ұсталынды. Германияда табыс салық салынбайтын ең төменгі мөлшерден асса 19-дан 53%-ке дейін прогрессивті ставка бойынша табыс салық ұсталынады. (1999 жылдан бастап 15-39%). Жалдамалы жұмыскерлердің еңбек ақысынан ұсталынатын табыс салығы мен әлеуметтік сақтандыру жарнасының үлесі: Ұлыбритания,Дания;Норвегия –25%, Германияда,Австралияда-20%,

Жапонияда-15% шамасында жанұя табысына салық салудың екі түрі бар:

бөлек, әр жұбайдан жеке ұсталынады (Канада, Дания,Грекия) және жиынтық жағының біріктірілген табысынан ұсталынады (Ұлыбритания, АҚШ, Германия,Гуландияда тңдау құқығы берілген) Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына (ОЭСР) мүше Франция мен Швейцариядан басқа елдердің бәрінде халықтың табысынан ұсталынатын салқты жұмысшылар мен қызметкерлердің табысынан жұмыс беруші ұстайды. Францияда жұмыскерлер өздері төлейді.

Қаржылық жыл аяқталған соң, барлық салық төлеушілер декларация толтырады,онда төленуге тиісті салықты өздері есептеп шығарады.

Көптеген дамыған елдерде салық төллеушілерді құнсыздану жағдайында бағаның өсуінен қорғау мақсатында халықтың табысынан ұсталынатын салықтық инденсациялау автоматты түрде жүргізіледі.

   Дамыған елдердің біріктірілген (консолидеурованый) бюджетке табыс салығынан түсетін түрлерде едәуір айырмашылықтар бар: АҚШ-та 35% төңірегінде, Ұлыбритания мен Алманияда 25-30% шамасында, Францияда-15% шамасында.

    Заңды тұлғалардың пайдасына салынатын салық (корпорациялыұ салық) орталық және жергілікті деңгейде салық декларатциясы бойынша корпарацияларға салынатын шет елдерде пайдаға салық салу біріңғай сызба бойынша құрылған: корпорациялардың пайдасына салық,әдеттегідей пропорционалды ставка бойынша немесе шамалы ғана прогрессиямен салынады; салық таза пайдаға немесе салық салынатын пайдаға салынады. Соңғысы жалпы пайдадан рұқсат етілген шегерілімдер мен салықтық жеңілдіктерді шегеріп, салық салынатын пайданы жалпы пайданың 40-60%-ке дейін кеміткен мөлшеріне тең. Әрбір қызмет түріне салық есептеудің жеке ережесі қарастырылған.

    Пайдаға салынатын салықтың ставкасы ———- бір-ақ ставка-34%-ке тең, Ұлыбританияда-33 және 24 (кіші бизнеске), Францияға – 36,6% Германияда-45%, (бөлінетін пайдаға-30%) Жапонияда 42 (бөлінетін пайдаға-32%) Канада-25%.

  Бұдан басқа тікелей салықтардан капиталдың өсіміне салынатын салық, мұрагерлік пен сыйлыққа салынатын салық, мүлікке жанбасына және басқа салықтар қолданылады.

    Жанама салықтардың үш түрі бар: Акциздер (жекеменшік кәсіпорындардың тауарлары мен қызметіне), Фискальдық монополиялық салықтар (мемлекеттік секторда өндірілетін көпшілік тұтынатын тауарларға), кедендік банк салығы (экспорттық және импорттық тауарлармен қызметке).

Ең кең таралғаны, көпшілік елдерде қосылған құнға салық формасында қолданылатын әмбебап акциз болып табылады.ҚҚС салық нысаны ретінде өндіріс пен айналым сатысында тауар құнына қосылған бөлігі  алынады. ҚҚС 42 мемлекетті оның ішінде 17 европа мемлекеттерінің, салық жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады.

Салық салу нысаны-қосылған құн төленген еңбек ақы мен алынған пайданың қосындысы ретінде, немесе сатылған өнімге түскен түсіммен жұсалынған шығындардың айырмасы түрінде  анықталуы мүмкін. ҚҚС әрбір сатуға өндірілген, бөлінген және ең ақырғы тұтынушыға жеткен циклдан ұсталынады. ҚҚС-тың Ұлыбританияда үш ставкасы-0,8,17,5% тауарлар мен қызмет түріне қарай; Италияда бес ставкасы-2% жеңілдікпен;  9 процент негізгі; көтеріңкі-18 процент 38 процент және 0-дік; Германияда екі ставка: жеңілдік-7 процент және стандартты-15 процент, Францияда-2,1; 4;5,5;8,6;22 процент қолданылады.

   Дамыған елдердің бюджетіндегі ҚҚС-тің үлесі: Францида 45 процент төңірегінде,  Ұлыбритания мен Италияда 20 процент төңірегінде.

Жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру қорына төлейтін жарналанды арнайы төлемдер болып табылады. Олар халыққа әлеуметтік қызмет көрсету мақсатында пайдаланылады. Жалданбалы еңбекпен айналысатын тұлғалар үш тікелей мақсатты салық ретінде қолданылады. Жарна ставкалары еңбек ақыдан заңда қаралған шегерілімдерді игеріп тастау жолымен анықталған бөлігіне 2-5 процент,9,5-10 процент мөлшерінде белгіленеді. Заңды тұлғалар бұл жарналарды еңбек ақы қорына белгілі үспен төлейді: Ұлыбританияда 12 процент,  АҚШ 6,2 процент әлеуметтік қамсыздандыруға,1,45 процент медициналық көмекке,0,8 процент-жұмыссыздыққа төленетін жәрдем ақыға; Германияда-9,5 процент тек зейнетақы қорына төленеді.

