Дипломдық жұмыс: Қазақстан Республикасының минералды-шикізат ресутары

Мазмұны

 

кіріспе…………………………………………………………………………………………….
1 Қазақстанның минералды-шикізат ресутарының географиясы және оларды  өндірудің экологиялық жағдайға әсері……………………………………………….
1.1 Минералды-шикізат ресутарынынң Қазақстан территорисында таралуы…………………………………………………………..
1.2 Қалдықсыз өндірісті дамыту мәселелері…………………………………………………………………………………………
2 Қазақстанда минералды-шикізат ресурстарын кешенді пайдалану мәселелері……………………………………
3 Қазақстан экономикасында минералды-шикізат ресутарының алатын ролі…………………………………………………….
3.1 Қазақстанда өнеркісптің пайда болуы…………………………………………………….
3.2 Қазақстандағы минералды-шикізат ресурстарының ролі………………..
қорытынды………………………………………………………………………………….. пайдаланылған әдебиеттер тізімі ……………………………………..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

         Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегия­сын­да кен-металлургия кешені Қазақ­стан­ның әлеуметтік-экономикалық жағынан жоғары дамыған елдердің қата­ры­на қосылуын қам­тамасыз етуге жәр­демдесетін басым салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің басты міндеті ішкі және сыртқы рыноктардың қажеттерін қанағаттандыратын бәсекеге қабілетті өнімдер шығару болып табылады.

     Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат балансында айтарлықтай күшті позицияға ие,  әлемдік минералды шикізат рыногы­ның дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:

алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын), никель – 1,4% (12-орын).

     Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші,  күміс бойынша тоғызыншы орында.

     Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат рыноктарында Қазақстанның атқаратын рөлі аз емес, ал Еуразиялық суб­континентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік рынокта (ТМД елдері, бірінші кезекте Ресей) айтарлықтай ықпалы бар.

     Бұл жетістіктер өздігінен келген жоқ, ол ғалымдар мен инженерлік-техникалық қызметкерлердің ерен еңбегінің жемісі болды. Кезінде осы сала Қазақстан ғылы­мының қарыштап дамуына зор әсер етті. Отан­дық геология, кен ісі, металлургия са­ла­л­ары әлемдік жетістіктерге қомақты үлес қосты.

    Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының минералды-шикізат ресутарына сипаттама бере отырып, оларды игерудің қоршаған ортаға әсері мен тиімді пайдалану мәселесін қарастыру.

    Мақсатқа жету ұшін көптеген статистикалық мәліметтер мен карта-схемалар пайдаланылды. Қолданылған әдебиеттер саны:25

 

 

1. Қазақстанның минералды-шикізат ресуртарының географиясы және оларды өндірудің экологиялық жағдайға әсері

1.1. Минералды-шикізат ресурстарының Қазақстан территориясында таралуы

 Адамзат  қоғамының  минералды – шикізат  ресурстарын  пайдаланбай 

 өмір  сүруі  мүмкін  емес. Пайдалы  қазбалар  қалпына  келтірілмейтін  ресурстарға  жатады. Ал  бұл  олардың  көпшілігінің  қорларының  уақыт  өте  келе  толығымен   таусылуы  мүмкін  екендігін  көрсетеді.

          Қазақстан – жердегі  минералды – шикізат   базасына  бай  аздапған  елдердің  бірі. Әлемдегі  алынатын  55 түрлі  пайдалы  қазбалардың  ( олардың  29 –ы металдар) Қазақстанда  39 –ы  алынады. Салыстырмалы  түрде  алсақ  жоғарғы  көрсеткіштер  тек  Ресейде – 49, Қытайда – 45, Австралия  және  АҚШ – 42, Бразилия – 41  түрлі  пайдалы  қазбалар  өндіріледі.

          Мұнай  мен  табиғи  газ   қорлары  бойынша  республика  әлем  елдерінің  бірінші  ондығына  кіреді, мұнда  тас  және  қоңыр  көмір, темір, хормит, қорғасын, мырыш, мыс, уран  және  сирек  кездесетін  металдар  т.б. табылған.

           Аталған  пайдалы  қазбалардың  түрлерін   өндіру, қайта  өңдеу  және  байыту  процесінде  литосфера  мен  тұтас  қоршаған  орта  жағдайына  неғұрлым  мұнай, табиғи  газ  концентраттарын  өндіру  ықпал  етеді.

Республикамызда  197 мұнай  және  газ кен   орындары, олардың  ішінде 102  мұнай, 29  газ  конденсаты, 30 мұнай –газ  конденсаты, 6  мұнай –газ,   11 газ  конденсаты  және  12  газ  кен  орындары  ашылған. Мұнайдың  ашылған  кен  қорлары  3 млрд. тонна, ал  газдың  анықталған  қорлары 

3 трлн. текше  метрді  құрайды. Негізгі  мұнай  мен  газды  өндіру  Батыс Қазақстанда  жүзеге  асырылады. Онда  мұнайдың  90,4% және  газ  конденсатының  100% өндіріледі. Бұл аймақ  Қазақстан   территориясындағы  неғұрлым  ластанған   және  экологиялық  жағдайы  нашар  аудандар қатарына  жатады. Тау – кен  өндіру  өнеркәсәбәнің  мұнай  өндірі  саласы  жеке  тұрғыдыан алғанда  да басымдық  маңызға  ие  ( 2030 жылға  қарай  мұнай  өндіруді  жылына  қарай   150 млн.т – ға  дейін  жеткізу  болжамын  есепке  алғанда).( 13 сурет

       Тас көмір мен қоңыр көмір өндірудің де экологиялық салдары бар.қоршаған ортаның эколргиялық жағдайына негативті әсер ететін отын ресурстарының басқа түрлерінің ішінен уран рудаларының ірі кен орындарын атап өтейік.

          Сондай ақ темір , марганец , хром , қорғасын , мырыш мыс  рудаларын, алтын, фосфориттер , құрылыс тастары , мен минералды шикізат ресурстарының басқа да түрлерін өңдеумен және қайта өңдеумен байланысты көптеген рудниктер және карьерлер  табиғи ортаға  жағымсыз  әсер  етеді.Осылардың барлығы қоса алғанда ландшафтар табиғатының литогенді ортасын  қорғау  жөнінде  тиімді  шараларды  қолдануды талап  етеді.

                      Жер  қойнауларын  қорғау  мәселесі  литосфера  қабаттарынан  минералды шикізатты  рудалы  және  рудалы  емес  пайдалы  қазбалар  түрінде  неғұрлым  толығымен  айырып  алуды  қамтамасыз  ететін  шаралардың  жиынтығын  қамтиды. Жер  қойнауларын  қорғау  жөніндегі  шаралар  кешені  сондай – ақ  рельеф  формасының  сақталуын,  геодинамикалық  процестердің  көрініс  табуда  жоюын  қамтиды.

                            Осыған  байланысты  пайдалы  қазбалардың  кен  орындарын  кешенді  түрде  өңдеу , минералды  шикізатты  өндіру , өңдеу , және  тасымалдау  кезінде  шығынды  жан–жақты  жоюға  ұмтылу  жер  қойнауын  эксплатациялаудың  басты  қағидасы  болуға  тиіс.Бұл  шығындар  неғұрлым  аз  болған  сайын, соғұрлым  көп  пайдалы  қазбалар  болашақ  ұрпақтың  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мақсатында  жер  қойнауында  қала  береді .

                                         Тау–кен  өндіру  өнеркәсібі   қоршаған  ортаға   жан–жақты  әсерін  тигізеді .бұл  рельефтің  өзгеріске  ұшырауынан , карьерлердің , жарлардың , террикондардың  пайда  болуынан  және  тау  жыныстарының  құлауынани  көрінеді.Пайдалы  қазбаларды  өндіру  топырақ , атмосфера , су  бөгендері  мен  жерасты  суларының  сулық  режимінің  жағдаййына  әсер  етеді.Мұның  үстіне  өсімдіктер  мен  жануарлар  тіршілігінің  мән  жайлы  түбірімен өзгереді.Пайдалы  қазбалардың  кен  орындарынөңдеу  тікелей  ландшафтардың  геохмиялық  жағдайына , техногендік  аномалиялардың  пайда  болуына  әсерін  тигізеді.

                                     Өндіру  және  қайта  өңдеу  процесінде  пайдалы  қазбаларды  шала  алу  минералдарды–шикізат ресурстарын  эксплутациялаудағы  басты  кемшілік  болып  табылады.Технологиялық   дамымаудың  нәтижесінде  түсті  металлургияда  өндірілген  рудаларды  байыту  кезінде  алынған  шикізаттың  10-20%  ғана  пайдаланылатыны   ал80-90%  лақтырылатынымәлім  болды.

                                       Бұл  қалдықтар  химиялық  реагенттер  сіңген  тау  жыныстарының  ұсақталған  түрін  білдіреді.Концентраттарды  балқыту  процесінде  материалдың  пайызына  жуығы  шлаққа  айналады.

                                        Байыту  фабрикаларында  өңдеу  процесінде  минералды  шикізат  көп  жұмсалады.Руданың  гегізгі  компоненттерін  айыру  кезінде  қосалқы  лақтырылып  тасталады  да ,  су  мен  жел  эрозиясы  нәтижесінде  жойылып  кетеді.Қосалқы  пайдалы  компоненттердің  жалпы  құны  көбінесе  негізгі   түрдің  құнынан  жоғарғы  болатынын  ұмытпауымыз  тиіс. Өндірістік  қалдықтарды  қайтадан  эксплутациялау  үлкен  экологиялық  және  басқа  да  қиыншылықтармен  жалғасады  және  барлық  уақытта  мүмкін  бола  бермейді.Нәтижесінде  қалпына  келтірілмейтін  табиғи  ресурстар  үлкен  шығынға  ұшырайды.

