Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасының мемлекеттік механизмінің жүйесі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………..

 

• 1. ТАРАУ МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
• 1.1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҰҒЫМЫ…………………………………
• 1.2 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ…………………………………………..

 

• 2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МЕХАНИЗМІНІҢ ЖҮЙЕСІ, МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР ЖӘНЕ БЮРОКРАТИЯ
• 2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МЕХАНИЗМІНІҢ ЖҮЙЕСІ…………………………………………………………………………………………………………………
• 2.2 МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР ЖӘНЕ БЮРОКРАТИЯ……………………………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………….

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР……………………………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.

Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Тетіктердің көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.

Мемлекеттің механизмі (аппараты) дегеніміз билік жургізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылган жүйе.

Билік жалпы түрде субъектінің (инвидтердің,  ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің тәртібін (жеке адамның, ұжымның, ұйымның), еркін жеке пайдасына не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.

Билік құбылыс ретінде мынандай белгілермен сипатталады:

Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық;

Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады (бөлінбейтін компоненттері ретінде). (Сондықтан сөз тіркестері «әлеуметтік билік», өзінің мазмұнына сай келмейді, себебі билік әр уақытта әлеуметтік).

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қаблетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу – қызмет істеу жағдайлары.

Мемлекеттің механизмі бұл билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.

 

 

 

 

 

 

 

• 1. ТАРАУ МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ

 

• 1.1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҰҒЫМЫ

 

Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.

Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Механизмнің көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.

Мемлекеттің механизмі (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.

Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.

1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган — мемлекеттің функцияларын, саясатын іске асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, колдарында билік жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар зандылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.

Президентінің «Қазақстан-2030». Жолдауында мемлекеттік аппаратты жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принциптері белгіленген:

1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.

2.Стратегиялар негізіңдегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.

3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, іс-шаралардың есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішіңде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.

Мемлекеттің механизмінің құрылымы:

Атқарушы органдар

Үкімет

Мәдениет және ақпарат министрлігі

Қаржы министрлігі

Сот органдары

Қорғаныс министрлігі

Ішкі істер министрлігі

Денсаулық сақтау министрлігі

Білім және ғылым министрлігі

Әділет министрлігі

Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз байланыстағы жүйесі.

Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.

Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және «халык пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.» Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.

Президент болып жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын айқындайды.

Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады.

Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери жағдай енгізуге құкы бар.

Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін

біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,

екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп, Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы, және

төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент Сенат және Мәжілістен тұрады.

Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары орган болып табылады, оның қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ.

Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл «рационализацияланған парламент» теориясына үндес.

Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.

Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие. Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911 жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.

Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады.

Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы — басқару.

«Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық занның талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр, оның орынбасарлары және министрлер кіреді. Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:

1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шара-лар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес орган болып табылады.

Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан Республикасы аумағында әділсотты жузеге асыру болып табылады және бұл қызметте судьялар ешкімге тәуелді емес, тек ғана Конституцияға және заңға бағынады.

Конституция бойынша Казақстан Республикасының Жорғы Сотының Тәрағасын, Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің ұсынуымен Сенат сайлайды. Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды.

Сот билігін іс жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың кызметіне қарағанда өзіне тән ерекшеліктері бар:

1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституцияға және заңға бағынады, қаралатын іс бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, кылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса кажет жағдайда болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы сатыдағы соттар әзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.

Қазіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген міндеттер тұр.

Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы, процессуалдық құқық нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен алынған дәлелдерді жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен мүлдем босату.

Екіншіден, судьялардың мәдениетін арттыру.

Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет болған жағдайда лезде орындарынан босату.

Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамыңда қарауды енгізу қажеттілігі.

Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде ерекше орын алады.

Мемлекеттік орган ретіңде оның негізгі міндеттеріне Конституция бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:

1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған зандарды Президент қол қойғанға дейін оның мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін карайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда қорытынды береді.

Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл мерзімге белгіленеді.

Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін Президент тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған екеуін мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайыңдайды. Конституциялык Кеңестің жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.

Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында зандардың Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құкықтық актілердін катаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын орган.

Прокуратура өзінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына бағынбай атқарады және сот процесіңде мемлекет мүддесін білдіреді.

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек Президент алдыңда ғана есеп береді.

Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды және Бас прокурорға ғана бағынады.

Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:

а) қоғамдық құбылыс;

б) саяси құбылыс;

в) жүйе ретінде, яғни тұтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты шешуге бағытталған құрамдарының барлығы.

Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге болады:

а) «жоғарыдан төмен» — мемлекеттің қоғамдық-ру құрылымындағы билік органдарынан өзгешелігі;

б) «көлденең» — Мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси ұйымдардан өзгешелігі.

Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып тұрады:

— биліктің «көпшілік» белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір билік болады, бірақ бұл кезде бұл атауға арнайы мән беріледі нақтысында, мемлекет субъект ретінде, билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке функциянальды алып жүруші, одан бөлінген (билік «субъект — объект» принциптері негізінде ұйымдастырылған. Бұл кез өзінің барлығын профессиональды мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді. Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде ұйымдастырылған және қоғамның өз ішінде тұрғандай көрінген, яғни субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен не жекелеген). Ф.Энгельс айтқандай ру старшинасы «қоғамдық ішінде тұр», ал монархтар және басқа мемлекеттік қайраткерлер «еріксіз бірдеңенің оның сыртында және соның үстінде деп ойлауға тырысқан». Сонымен мемлекеттің негізгі бір принциптеріне жататындар, көпшілік биліктің аппараты болып табылады. Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси ұйымы ретінде сипатталады.

— рулық қоғамда адамдар өздерін-өздері басқарған. Қандыс туысқандық белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда тікелей басқарылады және әлеуметтік процесстер ұйымдастырылады, ол белгілі (мемлшекеттк) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, тұтасымен белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар сол өз аумақтарында тұрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип негізінде ұйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет – ел бо есептеледі.

— мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар құбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген тұрғындардан жиналатындар, ертерек уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен тұрғындардан жиналады), ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік кредиттер, мемлекеттіқ қарыздары, яғни мұның барлығы мемлекеттің экономикалық қызыметін сипаттайды және оның қызыметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтіледі «салықта мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсетілген». Әдебиетте осы туралы мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі «бірнеше салаға бөлінген мемлекеттік аппараты, материальдық игілікті өндіруге қатыспағандарды, көпшлік билікті асыруға» (проф. М.И.Байтин). Егер іс тек осылай болса, тұрғындардан салық жинау оңайлау болғандықтан ол аппаратың қажеті ие. Мұндағы негізгі акцентті мынаған аударған жөн, яғни салық жинау – бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материальдық негізі, оның ішкі функциямын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен бірге, мемлекеттік аппараты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.

Мемлекеттік билік егеменді, олай болатын себебі оның сырттан тәуелсіздігі және ел ішіндегі үстемдігі.

Мемлекеттік биліктің үстемдігі ең алдымен тұратыны, оның билігі барлық басқа ұйымдардың және елдің жалпылығынан жоғары, оның барлығы мемлекеттің билігіне бағынуға міндетті.

Мемлекеттік билік универсальды: ол өз күшін барлық аумақтарға және елдің барлық тұрғындарына таратады.

Мемлекеттік биліктің шексіз құқығы бар(прерогатива), яғни жалпыға міндетті тәртіп жолын шығаруға құқығы бар – заңды нормаларды.

Уақытта мемлекеттік билік үнемі және тоқтаусыз әрекет етеді.

Мемлекеттік оргаңдардың тиімді мағынада қызметі мен функцияларын атқаруға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе бюрократия болып табылады.

Мемлекет органдарындағы жиі-жиі кездесетін бюрократия — біздің қоғамымызға өткен заманнан жеткен дерт. Онымен күресу мемлекеттік оргаңдардың және азаматтардың міңдеті болып саналады.

Бюрократияны мүлдем жою мүмкін емес, оны тек шектеуге ғана күшіміз жетеді. Себебі, ол — мемлекеттік басқарудың ажырамас серігі.

Бюрократияның пайда болуына бірнеше себептер бар: Мемлекеттік аппараттың өсуі, чиновниктердің көбеюі, нормативтік құқықтық кесімдердің көбеюі және олардың бір-біріне қайшы келулері, мемлекеттік қызметкердің өзінің міндеттері мен тапсырылған іске немқұрайы қарауы, лауазымды адамның жеке адамның мұқтаждарына атүсті қарауы және жауапсыздығы.

Бюрократия дегеніміз мемлекетте билік, басқару жургізу ба-рысында қызмет атқаратын лауазым иесінің өзінің міндеттеріне саналы турде немқүрайды қарауы, мейірімсіздік танытуы, немесе пайдақорлықмақсатында берілген істі былықтырып, азаматтар-дың конституциялық қуқықтарына, моральдық ахуалдарына пуқсан келтіруі. Кезінде Макс Вебер тіпті болашақта бюрокротия чиновниктерінің диктатурасына тікелей жол ашатынын дәлелдеді.

Бюрократиямен күресу мемлекеттік іс және асқан қайсар, жігерлікті талап етеді. Оны жену үшін бүкіл халық болып күресу қажет.

Біріншіден, бюрократияға қарсы тұрудың жолы мемлекеттік қызметкерлердің үстінен түскен шағымдарды мұқият тексеріп, қатаң шара қолдану қажет. Лауазым иесі әр уақытта халық үшін қызмет ететінін ұмытпауы тиіс.

Екіншіден, лауазымды түлғалар өздерін қол астында істейтін қызметкерлерді әр түрлі әдістерді пайдаланып қысым жасап, қудаланғандары үшін заң аддыңда жауапты болулары керек. Мысалы, Францияда мемлекеттік чиновниктің мүндай әрекетгері пара алғаннан да ауыр деп есептелініп, қызметтен куумен аяқталады.

Үшіншіден, мемлекеттік басқару саласындағы чиновниктер санының есуіне тосқауылдар қою. Чиновниктердің көбеюі, мемлекеттік аппараттары бюрократияны одан әрі күшейтеді, былыктардың, жауапсыздықтың өсуіне өкеп соқтырады. Қаралған іс, берілген тапсырмаларды орындауда жеке жауапкершіліктің мумкіндігі шектеледі. Қазақта мұндай көріністі мақал мағынасында «Ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды» деп нақтылы дәл суреттеген.