    Салық төлушілерге салық ауыртпалығының ұлғаюы, өмірге салықтық жоспарлау проблемасының пайда болуына алып келеді,яғни заңды және тұлғалардың салықтық төлемдерді ең аз мөлшерде төлеу мақсатында коммерциялық және инвестициялық қызметті жоспарлауы. Салықтық жоспарлаудың қажеттілігі заңда негізделген,онда әртүрлі жағдайға байланысты салықтың режимінде әртүрлі салықтық базаны есептеудің әртүрлі әдісіне рұқсат етіледі және салық төлеушілерге ұсынылады.

    Салықтық жоспарлау екі жолмен жүргізіледі: 1) Салықтық төлемдерді төмендетудің барлық ашық мүмкіндіктерін пайдалану және өзінің қызметін,одан туындайтын салықтық міндеттемелер ең аз мөлшерде болатындай етіп қайта құру (бұл салықтық төлемдерді кемітудің ашық түрі)

 Қ.Р-ның салық жүйесі.

   Қ.Р-ның бюджетінің кіріс жағы оның бюджеттік салықтық заңдарына сай жасақталады.Бюджеттің кіріс жағының құрамында нысаналы бюджеттік қорлардың кірісі айрықша есепке алынады.

   Бюджеттің кіріс жағы Қ.Р-ның бюджеті туралы заңына сай, салықтық және салықтық емес түсініктердің,сонымен қатар қайтарымсыз аударылып берілген қаражаттың есебінен жасақталады.

2.Салықтық емес табысқа:

-мемлекеттік және муниципалдық меншіктегі мүлікті пайдаланудан түскен табыс;

-мемлекеттік және муниципалдық меншіктегі мүлікті сатудан немесе басқа өтелімді айырудан түскен табыс;

-тиісті өкімет және жергілікті зін-өзі басқару органдары, сондай-ақбюджеттік мекемелер көрсеткен ақылы қызметтен түскен табыс;

-басқа деңгейдегі бюджеттерден алынған қаржылық көлік және бюджеттік қарыз түріндегі табыс;

-жеке және заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен шет мемлекеттердің үкіметі аударып берген қайтарымсыз көмегі;

     Бюджеттің барлық кірісі өзіндік және реттеуші болып екіге бөлінеді.

Өзіндік кіріс дегеніміз –бұл тұрақты төлем немесе бөлігі негізінде тиісті бюджеттерге Қ.Р-ның заңымен бекітілген кіріс.Оған тиісті бюджеттерге беітілген салықтық кірістер және салықтық емес кірістер жатады .

Реттуеші кіріс дегеніміз-бұл осындай әртүрлі кіріс түрлері бойынша кезектегі қаржылық жылға, сондай-ақ ұзақ уақытқа басқа деңгейдегі бюджетке аударып отыру нормативі бекітілген салық пен басқа төлемдер.

 Барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кіріс жағын-салықтық түсімдер құрайды. ҚР-ның 2000-ға арналған бюджетінің кіріс жағының (291,5 млрд.т)

81 проценттін салықтық түсімдер (237,7 млрд.т) құрайды. Салықтық түсімдердің 25 проценті (60,1 млрд.т) заңды тұлғалардың табысынан алынатын табыс салығы, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы (1,1 млрд.т) 0,5 процентін, әлеуметтік салық (19,8 млрд.т) 8,3 процент қосылған құнға салынатын салық (102,3 млрд.т) барлық өндірістің, салықтың түсімдері 13,8 процент барлық кірістің 35 процентін, акциздер (17,2 млрд.т) барлық өндірістің салықтық түсімдердің 72 процентін құрайды.

Қ.Р-ның салықтық жүйесі-мемлекеттік және жергілікті салық деңгейлерінен тұратын, олардың қағидаларын, формалары мен әдістерін белгілейтін,өзгертетін және күшін жоятын,төлену мен төленуін қамтамасыз ететін шаралар белгілейтін, салықтық бақылауды жүзеге асыратын сондай-ақ салықтық заңдарды бұзғаны үшін жауапқа тартатын және жауапкершілік шараларын белгілейтін жүйе.

   ҚР-ның қазіргі кезеңдегі салықтық жүйесі әлеуметтік эколномикалық даму перспективасы ескерілген нарықтық қатынастар талабына негізделеді.

ҚР-ның салықтық жүйесі Ата заң-Конситутциямен реттеледі. Оның құқықтық рәсімделуін 2001 жылға деиін “салықтар және міндетті төлемдер туралы ҚР-заңы қамтамасыз етті,2001 жылдың көкек айында Қр-ның жаңа Салықтық Кодексі қабылданды. Салықтық КОдекс Республиканың салық туралы заңына едәуір өзгерістер енгізді.

   Республикадағы салық жүйесінің құрылымы мен оны ұйымдастыру қағидалары жалпы алғанда әлемдік практикада кең таралған шет елдердің салықтық жүйелеріне ұқсас.

Салықтық жүйе:

1. онсыз мемлекеттің әлеметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыруға мүмкін болмайтын неғұрлым толық және өз уақытында бюджет кірісінің жйналуын қамтамасыз ету;
2. халықтық әр түрлі топтарының табысының жасақ алу мен қайта бөлінуін ескере отырып, шаруашылықты жүргізудің жекелеген салалары бойынша, өндірісті және тұтынуды тұтас алғанда реттеу үшін жағдай туғызу мақсатында құрылған.