                                  1.2. Қалдықсыз өндірісті дамыту мәселелері    

                                  Қалдықсыз  кен  қалдығы  аз  өндірісті  жасау  жер  қойнауының  байлықтарын    неғұрлым  толық  пайдалануды  және  қоршаған  ортаны  қорғауды  қамтамасыз  етеді.

                                           Жер  қойнауы  ресурстарын   рационалды  пайдалану  және  қорғау  негізінде  келесі  басымдықтар  жатқызылуы  тиіс:

• пайдалы қазбалар  өндіру  технологиясын  жетілдіру;
• бос, өңделген жынысты  пайдалану  арқылы  кен  орындарын  кешенді  түрде  өңдеу;
• пайдалы қазбалар  кен  орындарын  үнемдеп  пайдалану  олардың  іске  жарау мерзімін  ұзартуға  ұмтылу;
• қажетті жағдайларда  сирек  кездесетін  минералды  шикізаттардың  орнына  басқа  нәрсе  қолдану;
• тау –кен орындары  игерілген  жерлерді   кеңінен  рекультивациялаужәне  т.б.

             Жер  қойнауын  пайдалану  мен  қорғау  тәртібі  мен  мән  жайларын  реттейтін  және  олардың  рациональды , кешенді  пайдаланылуына және  экологиялық  зардаптың  алдын  алуға  бағытталған  құқықтық  нормалар  бар.Табиғатты  қорғау  аясындағы  тау –кен  игеру  қызметі  Жер  қойнауы  және  жер  қойнауын  пайдалану  туралы  Қ Р заңымен  реттеледі.

 

2. Қазақстан Республикасында минералды-шикізат ресутарын кешенді пайдалану мәселелері

       Соңғы 15 жылда Қазақстан ғылымы­ның алдында қосымша міндеттер пайда болды. Яғни, отандық ғылымның жауап­кершілігі артты. Кеңес өкіметі кезінде осы саладағы қазақстандық ғалымдар тек ғылыми ізденістермен – жаңа технология жасау, оларды сынақтан өткізу, өндіріске енгізу сияқты мәселелермен айналысатын, ал өндірістің даму стратегиясын жасауды үкімет ол кезде тек мәскеулік ғалымдарға тапсыратын.

     Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін, біздің үкіметіміз ондай маңызды бағдарламалар дайындауды Қазақстан ғылымына жүктейтін болды. Сол себепті, еліміз экономикасының стратегиялық ба­ғыттары бойынша Президент Жарлығымен бірнеше ұлттық орталықтар құрылды, олар­ға өз салаларында мемлекеттік бағдарлама­ларды іске асыру жүктелді. Сондай құрыл­ған орталықтың бірі –  “Қазақстан Рес­публикасының минералды шикізатты кешенді ұқсату жөніндегі ұлттық орталы­ғы” РМК. Бізге тау-кен, металлургия ба­ғыт­тары бойынша бағдарламаны  орындау жүктелді. Әрине, біз бұл міндетті бұрынғы істеп жатқан жұмыстарымызға қосымша атқарып жүрміз. Мекеме қазір Орталық Азиядағы ірі ғылыми кәсіпорындардың бірі.

     Ал жекеменшікке өтіп кеткен кәсіп­орындарға келсек, әрине, нарықтық эко­но­микада мемлекет кәсіпорынның шаруасы­на араласпайды. Әйтсе де үкімет өз мен­шігіндегі кен орнын кәсіпорынға пайда­лануға бергеннен кейін, сол пайдалы қаз­ба­ны өндіру мен өңдеу барысында жеке қожайындардың мемлекет мүддесін бұзбауын қадағалап отыруы тиіс.  Бұл не деген сөз?

     Біріншіден, кен орнын пайдаланушы­лар руданы өндірген кезде үкімет белгі­леген норматив бойынша, руданы барын­ша толық (тек қана бай руданы емес) қа­зып алулары керек. Екіншіден, руданы өң­деген кезде оның құрамында бар элемент­терді  мейлінше толық бөліп алу керек. Үшіншіден, металдардың өзіндік құнын шектен тыс жоғарылатпауы, сату бағасын төмендетпеуі тиіс. Төртіншіден, өндіріс үдерісінде қоршаған ортаны ластамауы, ал егер оған нұқсан келтірсе, сол үшін үкімет­ке жеткілікті мөлшерде төлем төлеуі тиіс. Бесінші, өндірісте істейтін жұмыскерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі тиіс.

     Осы бағыттарда кәсіпорынның жұмы­сын бақылайтын мемлекеттік органдар бар. Біздің жұмысымыз жоғарыда аталған пункттер бойынша әлемдегі осындай өн­дірістердің  көрсеткіштері мен ғылыми же­тістіктерін назарға ала отырып, өндірілетін шикізаттардың ерекшеліктерін ескеріп, үкімет органдары нормативтерді белгілеуі үшін қажетті материалдармен, ұсыныс­тармен қамтамасыз етуге саяды.

      Бүгінгі Қазақстандағы кен-металлургия жүйесіне келсек, ол  екі ірі саладан тұрады – қа­ра металлургия және түсті метал­лургия:

 

– қара металлургия  темір, марганец, хром кенін, болат, шойын, прокат, ферро­құймасы, отқа төзімді өнімдер, металл сынықтарын қайта өңдеу өндірістері сияқты 12 саладан тұрады;

 

– түсті металлургия  26 өнеркәсіп кіретін қорғасын, мырыш, мыс, титан, бағалы және сирек металдар, глинозем, молибден концентратын, уран шикізатын өңдеу сияқты 8 саладан тұрады.

 

Қазақстанда игеріліп жатқан кен орындарының барлығы дерлік көп ком­понентті кендер күйінде. Кезінде олардан кен өндіруге лизензиялар берілгенде сол кен орындарында пайдалы қазбаны алу қажеттілігі экономикалық тұрғыдан жеткілікті негізделіп, ескерілмеді және лицензия оңды-солды бейберекет таратыла берген. Осынымыз жөн бе, жөн емес пе деп ойланбадық та. Мұндай жосықсыз тірліктің салдарынан көп ұзамай-ақ қо­лымызда шығынды ақтамайтын кен орын­дары ғана қалуы мүмкін.

 

Пайдалы қазбалары бар кен орында­рын игеруге лицензия беру рәсімі бұлың­ғыр күйде қалып келеді.

     Шетелдік фир­малардың басқаруына берілген кен-метал­лургия комбинаттарындағы ұйымдастыру­шылық-технологиялық саясаттың жай-күйіне келсек, оның өндірілетін көп ком­понентті шикізаттың құрамындағы пайда­лы заттарды түгел қамтуға емес, қайта жаңағы компаниялардың мүддесіне сай бір-екі негізгі компонентін  ғана алуға кө­бірек көңіл аударатынын көреміз.

     Әлемдік тәжірибеде кен орындарын игеру әрқашан кешенді  түрде, құндылығы бар заттарды түгел ескеріп және тауарлық металдар құндылығын үлес бойынша бөле отырып жүргізіледі. Ендеше біз де заңдарымыз бен келісім-шарттарымыздың ережелерін қайта қарауға тиіспіз. Құрамында құнды металы бар қалдықтар жеке кәсіпорындардың және шетелдік фирмалардың меншігінде емес, мемлекеттік монополияға жатқы­зылуы керек.

 

Қазақстан Республикасының “Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану” туралы Заңы аталмыш операциялардың жария түрде жүргізілуін талап ететініне қара­мастан, мемлекеттің заңдары мен мүдделері коммерциялық құпияны сақтау желеуімен жаппай бұзылуда. Ал мұның өзі кен орындарының бақылаусыз қалып, олардың жыртқыштықпен жырымдалуына, жер қойнауындағы қорлардың рәсуа болуына, минералды шикізаттың шала-шарпы, бір жақты болуына әкеліп соғып отыр.

 

Жер қойнауын пайдаланушылар мен мемлекеттің, қоғамның мүдделерінің ке­реғар келетін тұстары да аз емес, коммер­ция­л­ық құпия іс жүзінде мемлекет мүд­делеріне қарсы бағытталған әрекеттерді бүркемелеуші бетпердеге айналған десек қателеспейміз. Сондай-ақ бюджетке түсетін салық көлемін белгілейтін өнімнің өзіндік құны да жаңағы айтылған коммерциялық құпияға  жатқызылуда. Аталмыш құпияға не жатуға тиіс екенін айқын да дәл бел­гілейтін кез келді. Сондай-ақ мемлекет пен табиғат ресурстарын пайдаланушылардың кен өндіру және өңдеу салаларындағы қарым-қатынасын нақты реттейтін заңнама әлі жасалмаған. Соның кесірінен табиғи ресурстарымыз тиімсіз жұмсалынып, еліміз қыруар шығынға батып отыр.

 

Бұл құбылыстың екінші жағын елі­міздің қасіреті деп айтуға болады. Сол то­лық пайдаланылмаған шикізаттың құра­мында көптеген улы заттар да бар, оларды залалсыздандыру  ісі де дұрыс шешілмеген. Қазіргі кен пайдаланушылар кеңестік ке­зеңде жасалынған жобалардың көрсет­кіш­тері мен қол жеткізген экологиялық деңгейден артқан көлемде қоршаған ортаны ластауға жол беріп отыр. Оның себебі – біздің қоятын талаптарымыздың төмендігі, егер америкалык, еуропалық компаниялар өз елінде 1 тонна күкірт қостотығын ауаға шығарғаны үшін 48-100 доллар төлем төлесе, біздің компаниялар небәрі 7 цент төлейді. Тағы бір кілтипан, бұл корпорациялар жекеменшіктікі екені, оның сол кәсіпорын тұрған жердегі әрбір тұрғынға тікелей шығын келтіріп жатқанын ескеретін бірде-бір заң орны жоқ,  тиісті бақылаушы мемлекеттік органдар да араласпайды. 