Төртіншіден, атқарушы органдардың екілетті органдар алдындағы жауапкершіліктерін күшейту керек. Мысалы, әкімдердің маслихат, Үкіметтің, Президенттің Парламент алдында жауаптылығын күшейту — бүгінгі күн талабы.

Бесіншіден, чиновниктердің мемлекет тарапынан жасайтын жеңілдіктерді пайдалану құқықтарын шектеу қажет.

Алтыншыдан, білімділік пен мәдениеттілік — бюрократияға соққы беретін ең негізгі тетіктердің бірі. Негізінде бюрократ мәдениетсіз, мейірімсіз, надаңдық пен даңқойлық сияқты жағымсыз мінездерді бойына сіңірген.

Басқа саяси ұйымдардан мемлекетті айыратын ең алдымен оның егемендігі. Мемлекеттің егемендігі мына екі жақтың бірлігі болып есептеледі:

а) мемлекеттің сырттан тәуелсіздігі;

б) мемлекеттің, ел ішіндегі үстемдігі;

Мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі басқа мемлекеттің егемендігімен тежеледі (бір адамның бостандығы, екінші адамның бостандығымен тежелгендей).

         Мемлекеттің егемендігімен (мемлекеттік биліктің үстемдігі) мемлекеттің басқа белгілері шығады, ол оның басқа саяси ұйымдару бөлек екендігін көрсетеді:

— мемлекет өзінің билігін елдің мемлекеттік шекарасына сай барлық аумақтарға таратады;

— мемлекеттің тұрғындармен тұрақты заңды байланысы бар (қол астына қарайтындар мен азаматтар түрінде) оларға өзінің бигін жүргізеді және олардың ішінде және сырт жерде де қорғалуын қамтамасыз етеді;

— тек мемлекет қана жалпыға бірдей міндетті билік ұйғарымдары (заңды нормаларды) шығара алады. Сонымен қатар, ол басқа қоғамдық биліктің, кез келген жұмысын мойындамай жоққа шығара ал – тек мемлекеттің ғана легальды күш қолдану монополиясымен тұрғындарға қатысты пайдалана алады (оның ішінде дене күшімен мәжбүрлеуге);

— мемлекеттің басқа ешқандай саяси ұйымдарда жоқ мынандай ықпал жасайтын құралдары бар (армия, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары, абақтылар т.с.с.).

Кей кездерде мемлекеттің белгісіне құқықты жатқызады. Бұл әр дұрыстыққа жатпайды. Құқық мемлекеттің белгісіне жатпайды, себебі мемлекетте құқықтың белгісі емес. Құқық және мемлекет – жекелеген құбылыстар және олардың жекелеген белгілері жеткілікті. Құқық мемлекеттің белгісі емес, қоғамдағы мемлекеттің өмір сүру белгі бұл бірдейлікке жатпайды. Қоғамның мемлекеттік ұйымы, соған  байланысты, ондағы құқықтың барлығы туралы айтуға мүмкіндік алады. Егер мемлекеттің шексіз құқығы (прерогативі) туралы әңгіме туралы, яғни заң  нормаларын шығаруға, онда да құқықты мемлекеттің белгісіз, білуге негіз жоқ.

Әдебиетте мемлекетке қатысты және басқа құбылыстарға батысты мынандай сөз түркестерін кездесетеруге болады – «түсінік және негізділік». Дегенмен, сол не басқа құбылыстарды тұтас сипаттағанда оның мәні негізгі белгісі ретінде көрінеді, ол белгі барлық басқадай, сол түсінікке барлық объектілердің негізгі белгілерінің жиынтығы ретінде кіруі міндетті.

Сондықтан мемлекеттің негізін сипаттау оның түсінігінің бір бөлік мемлекеттің негізділік белгісі оның көптеген басқа белгілерінен өзінің философиялық табиғатымен шығады, яғни күрделігімен және біржақтылық еместігімен. «Негізділік» философиялық категория де құбылыстағы маңыздылықты сипаттайды, ол оның табиғатын беллейді және құбылыс өзімен не істейтіндігін көрсетеді: негізділік өзгерге объект бұрынғыдан өзгеріп, басқа құбылысқа айналады.

Мемлекеттің негізі туралы көптеген пікірлер бар. Саяси ойларды акцентті жаптыққа не мемлекеттің жалпы әлеуметтік табиғатына аударған. Қандай оқыйғада болмасын қоғам дамуының белгілі кезенде мемлекет оны ұымдастыратын қажетті жол оның өмір сүруінің және өмірлік әрекетінің бөлімбейтін жағдайы.

Қәзіргі кездегі көзқарастарға сәйкес, мемлекет міндетті түрде билік жүйесі, қоғамды адамның ықылас үшін ұйымдастырушысы ретінде болу қажет. Және басқа сыяқты, мемлекет тұтас болуы қажет: ұйымдасқан – билік және аумақтық бағдарда. Мемлекет «бұл ұлттық», «тұтастықты сақтайды сол, басқа әлеуметтік қоғамдастық.»

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқұлық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады. Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

Адамдық орта (субстрат) – бұл мемлекеттің тетіктігінің құрам бірақ мемлекет қандай болмасын жүйе ретінде басқа жағы бар құбылысы (элементтер жүйесінің тиімді байланыс жолы, яғни мемлекет ұйыммен не істейді). Мемлекет құрлысы салыстармалы бостандықта: адам құрамы өзгеруі мүмкін, ал мемлекет құрлысы өзгеру қалады.

Мемлекеттік механизімнің тағы бір анықтаушысы, яғни өмір сүру үшін және толыққаңды қызмет істеу үшін ол материальдық негізге сүйенуі міндетті, яғни марксизм теорияда оны мемлекеттің «заттық қосынды» деп атайды.

Билік және оның түрлері. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері.

Билік жалпы түрде субъектінің (инвидтердің,  ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің тәртібін (жеке адамның, ұжымның, ұйымның), еркін жеке пайдасына не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.

Билік құбылыс ретінде мынандай белгілермен сипатталады:

• Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық;
• Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады (бөлімбейтін компоненттері ретінде). (Сондықтан сөз тіркестері «әлеуметтік билік», өзінің мазмұнына сай келмейді, себебі билік әр уақытта әлеуметтік).

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қаблетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу – қызмет істеу жағдайлары. Генезис көзқарасынан (пайда бөлу) қоғамды басқару қажеттілігі онда мынандай феноменнің болуын қамтамасыз етеді, яғни биліктің. Бірақ керісінше емес, әлеуметтік процесстерді тәртіпке салу көзделіп жүргізіле бастағанда, себебі қоғамда билік және онын орындаушылары пайда болды. Билік әлеуметтік басқарудың нақты құралы, себебі басқар тек әлеуметтік емес, көбінесе техникалық, яғни техникалық жүйені басқару (мысалы автомобиль жүргізу). Сонымен, басқару — өте үлкен (кең) құбылыс, таза әлеуметтік құбылыс болып таблады. Оның мәні биліктің белгілерінде толықырақ көрсетіледі.

• Билік қоғамдық қатнастардың қалпында ғана өмір сүре алады, яғни адамдар арасындағы қатнастарда (жеке адамдардың олардың ұжымдарының, басқа да әлеуметтік құрылымдардың). Билік қатнастары адам мен заттың және адам мен жануардың арасында болуы мүмкін емес (типті жануарлар адамдардың меншігінде болса да және оның болашағымен басқаруға құқығы болса да). Осындай қасиеттер биліктің келесі ерекшеліктерінің сипатына байланысты қамтамасыз етіледі.
• Билікті іс жүзіне асыру интеллектуальды – ерекші процесс, билік импульс, билік ететін субъектіден шығайын, алдымен бағынушының еркін және тәртібін анықтаудан (қамтамасыз ету, белгілеуден) бұрын, олар саналы түрде оны қабылдануы керек (түсінуі керек). Осыған байланысты билік қатнасының субъектісі бола алмайтындарға санасы мен еректерінің бұзылғандары жатады.
• Қоғамдық қатнастардың қалпындағы биліктер өмір сүреді және іс жүзіне асырылады, қоғамдық қатнастардың түрлеріне жатады және билік қатнастары деген айтары бар. Билік қатнастары әруақытты екіжақты қатнастар, біреуі билік субъектісінен (билік етуші) субъектіден, ал екіншісі – билікке бағынушылар. Жалпыәлеуметтік тұрғыдан олар нағыз субъектілер, яғни санасы және еркі бар адамдар, дегенмен нақтылы билік қатнастарында билікке бағынушы субъектілер билік етуші субъектінің билік ықпалын жүргізетін объект ретінде болады.
• Биліктің маңызды белгілеріне оның әр уақытта өз күшіне негізделгендігі жатады. Нақтылы күштің болуы әрбір субъектінің билеушілік санасын белгілейді. Билік күші әртүрлі табиғатты болуы мүмкін: ол дене күші, мылтықтың күші (шоқпар, мылтық, атом бомбысы), интеллектуальды күш, бедельдік күш, сеңдіру, эстетикалық ықпал жасау ( сұлулық ықпалы) т.с.с. Соған байланысты күшті мәжбүрлеумен ауыстыруға болмайды: «күштің беделі» және «беделдің күші» — бұлар әртүрлі заттар. Мәжбүрлеу алдын-ала субъектінің еркіне қарсы ықпалды дене күшін жұмсау арқылы жүргізуді болжайды не сондай қорқыту арқылы мәжбүрлейді. Мұнда «қысау» түсінігі көлеміне қарай «мәжбүрден» кеңдеу. Қысау мәжбүрлеумен әр уақытта байланыста емес: оның өзінің жанама сипатты бар және өз негізінде белгілі тәуелдікліктегі ерікті бағынушы жағынан болжайды. Дегенмен сондай тәуеділікті сендірушілікте болжайды. Онда олардың айырмашылығы неде? Ойымызша, қыйнау процессінің ерекшелік сипатына жататыны билікке бағынушы, биліктің ықпалымен өзінің ықыласына және бағалы ориентациясына қарсы әрекетін саналы түрде сезінеді. Сендіру оқыйғасында билікке бағынушы, билік субъектісімен ұсынылған тәртіп варианты екіжақтық да мүддесіне сай, билікке бағынушының бағалылық жүйесіне кіретіндігін болжайды (сенеді).
• Билік тек саналы-еріктегі қатнастарда болуы мүмкін болғандықтан, әруақытта билікке бағынушының еркінің билік етуші субъектіге бағынушылығын болжайды, ондай бағынушылық белгілі қатнастарда болмаса, мұндай қатнаста билік те болмайды. Басқа сөзбен, саналы бағынушылық биліктің берілген нақты қатнастардағы берілген нақты субъектінің бар жағдайы.