ҚР-ның салықтық жүйесінің мына төмендегідей ерекшеліктері бар:

1. Құқықтық негізі бар, тұрақтылық қасиетке ие; табыстың бөлінуіне және қайта бөлінуіне байланысты барлық экономикалық қатынастарды қамтиды. Барлық салықтар мен алымдарды енгшізуді және күшін жою ісін тек мемлекеттік үкімет органдары жүзеге асырады:
2. Салықты есептеу м ен жинаудың бір тұтас қағйдалары мен тетіктері қолданылады. Барлық салықтар мен алымдарға бақылауды ҚР кіріс министірлігі жүзеге асырады.
3. Салық төлеуде және салықтық күн тізбеде қатаң сабақтастық пен кезектіліктің заңмен белгіленуі,мемлекеттік және жергілікті бюджетке заңды және жеке тұлғалар төлейді.-
4. Барлық салық төлеушілерге қойылатын талапта олардың тапқан қаражатын пайдалану мен төленетін салық тзбесі,салық ставкалары,берілетін жеңілдіктер тәртібі мен оларды берудің тетіктері, құралдарды пайдалануды құқығына араласпау да бәріне бірдей
5. Салықтық негізгі екі түрі ұштастырылған: тікелей (табыстар мен мүлікке) және жанама (тауарлар мен қызметке)
6. ҚР-да дамыған шет елдердегіден бір ерекшелігі, салық салу ең алдымен жеке тұлғаларға емес тек,заңды тұлғаларға жүргізіледі. Барлық заңда тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер міндетті түрде салық органдарында тіркеуге өтуге тиіс. Егер салық органдарынан тіркеуден өтетіндігі жөнінде анықтамасы болмаса банкілердің оларға есеп айырысу шоты ашуға құқығы жоқ;
7. Қаржылық,әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті қосып есептегнде-салық заңдарын бұзғаны үшін қатаң шаралардың қолданылуы.
8. Салық төлеушілердің өтініштері бойынша бюджетке төленетін салықтары мен алымды, сондай-ақ, қаржылық айыптарды (егер оларды төдеу қарызға батуға алып келсе) ағымдағы жылдың ішінде алты айғак дейін төлемін кейін шегіндіру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т А Р А У — 4

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫ

 

• Бюджет тапшылығын қаржыландыру

 

Әрбір бюджеттің кіріс және шығыстарының теңгерілімін сақтаған жөн. Бюджетті қалыптастыру кезінде ақша түсімдері мен мемлекеттің шығыстарының теңгеріліміне қол жеткізу шаралары қарастырылады. Бюджет шығыстарының кірістерден асып түсуі бюджет тапшылығының қалыптасуына ұшыратады.

Бюджет тапшылығы таза бюджеттік кредит беруді және қаржы активтерімен жасалған операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сельдоға тең. Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді. Бюджетте тұрақты тапшылықтың болуы қаржылық жағдайдың дағдарысына әкелу ықтималдығын арттырады. Егер тапшылық жалпы ішкі өнімнің 2-3%-ын құраса, оның орнын толтыру қиын емес болады. Ал бұл көрсеткіштен жоғары болса, түрлі тұрақсыздықтар туындауы мүмкін, яғни инфляция дамуы, ақша айналымының заңдылықтары бұзылуы, ақшаның құнсыздануы және нақты табыстардың төмендеуіне әкеледі. Бекітілген республикалық бюджет тапшылығының көлемі ұлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге пайызбен, ал облыстық бюджеттер, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің тапшылығы ұлттық валютамен көрсетіледі /2, 21/.

 

Бюджет тапшылығы экономикалық жағдайды сипаттайды, ал оның пайда болу себептері төмендегідей жағдайлармен байланысты болады:

1. ел экономикасында жалпы өндіріс деңгейінің төмендеуімен;
2. қоғамдық өндіріс шығындарының өсуімен;
3. айналымға тауарлық массадан артық болатын ақша шығарумен;
4. бюджеттің шығыс бөлігінде экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін әлеуметтік шығындардың шамадан тыс болуымен;
5. әскери-өндіріс кешенін қаржылай қамтамасыз етуге бағытталған шығындарды қаржыландыру көлемінің жоғары болуымен;
6. көлеңкелі экономика айналымының басымдылығымен;
7. ұлттық шаруашылықтағы өндірістік емес шығындардың көптігімен байланысты болады. /11, 88/

 

 

 

 

 

Бюджет тапшылығының пайда болу себептеріне сәйкес бірнеше түрлері бар:

1. Циклдық тапшылық – салықтық түсімдердің қысқаруымен (көбеюімен) және іскерлік белсенділіктің төмендеу аумағындағы мемлекеттік трансферттердің ұлғаюымен (қысқаруымен) байланысты туындайды. Оның көлемі салық және бюджет функцияларының ауқымдылық деңгейімен анықталады.
2. құрылымдық тапшылық – толық жұмысбастылық жағдайында бюджеттің шығыстары (кірістері) мен кірістері (шығыстары) арасындағы түрліліктің нәтижесінде туындайды.
3. нақты тапшылық – шығыстар мен кірістердің бөліністері іс жүзінде теңгерілмеген жағдайда туындайды /6, 124-125/.

 

Бюджет тапшылығын қаржыландыру дегеніміз – қарыз алу және бюджет қаражатының бос қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету болып табылады. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді және бюджет тапшылығының шамасына сай келеді. /2, 21/

 

Бюджет тапшылығын қаржыландырудың келесідей әдістері бар:

1. мемлекеттік займдар арқылы;
2. салық салу деңгейін арттыру арқылы;
3. ақшаны эмиссиялау арқылы (монетизация).