 

Мемлекеттік мүліктен (кен орындары­нан) алынатын түсімдер ғылыми тұрғыдан негізделмеген, олар шенеуніктердің еркін­де, қасымыздағы Ресеймен салыстырғанда көп төмен.  Әрбір металл саласында моно­полия бар, онымен қоса бұл корпорация­лар (қаржы-өнеркәсіп топтары) аумақтағы энергетика, басқа да стратегиялық шаруа­шылық бағыттарында негізгі қожайындар. Соның салдарынан бұл өңірлерде шағын және орта бизнес баяу дамуда. Әсіресе осы саладағы шағын және орта бизнестің өздері орындауы мүмкін жұмыстарға араласу мүмкіндігі болмай отыр.

 

Ресурстарды пайдаланушылардан өнді­ріліп алынған табиғи рента әлемдік рыноктағы шикізат бағасының құбылуына қарамастан ел бюджетін елеулі түрде то­лықтырып, ұлттық экономиканы инвес­тициялаудың өз қолымыздағы көздерін көбейте алады және көптеген әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешуге, минералды шикізат базасын ұдайы өндіруді мемлекеттік басқару  жүйесін  қалпына  келтіруге  мүмкіндік береді. Осыған орай табиғи ресурстарға меншік проблемасын шешу тұжырымдамасын жасау маңыздылығы жоғары міндетке айналып отыр.

     Табиғатты  пайдалану жүйесін реформалау табиғи  ресурстарға экономикалық тұрғы­дан баға беру, табиғи рентаны  меншік иелерінен  өндіріп алу және пайдалану тетігін  қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар шешімдер осы тұжы­рым­дама  аясында  қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады. Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыс­тыра қарау қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және дифференция­лық рентаны иеленуіне мүмкіндік береді.

     Біздің Ұлттық орталық сирек металдар рыногының болашағы туралы зерттеулер жүргізді. Талдаулар сирек металдар өндірісінің және олардың қорларының тез өсіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 10-15 жыл көлемінде сирек металдың негізгі қорының бірнеше есе өскені және әлемде үлкен кен орындарының ашылғаны айқындалды.  Тіпті кейбір металдардың 100 жылдық қорлары табылғанына қарамастан,  металдар рыногында ауық-ауық тапшылық сезіліп тұрады. Көптеген сирек метал­дар­дың құны бірнеше есе өсіп  отыр. Соңғы он жыл шамасында германий, индий, галий, ванадийге деген  тапшылықтар  байқалды, осыған орай кейбіреуінің құны ондаған есеге дейін өсті. Мысалы, гер­маний металының бір килосының құны 350-ден 2000 АҚШ долларына дейін жет­кен.  Сонымен бірге Америка, Жапония се­кілді елдер бұл металдарды ішкі пайда­ла­нуынан  бірнеше есе жоғары сатып алуда.

     Сирек металдар өндірісі – жаңа техно­логиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек. Айта кететін жәйт, бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроға­рыш, мәшине жасау, т.б. салалардың негізін қалайды.  Бүгінде ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде  өндіріс саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болар еді. Бұл елімізде дамыған индустриялық металл алу өндірісін кеңейту, құрал-жабдықтарды, тұрмыстық заттар, мәшине жасауға қажет балқымалар алуға мүмкіндік берер еді.

     Басты мәселелердің бірі – страте­гиялық сирек металдар өндірісін дамы­тудың мемлекеттік бағдарламасын жасау. Бүгінгі таңда бұл сала металлургия класте­рін дамытудың негізгі бөліктерінің бірі ретін­де қаралып, мемлекет қолдауында болуы керек.

     Сирек металдар шикізаты басқа индус­триялық металл өңдейтін кәсіпорындардың рудасының  құрамында кездесетін болған­дықтан, олардың қызметіне еріксіз арала­суға мәжбүрміз. Металдарды өңдеу бары­сында кейбір металдарды босқа шығын қылмас үшін экономикалық реттеу тетік­терін пайдалану керек. Пайдалы қазба­ларды  кешенді пайдалану ережесін қатаң сақтау мәселелері де қаралуы керек.

     Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлем­ге паш ететіндей бетке ұстар саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өнді­рісін мақтан етеді, немістер автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал-жаб­дықтар шығару жөнінен әлемге танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елде өсіп өркендеуі кездейсоқ емес. Қазақстанның индустриялық-инновациялық өркендеуі де өздігінен туындамайтыны анық. Бұл үшін бұрын нарықта басым орын алған өндіріс салаларын дамыту, осы салаларды қамта­масыз ететін ғылыми күштер мен маман­дарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды пайдалану қажет. Біздің ойымызша, жер қойнауындағы сирек ме­тал­дар сол бастаудың қайнар көзі ретінде пайдаланылуы тиіс. Бұл ойды іске асырсақ халқымыздың әл-ауқатын жақсартуға, еліміздің өркендеуіне үлкен үлес қосқан болар едік.

 

Мұнай

     1996-2005-жылдар аралығында Қазақстанның минералды-шикізат кешеніне 55 млрд. доллардан астам, соның ішінде жер қойнауын игеруге 40 млрд. доллардан астам  инвестиция салынды. Бұл   туралы еліміздің энергетика және   минералды ресурстар министрі Бақтықожа Ізмұхамбетов бүгін Алматыда ІІІ инвестициялық   саммит   барысында мәлімдеді, деп хабарлайды   Kazakhstan  Today тілшісі.

     Б.Ізмұхамбетовтың айтуынша, көмірсутегі шикізатына бағытталған инвестициялардың орта есеппен 79 проценті өнім өндіруге, 21 проценті геологиялық барлау жұмыстарын жүргізуге жұмсалды.

     Министрдің айтуынша, қазіргі жағдаймен Қазақстан көмірсутегі шикізатының қорына қарай әлемдегі алдыңғы ондыққа кіреді. Ал табиғи газдың барланған қоры бойынша еліміз дүниежүзінде 15-ші орында.

     Расталған және алып пайдалануға болатын мұнай қоры 35 млрд. баррельді, газ қоры 3 трлн текше  метр   құрап  отыр.

     Министрлік мұнай-химия сала­сын дамыту мақсатында да бірталай шаралардың   басын   шалып   үлгеріп­ті: бұл сала   бүгінде 2004-2010 жыл­дарға арналған   салалық   бағдарлама  негізінде жұмыс жасап жатыр. Яғни, қазіргі кездің өзінде  “Қаз­МұнайГаз” Ұлттық Компаниясы” акционерлік  қоғамымен және  мұнай — химия кәсіпорындарымен бірлесе отырып, шетелдің әлеуетті инвесторларын барынша көптеп тарту мақсатында нақты жұмыстар басталып кеткен. Мұнай-химия­ны дамыту мақсатында   әзірленген   бағдарлама 2 бағыт бойынша жұ­мыс жасап жатқан көрінеді: бірінші бағыт – қазіргі мұнай-химия өнеркәсібін шикізатпен   қамтамасыз   ету   және   қосымша  құны жоғары өнім алу үшін жаңа өндірістерді құру; екінші бағыт – мұнай-химия  өндірістерінің қызметін   қайта   жаңарту.

     Министрдің сөзіне қарағанда, еліміздің энергетика және минералды русурстар саласының жұмысын бірізділікке салу үшін көрші мемлекеттердің озық тәжі­рибесі бойынша бірлесе жұмыс істеу жағы алдыңғы қатарға шығып отыр.

– Ресейлік “Лукойл” компаниясымен қуаты жылына 14 млрд. текше метр газ өңдейтін  және болжамдық құны 3,6-3,8 млрд. АҚШ долларынан тұратын Каспий газ-химия  кешенін салу жоба­сының әзірленуі осы  мақсаты­мызды     жүзеге    асыруға жәрдемде­седі   деген үмітте.

     Мұнай мен газ қоры негізінен республиканың Батыс аймағында шоғырланған. Алғаш рет   мұнай –1811жылы Доссор  кен  орынында  өндірілді. 60–жылдардан бастап   Маңғыстау  түбегінде  каспий  маңы ойпатында  Өзен, Жетібай,  Қаражамбас,Қаламқас мұнай кен орындары  ашылды.

     Өзен  және Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 метр тереңдікте  өндіріледі. Бұл ең бағалы  мұнай  өндіретін кен орнына жатады. Юра мен бор  дәуірінде    пайда болған. Құмары   мұнайы негізінен  50-2400 тереңдікте өндіріледі. Жайық–Жем алабы жанғыш газға бай. Жанғыш газ  көбінесе   мұнаймен  бірге  өндіріледі.Дүние жүзіндегі қоры  жөнінен   ірі кен  орнына    жататын «Теңіз»  мұнайын өндіріп өңдеуге   американдық «Шеврон»   компаниясы  атсалысуда.

        Қазіргі  мұнай және газ конденсатын  өндіру өткенмен салыстырғанда   8,5 пайызға артып  51,3млн   тоннаға жетті. Яғни  шикі    мұнайды  өндіру  7,7 райызға  (45,3млн.тонна), ал газ   конденсатын  өндіру  16,8 пайызға  (5млн.тонна)  артып  отыр. Анықталған  мұнай  қоры  бойынша Қазақстан тоғызыншы   орынға   көтеріліп  отыр. Каспийдің  төңірегінде  шешілмеген  мәселе көп.