Биліктің бірнеше түрлері бар:

а) барлық қоғам көлеміндегі билік;

б) әртүрлі ұжымдардың ішіндегі билік;

в) екі адамның арасындағы қатнастар туралы билік;

Билікті саясилық және саяси еместік деп бөлуге болады. Саясылыққа – биліктің саяси мәселелерді шешуге қабілеттілігі, яғни әлеуметтік топтардың ықыласын іс жүзіне асыратын құрал ретінде көрінуін айтамыз. Саяси биліктің бір түріне бір әлеуметтік топтың (жалпылық) екіншісіне билігі (мысалы, бір таптың екінші тапқа үстемдік етуі); мемлекеттік билік; партиялық билік, сонымен бірге, басқа саяси ұйымдардың және қозғалыстардың билігі; саяси лидерлердің (басқарушылардың) билігі. Проф. Байтин осы жөнінде, мемлекеттік және саяси билікті қосып, олардың бір ғана құбылыс екіндігін дәлелдеуге тырысқан. Дегенмен, мұндай позиция толық дәлелденбеген.

Әртүрлі әлеуметтік құрылымдар ішіндегі билік (қоғам, ұжым, мекемелер т.с.) ұйымдасу жолы мен билік жасауына байланысты демократиялық не демократиялық емес болуы мүмкін. Бұл бөліну саяси билікке ғана қатысты емес, тағы басқа, ұжымды басқаруға, қатысты, себебі демократия саяси емес болуы да мүмкін.

Қоғамдағы саяси билік (ең алдымен, мемлекеттік билікке қатысы бар) легальды (заңды) және көлеңкелі (теневой) (жабық, көрінбейтін, легальды емес) болуы мүмкін. Оның алып жүрушілеріне билеуші элитадағы формальды емес топтар, саяси сектілер, мафиоздық ұйымдар болуы мүмкін. Мұнда «легальді билік» және «легитимді билік» түсініктерін аралас қарауға болмайды. Бұл түсініктер жақын болғанмен бір-бірімен бірдей емес. Легальдық – биліктің өмір сүруінің құқықа сайлығын формальды – заңдылық жағынан оны этикалық бағалаусыз сипаттайды, ал легитимдік тұрғындардың билікті мойындауы, оны адалдық сапа ретінде және саяси ақталған құбылыс ретінде қабылдауы. Былайда болуы мүмкін, мемлекеттік билік легальды, бірақ легитимдік емес. Легитимдік теорияның саяси үстемділікгінің жасалуы мен дамуына үлкен үлес қосқан неміс политолог, экономист және социолог Макс Вебер (1864-1920 жж.) болды.

Биліктің саяси емес түрлерінің ішінен отбасылық билікті бөліп ең маңызды және көне тарихи бар ретінде айтаға болады.

Генетикалық камтамасыз ету көзқарасына байланысты құбылыстың дамуында мемлекеттік билік мемлекетке қатысты алғашқы болып табылады. Қоғамның нақты қажеттілігі (оның белгілі даму кезеңінде) билікте осындай қасиеттерімен (мемлекеттік билікке қатнасы бар) жағдайлар мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз етті. Мемлекет мемлекеттік биліктің алып жүрушісі, осы биліктің сүйенетіні, сондыөтан ол құрылғанда билікті ұтылмайтын қасиеттермен (белгілермен) қамтамасыз етуі шарт, яғни сол билікті, мемлекеттік атаумен айту мойындалған.

Мемлекеттік биліктің ерекшелігін, оның ереже қасиетін, белгісін айта отырып екі жағдайды еске сақтауымыз қажет: біріншіден, тығыз, бөлімбейтін, мемлекеттің билігімен мемлекеттің байланысын, ал екіншіден, мемлекетті билікпен мемлекет – бұл дегенмен де әртүрлі, бір-біріне ұқсамайтын құбылыстар. Осыған байланысты, бір жағынан, мемлекеттік биліктің белгісі және мемлекет бірімен-бірі қарым-қатнаста болады, тығыз араласып кеткен, ал екінші жағынан – олар толық сәйкес келмейді және оларды сипаттауға ыңғай әртүрлі болуы қажет.

Мемлекеттік биліктің ерекше қасиеттеріне мыналарды жатқызуға болады:

1. Мемлекеттік билік үшін күшпен, оның негізіне жататыны мемлекет: басқа ешқандай билік сондай ықпал ету құралымен пайдалана алмайды.
2. Мемлекеттік билік көпшілікшіл. Жалпы мәнде көпшілікшіл, яғни барлық билік қоғамдық. Дегенмен, мемлекет теориясында бұл сипаттамаға басқа традициялық мән беріледі, нақты сол, мемлекеттік биліктің профессионалды аппаратпен іске асырылуы, қоғамнан бөлінген билік объектісі ретінде.
3. Мемлекеттік билік егеменді, олай болатын себебі оның сырттан тәуелсіздігі және ел ішіндегі үстемдігі. Мемлекеттік биліктің үстемдігі ең алдымен тұратыны, оның билігі барлық басқа ұйымдардың және елдің жалпылығынан жоғары, оның барлығы мемлекеттің билігіне бағынуға міндетті.
4. Мемлекеттік билік универсальды: ол өз күшін барлық аумақтарға және елдің барлық тұрғындарына таратады.
5. Мемлекеттік биліктің шексіз құқығы бар(прерогатива), яғни жалпыға міндетті тәртіп жолын шығаруға құқығы бар – заңды нормаларды.
6. Уақытта мемлекеттік билік үнемі және тоқтаусыз әрекет етеді.

Мемлекеттің түсінігі.

Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:

а) қоғамдық құбылыс;

б) саяси құбылыс;

в) жүйе ретінде, яғни тұтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты шешуге бағытталған құрамдарының барлығы.

Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге болады:

а) «жоғарыдан төмен» — мемлекеттің қоғамдық-ру құрылымындағы билік органдарынан өзгешелігі;

б) «көлденең» — Мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси ұйымдардан өзгешелігі.

Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып тұрады:

— биліктің «көпшілік» белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір билік болады, бірақ бұл кезде бұл атауға арнайы мән беріледі нақтысында, мемлекет субъект ретінде, билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке функциянальды алып жүруші, одан бөлінген (билік «субъект — объект» принциптері негізінде ұйымдастырылған. Бұл кез өзінің барлығын профессиональды мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді. Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде ұйымдастырылған және қоғамның өз ішінде тұрғандай көрінген, яғни субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен не жекелеген). Ф.Энгельс айтқандай ру старшинасы «қоғамдық ішінде тұр», ал монархтар және басқа мемлекеттік қайраткерлер «еріксіз бірдеңенің оның сыртында және соның үстінде деп ойлауға тырысқан». Сонымен мемлекеттің негізгі бір принциптеріне жататындар, көпшілік биліктің аппараты болып табылады. Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси ұйымы ретінде сипатталады.

— рулық қоғамда адамдар өздерін-өздері басқарған. Қандыс туысқандық белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда тікелей басқарылады және әлеуметтік процесстер ұйымдастырылады, ол белгілі (мемлшекеттк) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, тұтасымен белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар сол өз аумақтарында тұрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип негізінде ұйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет – ел бо есептеледі.

— мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар құбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген тұрғындардан жиналатындар, ертерек уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен тұрғындардан жиналады), ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік кредиттер, мемлекеттіқ қарыздары, яғни мұның барлығы мемлекеттің экономикалық қызыметін сипаттайды және оның қызыметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтіледі «салықта мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсетілген». Әдебиетте осы туралы мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі «бірнеше салаға бөлінген мемлекеттік аппараты, материальдық игілікті өндіруге қатыспағандарды, көпшлік билікті асыруға» (проф. М.И.Байтин). Егер іс тек осылай болса, тұрғындардан салық жинау оңайлау болғандықтан ол аппаратың қажеті ие. Мұндағы негізгі акцентті мынаған аударған жөн, яғни салық жинау – бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материальдық негізі, оның ішкі функциямын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен бірге, мемлекеттік аппараты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.

Басқа саяси ұйымдардан мемлекетті айыратын ең алдымен оның егемендігі. Мемлекеттің егемендігі мына екі жақтың бірлігі болып есептеледі:

а) мемлекеттің сырттан тәуелсіздігі;

б) мемлекеттің, ел ішіндегі үстемдігі;

Мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі басқа мемлекеттің егемендігімен тежеледі (бір адамның бостандығы, екінші адамның бостандығымен тежелгендей).

         Мемлекеттің егемендігімен (мемлекеттік биліктің үстемдігі) мемлекеттің басқа белгілері шығады, ол оның басқа саяси ұйымдару бөлек екендігін көрсетеді:

— мемлекет өзінің билігін елдің мемлекеттік шекарасына сай барлық аумақтарға таратады;

— мемлекеттің тұрғындармен тұрақты заңды байланысы бар (қол астына қарайтындар мен азаматтар түрінде) оларға өзінің бигін жүргізеді және олардың ішінде және сырт жерде де қорғалуын қамтамасыз етеді;

— тек мемлекет қана жалпыға бірдей міндетті билік ұйғарымдары (заңды нормаларды) шығара алады. Сонымен қатар, ол басқа қоғамдық биліктің, кез келген жұмысын мойындамай жоққа шығара ал – тек мемлекеттің ғана легальды күш қолдану монополиясымен тұрғындарға қатысты пайдалана алады (оның ішінде дене күшімен мәжбүрлеуге);

— мемлекеттің басқа ешқандай саяси ұйымдарда жоқ мынандай ықпал жасайтын құралдары бар (армия, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары, абақтылар т.с.с.).