 

Мемлекеттік займдар мемлекеттің басқа мемлекеттермен интеграциялық байланысының беріктігінің негізінде келісім шартқа отыру арқылы жүзеге асырылады. Бюджет тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы қаржыландырылса, онда пайыздың нарықтық орта мөлшерлемесі өседі де, жеке секторда инвестицияның азаюына, таза экспорттың және кей жағдайда тұтынушылық шығыстардың төмендеуіне әкеледі. Салық салу деңгейін арттыру бір жағынан бюджет тапшылығының орнын толтыруға ықпал етсе, екінші жағынан экономикалық толқуларға, яғни кәсіпкерліктің құлдырауына әкелуі мүмкін. Ақшаны эмиссиялау тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Екі жағдайда да, яғни тікелей – айналымға ақша белгілерін шығару және жанама – мемлекеттік бағалы қағаздар шығару мен оларды коммерциялық банктерде өткізу негізінде өз резервтерін ұлғайтып, банктік мультипликатор арқылы айналымдағы ақша көлемін арттыра алады. /9, 351/ Айналымға ақшаны эмиссиялау тек қолма-қол ақшада ғана емес, басқа да нысандарда жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, мемлекеттік кәсіпорындарға орталық банк арқылы жеңілдікпен берілетін несиелердің ауқымын ұлғайту және мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер жасау түрінде жүзеге асырылады. Мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер жасау арқылы мемлекет тауарлар мен қызметтерді алып, олардың құнын төлеуді кейінге қалдыруға мүмкіндік алады. Бұл тауарлар жеке сектордан алынса, онда өндірушілер төлемнің жүзеге аспауынан сақтанып, бағаларын көтереді. Бұл жағдай жалпы баға мен инфляция деңгейінің артуына әкелуі мүмкін. Мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер жиналып қалса, онда Орталық банк арқылы қаржыландырылады және ол бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес әдісі болып саналғанымен, оның тәжірибеде жүзеге асуы көптеген шарттарға байланысты болады. /6, 128-130/

 

Бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін фискалдық саясат қолданылады. Оның үш түрлі концепциялары дамыған.

1. Жыл сайын теңдестірілетін бюджет концепциясы фискалдық саясаттың осы уақытқа дейінгі мақсаты болып келді. Жұмыссыздық болып, халықтың түсімдері азайса, салықтық түсімдер де азаяды. Осыған сәйкес бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекет салық мөлшерлемесін арттырады немесе мемлекеттік шығыстарды қысқартады, кейде аталған екі әрекетті жасауға мәжбүр болады. Нәтижесінде жиынтық сұраныс қысқарып, өндірістің құлдырауы байқалады. Бюджетті тұрақтандыру саясаты инфляцияға да жол ашуы ықтимал. Инфляция жағдайында ақшалай түсімдердің артуы салықтық түсімдердің артуына әкеледі. Бюджеттің артық шығыстарын жою үшін мемлекет не салық мөлшерлемесін төмендетуі, не мемлекеттік шығыстарды арттыруы, не осы екеуін бір-бірімен байланыстыруы керек.
2. Циклдық негізде теңдестірілетін бюджет концепциясы экономикалық циклға сәйкес тұрақтандырылады. Өндіріс көлемінің төмендеуіне жол бермеу үшін мемлекет салықтарды азайтып, шығындарды көбейту арқылы жасанды тапшылық ұйымдастырады. Осылайша экономикалық өсуге қол жеткізіп, мемлекет салықты арттырады да, шығындардың қажетті көлемін ұлғайтады. Ал қалыптасқан бюджеттік артықшылықтарды бюджет тапшылығы болған жағдайда оның орнын толтыру үшін қолданады, яғни экономикалық циклдың өзгерісіне сәйкес бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Өсу мен құлдырау ұзақтығы мен сипатына қарай бірдей бола бермейді, сол себепті бюджеттің циклдық тұрақтылығы бұзылуы мүмкін. Бұл – концепцияның кемшілігі болып табылады.
3. Функционалдық қаржылардың концепциясының мақсаты болып макроэкономикалық тұрақтылық пен толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету үшін жалпы экономиканы тұрақтандыру табылады. Бюджет тұрақтылығын қамтамасыз ету – бұл концепцияның жанама (екінші кезектегі) міндеті болып саналады да, бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз да шамадан тыс орнауы мүмкін. Бұл жағдайда экономикалық өсу жағдайына сәйкес салық жүйесі бюджет түсімдерін қамтамасыз етіп, ал макроэкономикалық тұрақтылық бұл өсуді ынталандырып отырады. Нәтижесінде тапшылық өздігінен қаржыландырыла алады. Осы концепция бойынша мемлекетте бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыздың болуы ешқандай қиындық әкелмейтіні күтіледі.

 

 

 

Аталған фискалдық саясаттың қайбір концепциясын қолдану түрлі қаржылық ахуалды талдап, ақша айналымының жағдайын ескеруді, бюджет тапшылығының қалыптасуына бақылау орнату мен түрлі ұйымдастыру шараларын жүргізуді қажет етеді. /2, 321-322/

1990 жылдардың ортасында бюджет тапшылығының күрт өсуі қаржыландырудың жаңа түрлерін жетілдіруді талап етті. 1997 жылы бюджетті қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздері бюджет тапшылығын жоюдың жаңа әдістері болып саналды. 1994 жылы Қаржы министрлігі бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін ішкі нарықта мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарды. Ішкі қаржыландыру бойынша түсімдердің жалпы көлемінің негізгі үлесін мемлекеттік бағалы қағаздар құрайды, олардың үлесі 97,5%–ға тең. 1994-1999 жылдар арасында қысқамерзімді қазыналық міндеттемелер басым болса, олардың түсімділігінің төмендеуіне байланысты 2000 жылдан бастап орта және ұзақмерзімді қазыналық міндеттемелер жоғары сұранысқа ие болып отыр. /14, 403/

 

 

• Бюджет жүйесін жетілдіруді қамтамасыз ету

 

Қазақстан Республикасы қоғам алдындағы өз міндеттерін орындау үшін мемлекеттік бюджеттің кірісіне қажетті түсімдердің көлемін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық өзара қарым-қатынастағы мүдделерінің теңгеріліміне қол жеткізу және Қазақстан Республикасының стратегиялық және бюджеттік жоспарлауының біртұтастығын қолдау мақсатында орнықты бюджет жүйесін, әлеуметтік-экономикалық басымдықтарды қалыптастыруды бюджет саясатында мақсат етеді. /10,47/