     Теңіз   жағалауындағы   мемлекеттің   басшылары   да, сыртқы  істер   мекемесінің  мамандары да, министрлерде  кездесіп, мәселені шешу  үшін барын салып  жатыр. 1991  жылдан  бері  13 жыл ішінде  біраз  келіссөз   жүргізілді,алға    жылжушылықта   жоқ  емес. Атап  айтар болсақ,,  Ресей, Әзірбайжан   және Қазақстан  позициясы бір–біріне жақындады. Айтуға  оңай  болғанымен, 3 елдің  ұстанымын   бір–біріне жақындастыру  оңай болған   жоқ.Әсіресе, ресей  мен Каспийдің  солтүстігі  туралы  жасалған келісім    Қазақстан  үшін  үлкен  стратегиялық жетістік болды.  Өйтені, бұл   келісім біздің   елдің   мүддесін толықтай ескеріп отыр.

     Көмір —  республика   энергетикасының    негізгі  қоры.  Ол  фабрика,  зауыт, электр  станциялары,  көлік    пен    металлургияда  пайдаланылады. Қазіргі  кездегі  өнеркәсіпте   көмір —  химия   өнеркәсібі   үшін  маңызды     шикізат.  Кокстелетін   көмірден   метуллургия   үшін    қажет    кокс   алған   кезде   азот   тыңайтқыштарын,  пластмасса,  синтетикалық    талшықтар,  каучук,  бояулар   өндіруге   жұмсалатын   түрлі   газдар  мен   қарамай  қоса  бөлінеді.

     Қазақстан  көмірге  өте  бай. 1833 жылы  шопан  Аппақ Байжановтың  Қарағанды  өңірінен кездейсоқ  тауып алған «отқа  жанатын  қара  тасы» кейін  аңыз емес, шындыққа  айналды. 19ғасырда  Қарағанды   көмір  алабы  жылына  10 мың тонна  көмір   өндірілсе, қазір  жылына  50 млн. тоннаға жуық   көмір  өндіріледі. Тас  көмірдің  сапасы  жоғары  кокстелінеді, көмір   қабатының   жалпы  қалыңдығы   120 метр. Қарағанды көмірінен кем түспейтін   Екібастұз  көмір  алабы  бар.Екібастұз көмірі   жер   бетінде жақын  жатқандықтан, мұнда  көмір    ашық әдіспен  өндіріледі.

 

     Жылу  электр   станциялары   ( ЖЭС )   үшін  калориялығы    төмен,

күлі  көп   қоңыр  көмір   пайдаланылады.  Оны    негізінен     ашық

әдіспен   Қарағанды   және    Екібастұз  алаптарында    өндіреді.  Майкүбі  және  Торғай   көмір  алаптары  да   игерілуде. Қарағанды    көмір  алабы —   республикадаға  ең  ірі   көмір   кен   орны  . қазақстанда   өндірілетін  көмірдің    45%-  ын   осы    қарағнады  алабы  береді. Бұл  жердегі   көмірдің   геологиялық   қоры   51  млрд. т   деп  есептелді. 

     Қарағанды    алабының   көмірі  аз  ғана  жерде   ( 300  км )   шоғырлана.  Қалың  қабат  түзе   орналасқан.  Көмір  сапасы   жоғары,  өйткені   оның   құрамында   күкірт  пен   фосфор   аз.  Бұл   сапалы   шойын    балқыту   үшін    қажетті    жоғары  сапалы    кокс  алуға   мүмкіндің  береді.  Соғыстан  кейінгі   дылдары  Қарағанды    алабының  маңайында     Саран,  Шахан,  Тентек,Топар,  Абай    сияқты    көмір   өндіретін  жаңа  аудандар   пайда  болды.

     Маңызы   жағынан   Екібастұз     көмір  алабы   екінші  орын  алады,  Ол   республика  бойынша    көмірдің  жартысына    жуығын  береді. Екібастұз   алабы   Павлодардың   оңтүстік-  батысында    135 км   жерде  орналасқан.  Көмірдің   геологиялық   қоры    12  млрд.  т. Алаптағы   көмір   қалың   орналасқан.   Көмір   қабатының   қалыңдығы   160-200  м.

     Ресейдің  Орал аймағында   Екібастұз    көмірін    пайдаланып   жұмыс   істейтін  Рефтинск    ЖЭС  салынды. 

     Обаған —   Торғай  албында  да   қоңыр   көмір   өндіріледі.  Бұлд  топ  Құсмұрын,  Приозер,  Егінсай,  Қызылтаң   көмір  кен   орындарын   қамтиды.  Екібастұздан    40  км   жерде    кен   қоры  мол     Майкүбі   қоңыр   көмір   алабы  орналасқан. 

    Көмір  әлі  де   көпке   дейін   Қазақстан    өнеркәсібі  үшін   отынның  негізгі   көзі  болыа   қалады.  Бұған  себеп : көмір  қорының   молдығына   және  оның   құнын     арзанға   түсіретін   ашық   әдіспен    өндіруге  байланысты. 

 

 

Темір  

Қазақстан    темір  рудасының   қоры   жөнінен   дүние   жү.зінде   алдыңғы   орынды  иеленеді  Ең    негізгі  кен  орны —  ЯҚостанай   алабына     кіретін   Аят, Лисаков,  Қашар, Соколов – Сарыбай. 

     Республикамызда   темірдің       500 —  ден  астам    кен   орындары  белгілі,   олардың       30 – дан    астам  барланған,   жетеуі  аса   ірі  кен  орындары    қатарына  жатады.   Олар   Қостанай   облысындағы   Торғай  темір  кен   орындары   атап   айтсақ,  Соколов – Сарыбай ,  Қашар, Лисаков,  Аят  кендері.  Орталық   Қазақстанның   ұса  шоқылы    аумағында    Қаражал, Атасу  сияқты  ірі  темір   кен  орындары  орналасқан.  Темір  кені   әдетте   марганец  кендерімен   ірі , ірі  көмір   алабына  жақын  орналасады.

Мыс

 Қазақстан   мысқа   да  бай  ел.  Жезқазған   кен  орны   мыс  өндіру  жағынан    екінші  орынды   иеленеді.   Әрі  оның  мысыны ң сапасы   жоғары  бағаланады.  Қоңырат,  Бозшакөл     кен   орындарында   мыс  рудасы    ашық    әдіспен   мыс   кен   орындарына   Жезқазған ,  Қоңырат,  Саяқ  , Бозшакөл ,  Шатыркөл,  Жыланды,  Орлов,  Сатпаев  жатады.  Олардың  қоры   мол.  Аса   ірі    кен   орындары   Жезқазған  ауданынды    орналасқан.  Жезқазған   маңайынан   мыстың  жаңа  кен   орындары —  жыланды  тобы   табылды.   Ондағы  мыс  кенінің    аса   мол    қоры    жер  бетіне    жақын   орналасқан. Жезқазған   ауданындағы    мыс   пен  кен     орындары  дүние   жүзі  бойынша   ең  ірілерінің   біріне  саналады.  Осы  кен   орындары   базасында   Жезқазған    комбинаты – тазартылмаған    және  тазартылға  мыс  пен    түсті   прокат   шығаратын     аса   ірі  кәсіпорын    бой  көтерді.  Үлкен   Жезқазған   қазіргі  кезде   Оралдың  барлық  мыс    қорытатын   зауыттары   шығарғаннан   артық   мыс   өндіреді.  Мыс  балқыту   комбинаты,  кеніштер,   алып    шахталар  ең  жаңа   автоматтандырылған   және   механикаландырылған  техникамен   жарақталған.   Жезқазған   комбинатында    мыс   кеніндегі  барлық  серіктес   элементтер   (  олар   21 )    айрып  алынады.  Бұл  айырып  алынатын   элементтердің   құны   негізгі   өнім —  мыстың  құнынан   асып  кетеді.    

     Аса    ірі   Жезқазған   мыс   қорыту   комбинаты  қайта    құру   кезеңінді    тым    ауыр   экономикалық    жағдайға  тап  болды.  Экономикалық  байланыстардың   үзілуі   оны  өнім  өткізетін   рыноктан    айырды.  Өзара   төлем   қабылетсізідігінен    айналым  қаржысы  орнына  келмеді.  1995   жылы   Оңтүстік   Кореялық  «Самсунг  »    корпарайиясы   «Жезқазған  түсті    метал »  АҚ   акцияларының  бір  бөлігіне  ие  болып   кәсіпорын   едәуір  инвестиция  салды.   Компания   жаңа   жетілдірілген  жабдықтар  мен  техникамен  өндірумен    мыс   балқытуды  екі  есе  арттырды.  Зауыт     қазірдің    өзінде  жылына     200  мың  тонна   катод  мысын   гығаралы.  Мұндай  мыстың   бір  тоннасы   дүнеи    жүзілік   рынаокта     2,5 мың  доллар  тұрады.

     Қоңырат   пен  Саяқ      мыс   кен   орындары    базасында  аса  ірі   Балқаш    кеен  металлургия    комбинаты  салынды. 

     Полиметал   рудасының    қоры   жағынан   Қазақстан   дүние   жүзінде   алдыңғы  орында  тұр.  Полиметал  рудасы   құрамында  бірнеше  металдыр   ( қорғасын, мырыш, мыс, мыс  қоспасы, алтын,  күмыс  т.б )   кездеседі.   Кенді    Алтайдағы    Лениногор   , Зырян  кен   орындарында  өндірілетін  руда  қорғасын   миырышқа  бай.  Оңтүстік   Қазақстанда  полиметал   рудалары  Текелі, Ащысай,  және  Мырғалымсай    кен    орындарына   өнідіріледі.  

 

 

 

 

Хром  және   никель

 

Хром  және   никель   кен    орындары    Мұғалжар    тауыь  аймағындағы   Кемпірсайдан   табылған.   Хром  рудасы   ашық   әдіспен   «Қазақстанның    40  жылдығы»,  « Оңтүстік  »   кен  орындарында  өндіріледі.  Бұл   жердің  рудасы сапасы    жағынан   өте  жоғары  құрамында    45%   дейін    хром  бар.  Никель   кен  орындары    Жезқазған  Семей  маңынан    ашылды. Дүние    жүзіндегі   хром   кенінің    жалпы   қорының      жартысына  жуығы   Қазақстан    жерінде   шоғырланған.