Кей кездерде мемлекеттің белгісіне құқықты жатқызады. Бұл әр дұрыстыққа жатпайды. Құқық мемлекеттің белгісіне жатпайды, себебі мемлекетте құқықтың белгісі емес. Құқық және мемлекет – жекелеген құбылыстар және олардың жекелеген белгілері жеткілікті. Құқық мемлекеттің белгісі емес, қоғамдағы мемлекеттің өмір сүру белгі бұл бірдейлікке жатпайды. Қоғамның мемлекеттік ұйымы, соған  байланысты, ондағы құқықтың барлығы туралы айтуға мүмкіндік алады. Егер мемлекеттің шексіз құқығы (прерогативі) туралы әңгіме туралы, яғни заң  нормаларын шығаруға, онда да құқықты мемлекеттің белгісіз, білуге негіз жоқ.

Әдебиетте мемлекетке қатысты және басқа құбылыстарға батысты мынандай сөз түркестерін кездесетеруге болады – «түсінік және негізділік». Дегенмен, сол не басқа құбылыстарды тұтас сипаттағанда оның мәні негізгі белгісі ретінде көрінеді, ол белгі барлық басқадай, сол түсінікке барлық объектілердің негізгі белгілерінің жиынтығы ретінде кіруі міндетті.

Сондықтан мемлекеттің негізін сипаттау оның түсінігінің бір бөлік мемлекеттің негізділік белгісі оның көптеген басқа белгілерінен өзінің философиялық табиғатымен шығады, яғни күрделігімен және біржақтылық еместігімен. «Негізділік» философиялық категория де құбылыстағы маңыздылықты сипаттайды, ол оның табиғатын беллейді және құбылыс өзімен не істейтіндігін көрсетеді: негізділік өзгерге объект бұрынғыдан өзгеріп, басқа құбылысқа айналады.

Мемлекеттің негізі туралы көптеген пікірлер бар. Саяси ойларды акцентті жаптыққа не мемлекеттің жалпы әлеуметтік табиғатына аударған. Қандай оқыйғада болмасын қоғам дамуының белгілі кезенде мемлекет оны ұымдастыратын қажетті жол оның өмір сүруінің және өмірлік әрекетінің бөлімбейтін жағдайы.

Қәзіргі кездегі көзқарастарға сәйкес, мемлекет міндетті түрде билік жүйесі, қоғамды адамның ықылас үшін ұйымдастырушысы ретінде болу қажет. Және басқа сыяқты, мемлекет тұтас болуы қажет: ұйымдасқан – билік және аумақтық бағдарда. Мемлекет «бұл ұлттық», «тұтастықты сақтайды сол, басқа әлеуметтік қоғамдастық.»

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқұлық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады. Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

Адамдық орта (субстрат) – бұл мемлекеттің тетіктігінің құрам бірақ мемлекет қандай болмасын жүйе ретінде басқа жағы бар құбылысы (элементтер жүйесінің тиімді байланыс жолы, яғни мемлекет ұйыммен не істейді). Мемлекет құрлысы салыстармалы бостандықта: адам құрамы өзгеруі мүмкін, ал мемлекет құрлысы өзгеру қалады.

Мемлекеттік тетіктің (механизімнің) тағы бір анықтаушысы, яғни өмір сүру үшін және толыққаңды қызмет істеу үшін ол материальдық негізге сүйенуі міндетті, яғни марксизм теорияда оны мемлекеттің «заттық қосынды» деп атайды.

 

 

• 1.2 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ

 

          Жалпы мемлекет және құқық теориясында қағида деген зерттеу объектіні сипаттайтын негізгі идеялардың жиынтығы.

Мемлекеттік органдардың өзіне тән қағидалары бар. Қағидалар арқылы мемлекеттік органдардың қызметінін функциялрының мәні айкыңцалады, демократиялық нышаңдардың сипаттары көрініс береді.

Мемлекеттік оргаңдардың мынаңдай қағидалары бар:

1.Демократизм. Бұқара халыктың билік жүргізуге тартылуы және олардың мемлекеттік органдарды құруға тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабында «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді», — деп атап керсетілген.

Мемлекеттік органдар халықтың мүдделеріне сай, міндеттерін атқарулары тиісті. Халық мемлекеттік органдардьщ кызметтері мен атқаратын функцияларын өкілетті және тікелей демократияның тетіктері арқылы бақылай алады.

2.Ұлттардың тең құқылығы.

Мемлекеттік органдарды қалыптастыруды және олардың қүрамында барлык халықтардың қызмет істеуіне тең құқыққа ие болуы.

Қазақстанда бұл қағида ешқандай шектеусіз, адамның кәсіби қабілетіне қарай жүзеге асырылуда. Казақстан Республикасының Конституциясының 14-бабыңда тең құқықтық идеясы мынандай мағанада өзінің шешімін тапты: «Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көз-қарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты, немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды».

Сонымен қатар ұлттар теңділігіне қол сұғушылар қылмыстық жауапқа тартылатыны мемлекеттің тең құқықты-лыкты тиімді қамтамасыз ететіндігінің айқын көрінісі.

З.Адам және азамат құқықтарының тиімді қорғалуын мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың қамтамасыз етуі.

Қазақстан Республикасы халықаралық қүқыктың негізгі кағидаларын мойындай отырып, адам құқын қорғауды ең басты кұндылықтар қатарына көтерді және конституцияда мемлекеттеріміздің «ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жариялануы соның нақтылы айғағы ретінде қабылданады. Кеңес дәуірі кезінде адам қщы аяққа тапталынды.

Адам мемлекетке тең қщықтыгы партнері емес, керісінше мемлекеттің «бөлшегі», «тетігі», қажет үкімсіз репрессияларга жол беру, адам және азамат қщықтарын (шсып-жаншу мемлекеттік органдардың негізгі саясаты болды.

Кеңес мелекетінің зорлык-зомбылыкпен адам күкын аякка тап-тап, сотсыз, тергеусіз қырып-жоюға бағытталған саясаты тур-.иаы К.Сорокин былай деп жазды: «Мұсылмандардан бәрін таратып алуда және тек қана тартып алып коймайды, сонымен қатар оларды өлтіріп жатыр.

Біздің солдаттарымыз қорғаудың орнына тонау мен өлім әкелуде  халық террорланған және қашуда. Мүмкін әлдекім мұны істеп отырған партия емес, Қызыл  Армияның зорлық жасауы деп карсылық білдіруі мүмкін. Бірақ, партия басында тұр… партиялық жолдастар жағдайдың жақсаруына ешкандай шара колданбайды. Мұсылмандарды қинауда, өлтіруде. Әйелдер мен балалар таңдаусыз жапа шегуде.

         Тек қорлықты көрген олар бізге кандай достық көзкараспен қараулары тиіс? Біз оларды езіміз ұлтшыл жасап отырмыз».

Кеңес мемлекеті органдарының озбырлық, зорлық-зомбылық, күш қолдану саясаты коммунистік идеологияны жаппай мойындату үшін жасалынады.

Террор мен репрессияның алғашқы көсемдерінің бірі Ф.Э.Дзержинский: «Әрбір зиялыға іс болу керек», — деп жазды.

Құқықтық мемлекет құруға бет алған Қазакстан Республикасы адам кұқын қорғаудың кепілдігін өз мойына алып отыр.

4. Мемлекеттік билікті бөлу.

Мемлекеттік органдар билік жүргізуде бассыздық пен заңсыздыққа жол бермеу үшін билік заң шығару, атқарушы және сот билігі болып бөлінеді.

Олар бір бірінің кызметтерін тежемелік және тепе-теңдік жүйе арқылы бақылап отырады. Органдар өз құзырынан ауытқып кетіп кызмет атқаруға құкықтары болмайды.

5. Кәсіптілік. Мемлекеттік органдар кызметіне тек ғана арнайы дайындыктан өткен, басқару өнерін жетік меңгерген білімді, білікті мамандардың тартылуы.

Кәсіптік деңгейді тест, анкета арқылы анықтап барып, мемлекеттік қызметке конкурс арқылы қабылдау.

6. Мемлекет қызметкерлерінің қабылданған шешімдерінің орыңдалуы немесе орындалмауы үшін қатаң жауап беруі.

Халық мемлекеттік органдарға және лауазымды адамдарға үлкен сеніммен қарайды және олардың қызметтеріне үлкен үміт артады жауапты міндеттер жүктейді. Сондықтан қабылданған шешімдері үшін жауап берулері ең басты талап болып табылады.

Жауапсыздық, немқұрайдылық мемлекеттік органдардың жұмысына нүқсан келтіреді, халықтың билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады.

7. Зандылық.

Барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясын, оған сәйкес қабылданған барлық нормативтік құқықгық кесімдерді бұлжытпай орындаулары.

Заңдылық — мемлекеттік басқарудың ең негізгі талаптарының бірі. Зандылық пен мақсатқа сәйкестікті шатастыруға болмайды. Тек заңды нәрсенің бәрі мақсатқа сай болуы кажет.

Заңды бұрмалап, мақсатқа сай келетін әрекеттерге бару зандылықтың дағдарысқа ұшырауына әкеп соқтырды.

Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:

а) қоғамдық құбылыс; б) саяси құбылыс; в) жүйе ретінде, яғни тұтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты шешуге бағытталған құрамдарының барлығы.

Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге болады: а) «жоғарыдан төмен» — мемлекеттің қоғамдық-ру құрылымындағы билік органдарынан өзгешелігі; б) «көлденең» — Мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси ұйымдардан өзгешелігі.

Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып тұрады:

— биліктің «көпшілік» белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір билік болады, бірақ бұл кезде бұл атауға арнайы мән беріледі нақтысында, мемлекет субъект ретінде, билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке функциянальды алып жүруші, одан бөлінген (билік «субъект — объект» принциптері негізінде ұйымдастырылған.

Бұл кез өзінің барлығын профессиональды мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді.

Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде ұйымдастырылған және қоғамның өз ішінде тұрғандай көрінген, яғни субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен не жекелеген). Ф.Энгельс айтқандай ру старшинасы «қоғамдық ішінде тұр», ал монархтар және басқа мемлекеттік қайраткерлер «еріксіз бірдеңенің оның сыртында және соның үстінде деп ойлауға тырысқан».

Сонымен мемлекеттің негізгі бір принциптеріне жататындар, көпшілік биліктің аппараты болып табылады. Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси ұйымы ретінде сипатталады.

— рулық қоғамда адамдар өздерін-өздері басқарған. Қандас туысқандық белгілері арқылы біріккен.

Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда тікелей басқарылады және әлеуметтік процесстер ұйымдастырылады, ол белгілі (мемлшекеттк) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, тұтасымен белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар сол өз аумақтарында тұрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип негізінде ұйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет – ел боп есептеледі.

— мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар құбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген тұрғындардан жиналатындар, ертерек уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен тұрғындардан жиналады), ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік кредиттер, мемлекеттіқ қарыздары, яғни мұның барлығы мемлекеттің экономикалық қызыметін сипаттайды және оның қызыметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтіледі «салықта мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсетілген».

Әдебиетте осы туралы мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі «бірнеше салаға бөлінген мемлекеттік аппараты, материальдық игілікті өндіруге қатыспағандарды, көпшлік билікті асыруға» (проф. М.И.Байтин).

Егер іс тек осылай болса, тұрғындардан салық жинау оңайлау болғандықтан ол аппаратың қажеті ие.

Мұндағы негізгі акцентті мынаған аударған жөн, яғни салық жинау – бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материальдық негізі, оның ішкі функциямын орындаудың экономикалық жағдайы.

Сонымен бірге, мемлекеттік аппараты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.

Басқа саяси ұйымдардан мемлекетті айыратын ең алдымен оның егемендігі. Мемлекеттің егемендігі мына екі жақтың бірлігі болып есептеледі: а) мемлекеттің сырттан тәуелсіздігі; б) мемлекеттің, ел ішіндегі үстемдігі;

Мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі басқа мемлекеттің егемендігімен тежеледі (бір адамның бостандығы, екінші адамның бостандығымен тежелгендей).

         Мемлекеттің егемендігімен (мемлекеттік биліктің үстемдігі) мемлекеттің басқа белгілері шығады, ол оның басқа саяси ұйымдару бөлек екендігін көрсетеді:

— мемлекет өзінің билігін елдің мемлекеттік шекарасына сай барлық аумақтарға таратады;

— мемлекеттің тұрғындармен тұрақты заңды байланысы бар (қол астына қарайтындар мен азаматтар түрінде) оларға өзінің бигін жүргізеді және олардың ішінде және сырт жерде де қорғалуын қамтамасыз етеді;

— тек мемлекет қана жалпыға бірдей міндетті билік ұйғарымдары (заңды нормаларды) шығара алады. Сонымен қатар, ол басқа қоғамдық биліктің, кез келген жұмысын мойындамай жоққа шығара ал – тек мемлекеттің ғана легальды күш қолдану монополиясымен тұрғындарға қатысты пайдалана алады (оның ішінде дене күшімен мәжбүрлеуге);

— мемлекеттің басқа ешқандай саяси ұйымдарда жоқ мынандай ықпал жасайтын құралдары бар (армия, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары, абақтылар т.с.с.).

Кей кездерде мемлекеттің белгісіне құқықты жатқызады. Бұл әр дұрыстыққа жатпайды.

Құқық мемлекеттің белгісіне жатпайды, себебі мемлекетте құқықтың белгісі емес. Құқық және мемлекет – жекелеген құбылыстар және олардың жекелеген белгілері жеткілікті.

Құқық мемлекеттің белгісі емес, қоғамдағы мемлекеттің өмір сүру белгі бұл бірдейлікке жатпайды.

Қоғамның мемлекеттік ұйымы, соған  байланысты, ондағы құқықтың барлығы туралы айтуға мүмкіндік алады. Егер мемлекеттің шексіз құқығы (прерогативі) туралы әңгіме туралы, яғни заң  нормаларын шығаруға, онда да құқықты мемлекеттің белгісіз, білуге негіз жоқ.

Әдебиетте мемлекетке қатысты және басқа құбылыстарға батысты мынандай сөз түркестерін кездесетеруге болады – «түсінік және негізділік».

Дегенмен, сол не басқа құбылыстарды тұтас сипаттағанда оның мәні негізгі белгісі ретінде көрінеді, ол белгі барлық басқадай, сол түсінікке барлық объектілердің негізгі белгілерінің жиынтығы ретінде кіруі міндетті.

Сондықтан мемлекеттің негізін сипаттау оның түсінігінің бір бөлік мемлекеттің негізділік белгісі оның көптеген басқа белгілерінен өзінің философиялық табиғатымен шығады, яғни күрделігімен және біржақтылық еместігімен.

«Негізділік» философиялық категория де құбылыстағы маңыздылықты сипаттайды, ол оның табиғатын беллейді және құбылыс өзімен не істейтіндігін көрсетеді: негізділік өзгерге объект бұрынғыдан өзгеріп, басқа құбылысқа айналады.

Мемлекеттің негізі туралы көптеген пікірлер бар.

Саяси ойларды акцентті жаптыққа не мемлекеттің жалпы әлеуметтік табиғатына аударған. Қандай оқыйғада болмасын қоғам дамуының белгілі кезенде мемлекет оны ұымдастыратын қажетті жол оның өмір сүруінің және өмірлік әрекетінің бөлімбейтін жағдайы.

Қәзіргі кездегі көзқарастарға сәйкес, мемлекет міндетті түрде билік жүйесі, қоғамды адамның ықылас үшін ұйымдастырушысы ретінде болу қажет. Және басқа сыяқты, мемлекет тұтас болуы қажет: ұйымдасқан – билік және аумақтық бағдарда.

Мемлекет «бұл ұлттық», «тұтастықты сақтайды сол, басқа әлеуметтік қоғамдастық.»

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді.

Кейінгі кездегі, оқулық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады.

Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі.

Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы.

Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады.

Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

Адамдық орта (субстрат) – бұл мемлекеттің тетіктігінің құрам бірақ мемлекет қандай болмасын жүйе ретінде басқа жағы бар құбылысы (элементтер жүйесінің тиімді байланыс жолы, яғни мемлекет ұйыммен не істейді).

Мемлекет құрлысы салыстармалы бостандықта: адам құрамы өзгеруі мүмкін, ал мемлекет құрлысы өзгеру қалады.

Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз байланыстағы жүйесі.

Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.

Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және «халык пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.» Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.

Президент болып жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын айқындайды.

Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады.

Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери жағдай енгізуге құкы бар.

Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін

біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,

екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп, Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы, және

төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент Сенат және Мәжілістен тұрады.

Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары орган болып табылады, оның қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ.

Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл «рационализацияланған парламент» теориясына үндес.

Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.

Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие. Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911 жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.

Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады.

Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы — басқару.

«Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық занның талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр, оның орынбасарлары және министрлер кіреді. Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:

1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МЕХАНИЗМІНІҢ ЖҮЙЕСІ, МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР ЖӘНЕ БЮРОКРАТИЯ

 

• 2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МЕХАНИЗМІНІҢ ЖҮЙЕСІ

 

Әр мемлекет өзінің ұйымдасу формасына байланысты қажетті мемлекеттік механизмінің құрылымын қалыптастырады. Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз байланыстағы жүйесі. Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын алады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және «халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.»

Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады. Президент болып жасы кырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы сайлана алады.

Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын айқындайды. Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады. Парламент Сената-ның келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады.

Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери жағдай енгізуге құкы бар. Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті кызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны кетіру құқын берген.

Кетіру үшін біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін, екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп, Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы, және төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады.

Парламент Сенат және Мәжілістен тұрады. Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жогары орган болып табылады, оның қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген.

Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ. Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ.

Бұл «рационализацияланған парламент» теориясына үндес. Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады. Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды.

Сенат төрағасының кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие.

Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911 жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.

Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады. Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады.

Оның негізгі функциясы — басқару. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық занның талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр, оның орынбасарлары және министрлер кіреді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:

1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шара-лар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес орган болып табылады. Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан Республикасы аумағында әділсотты жузеге асыру болып табылады және бұл қызметте судьялар ешкімге тәуелді емес, тек ғана Конституцияға және заңға бағынады. Кон-ституция бойынша Казақстан Республикасының Жорғы Сотының Тәрағасын, Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің ұсынуымен Сенат сайлайды.

Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды. Сот билігін іс жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың кызметіне қарағанда өзіне тән ерекшеліктері бар:

1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституцияға және заңға бағынады, қаралатын іс бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, кылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса кажет жағдайда болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы сатыдағы соттар әзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.

Қазіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген міндеттер тұр. Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы, процессуалдық құқық нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен алынған дәлелдерді жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен мүлдем босату.

Екіншіден, судьялардың мәдениетін арттыру.

Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет болған жағдайда лезде орындарынан босату.

Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамыңда қарауды енгізу қажеттілігі.

Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде ерекше орын алады. Мемлекеттік орган ретіңде оның негізгі міндеттеріне Конституция бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:

1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған зандарды Президент қол қойғанға дейін оның мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін карайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда корытынды береді.

Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл мерзімге белгіленеді. Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін Президент тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал калған екеуін мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайыңдайды. Конституциялык Кеңестің жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.

Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында зандардың Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құкықтық актілердін катаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын орган. Прокуратура өзінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына бағынбай атқарады және сот процесіңде мемлекет мүддесін біддіреді. Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек Президент алдыңда ғана есеп береді. Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды және Бас прокурорға ғана бағынады.

Билік жалпы түрде субъектінің (инвидтердің,  ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің тәртібін (жеке адамның, ұжымның, ұйымның), еркін жеке пайдасына не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.