Қазіргі ахуалды талдайтын болсақ, бүгінде бюджеттің атқарылуында біраз жетістіктер бар, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтануына жағдайлар жасалып жатыр. Тиімді бюджет жүйесін құру жөнінде едәуір қадамдар жасалды. Мемлекеттік кіріс жүйесіндегі реформалау, мемлекеттік бюджет қаражатының келіп түсуін бақылау мәселелеріне байланысты барлық фискалдық органдарды бір ведомство шегінде шоғырландыру іске асты. Шығыстардың тиімді жүйесін жасау жөнінде шаралар қолданылды. Қазынашылық жұмысы тиісті деңгейде жолға қойылды. ТМД елдерінің арасында алғашқылардың бірі болып Қазақстан қазынашылық жүйесі арқылы бюджеттік бағдарламаларды уақтылы және мақсатты қаржыландыруға қол жеткізілді. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры мен Қазақстанның Даму Банкі құрылды. Әлемдік стандарттардың талаптарына жауап беретін кірістер мен шығыстарды жаңа бюджеттік сыныптамаға жіктеу жасалды. Шығыстар жүйесін жетілдіру жөнінде маңызды іс-шаралар орындалды. 1999 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар таратылды, ал олардың кірістері мен шығыстары мемлекеттік бюджетке шоғырландырылды. Сондай-ақ алдын-ала бақылау жасау тетігін жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды, мемлекеттік мекемелердің міндеттемелерін тіркеуді есепке алу енгізілді. Сондай-ақ республика халқының белгілі бір санаттарына бюджет көтере алмайтын нақты жеңілдіктер мөлшерін берудің көп жылды тәжірибесі оларды азаматтардың жекелеген санаттарына ақшалай өтемақы берумен алмастыру арқылы алып тасталды. Барлық деңгейдегі бюджеттер бюджеттік бағдарламалар деңгейінде бекітіледі, ал бюджеттен қаражат бөлу жекелеген министрліктер мен ведомстволарды қаржыландыруға емес, бюджеттік бағдарламаларды орындауға кетеді. /4, 166-170/

Мемлекеттік бюджет кірісін басқару үрдісін жетілдіру шеңберінде 1999  жылы мемлекеттік қаржыны басқару мәселелері бойынша бюджет заңдарына өзгерістер енгізілді. 1999 жылдың 1 сәуірінде қабылданған «Бюджет жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы бюджетаралық қатынастың жаңа тетіктерін белгіледі. Бұл заңға түрлі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, 2002 жылдың 1-наурызынан бастап ресми түрде әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыру процесінде қалыптасатын қаржы қатынастарын реттейді, республикалық және жергілікті бюджеттердің әзірлену, қаралу, бекітілу, атқарылу және бақылану тәртібін белгілейді.

Мемлекеттік секторға функционалдық талдау жүргізу нәтижесінде мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінді. Азаматтық және бюджеттік заңдарға тиісті өзгерістер енгізілді. 1999 жылдан бастап кейбір мемлекеттік функциялар бәсекелестік ортаға берілді және мемлекетке қызмет көрсету нысанында орындалады. Мұндай функцияларды іске асыру жөніндегі бюджеттік бағдарламалар мемлекеттік тапсырыс нысанында орындалады.

Дегенмен әлі де болса бюджет жүйесінің әлсіз жақтары байқалады. Мәселен, Қазақстанда жұмыс істейтін ірі шетел компаниялары салық заңдарын жиі бұзып, салық төлеуден жалтарады, мұны тіпті халықаралық ұйымдар да жасайды. Сол себепті бюджетке түсетін міндетті төлемдер қысқарады. Оны көбейту үшін едәуір резерв нақ осында бола тұрса да, бюджетке берешекті өтеу жөніндегі жұмыс нашар жүргізіледі. ЖІӨ көлемінің жыл сайынғы өсуі жағдайында мемлекеттік бюджеттің көлемі тұтас алғанда төмен болып отыр, ол ЖІӨ-нің 25%-дан кем мөлшерін құрайды. Шығыстардың мұндай деңгейі жағдайында мемлекеттік бюджет мемлекеттің барлық функцияларын орындауды толық қамтамасыз ете алмайды. Бюджет жүйесін орталықсыздандыру ресми түрде жүргізілгенімен, әлі де болса  бюджетаралық қатынастың өзекті мәселесі болып отыр. Қазіргі кезде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесін орталықсыздандыруды күрделендіреді. Бұл ең алдымен бюджеттің тігінен түсірілуі туралы түсініктің сақталуына байланысты. Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесін орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергі келтіреді. /4, 171/

Бюджеттің теңдестірілмеуі бюджеттер өкілеттігінің айқын ажыратылуының жеткілікті болмауына байланысты тереңдей түсуде. Бюджет ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкілеттіктерін орталықтандыру арасында үйлесімсіздік бар. Бюджеттердің аудандық және облыстық деңгейлерінде өзіндік кіріс көздері бекітілмеген. Қайсыбір кіріс көздері бойынша болжамды деректерді асырып жіберу немесе төмендету жиі кездеседі, бұл өз кезегінде, әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің атқарылуын тұрақсыздандырады.

Заңдарда белгіленген ұзақ мерзімді бюджеттік алу мен субвенциялар мөлшерін белгілеу рәсімі тәжірибеде жеткілікті деңгейде іске асырылмайды. Шығыстарды жоспарлау ел дамуының басымдықтарымен әрдайым байланыспайды. Ішкі және сыртқы аудит жүйесі тиімсіз. Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиімділігін бағалау тұрғысынан бюджет қаражатын жұмсаудың мониторингтік жүйесі жоқ.

Қазақстан Республикасында қабылданған 2004-2006 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму жоспарында фискалдық саясатты дамыту жолдары қарастырылған. Соның ішінде бюджет саясаты елеулі орынды алады.