Алюминий

Қазақстанда    алюминий   кенінің    мол    қоры  бар.  Қазақстан   алюминий    өндіруде    алдыңғы  орындардың  бірінде.   Боксит   (алюминий    өндіретін  шикізат )    кен    орындары   негізінен  Торғай   үстірті    мен    Қазақтың   ұсақ    шоқысында   орналасқан.  Бокситтердің  барланған   қоры     200  млн. т  .  Ал    өнеркәсіп  орындарының     қалдықтарныда   одан   да  көп,  Бірақ    ол   әзіоше  пайдаға   жарамай   отыр.  Бокситтерден  басқа   да   алюминий  өндіретін   шикізат  бар.

     Бұрынғы   КСРО    басшылары    Павлодарда   (  алюминий   оксидін  алу   үшін )     алюминий   кенін     байытатын  зауыт   салып,  оны     Алюминий    зауыты   деп   атады.   Ал     шындығында   Павлодарға   глинозем    алу    үшін    боксит   кені  жеткізілген.  Бұл    процесс    суды    (  Ертіс  өзенінң   суы ),  электр   энергиясын   ( Екібастұз  МАЭС —  1, МАЭС —    2   және  т.б )    көп   қажет  етеді.   Өндірілген    глинозем     Ресейдің  Сібірдегі   зауыттарына   жіберіліп,   өңделіп таза    алюминий     шығарылатын     республика   үкіметі    мен   кейбір   шетелдіңк  компаниялар   арасында     келісімге    қол   қойылып,   Қазақстанда    өзіндік    алюминий    өнеркәсібін   құру   жөніндегі   зор   жоба    іске    асырыла   бастады.  Жобада   Қазақстан   тәуелсіздік   алғанға  дейін  болмаған    шикізатты   өндіруден   бастап    жоғары    сапалы   алюминий    прокатын    жасауға  дейінгі    барлық  процесс   қамтылды.   Жобаны   іске     асыру   ұшін  мықты  да    сенімді   шикізат    базасы     қажет.  Осы  мақсатпен     Қостанай  облысында    жаңа    боксит   кеніші   құрылды. Павлодар  қаласындағы    бұрынғы   глинозем   зауыты     қайта    жабдықталып,  кеңейтілді.  Дәл  осы    зауыттың     қасында    қауты   одан  үлкен    глинозем    өндіретін    зауыт   салынады.  Ал    келесі    кензеңдерде   алюминий  прокатын   өндіруге    қажет    бірінші   алюминий,   одан   алюминий  прокаты   алынады.  Көп    уақытқа    дейін   алюминий   негізінен    ұшақ    жасауға    пайдаланып   келсе    қазір    электроникада , көліктік   машина   жасауда,    құрылыс  саласында,  ауыл   шаруашылығанда   қолдануда.

 

Марганец

     Республикадағы     марганец   ірі  кен  орындарының    бірі   —  Жезді.Ұлы  Отан     соғысы    жылдарында,  Орал   мен   Сібір    зауыттарына    жіберілген    марганец    60%   осы  Жездіде    өндіріледі. Марганец   кен  орындарының   Қаражал   шоғыры   темір   кен    орындарының   ( Қаражал,   Үшқытай, Үлкен  Қытай )   ауымағында  жатыр.  Металлургия   өнідірісі   үшін    кенді  емес   шикізаттың    едәуір     қоры   кездеседі.

 

Фосфор

Қазақстан   дүние     жүзіндегі    ең   көп     фосфор   өндірілетін    мемлекет.   Жамбыл    облысындағы    Қаратауда   фосфорит   кен  орындарының    (  Шолақтау,  Ақсай,  Жаңатас )  жалпы   қоры    2,6 млрд.   тонна  деп  есептелінеді.  Ақтөбе   облысындағы   Алға,  Қандыаағаш    фосфорит    кен    орындарының    фосфорының    жалпы  қоры    1,5  млрд. т      көлемінде.  Фосфор —    ең   бағалы   тыңайтқыш.

Алтын

Алтын    халықаралық    валюта   металы —  алтының    маңызы   зор. Алтын

  кен     орындары   Солтүстік   ,  Орталық    Қазақстан    аудандарында  орналасқан.  Түсті   металлургия    кәсіпорындарында    негізі  металды     қорытып   шығару   кезінде   едәуір   алтын   алынады.

     Қазақстанның   көп     жерлерінде    алтын     кендері    кездеседі. Алтын  шығатын   ірі  кен  орындары   Алтайдағы   Үлбі,  Бұқтырма , Күршім  өзендері    алабында ,  сондай —  ақ   Майқайың ,  Жітіқара  кен   орынлдарынан  да  алтын    өндіріледі.

     Қазақстан    ірі  алтын    өндіретін    аймақ  болғанымен   өзінің    алтын   қорын   тек   өзінің    ұлттық  валютасын   шығарғаннан    кейін   ғана  жасай    бастады. Республикада   алтын   мен  алмасты    іздестіріп,  өндіріп,  өңдеуге    рұқсаты  бар.  « Алтын  тас »   бірлескен    кәсіпорны  құрылды. Республика   аумағында   атап   айтқанда , Қазақтың  ұсақ   шоқысынан   да  алтын   мен    зергерлік  өнім   өңдеуге   сапалы    алмастың    300 —  ге  жуық  кен  орындары  белгілі.   Сонымен    қатар   сирек    металдар   сияқты    асыл  металдар   да    едәуір   мөлшерде   негізгі  металды   (  мыс,  қорғасын, мырыш  және т.б. )  балқыту  кезінде  де   алынады. Өскемен   қорғасын  мырыш   комбинатында  алынатын   алтын   мен   күміс  халықаралық    Лондондық   аттестациядан    өтіп жоғары  сапалы   деген   таңба  алды. Қазір   Қазақстан  ТМД   елдері  арасында   Ресей  мен   Өзбекстаннан    кейінгі   осындай    халықаралық    көлемде    болған   үшінші   ел.

          Республиканың    тау – кен    кәсіпорындарында   жұмыс  істейтін   шетел    компаниялары   сирек   және  асыл    металдар  Қазақстанның  қарамағында  қалатынын  біледі.

                Қазіргі   кезде    Егемен   Қазақстан   Республикасының     тұрақты  алтын    қоры  бар.Асыл   металдардың  ішінде  рений   сияқты  сирек  метал  да    кездеседі, ол   дүние  жүзілік  рынокта     басқа   сирек  металдардан   жүз  есе,    ал  күмістен   елу    есе   қымбат   бағаланады.  

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МИНЕРАЛДЫ-ШИКІЗАТ РЕСУТАРЫНЫҢ РОЛІ

3.1. Қазақстан экономикасына қысқаша сипаттама

Қазақстан табиғат ресурстарына өте бай ел. Оның жер қойнауында Менделеев кестесінің 110 элементінің 99-ы айқындалған, 70-сі барланған, ал 60-ға жуығы қолданылуда. ТМД-ғы хромның — 94,2 %, бариттің — 81,7 %, фосфориттің — 64,7 %, молибденнің — 29,3 %, мыстың — 28,4 %, бокситтің -22,1 %, асбестің — 20,1 %, марганецтің — 13 %, көмірдің — 11,9 % қоры республика үлесіне тиеді.

Қазақстан ірі индустриялы аграрлы аймақ. Мұнды қуатты энергетика орталықтары, металлургия, отын химия және машина жасау өнеркәсіптері бар. Республика түсті және қара метал, уран, көмір, мұнай, астық, малшаруашылық өнімдерін өндіретін ірі өндіріс орны болып табылады. Оның кәсіпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, глинозем, синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль шинасы, минерал тыңайтқыштары, цемент, метал кесетін станоктар, қуатты трансформаторлар, ренген аппараты, ауылшаруашылық машинасы, трактор, экскаваторлар және т.б. шығарады. 1990 жылы республикада 87,4 млрд. квт.сағ. электр қуаты, 131,4 млн т. көмір және 25,8 млнт.мұнай, 6,8 балқытылған, болаттан 5 прокат өндірген, 11265 млн.кв.м мақта-мата, 69,6 – жібек мата, жүн мата – 34,2 млн шаршы метр, аяқ киім – 40,5 млн.пар, 31,2 млн.т – астық, 1,6 млн.т. – ет өнімдерін өндірді.

Қазақстан экономикасының дамуына оның аса зор табиғат байлықтары себеп болды. Олардың қорының молдығы мен көп түрлілігіне республика халық шаруашылығының кешенді дамуына әсерін тигізеді.

 

 

 

 

 

 

3.1. ²àçàºñòàíäà ¼íåðê¸ñiïòі» ïàéäà áîëóы

 

            ÕIÕ ¹àñûð ²àçàºñòàííû» Ðåñåéãå ºîñûëó áàðûñûíû» àÿºòà-ëóûìåí åðåêøåëåíåäi. Á½ë Ðåñåé ýêîíîìèêàñûíû», ¸ñiðåñå ¼íåðê¸-ñiïòi» áiðøàìà òåç äàìóûíû» êåçå»i áîëäû. Ðåñåé ¸ñåðií òîëûºòàé áàÿíäû åòó ìàºñàòûíäà ²àçàºñòàíäà 60-90-æûëäàðû áiðºàòàð ¸êiì-øiëiê ðåôîðìàëàðû æ¾çåãå àñûðûëàäû. 1867 æûëû 11 øiëäåäå «Æå-òiñó ìåí Ñûðäàðèÿ îáëûñòàðûíäà¹û áàñºàðó òóðàëû óàºûòøà Åðå-æå” æ¸íå 1868 æûëû 21 ºàçàíäà “²ûð¹ûç ¼ëêåñiíi» Îðûíáîð æ¸-íå Ñiáið âåäîìñòâîñû ìåí Îðàë æ¸íå Ñiáið ºàçຠ¸ñêåðëåðií áàñºà-ðóäû ¼çãåðòó òóðàëû Åðåæå” áåêiòiëäi. °êiìøiëiê ðåôîðìàëàð æåðäi èåëåíó, ïàéäàëàíó æ¸íå ñàëûº ñàëó ì¸ñåëåëåðií ðåòòåäi.