Билік құбылыс ретінде мынандай белгілермен сипатталады:

• Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық;
• Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады (бөлімбейтін компоненттері ретінде). (Сондықтан сөз тіркестері «әлеуметтік билік», өзінің мазмұнына сай келмейді, себебі билік әр уақытта әлеуметтік).

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қаблетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу – қызмет істеу жағдайлары. Генезис көзқарасынан (пайда бөлу) қоғамды басқару қажеттілігі онда мынандай феноменнің болуын қамтамасыз етеді, яғни биліктің. Бірақ керісінше емес, әлеуметтік процесстерді тәртіпке салу көзделіп жүргізіле бастағанда, себебі қоғамда билік және онын орындаушылары пайда болды. Билік әлеуметтік басқарудың нақты құралы, себебі басқар тек әлеуметтік емес, көбінесе техникалық, яғни техникалық жүйені басқару (мысалы автомобиль жүргізу). Сонымен, басқару — өте үлкен (кең) құбылыс, таза әлеуметтік құбылыс болып таблады. Оның мәні биліктің белгілерінде толықырақ көрсетіледі.

• Билік қоғамдық қатнастардың қалпында ғана өмір сүре алады, яғни адамдар арасындағы қатнастарда (жеке адамдардың олардың ұжымдарының, басқа да әлеуметтік құрылымдардың). Билік қатнастары адам мен заттың және адам мен жануардың арасында болуы мүмкін емес (типті жануарлар адамдардың меншігінде болса да және оның болашағымен басқаруға құқығы болса да). Осындай қасиеттер биліктің келесі ерекшеліктерінің сипатына байланысты қамтамасыз етіледі.
• Билікті іс жүзіне асыру интеллектуальды – ерекші процесс, билік импульс, билік ететін субъектіден шығайын, алдымен бағынушының еркін және тәртібін анықтаудан (қамтамасыз ету, белгілеуден) бұрын, олар саналы түрде оны қабылдануы керек (түсінуі керек). Осыған байланысты билік қатнасының субъектісі бола алмайтындарға санасы мен еректерінің бұзылғандары жатады.
• Қоғамдық қатнастардың қалпындағы биліктер өмір сүреді және іс жүзіне асырылады, қоғамдық қатнастардың түрлеріне жатады және билік қатнастары деген айтары бар. Билік қатнастары әруақытты екіжақты қатнастар, біреуі билік субъектісінен (билік етуші) субъектіден, ал екіншісі – билікке бағынушылар. Жалпыәлеуметтік тұрғыдан олар нағыз субъектілер, яғни санасы және еркі бар адамдар, дегенмен нақтылы билік қатнастарында билікке бағынушы субъектілер билік етуші субъектінің билік ықпалын жүргізетін объект ретінде болады.
• Биліктің маңызды белгілеріне оның әр уақытта өз күшіне негізделгендігі жатады. Нақтылы күштің болуы әрбір субъектінің билеушілік санасын белгілейді. Билік күші әртүрлі табиғатты болуы мүмкін: ол дене күші, мылтықтың күші (шоқпар, мылтық, атом бомбысы), интеллектуальды күш, бедельдік күш, сеңдіру, эстетикалық ықпал жасау ( сұлулық ықпалы) т.с.с. Соған байланысты күшті мәжбүрлеумен ауыстыруға болмайды: «күштің беделі» және «беделдің күші» — бұлар әртүрлі заттар. Мәжбүрлеу алдын-ала субъектінің еркіне қарсы ықпалды дене күшін жұмсау арқылы жүргізуді болжайды не сондай қорқыту арқылы мәжбүрлейді. Мұнда «қысау» түсінігі көлеміне қарай «мәжбүрден» кеңдеу. Қысау мәжбүрлеумен әр уақытта байланыста емес: оның өзінің жанама сипатты бар және өз негізінде белгілі тәуелдікліктегі ерікті бағынушы жағынан болжайды. Дегенмен сондай тәуеділікті сендірушілікте болжайды. Онда олардың айырмашылығы неде? Ойымызша, қыйнау процессінің ерекшелік сипатына жататыны билікке бағынушы, биліктің ықпалымен өзінің ықыласына және бағалы ориентациясына қарсы әрекетін саналы түрде сезінеді. Сендіру оқыйғасында билікке бағынушы, билік субъектісімен ұсынылған тәртіп варианты екіжақтық да мүддесіне сай, билікке бағынушының бағалылық жүйесіне кіретіндігін болжайды (сенеді).
• Билік тек саналы-еріктегі қатнастарда болуы мүмкін болғандықтан, әруақытта билікке бағынушының еркінің билік етуші субъектіге бағынушылығын болжайды, ондай бағынушылық белгілі қатнастарда болмаса, мұндай қатнаста билік те болмайды. Басқа сөзбен, саналы бағынушылық биліктің берілген нақты қатнастардағы берілген нақты субъектінің бар жағдайы.

Биліктің бірнеше түрлері бар:

а) барлық қоғам көлеміндегі билік;

б) әртүрлі ұжымдардың ішіндегі билік;

в) екі адамның арасындағы қатнастар туралы билік;

Билікті саясилық және саяси еместік деп бөлуге болады. Саясылыққа – биліктің саяси мәселелерді шешуге қабілеттілігі, яғни әлеуметтік топтардың ықыласын іс жүзіне асыратын құрал ретінде көрінуін айтамыз. Саяси биліктің бір түріне бір әлеуметтік топтың (жалпылық) екіншісіне билігі (мысалы, бір таптың екінші тапқа үстемдік етуі); мемлекеттік билік; партиялық билік, сонымен бірге, басқа саяси ұйымдардың және қозғалыстардың билігі; саяси лидерлердің (басқарушылардың) билігі. Проф. Байтин осы жөнінде, мемлекеттік және саяси билікті қосып, олардың бір ғана құбылыс екіндігін дәлелдеуге тырысқан. Дегенмен, мұндай позиция толық дәлелденбеген.

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқұлық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады. Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

Әртүрлі әлеуметтік құрылымдар ішіндегі билік (қоғам, ұжым, мекемелер т.с.) ұйымдасу жолы мен билік жасауына байланысты демократиялық не демократиялық емес болуы мүмкін. Бұл бөліну саяси билікке ғана қатысты емес, тағы басқа, ұжымды басқаруға, қатысты, себебі демократия саяси емес болуы да мүмкін.

Қоғамдағы саяси билік (ең алдымен, мемлекеттік билікке қатысы бар) легальды (заңды) және көлеңкелі (теневой) (жабық, көрінбейтін, легальды емес) болуы мүмкін. Оның алып жүрушілеріне билеуші элитадағы формальды емес топтар, саяси сектілер, мафиоздық ұйымдар болуы мүмкін. Мұнда «легальді билік» және «легитимді билік» түсініктерін аралас қарауға болмайды. Бұл түсініктер жақын болғанмен бір-бірімен бірдей емес. Легальдық – биліктің өмір сүруінің құқықа сайлығын формальды – заңдылық жағынан оны этикалық бағалаусыз сипаттайды, ал легитимдік тұрғындардың билікті мойындауы, оны адалдық сапа ретінде және саяси ақталған құбылыс ретінде қабылдауы. Былайда болуы мүмкін, мемлекеттік билік легальды, бірақ легитимдік емес. Легитимдік теорияның саяси үстемділікгінің жасалуы мен дамуына үлкен үлес қосқан неміс политолог, экономист және социолог Макс Вебер (1864-1920 жж.) болды.

Биліктің саяси емес түрлерінің ішінен отбасылық билікті бөліп ең маңызды және көне тарихи бар ретінде айтаға болады.

Генетикалық камтамасыз ету көзқарасына байланысты құбылыстың дамуында мемлекеттік билік мемлекетке қатысты алғашқы болып табылады. Қоғамның нақты қажеттілігі (оның белгілі даму кезеңінде) билікте осындай қасиеттерімен (мемлекеттік билікке қатнасы бар) жағдайлар мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз етті. Мемлекет мемлекеттік биліктің алып жүрушісі, осы биліктің сүйенетіні, сондыөтан ол құрылғанда билікті ұтылмайтын қасиеттермен (белгілермен) қамтамасыз етуі шарт, яғни сол билікті, мемлекеттік атаумен айту мойындалған.

Мемлекеттік биліктің ерекшелігін, оның ереже қасиетін, белгісін айта отырып екі жағдайды еске сақтауымыз қажет: біріншіден, тығыз, бөлімбейтін, мемлекеттің билігімен мемлекеттің байланысын, ал екіншіден, мемлекетті билікпен мемлекет – бұл дегенмен де әртүрлі, бір-біріне ұқсамайтын құбылыстар. Осыған байланысты, бір жағынан, мемлекеттік биліктің белгісі және мемлекет бірімен-бірі қарым-қатнаста болады, тығыз араласып кеткен, ал екінші жағынан – олар толық сәйкес келмейді және оларды сипаттауға ыңғай әртүрлі болуы қажет.

Мемлекеттік биліктің ерекше қасиеттеріне мыналарды жатқызуға болады:

7. Мемлекеттік билік үшін күшпен, оның негізіне жататыны мемлекет: басқа ешқандай билік сондай ықпал ету құралымен пайдалана алмайды.
8. Мемлекеттік билік көпшілікшіл. Жалпы мәнде көпшілікшіл, яғни барлық билік қоғамдық. Дегенмен, мемлекет теориясында бұл сипаттамаға басқа традициялық мән беріледі, нақты сол, мемлекеттік биліктің профессионалды аппаратпен іске асырылуы, қоғамнан бөлінген билік объектісі ретінде.
9. Мемлекеттік билік егеменді, олай болатын себебі оның сырттан тәуелсіздігі және ел ішіндегі үстемдігі. Мемлекеттік биліктің үстемдігі ең алдымен тұратыны, оның билігі барлық басқа ұйымдардың және елдің жалпылығынан жоғары, оның барлығы мемлекеттің билігіне бағынуға міндетті.
10. Мемлекеттік билік универсальды: ол өз күшін барлық аумақтарға және елдің барлық тұрғындарына таратады.
11. Мемлекеттік биліктің шексіз құқығы бар (прерогатива), яғни жалпыға міндетті тәртіп жолын шығаруға құқығы бар – заңды нормаларды.
12. Уақытта мемлекеттік билік үнемі және тоқтаусыз әрекет етеді.

Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз байланыстағы жүйесі.

Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.

Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және «халык пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.» Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.

Президент болып жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын айқындайды.

Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады.

Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери жағдай енгізуге құкы бар.

Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін

біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,

екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп, Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы, және

төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент Сенат және Мәжілістен тұрады.

Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары орган болып табылады, оның қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ.

Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл «рационализацияланған парламент» теориясына үндес.

Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.

Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие. Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911 жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.

Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады.

Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы — басқару.

«Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық занның талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр, оның орынбасарлары және министрлер кіреді. Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:

1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шара-лар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 2.2 МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР ЖӘНЕ БЮРОКРАТИЯ

 

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.

Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.

1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің баска органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган — мемлекеттің функцияларын, саясатын іске асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, колдарында билік жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар зандылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.

Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.

Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Механизмнің көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.

Мемлекеттің механизмі (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.

Президентінің «Қазақстан-2030». Жолдауында мемлекеттік аппаратты жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принциптері белгіленген:

1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.

2.Стратегиялар негізіңдегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.

3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, іс-шаралардың есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішіңде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.

Мемлекеттік органдар: Атқарушы органдар, Парламент, Мәдениет және ақпарат министрлігі, Қаржы министрлігі, Сот органдары, Үкімет, Қорғаныс министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Денсаулық сақтау министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Әділет министрлігі.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.

Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және «халык пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.» Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.

Президент болып жасы кырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын айқындайды.

Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтерінен босатады.

Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери жағдай енгізуге құкы бар.

Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін

біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,

екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп, Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы, және

төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент Сенат және Мәжілістен тұрады.

Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жогары орган болып табылады, оның қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ.

Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл «рационализацияланған парламент» теориясына үндес.

Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.

Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие.

Билік жалпы түрде субъектінің (инвидтердің,  ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің тәртібін (жеке адамның, ұжымның, ұйымның), еркін жеке пайдасына не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.

Билік құбылыс ретінде мынандай белгілермен сипатталады:

Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық;

Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады (бөлімбейтін компоненттері ретінде). (Сондықтан сөз тіркестері «әлеуметтік билік», өзінің мазмұнына сай келмейді, себебі билік әр уақытта әлеуметтік).

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қаблетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу – қызмет істеу жағдайлары.

Генезис көзқарасынан (пайда бөлу) қоғамды басқару қажеттілігі онда мынандай феноменнің болуын қамтамасыз етеді, яғни биліктің. Бірақ керісінше емес, әлеуметтік процесстерді тәртіпке салу көзделіп жүргізіле бастағанда, себебі қоғамда билік және онын орындаушылары пайда болды.

Билік әлеуметтік басқарудың нақты құралы, себебі басқар тек әлеуметтік емес, көбінесе техникалық, яғни техникалық жүйені басқару (мысалы автомобиль жүргізу).

Сонымен, басқару — өте үлкен (кең) құбылыс, таза әлеуметтік құбылыс болып таблады. Оның мәні биліктің белгілерінде толықырақ көрсетіледі.

Билік қоғамдық қатнастардың қалпында ғана өмір сүре алады, яғни адамдар арасындағы қатнастарда (жеке адамдардың олардың ұжымдарының, басқа да әлеуметтік құрылымдардың).

Билік қатнастары адам мен заттың және адам мен жануардың арасында болуы мүмкін емес (типті жануарлар адамдардың меншігінде болса да және оның болашағымен басқаруға құқығы болса да). Осындай қасиеттер биліктің келесі ерекшеліктерінің сипатына байланысты қамтамасыз етіледі.

Билікті іс жүзіне асыру интеллектуальды – ерекші процесс, билік импульс, билік ететін субъектіден шығайын, алдымен бағынушының еркін және тәртібін анықтаудан (қамтамасыз ету, белгілеуден) бұрын, олар саналы түрде оны қабылдануы керек (түсінуі керек). Осыған байланысты билік қатнасының субъектісі бола алмайтындарға санасы мен еректерінің бұзылғандары жатады.

Қоғамдық қатнастардың қалпындағы биліктер өмір сүреді және іс жүзіне асырылады, қоғамдық қатнастардың түрлеріне жатады және билік қатнастары деген айтары бар.

Билік қатынастары әруақытты екіжақты қатнастар, біреуі билік субъектісінен (билік етуші) субъектіден, ал екіншісі – билікке бағынушылар.

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқұлық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады. Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

Жалпы әлеуметтік тұрғыдан олар нағыз субъектілер, яғни санасы және еркі бар адамдар, дегенмен нақтылы билік қатнастарында билікке бағынушы субъектілер билік етуші субъектінің билік ықпалын жүргізетін объект ретінде болады.

Биліктің маңызды белгілеріне оның әр уақытта өз күшіне негізделгендігі жатады. Нақтылы күштің болуы әрбір субъектінің билеушілік санасын белгілейді.

Билік күші әртүрлі табиғатты болуы мүмкін: ол дене күші, мылтықтың күші (шоқпар, мылтық, атом бомбысы), интеллектуальды күш, бедельдік күш, сеңдіру, эстетикалық ықпал жасау ( сұлулық ықпалы) т.с.с. Соған байланысты күшті мәжбүрлеумен ауыстыруға болмайды: «күштің беделі» және «беделдің күші» — бұлар әртүрлі заттар.

Мәжбүрлеу алдын-ала субъектінің еркіне қарсы ықпалды дене күшін жұмсау арқылы жүргізуді болжайды не сондай қорқыту арқылы мәжбүрлейді. Мұнда «қысау» түсінігі көлеміне қарай «мәжбүрден» кеңдеу. Қысау мәжбүрлеумен әр уақытта байланыста емес: оның өзінің жанама сипатты бар және өз негізінде белгілі тәуелдікліктегі ерікті бағынушы жағынан болжайды.

Дегенмен сондай тәуеділікті сендірушілікте болжайды. Онда олардың айырмашылығы неде? Ойымызша, қыйнау процессінің ерекшелік сипатына жататыны билікке бағынушы, биліктің ықпалымен өзінің ықыласына және бағалы ориентациясына қарсы әрекетін саналы түрде сезінеді. Сендіру оқыйғасында билікке бағынушы, билік субъектісімен ұсынылған тәртіп варианты екіжақтық да мүддесіне сай, билікке бағынушының бағалылық жүйесіне кіретіндігін болжайды (сенеді).

Билік тек саналы-еріктегі қатнастарда болуы мүмкін болғандықтан, әруақытта билікке бағынушының еркінің билік етуші субъектіге бағынушылығын болжайды, ондай бағынушылық белгілі қатнастарда болмаса, мұндай қатнаста билік те болмайды.

Басқа сөзбен, саналы бағынушылық биліктің берілген нақты қатнастардағы берілген нақты субъектінің бар жағдайы.

Биліктің бірнеше түрлері бар:

а) барлық қоғам көлеміндегі билік;

б) әртүрлі ұжымдардың ішіндегі билік;

в) екі адамның арасындағы қатнастар туралы билік;

Билікті саясилық және саяси еместік деп бөлуге болады. Саясылыққа – биліктің саяси мәселелерді шешуге қабілеттілігі, яғни әлеуметтік топтардың ықыласын іс жүзіне асыратын құрал ретінде көрінуін айтамыз.

Саяси биліктің бір түріне бір әлеуметтік топтың (жалпылық) екіншісіне билігі (мысалы, бір таптың екінші тапқа үстемдік етуі); мемлекеттік билік; партиялық билік, сонымен бірге, басқа саяси ұйымдардың және қозғалыстардың билігі; саяси лидерлердің (басқарушылардың) билігі. Проф. Байтин осы жөнінде, мемлекеттік және саяси билікті қосып, олардың бір ғана құбылыс екіндігін дәлелдеуге тырысқан. Дегенмен, мұндай позиция толық дәлелденбеген.

Әртүрлі әлеуметтік құрылымдар ішіндегі билік (қоғам, ұжым, мекемелер т.с.) ұйымдасу жолы мен билік жасауына байланысты демократиялық не демократиялық емес болуы мүмкін.

Бұл бөліну саяси билікке ғана қатысты емес, тағы басқа, ұжымды басқаруға, қатысты, себебі демократия саяси емес болуы да мүмкін.

Қоғамдағы саяси билік (ең алдымен, мемлекеттік билікке қатысы бар) легальды (заңды) және көлеңкелі (теневой) (жабық, көрінбейтін, легальды емес) болуы мүмкін. Оның алып жүрушілеріне билеуші элитадағы формальды емес топтар, саяси сектілер, мафиоздық ұйымдар болуы мүмкін. Мұнда «легальді билік» және «легитимді билік» түсініктерін аралас қарауға болмайды.

Бұл түсініктер жақын болғанмен бір-бірімен бірдей емес. Легальдық – биліктің өмір сүруінің құқықа сайлығын формальды – заңдылық жағынан оны этикалық бағалаусыз сипаттайды, ал легитимдік тұрғындардың билікті мойындауы, оны адалдық сапа ретінде және саяси ақталған құбылыс ретінде қабылдауы.

Былайда болуы мүмкін, мемлекеттік билік легальды, бірақ легитимдік емес. Легитимдік теорияның саяси үстемділікгінің жасалуы мен дамуына үлкен үлес қосқан неміс политолог, экономист және социолог Макс Вебер (1864-1920 жж.) болды.

Биліктің саяси емес түрлерінің ішінен отбасылық билікті бөліп ең маңызды және көне тарихи бар ретінде айтаға болады.

Генетикалық камтамасыз ету көзқарасына байланысты құбылыстың дамуында мемлекеттік билік мемлекетке қатысты алғашқы болып табылады.

Қоғамның нақты қажеттілігі (оның белгілі даму кезеңінде) билікте осындай қасиеттерімен (мемлекеттік билікке қатнасы бар) жағдайлар мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз етті.

Мемлекет мемлекеттік биліктің алып жүрушісі, осы биліктің сүйенетіні, сондыөтан ол құрылғанда билікті ұтылмайтын қасиеттермен (белгілермен) қамтамасыз етуі шарт, яғни сол билікті, мемлекеттік атаумен айту мойындалған.