 

Бюджет саясаты аясында Қазақстан Республикасының Үкіметімен бюджет жүйесін жетілдірудің келесідей қадамдар жасалу үстінде:

1. ортамерзімді бюджеттік жоспарлауға өту іске асырылуда;
2. бюджет қаражатын тиімді жұмсау мақсатымен мемлекеттік басқару мен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру деңгейлерінің арасындағы уәкілдіктерді шектеу әрекеттері жасалып жатыр. Осыған сәйкес, арнайы концепция әзірленді;
3. мемлекеттік бюджет шығыстарының болашақтағы перспективаға жұмсалуының бағыттарын бекітетін нормативтік-құқықтық актілер әзірленуде.

 

2007-2008 жылдарда бюджет жүйесін жетілдірудің мақсаттары:

• экономикалық өсудің тұрақтылығына қол жеткізуге әсер ету;
• халықтың әл-ауқатын көтеру;
• шығыс деңгейін мемлекеттік функциялардың толық қамтамасыз етілетіндей деңгейінде ұстау;
• мемлекеттік шығыстардың қолданылуының тиімділігін арттыру. /5, 22/

 

Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді атқару қажет:

• стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлаудың тиімділігін арттыру;
• бюджет қаражатын жұмсаудың ортамерзімді уақыттағы басымдылықтарын анықтау;
• бюджеттік қатынастарды орнататын нормалардың сақталуын қамтамасыз ету;
• бюджеттік бағдарламалаудың жаңа әдістерін ендіру;
• бюджет шығыстарын жоспарлаудың жаңа нормативтік әдістерін енгізу;
• қазыналықты жаңарту ісін соңына жеткізу;
• бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылатын инвестициялық жобаларды іріктеу үрдісін тиянақты жүргізу;
• бюджет ресурстарының бөлінуі мен оларды мемлекеттік басқарудың дербестігін қамтамасыз ету. /5, 23/

Аталған мақсаттар мен міндеттерге жету жолдарын айтар болсақ, әрбір қаржылық жылға арналған бюджетті қалыптастыру арнайы мемлекеттік және салалық бағдарламаларға сәйкес жүзеге асады және оларды жүзеге асыру барысында тиімділік пен нәтижеліліктің ішкі және сыртқы бағаларына көңіл бөлінеді. Осы уақыт ішінде бюджет қаражаты есебінен әлеуметтік дамуға, білім мен денсаулық сақтау жүйесін және ғылым мен инновацияны дамытуға, мәдени және тарихи мұраның сақталуына айрықша шығыстар бөлінуі көзделді. Үкіметпен әзірленген бюджетаралық қатынастардың ара-қатынасын айқындайтын концепция бойынша төменгі тұрған бюджеттің бөлінуі мен басқарылуы жергілікті мемлекеттік уәкілетті органдарға беріліп, олардың артылған қаражатының келесі қаржылық жылға қалдырылу мүмкіндігі туындады. 2005 жылдан бастап жаңа Бюджет Kодексі заңды күшіне еніп, бюджеттік шығыстарды басқару деңгейінің сапалық өсуіне қол жеткізіледі. Үш жылдық мерзімге арналған ортамерзімді фискалдық саясат салық-бюджет саясатын қалыптастыруға бағытталатын болады. Бұл құжат республикалық немесе жергілікті бюджет жобаларын әзірлеуде негіз болады. Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруға бағытталған шаралар қолдану жоспарланып отыр. Жалпы ішкі өнімге қатысты бюджет тапшылығын қысқарту үшін түрлі әдістер қолдану ісі жалғасын табады. /5, 24/

 

Сонымен қатар, осы шараларды ретке келтіру үшін мемлекет бюджет саясаты аясында 2001-2010 жылдар кезеңіне арналған мынадай негізгі стратегиялық міндеттер қолдануда:

• бюджетке салық түсімінің ЖІӨ-нің 30% деңгейіне өсуін қамтамасыз ету;
• бюджетті орталықсыздандыру принциптерін іске асыру;
• бюджет заңдарын жетілдіру;
• мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саласын даму стратегиясымен өзара байланыста дамытуға бағдарлайтын бюджет саясатын жүзеге асыру;
• бюджетаралық трансферттер жүйесін жетілдіру;
• бюджетті жоспарлау жүйесін жетілдіру;
• бюджеттің ашықтығын қамтамасыз ету. /4, 170/

 

1. Мемлекеттік бюджетке салық түсімінің өсуі салық әкімшілігін жүргізуді жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтіксіз сақтау есебінен қамтамасыз етілетін болады. Барлық дамыған елдерде бөлінетін ЖІӨ-нің үлесі әрбір он жыл сайын заңды түрде өсіп, ЖІӨ-нің 50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттік бюджетке салық және салықтық емес түсімдердің деңгейі ЖІӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетеді.

 

2. Бюджетті орталықсыздандыру принциптерін іске асыру үшін мынадай шаралар қолдану керек:

• жергілікті бюджеттердің мейлінше дербестігін қамтамасыз ету жолымен бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін құру;
• шығыс жасау өкілеттігі мен шығыстар бойынша жауапкершілікті заң тұрғысынан айқын ажыратуға қол жеткізу;
• салықтар мен алымдарды мемлекеттік бюджеттің белгілі бір деңгейлеріне бекіту;
• трансферттердің тиімді жүйесін құру;
• дамудың жалпы мемлекеттік стратегиясы шеңберінде әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджет қаражатының соларға сәйкес жұмсалуының басымдықтарын белгілеуде аймақтардың дербестігін қамтамасыз ету. /4, 173/

 