          1891 æûëû íàóðûçäà ïàòøà ¼êiìåòi áàñºàðóäû» æàëïû ðåñåé-ëiê æ¾éåñiíå áiðæîëàòà ¼òóäi æ¾çåãå àñûðà áàñòàäû. 1861-1891 æûë-äàðäà¹û ðåôîðìàëàð Ðåñåéäi» ²àçàºñòàíäà¹û îòàðëûº îðûí àëóûí çà» æ¾çiíäå áåêiòòi.

          ²àçàºñòàííû» Ðåñåéãå ýêîíîìèêàëûº æà¹ûíàí ºîñûëóû ñîí-äàé-ຠ¼íåðê¸ñiï îøàºòàðûí º½ðóìåí àéºûíäàëäû. Ðåñåéäå êðå-ïîñòíîéëûº º½ºûºòû æîé¹àííàí êåéií ðåñåéëiê êàïèòàëèçìäi “êå-»iíåí” òàðàòó êåçå»i áàñòàëàäû. Å» àëäûìåí ðåñåéëiê ê¸ñiïêåðëåð ²àçàºñòàíäà º½ðûëûï æàòºàí òàóëû-çàóûòòàð¹à òàðòûëà áàñòàéäû.

          ²àçຠäàëàñûíäà¹û êåí îðûíäàðûíà ê¼ïåñòiê êàïèòàë äà íà-çàð àóäàðàäû. Àç¹àíòàé ñîìà¹à, ìûñàëû, Æåçºàç¹àí ìåí Óñïåíñê ìûñ êåí îðûíäàðû, ²àðà¹àíäû ìåí Ñàðàí ê¼ìið êåí îðûíäàðû ñà-òûëàäû. ÕIÕ ¹. ñî»ûíäà áið á¼ëiãi Ñîëò¾ñòiê-Øû¹ûñ ²àçàºñòàí àð-ºûëû ¼òåòií Òðàíññiáið òåìið æîëûíû» º½ðûëûñûíà áàéëàíûñòû Åêiáàñò½ç àóäàíûíäà¹û ê¼ìið êåí îðíû çåðòòåëåäi.

          Ðåñåé êàïèòàëûí ²àçàºñòàíäà ïàéäàëàíóäû» îòàðëûº ñèïàòû áîëäû. Îë ²àçàºñòàííû» æàëïûðåñåéëiê íàðûººà øèêiçàò ê¼çi æ¸-íå åëäi» ¼íåðê¸ñiái äàìû¹àí îðòàëû¹ûíû» ¼íiì ¼òêiçó íàðû¹û ðå-òiíäå êiðóiíå àëûï êåëäi.

          ²àçàºñòàí ¼íåðê¸ñiáiíäå ñàëàëûº º½ðûëûìíû» ºàëûïòàñó åðåêøåëiêòåðiíi» áiði – ïàéäàëû ºàçáàëàð êåí îðûíäàðûí ðåñåéëiê æ¸íå øåòåëäiê ê¸ñiïêåðëåðìåí áiðëåñiï èãåðó áîëäû. Íຠøåòåë êà-ïèòàëû iñ æ¾çiíäå ò¾ñòi, ê¼ìið æ¸íå ì½íàé ¼íåðê¸ñiáiíäå ¾ñòåìäiãií îðíàòòû. Ñïàññê-Óñïåíñêiëiê, Àòáàñàð ìûñ, Ðèääåðëiê ïîëèìåòàëë ðóäíèêòåði, ²àðà¹àíäû æ¸íå Åêiáàñò½ç ê¼ìið êåíäåði ìåí Åìáiäåí ì½íàé ¼íäiðó ñîëàð¹à ºàðàéòûí áîëäû. Òàóëû-çàóûòòûº ¼íåðê¸ñiï-òå øåòåë êàïèòàëûíû» ¾ëåñi Ðåñåéäi ò½òàñòàé àë¹àíäà îäàí æî¹àðû åäi. À¹ûëøûí êàïèòàëû áàñûìäûº æà¹äàéäà áîëäû.

          Å» iði «Ñïàññê ìûñ ðóäàëàðû» ìåí «Àòáàñàð ìûñ êåíäåði» àê-

öèîíåðëiê ºî¹àìäàðû áîë¹àí. Îëàð ê¼ïåñ Ðÿçàíîâòàð¹à ºàðàéòûí ê¼ïòåãåí á½ðûí àøûëûï ¼»äåëãåí êåí îðûíäàðûíû» íåãiçiíäå º½-ðûëäû.

          Òàóëû-çàóûò ¼íåðê¸ñiái îøàºòàðûíû» áiði — ²àçàºñòàííû» ñîëò¾ñòiê-øû¹ûñû – Àëòàé áîë¹àí. Ðèääåðëiê ïîëèìåòàëë êåí îðûíäàðû ÕVIII ¹. ñî»ûíäà-ຠ¼»äåëå áàñòàäû. Àëòàéäà àøûë¹àí ðóäíèêòåð, Ðîìàíîâòàð ¸óëåòiíå ºàðàéòûí ìåòàëëóðãèÿëûº çàóûò-òàðäû íåãiçãi ðóäàìåí æàáäûºòà¹àí. ´»äiðiñòi» íåãiçãi ¼íiìi ñîë óàºûòòà ê¾ìiñ åäi. Êåíäi Àëòàé æåðëåði ïàòøà îòáàñûíû» êàáèíåò-òiê æåðëåð äåï àòàëàòûí æåêå ìåíøiãi áîëäû. Ðèääåðëiê êåí  îðûí-äàðûìåí ºàòàð Çûðÿí, Çìåèíîãîð æ¸íå Åðòiñ ìà»ûíäà¹ûëàð äà àñà áåëãiëi áîë¹àí. «Îðûñ-Àçèÿëûº êîðïîðàöèÿñû» iði ê¸ñiïêåðëiê áið-ëåñòiê áîëà áàñòàéäû. Îíû» º½ðàìûíà Ðåñåé áàíêiëåðiíi» ¼êiëäåði – Îðûñ-Àçèÿ æ¸íå Ïåòðîãðàäòûº æåêå êîììåðöèÿëûº áàíê êiðåäi. Ïóòèëîâ ïåí Äàâûäîâ 1912 æûëû Ëîíäîíäà º½ðûë¹àí «Îðûñ áàñ êîðïîðàöèÿñû» iði ì½íàé êîìïàíèÿñûíû» äèðåêòîðëàðû áîë¹àí, îíû» á¼ëiìøåëåði Îðàë-Åìái àóäàíûíäà æ½ìûñ iñòåãåí. 1914 æûëû «Îðûñ-Àçèÿ êîðïîðàöèÿñû» ²àçàºñòàíäà åêi òàó-¼íåðê¸ñiïòiê: Ðèä-äåðëiê æ¸íå ²ûð¹ûçäûº àêöèîíåðëiê ºî¹àìäàðûí º½ðäû.

          Ïàâëîäàðäàí Áàëºàøºà äåéiíãi Åêiáàñò½ç æ¸íå áàñºà äà ê¼ìið êåí îðûíäàðû «Âîñêðåñåíñê òàó-¼íåðê¸ñiïòiê àêöèîíåðëiê ºî¹àìû-íà» òèiñòi áîë¹àí. ÕÕ¹. áàñûíäà¹û ýêîíîìèêàëûº äà¹äàðûñºà áàé-ëàíûñòû îë áàñºà ºîæàéûíäàð¹à ¼òåäi. ̽íàé ¼íåðê¸ñiái ¼çiíi» å» àë¹àø ïàéäà áîëóûíàí áàñòàï ýêîíîìèêàíû» àñà ìîíîïîëèÿëàí¹àí ñàëàñû áîëäû. ÕIÕ¹. îðòàñûíäà Êàñïèé ìà»ûí ãåîëîãèÿëûº çåðòòåó áàñòàëäû. 90-æûëäàðû Åìáiäå «Ëåìàí æ¸íå Ê» áiðiíøi ì½íàé ¼íåð-ê¸ñiïòiê êîìïàíèÿñû º½ðûëäû. 1907 æûëû à¹ûëøûíäûº ê¸ñiïêåð-ëåð Ëåìàííàí æàë¹à áåðó øàðòûí ñàòûï àëûï «Îðàë-Êàñïèé ì½íàé ºî¹àìûí» º½ðàäû.

          Åìái àóäàíûíû» àéíàëàñûíäà íà¹ûç äàó òóûíäàéäû. Îðûñ æ¸-íå øåò åë áàíêiëåðií äå ºàðæûëàíäûð¹àí ì½íàé ¼»äåóìåí àéíàëû-ñàòûí áiðºàòàð ºî¹àìäàð ïàéäà áîëàäû. Îëàð – «Îðûñ áàñ ì½íàé êîðïîðàöèÿñû», «Ðîéÿë Äàò÷ Øåëë» æ¸íå «Íîáåëü à¹àéûíäûëàðû-íû» ñåðiêòåñòiãi». Îðàë-Åìái àóäàíûíäà¹û ì½íàé ¼»äåóøi àêöèî-íåðëiê ºî¹àìäàð êàïèòàëûíû» æàëïû ñîìàñû 1917 æûë¹à ºàðàé 60 ìëí. ñîìäàé áîë¹àí.