Мемлекеттік биліктің ерекшелігін, оның ереже қасиетін, белгісін айта отырып екі жағдайды еске сақтауымыз қажет: біріншіден, тығыз, бөлімбейтін, мемлекеттің билігімен мемлекеттің байланысын, ал екіншіден, мемлекетті билікпен мемлекет – бұл дегенмен де әртүрлі, бір-біріне ұқсамайтын құбылыстар.

Осыған байланысты, бір жағынан, мемлекеттік биліктің белгісі және мемлекет бірімен-бірі қарым-қатнаста болады, тығыз араласып кеткен, ал екінші жағынан – олар толық сәйкес келмейді және оларды сипаттауға ыңғай әртүрлі болуы қажет.

Мемлекеттік биліктің ерекше қасиеттеріне мыналарды жатқызуға болады:

Мемлекеттік билік үшін күшпен, оның негізіне жататыны мемлекет: басқа ешқандай билік сондай ықпал ету құралымен пайдалана алмайды.

Мемлекеттік билік көпшілікшіл. Жалпы мәнде көпшілікшіл, яғни барлық билік қоғамдық.

Дегенмен, мемлекет теориясында бұл сипаттамаға басқа традициялық мән беріледі, нақты сол, мемлекеттік биліктің профессионалды аппаратпен іске асырылуы, қоғамнан бөлінген билік объектісі ретінде.

Мемлекеттік билік егеменді, олай болатын себебі оның сырттан тәуелсіздігі және ел ішіндегі үстемдігі.

Мемлекеттік биліктің үстемдігі ең алдымен тұратыны, оның билігі барлық басқа ұйымдардың және елдің жалпылығынан жоғары, оның барлығы мемлекеттің билігіне бағынуға міндетті.

Мемлекеттік билік универсальды: ол өз күшін барлық аумақтарға және елдің барлық тұрғындарына таратады.

Мемлекеттік биліктің шексіз құқығы бар(прерогатива), яғни жалпыға міндетті тәртіп жолын шығаруға құқығы бар – заңды нормаларды.

Уақытта мемлекеттік билік үнемі және тоқтаусыз әрекет етеді.

Мемлекеттік оргаңдардың тиімді мағынада қызметі мен функцияларын атқаруға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе бюрократия болып табылады.

Мемлекет органдарындағы жиі-жиі кездесетін бюрократия — біздің қоғамымызға өткен заманнан жеткен дерт. Онымен күресу мемлекеттік оргаңдардың және азаматтардың міңдеті болып саналады.

Бюрократияны мүлдем жою мүмкін емес, оны тек шектеуге ғана күшіміз жетеді. Себебі, ол — мемлекеттік басқарудың ажырамас серігі.

Бюрократияның пайда болуына бірнеше себептер бар: Мемлекеттік аппараттың өсуі, чиновниктердің көбеюі, нормативтік құқықтық кесімдердің көбеюі және олардың бір-біріне қайшы келулері, мемлекеттік қызметкердің өзінің міндеттері мен тапсырылған іске немқұрайы қарауы, лауазымды адамның жеке адамның мұқтаждарына атүсті қарауы және жауапсыздығы.

Бюрократия дегеніміз мемлекетте билік, басқару жургізу ба-рысында қызмет атқаратын лауазым иесінің өзінің міндеттеріне саналы турде немқүрайды қарауы, мейірімсіздік танытуы, немесе пайдақорлықмақсатында берілген істі былықтырып, азаматтар-дың конституциялық қуқықтарына, моральдық ахуалдарына пуқсан келтіруі. Кезінде Макс Вебер тіпті болашақта бюрокротия чиновниктерінің диктатурасына тікелей жол ашатынын дәлелдеді.

Бюрократиямен күресу мемлекеттік іс және асқан қайсар, жігерлікті талап етеді. Оны жену үшін бүкіл халық болып күресу қажет.

Біріншіден, бюрократияға қарсы тұрудың жолы мемлекеттік қызметкерлердің үстінен түскен шағымдарды мұқият тексеріп, қатаң шара қолдану қажет. Лауазым иесі әр уақытта халық үшін қызмет ететінін ұмытпауы тиіс.

Екіншіден, лауазымды түлғалар өздерін қол астында істейтін қызметкерлерді әр түрлі әдістерді пайдаланып қысым жасап, қудаланғандары үшін заң аддыңда жауапты болулары керек. Мысалы, Францияда мемлекеттік чиновниктің мүндай әрекетгері пара алғаннан да ауыр деп есептелініп, қызметтен куумен аяқталады.

Үшіншіден, мемлекеттік басқару саласындағы чиновниктер санының есуіне тосқауылдар қою. Чиновниктердің көбеюі, мемлекеттік аппараттары бюрократияны одан әрі күшейтеді, былыктардың, жауапсыздықтың өсуіне өкеп соқтырады. Қаралған іс, берілген тапсырмаларды орындауда жеке жауапкершіліктің мумкіндігі шектеледі. Қазақта мұндай көріністі мақал мағынасында «Ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды» деп нақтылы дәл суреттеген.

Төртіншіден, атқарушы органдардың екілетті органдар алдындағы жауапкершіліктерін күшейту керек. Мысалы, әкімдердің маслихат, Үкіметтің, Президенттің Парламент алдында жауаптылығын күшейту — бүгінгі күн талабы.

Бесіншіден, чиновниктердің мемлекет тарапынан жасайтын жеңілдіктерді пайдалану құқықтарын шектеу қажет.

Алтыншыдан, білімділік пен мәдениеттілік — бюрократияға соққы беретін ең негізгі тетіктердің бірі. Негізінде бюрократ мәдениетсіз, мейірімсіз, надаңдық пен даңқойлық сияқты жағымсыз мінездерді бойына сіңірген.

Ұлы Абай басқару, билік жүргізу мәселесінде аталмыш кәріністерді қатаң сынға алады. «Жалпы бюрократия Абайдың пайымдауынша негізінде надандықтан, білімсіздіктен және өркекіректік пен менмендіктен туатын құбылыс.

Мемлекет басшысы, мемлекет қызметкерлері сыпайы, қарапайым болуға тиіс. Бұл қажеттер жоқ болса, мемлекеттік басқару мемлекет қызметі міндетті түрде бюрократиялық ауруға шалдығады».

Бюрократияның әсіресе сот, прокуратура, ішкі істер органдарында кең қанат жаюы бұл органдардың халық алдында беделін түсіреді, азаматтардың сенімсіздігін туғызады, оларға жалпы кұкық бұзушылықпен күресіде көмектесуден бас тартады. Сондықтан бюрократиямен күресу бүкіл халықтық іс, мемлекеттіңхалықалдындағы беделін көтеретін көрініс.

Б. Майлин езінің «Көзілдірік» пьесасында бюрократияның керіністерін анық көрсете білген. Бір ғана куәлік алуға келген ақсақадды «анда бар», «мынаған айт» деп мәселені шешпей әуреге салады.

Осындай жағымсыз әрекеттерден сенделуге түскен адамдарды жақтаушы мұғалім Хасен бюрократиямен бұқара халық болып күресуге шақырады: «Судьяның құдай болатын заманы бұл емес.

Судья — ел еңбекшілерінің әділ қызметкерлері, үкімет заңын бұлжытпай орындаушы болу керек. Ел де надан, ел жоқтан қорқады. Осылардың бұзық ісін көріп отыра ешқайсысы үндемейді, үндеуге бата алмайды. Әлі күнге баяғыдай әкімді кұдай көреді.

Кұдіреттің бәрі әкімнің қолында деп біледі. Жоқ қате, құдірет елде, еңбекшілер ұнатпаса, қолайсыз деп тапса, қандай ірі орындағы әкімді де орнынан түсіре алады».

Мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі  қыйындығы, оның жүйегінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқұлық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі «қоғамдағы саяси билік ұйымдасқан нысаны, егенмендікпен және құқық негізінде, арнайы тетіктерді  көмегімен қоғамды басқарушы» (А.Иванов). Не: «мемлекет көпшілік құқықтық және егеменді билік ұйымы, барлық тұрғындардың ықылас қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В.И.Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі тұрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағнада не мемлекеттің өзі ерекше саяси ұйым ретінде және көпшілік, биліктің аппараты ретінде түсініледі.

Мемлекет кең мағынада мемлекеттік – ұйымджасқан әлеуметтік тірлестік, белгілі аумақта орналасқан. Нақты кейінгі түсінік қатысы бар атау «ел», тек осы оқыйға бойынша айтаға болады біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен мемлекет көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мұнда мемлекеттік аппаратты адамдар ортасы (субсрат) белгі тадаптарға жауап беруге міндет профессиональды және профессиональды этикалық дайындығы болуы қажет.

Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік еркектерге» (мужей) айналдырады. Мемлекеттік қайраткер ең алдымен өз мүддесін ойламай, мемлекеттік және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.

Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Тетіктердің көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.

Мемлекеттің тетіктері (аппараты) дегеніміз билік жургізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегенімізмемлекетмеханизмінің құрамдас бөлігіретінде қуқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылган жүйе.

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қаблетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу – қызмет істеу жағдайлары.

Мемлекеттің механизмі бұл билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық негізінде қурылган органдардың жүйесі.

Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.

Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.

1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган — мемлекеттің функцияларын, саясатын іске асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, колдарында билік жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар зандылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.

Ұлы Абай басқару, билік жүргізу мәселесінде аталмыш кәріністерді қатаң сынға алады. «Жалпы бюрократия Абайдың пайымдауынша негізінде надандықтан, білімсіздіктен және еркекіректік пен менмендіктен туатын құбылыс.

Мемлекет басшысы, мемлекет кызметкерлері сыпайы, қарапайым болуға тиіс. Бұл қажеттер жоқ болса, мемлекеттік басқару мемлекет қызметі міндетті түрде бюрократиялық ауруға шалдығады».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 2003.

 

2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.

 

3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999

 

4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.

 

5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.

 

6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.

 

7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.

 

8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.

 

9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.

 

10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.

 

11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.

 

12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.

 

13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.

 

14. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994.

 

15. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999

 

16. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925.