3. Бюджет заңдарын жетілдіру үшін заңдарға өзгертулер мен толықтырулар енгізу жалғасып жатыр. Қазақстанда бюджеттік процесті реттеуші бірқатар заңдар мен заңға сәйкес актілер қабылданды. Қаржы жылына арналған бюджет заңдарының сапалық мазмұны артуда. Осы уақытқа дейін республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру, қарастыру және бекіту барысы 1999 жылы 1-сәуірде қабылданған «Бюджет жүйесі туралы» заңмен реттеліп келеді, ол өзінің заңды күшін 2004 жылдың 31 желтоқсанына дейін сақтайды. 2005 жылғы бюджетті қалыптастыру 2004 жылы 24-сәуірде қабылданған жаңа Бюджет Кодексінің талаптарына сәйкес жүргізілуі тиіс. Бұл кодекс толық көлемде заңды күшіне 2005 жылы 1-қаңтарда енеді. 2002 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген «Республикалық бюджеттік комиссия туралы» ереже және «Республикалық бюджеттік комиссияның құрамы туралы» қазақстан Республикасы Президентінің өкімі, 2002 жылы 29-мамырда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген «Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу» ережелері және 2003 жылы 30-сәуірде Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау жөніндегі министрліктің бұйрығымен бекітілген «Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерімен бюджеттік тапсырыстарды әзірлеу» ережелері қолданылып келеді. /8, 5-6/

 

4. Бюджет саясатын жүзеге асыру үшін республикалық бюджеттің ағымдағы және даму бюджеті деп бөлінген жаңа құрылымы жасалды. Қазақстан Республикасының ағымдағы бюджетінен функционалдық топтардың ағымдағы шығыстарын қаржыландыру және мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуді жетілдіру керек. Ағымдағы бюджеттің шығыс бөлігінде нақты мақсаттары көрсетіле отырып, бюджеттік бағдарламалар негізінде қалыптастырылуы қажет.

Әлеуметтік салаға арналған шығыстар ағымдағы бюджеттің негізгі басым шығыстары деп көрсетілгені дұрыс. Білім беруге арналған шығыстар ЖІӨ-нің 8%-на, денсаулық сақтауға – ЖІӨ-нің 4%-на, әлеуметтік қамтамасыздандыру мен әлеуметтік көмекке ЖІӨ-нің 9%-на, қорғанысқаЖІӨ-нің 1%-на дейін жеткізіледі. 2010 жылға қарай мемлекеттік бюджеттің шығысы ЖІӨ-нің 30%-на дейін жетеді. Еуропа елдеріндегі мемлекеттік шығыс 1970 жылы орта есеппен ЖІӨ-нің 34,5%-нан 1997 жылы 46,6%-ға дейін көбейді. Қазіргі кезде осындай көрсеткіштер АҚШ пен Жапония бойынша ЖІӨ-нің тиісінше 34%-ын  және 35% -ын құрайды.

Қазақстан Республикасының даму бюджеті күрделі шығыстар құрамында қалыптастырылатын және инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін пайдаланылатын республикалық бюджеттің құрамдас бөлігі болады.

 

Даму бюджеті шығыстарды қаржыландырудың мынадай бағдарламаларын:

• экономиканың нақты секторын кредиттеу;
• бюджет аясындағы салаларда жаңа объектілер салу;
• көлік инфрақұрылымы;
• осы заманғы жабдықтар сатып алу және бюджет саласының объектілерін техникалық жарақтандыру;
• ұлттық-мәдени құндылықтарды қайта түлетуді қамтамасыз ететін болады.

Даму бюджетінің атқарылуы туралы есеп Қазақстан Республикасының Парламентіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептің құрамында ұсынылуды ұйымдастыру керек. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бөлу шотының қаражатынан түсетін жыл сайынғы түсімді даму бюджеті көздерінің бірі деп белгілеу мүмкіндігін қарастырыруды жетілдірген тиімді. /4, 175/

 

5. Бюджетаралық трансферттер жүйесін жетілдіру кезінде ресми трансферттерді айқындау әдістемесі жетілдіріледі. Трансферттер жүйесі аймақтарда әлеуметтік қызметтердің ең төменгі қамтамасыз етілуіне кепілдік береді және соның бір мезгілде аймақтарды салық базасын кеңейтуге ынталандырады. Ағымдағы бюджет өзінен төмен тұрған бюджеттерді, негізгі объективті факторларды (халықтың саны, оқушылардың, қарттардың саны, табиғи-климаттық жағдай, кедейшілік деңгейі, автомобиль жолдарының ұзындығы және тағы басқа) ескере отырып, халықтың жан басына есептелген трансферттер қорының қаражаты есебінен аймақтарға қажетті трансферттермен қамтамасыз ететін болады.

 

6. Бюджетті жоспарлау жүйесін жетілдіру мыналар:

• бюджетті жоспарлаудың әдістемесін жетілдіру, соның ішінде бюджеттік бағдарламалардың орындалу нәтижелерін бағалау негізінде жетілдіру;
• мемлекеттің міндеттемелерін өзінің ресурстарымен мейлінше теңдестіре отырып үш-бес жылға дейінгі бюджет көрсеткіштерін орта мерзімді жоспарлау жүйесін әзірлеу;
• орталық және жергілікті басқару органдарының арасындағы ресурстарды олардың міндеттеріне бара-бар бөлуді жүзеге асыру;
• мемлекеттік қызмет көрсетуді қаржыландырудың үздіксіздігі және тиімді қаржылық жоспарлау қамтамасыз етіледі.

 

 

 

7. Бюджеттің ашықтығын қамтамасыз ету үшін бюджеттік қаржыландыру туралы нақты және айқын ақпаратқа қол жеткізу керек.