          Ðåñåéäi» ²àçàºñòàíäà¹û ýêîíîìèêàëûº ½ë¹àþûíû» îòàðëûº ñèïàòû – ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå øàìàëû êàïèòàë æ½ìñàï, àðçàí æ½-ìûñ ê¾øiíi» åñåáiíåí æî¹àðû ïàéäà àëó¹à ½ìòûëó åäi. Ìûñàë¹à, ê¼ìiðäi» ê¸ñiïêåðëåð ê¸ñiïîðûíäàðûí æàáäûºòàó¹à ºàæåòòi ì¼ëøå-ði ¹àíà ¼íäiðiëiï, òåê 12%-i õàëûººà ñàòûëäû. Ïàéäàëû ºàçáàëàð êåí îðûíäàðûí èãåðó òàó æ¸íå áàñºà äà æ½ìûñòàðûí æ¾ðãiçóäi» ºàðàïàéûì ò¸ðòiáií ñàºòàóñûç æ¾çåãå àñûðûëäû.

Å» áàé ðóäàëàð ¹àíà ¼»äåëiï, àë ºàë¹àíäàðû ¾éiíäi áîëûï ºà-ëà áåðäi. Åñêi, òîç¹àí æàáäûºòàð ìåí ¼íäiðiñòi» àðòòà ºàë¹àí ¸äiñòå-ðií ºîëäàíó êåçiíäå ìûñòû ê¼ïòåï æî¹àëòó, ûñûðàï ºûëóøûëûº îðûí àëäû. Îë êåéäå 20-30%-êå äåéií æåòåòií áîë¹àí. ̽íäàé «øà-

ðóàøûëûº æ¾ðãiçó» í¸òèæåñiíäå 1915 æûëû ìûñ áàëºûòó òîëûºòàé äåðëiê äî¹àðûëûï, ²àðñàºïàé ìûñ áàëºûòó çàóûòûíû» º½ðûëûñû òîºòàòûëàäû. Á½ë, ¸ði Ðåñåéäå ñî¹ûñºà áàéëàíûñòû ò¾ñòi ìåòàëäàð-¹à äåãåí ºàæåòòiëiê àðòºàí êåçäå áîëäû.

          Áàðëûº ê¸ñiïøiëiêòåð òåõíèêàëûº æà¹ûíàí àðòòà ºàë¹àí ê¸-ñiïîðûíäàð åäi. Êåí îðûíäàðûí èãåðó ¼òå ºàðàïàéûì ¸äiñòåðìåí æ¾ðãiçiëäi. Ðóäíèêòåðäå, ìûñàëû, òåõíèêàëûº æàáäûº æîºòû» ºàñû áîëäû æ¸íå áàðëûº æ½ìûñòàð ºîë å»áåãiìåí àòºàðûëäû. ̽íäàé “¾íåìäåó” ñ¸òñiç îºè¹àëàð ñàíûíû» àðòóûíà ñåáåïøi áîëäû. ´òå àðçàí æ½ìûñ ê¾øií æàëäàó ì¾ìêiíäiãiíå èå áîëà îòûðûï, ê¸ñiïêåð-ëåð ²àçàºñòàíäà ¼íäiðiñòi» å» àðòòà ºàë¹àí ôîðìàëàðû ìåí ¸äiñòå-ðiíå ºàíà¹àòòàíûï, åøºàíäàé òåõíèêàëûº æà»àëûºòàð ìåí æåòiñ-òiêòåðäi ºîëäàíáàäû.

          Àëàéäà, ¼íäiðiñòi» àðòòà ºàë¹àíûíà ºàðàìàñòàí, ê¸ñiïêåðëåð ¾ëêåí ïàéäà àë¹àí. Ìûñàëû, Ñïàññê ºî¹àìû ¸ðáið ¼íäiðiëãåí 1 ï½ò ìûñòàí 9 ñîìíàí òàçà ïàéäà òàïºàí. ̽íäàé æî¹àðû ïàéäàëûëûº îñû êîìïàíèÿëàðäû» àêöèÿëàð êóðñûíû» ¼ñóiíå ì¾ìêiíäiê æàñà-¹àí. Àêöèÿ áà¹àñû ê¼ðñåòiëãåí áà¹àñûíàí 300-600%-êå æî¹àðû áîë-¹àí. Àíûº áàéºàë¹àí òîíàóøûëûº ñèïàòû ñîíäàé-ຠ²ûð¹ûç áåí Ðèääåð òàó ¼íåðê¸ñiái àêöèîíåðëiê ºî¹àìäàðûíà äà ò¸í áîëäû.

          ²ûñ àéëàðûíäà ê¸ñiïîðûíäàðäû» ê¼ïøiëiãiíäå æ½ìûñ ì¾ëäåì òîºòàòûë¹àí. Àéòàðëûºòàé øû¹ûíäàð ìåí º½ëäûðàó, òåõíèêàëûº æàðàºòàíóäû» àðòòà ºàë¹àíäû¹û ìåí ºàæåòòi êîììóíèêàöèÿíû» áîëìà¹àíäû¹ûíà áàéëàíûñòû îðûí àëäû. Àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿ-ëàð ñîíäàé-ຠêåç êåëãåí á¸ñåêåíi áîëäûðìàó ìàºñàòûíäà ¾ëêåí æåð àëºàïòàðûí ºàìòûï àëó¹à òûðûñºàí. Ôîíòàí áîëûï àòºûëà¹àí ì½íàé¹à – æå»ië òàáûñºà ½ìòûëûñ, ìûñàëû, ýêîëîãèÿëûº æà¹äàé-äû» íàøàðëàóû ìåí êåí îðûíäàðûíû» åðòå á¾ëiíiï, òàóñûëóûíà àëûï êåëäi. Iði 11 àêöèîíåðëiê ºî¹àìíû» ì½íäàé ¼íäiðóìåí òåê ¾øåói ¹àíà àéíàëûñºàí. Àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿëàðäû» æ¾ðãiçãåí çåðòòåó æ½ìûñòàðûíû» æåòêiëiêòi ¹ûëûìè-ãåîëîãèÿëûº íåãiçäåìå-ëåði áîëìà¹àí. Içäåñòiðó æ½ìûñòàðûíû» áiðäåí-áið ñåáåïøiñi ì½-íàéäû» ñûðòºû áåëãiëåði åäi. ̽íàé æåð ¾»ãiðøåëåðiíäå ñàºòàë¹àí, ñîíäûºòàí äà òîïûð຺à ñi»iï, æåëãå á¾ëiíiï, øà»ìåí ëàñòàí¹àí. Îðàë-Åìái àóäàíûíû» ¼íåðê¸ñiïòiê òàðèõû ²àçàºñòàí áàéëû¹ûí îòàðëûº èãåðó àóºûìûíà, ¸äiñòåði ìåí ºàðºûíûíà ò¸í.

          ²àçàºñòàíäû ýêîíîìèêàëûº îòàðëàó êîììóíèêàöèÿ æ¾éåñií æ¸íå áiðiíøi êåçåêòå ¼çåí ìåí òåìið æîë ê¼ëiãií äàìûòóäû òàëàï åòòi. Ñîë óàºûòºà ñàé áàéëàíûñ æîëäàðûíû» áîëìàóû iøêi íàðûº ïåí ñûðòºû ñàóäàíû» äàìóûí òåæåäi, æ¾ê íåãiçiíåí àò, ò¾éå æ¸íå ¼ãiçáåí òàñûìàëäàíäû. ÕIÕ¹. 60-æûëäàðûíàí áàñòàï Áàëºàøòà, Iëå ìåí Åðòiñòå êåìå æîëûí æ¼íãå ñàëó¹à ¸ðåêåò æàñàëûíäû. 70-æûë-äàðû òåìið æîëäà𠺽ðûëûñû áàñòàëäû. ²àçàºñòàííû» íåãiçãi òåìið æîë á¼ëiìøåñi 1600 øàºûðûì ½çûíäûººà ñîçûë¹àí, ¸ði îíû» 3-òåí

4 á¼ëiãi ²àçàºñòàí¹à òèåñiëi áîë¹àí Îðûíáîð-Òàøêåíò æîëû åäi. Æîëäàðäû» áîéûíäà ²àçàºñòàííû» Ðåñåéìåí æ¸íå Îðòà Àçèÿìåí áàéëàíûñ îðòàëûºòàðû áîë¹àí iði Ò¾ðêiñòàí, Àºò¼áå, Øàëºàð, ²à-çàëû æ¸íå Ïåðîâñê ñòàíöèÿëàðû ïàéäà áîëàäû.

          Áiðiíøi ä¾íèåæ¾çiëiê ñî¹ûñ æûëäàðû áîëàøຠҾðêiñòàí-Ñi-áið òåìið æîëû áîéûíäà çåðòòåó æ½ìûñòàðû æ¾ðãiçiëäi. Àë 1914 æû-ëû æàçäà Àðûñòàí Øûìêåíò àðºûëû Æåòiñó æîëûíû» º½ðûëûñû áàñòàëäû æ¸íå 1917 æûë¹à ºàðàé îë Áóðíîå ñòàíöèÿñûíà äåéií æåòêåí. Æåðãiëiêòi ìàºñàòòà¹û òåìið æîëäàð íåãiçiíåí ïàéäàëû ºàç-áàëàðäû øû¹àðó ¾øií ñàëûí¹àí. Àëàéäà á½ë ¼íåðê¸ñiïòiê æîëäàð-äû» á¸ði äå ¾ëêåí iðêiëiñ, ¾çiëiñòåðìåí æ½ìûñ iñòåãåí, æûëæûìàëû º½ðàìäàð (âàãîí, ïàðàâîç) ìåí òåìið æîëäàð ò¼ñåìiíi» ìàòåðèàë-äûº-òåõíèêàëûº ñèïàòòà¹û ºèûíøûëûºòàð¹à áàéëàíûñòû òåç òî-çóû îðûí àëäû.