Бюджеттік қаржыландырудың ашықтық принципі:

• заңдық және нормативтік құжаттардың жариялануымен;
• жылдық қаржылық және жедел баяндамалар мен есептердің (бюджеттік бағдарламалардың әкімшелері жасаған) жариялануымен;
• мемлекеттік қаржы жасаған толық ақпараттың жариялануымен жүзеге асырылатын болады. /4, 176-178/

Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиімділігін бағалау үшін бюджет қаражатының пайдаланылуына бақылау күшейтіледі. Қаражаттың жұмсалуына мониторинг қатаң және жетілдірілген жүйе бойынша жүзеге асырылатын болады. Ішкі, сол сияқты сыртқы аудитте маңызды роль атқарылады, өйткені олар шығындар мен бұрмалаушылықтар жағдайларын анықтауға мүмкіндік беріп қана қоймайды, сонымен бірге құрылымдық реформалар жүргізуге де ықпал етеді. Объективті аудит артық факторларды анықтауға және жаңалықтар мен озық практикалық тәжірибені таратуға көмектеседі. Мемлекеттік сектордың ішкі және сыртқы аудит жүйесін дамыту үшін заңдық базаны жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғастырылады. Тиімділікті бағалауды айқындауға қол жеткізу, қолдануы күрделі және қымбат тұратын ескірген ережелерді анықтау, сондай-ақ бұрын әзірленген реформаларды түзету қажет. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің ролі күшейтілгені дұрыс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

Бюджет – экономиканы реттеу мен шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, мемлекеттің қоғам алдындағы мақсаттары мен функцияларын тиімді жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады. Әрбір мемлекеттің ұлттық құрылымына сәйкес түрлі бюджеттер қалыптастырылады. Осы бюджеттердің экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаға негізделіп бірлесуін бюджет жүйесі қарастырады. Жұмыстың І тарауында бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы анықталып, құрамы мен құру принциптері сипатталды.

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесінде түбегейлі құрылымдық өзгерістер жүргізілді. Нәтижесінде Қазақстан Республикасында бірлік қағидасы мен барлық бюджеттердің дербестігіне негізделген бюджет жүйесі құрылды. Мемлекетімізде екі деңгейлі: республикалық және жергілікті бюджеттер қалыптасып, осы екеуінің жиынтығы мемлекеттік бюджетті құрайды. Мемлекеттің қаржы жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орын алады. Жұмыстың ІІ тарауында Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі сипатталып, республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуына баға берілді және қызмет ету ерекшеліктеріне талдау жасалды.

Бюджетті қалыптастыру кезінде ақша түсімдері мен мемлекеттің шығыстарының теңгеріліміне қол жеткізу шаралары қарастырылады. Әрбір бюджеттің кіріс және шығыстарының теңгерілімін сақтаған жөн. Бюджет шығыстарының кірістерден асып түсуі бюджет тапшылығының қалыптасуына ұшыратады. Бюджет тапшылығы ел экономикасына түрлі зардаптар тигізетіндіктен мемлекет оны қаржыландыру әдістерін қолданады. Бұл әдістердің сипаты мен қолданылу аясы, бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету жолдары 3-4 тарауда сөз болды. Бюджет жүйесін жетілдіру үшін мемлекеттің арнайы әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары мен индикативтік даму жоспарларында бекіткен шаралары баяндалды.

Аталған мақсаттар мен міндеттерге жету жолдарын айтар болсақ, әрбір қаржылық жылға арналған бюджетті қалыптастыру арнайы мемлекеттік және салалық бағдарламаларға сәйкес жүзеге асады және оларды жүзеге асыру барысында тиімділік пен нәтижеліліктің ішкі және сыртқы бағаларына көңіл бөлінеді. Осы уақыт ішінде бюджет қаражаты есебінен әлеуметтік дамуға, білім мен денсаулық сақтау жүйесін және ғылым мен инновацияны дамытуға, мәдени және тарихи мұраның сақталуына айрықша шығыстар бөлінуі көзделді. Үкіметпен әзірленген бюджетаралық қатынастардың ара-қатынасын айқындайтын концепция бойынша төменгі тұрған бюджеттің бөлінуі мен басқарылуы жергілікті мемлекеттік уәкілетті органдарға беріліп, олардың артылған қаражатының келесі қаржылық жылға қалдырылу мүмкіндігі туындады. Үш жылдық мерзімге арналған ортамерзімді фискалдық саясат салық-бюджет саясатын қалыптастыруға бағытталатын болады. Бұл құжат республикалық немесе жергілікті бюджет жобаларын әзірлеуде негіз болады. Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруға бағытталған шаралар қолдану жоспарланып отыр. Жалпы ішкі өнімге қатысты бюджет тапшылығын қысқарту үшін түрлі әдістер қолдану ісі жалғасын табады. /5, 24/

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. ҚР Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы, 2006 жыл, Егемен Қазақстан
2. «Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы» Заңы, 01.03.2002, Алматы, Юрист, 2002, 44б.
3. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі, 2004, Астана, АқПол, 2004, 214б.
4. Қазақстан Республикасының 2005 жылға арналған бюджет туралы заңжобасы. 
5. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары, Астана, Елорда, 2001, 270б.
6. Индикативный план социально-экономического развития Республики Казахстан на 2004-2006 годы.
7. Агапова Т.А., Серегина С.Ф., Микроэкономика, Москва, Дело и сервис, 2004, 448с.
8. Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А., Экономикалық теория, Астана, 2002, 464б.
9. Барлыбаева С.Қ., Бюджеттік процеске қоғамдық қатысудың заңи аспектілері, Алматы, LEM, 2004, 68б.
10. Борисов Е.Ф., Экономическая теория, Москва, Юрайт-М, 2001, 384с.
11. Ермекова Т.Р., Қолданбалы экономика, Алматы, №5 КТМ, 1997, 221б.
12. Құлпыбаев С., Қаржы, Алматы, Мерей, 2000, 154б
13. Мельников В.Д., Ильясов К.К., Финансы, Алматы, Қаржы-Қаражат, 2-изд., 1997, 472с.
14. Химичев Н.И., Финансовое право, Москва, 3-изд., Юристъ, 2002, 733с.

Қосымша:

15. Казахстан 1991-2002, информационно-аналитический сборник, Алматы, Интеллсервис, 2002, 574с.
16. Казахстан 2003, статистический ежегодник, Алматы, Агентство РК по статистике, 2003, 616с.