          1917 æûë¹à ºàðàé ²àçàºñòàíäà æàëïû ½çûíäû¹û øàìàìåí 3 ìû» øàºûðûìäû º½ðàéòûí æåêåëåãåí, á¼ëåê òåìið æîë òîðàïòàðû áîë¹àí. ̽íäà¹û æàëïû æ¾ê àéíàëûìû 1913 æûëû 1114 ìû» òîí-íàíû º½ðàäû. Æîëäàðäû» º½ðûëûñû ºàçຠõàëºûíàí æåðëåðäi æàïïàé òàðòûï àëó¹à ¸êåëäi. ÕIÕ¹. àÿ¹û ìåí ÕÕ¹. áàñûíäà, òîëûº åìåñ ì¸ëiìåò áîéûíøà, øàìàìåí 40 ìû» äåñÿòèí æåð òàðòûï àëûí¹àí. ÕIÕ¹. àÿ¹û ìåí ÕÕ¹. áàñûíäà¹û ²àçàºñòàííû» ¼íåðê¸ñiï-òiê äàìó í¸òèæåëåði òóðàëû àéòàð áîëñàº, æåêåëåãåí ¼íåðê¸ñiï îøàºòàðû ¼ëêåíi» ò½òàñòàé ýêîíîìèêàñûìåí ¼òå íàøàð áàéëàíûñ-ºàíäû¹ûí àòàï ¼òó êåðåê. Áið æà¹ûíàí àë¹àíäà, êàïèòàëèñòiê ò½ð-¹ûäà ½éûìäàñòûðûë¹àí øàìàëû ê¸ñiïîðûíäàð áîëñà, àë åêiíøi æà-¹ûíàí, ºîë¼íåð ¼íäiðiñi ìåí ýêñòåíñèâòi ìàë øàðóàøûëû¹û îðûí àëäû. ´íåðê¸ñiïòiê ê¸ñiïîðûíäàðäû» ïàéäà áîëóû ²àçàºñòàí ýêî-íîìèêàñûíû» äàìóûíà àéòàðëûºòàé ¸ñåð åòïåäi, îëàðäû» øàðóà-øûëûº ¼ìiðiíäåãi ð¼ëi øàìàëû áîëäû. Îëàðäà ¼íäiðiëãåí ¼íiì øèêiçàò ò¾ðiíäå ñûðòºà øû¹àðûëûï, àëûí¹àí ïàéäà äà ²àçàºñòàíäà ºàëäûðûëìàäû. Êàïèòàëäû» áàðûíøà òåç àéíàëûìû ìåí æî¹àðû ïàéäà òàáó ìàºñàòûíäà ðåñåéëiê æ¸íå ñîíäàé-ຠøåòåëäiê, ê¸ñiï-êåðëåð äå ºàðàïàéûì ê¸ñiïîðûíäàð àøºàí. Ñîíäûºòàí äà àøûë¹àí ðóäíèêòåð, êåí îðûíäàðû ìåí òà¹û áàñºàëàðû äà ½çຠóàºûòºà ñî-çûëìàäû.

          Ïàòøàëûº ¼êiìåò ²àçàºñòàí ýêîíîìèêàñûíà åíå îòûðûï ¼ð-êåíäåó ìåí äàìóäû ¸êåëäi. ´çiíi» æûðòºûøòûº “øàðóàøûëûº

æ¾ðãiçóiìåí” îë ¼ëêåäåãi ¼ðêåíèåòòi áà¹ûòòà ¼íåðê¸ñiïòi» äàìóûí

òåæåäi.

Îñûëàéøà, Ðåñåéäi» ²àçàºñòàíäà¹û ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòû àéìàºòû øèêiçàò ê¼çiíå æ¸íå ¼íiì ¼òêiçó íàðû¹ûíà àéíàëäûðó¹à áà¹ûòòàëäû. ²àðàñòûðûë¹àí êåçå» ¼ëêåíi» òàáè¹è áàéëûºòàðûí øàðóàøûëûºòûº èãåðó æîëûìåí æ¸íå ²àçàºñòàí ýêîíîìèêàñûí æàëïû ðåñåéëiê êå»iñòiêêå ºîñó àðºûëû ðåñåéëiê êàïèòàëèçìäi êå»-

iíåí òàðàòó ìåçãiëi áîëäû.

          Ñîíûìåí, ÕIÕ ¹àñûðäû» àÿ¹ûíäà Ðåñåé êàïèòàëèñòåði ²àçàº-ñòàíäà ¼íåðê¸ñiï ¼íäiðiñií ½éûìäàñòûðûï, ì½íäà ¼çäåðiíi» êàïè-òàëäàðûí ¸êåëå áàñòàäû. Á½ë ¾øií ¼ëêåäå ºîëàéëû æà¹äàéëàð áîë-¹àí åäi: æåð ìåí øèêiçàò àðçàí, æ½ìûñøûëàðäû» æàëàºûñû ò¼ìåí, áàñû àðòûº æ½ìûñ ê¾øi ìîë áîëäû.

          Êåí ¼íäiðó ¼íåðê¸ñiái ¼ëêåíi» ¼íåðê¸ñiï ¼íäiðiñiíi» ìà»ûçäû ñàëàñû áîëà áàñòàäû. 1896 æûëû áið ¹àíà ²àðºàðàëû óåçiíäå 70-êå æóûº øà¹ûí ìûñ ðóäíèêòåði, 170 ê¾ìiñ-ºîð¹àñûí, 3 òåìið, 2 íè-êåëü-ê¾ìiñ, 4 ìûðûø ðóäíèãi, áàð äåï åñåïòåëåòií, áiðຠá½ëàðäû» æàðòûñûíàí ê¼ái æ½ìûñ iñòåìåéòiíäåð åäi. Àòáàñàð óåçiíäå 15 æåð-äåí ìûñ, ê¾ìiñ, ºîð¹àñûí ¼íäiðiëåòií, áiðຠì½íäà äà ðóäíèêòåðäi» áiðàçû òîºòàï ò½ðäû. ʸñiïêåðëåð êåí øàðóàøûëû¹ûíà êàïèòàëäà-ðûí æåòêiëiêòi åòiï æ½ìñàìàé, òåê ¼ëêåíi» å» áàé ðóäíèêòåðií ¹àíà æûðòºûøòûºïåí êåí øû¹àðòó æîëûìåí íå¹½ðëûì ê¼ï ïàéäà ò¾ñi-ðóãå òûðûñòû.

          Ñiáiðäå àëòûí øû¹àòûí æåðëåð àøûë¹àí êåçäå Îìáû, Ïåòðî-ïàâë, ʼêøåòàó æ¸íå áàñºà àëòûí ¼íåðê¸ñiïøiëåðiíi» º½ëºû ²à-çàºñòàííû» ½ëàí áàéòຠäàëàñû ìåí òàóëû àóäàíäàðûíà àóäû.

          ÕIÕ ¹àñûðäû» åêiíøi æàðòûñûíäà-ຠ¼ëêåäå, îíû» iøiíäå Àºìîëà æ¸íå Ñåìåé îáëûñòàðûíû» Áàÿíàóûë, ²àðºàðàëû æ¸íå Ïåòðîïàâë óåçäåðiíäå åä¸óið ê¼ìið ºîðû áàð åêåíi áåëãiëi áîë¹àí åäi. Òàñ ê¼ìið ¼íåðê¸ñiáiíi» äàìóû ìåìëåêåòòiê, ºî¹àìäûº ñ½ðà-íûìíû» àðòóûíà, ¼íåðê¸ñiïòi» ¼ðãå áàñóûíà, òåìið æîëäàð ìåí êå-ìå æîëäàðûíû» àøûëóûíà ñåáåïøi áîëäû.

          Êåí-çàâîä ¼íåðê¸ñiái íåãiçiíåí Àºìîëà îáëûñûíû» Àºìîëà, Áàÿíàóûë æ¸íå ²àðºàðàëû óåçäåðiíäå æ¸íå Ñåìåé îáëûñûíû» ´ñ-êåìåí óåçiíäå øî¹ûðëàíäû. Æåêå àäàìäàð ½éûìäàñòûð¹àí æàðíàëû ñåðiêòiêòåðäi» ñàíû ê¼áåéäi. ̸ñåëåí, Àºìîëà îáëûñûíû» ʼêøå-òàó óåçiíäå 70-øi æûëäàðäàí áàñòàï àëòûí ¼íåðê¸ñiáiíäå Ïîäñîñîâ-òû», Ïåòðîâòû», à¹àéûíäû Øåâåëèíäåðäi», Áóòáðèíäåðäi» æ¸íå áàñºàëàðäû» ñàóäà ôèðìàëàðû ïàéäà áîëäû. 1878 æûëäû» ºàçà-íûíäà Ïåòåðáóðãòå Òþìåíü ê¼ïåñòåði Ë.Ä.Õîòèíñêèé ìåí Ì.Êà-òûìñêèéäi» àðàñûíäà óåçäå àëòûí øû¹àðó æ¼íiíäå æàðíàëû ñåðiê-òiê ½éûìäàñòûðó òóðàëû øàðò æàñàëûíäû. 80-øi æûëäàðäà Ðÿçà-íîâòàð, Áðîííèêîâòàð, Ìåíüøèêîâòàð, Ñóñëîâ æ¸íå áàñºàëàð ñå-êiëäi àêöèîíåðëåð æ¸íå øûºòû.

          Ôàáðèêàëàð, çàâîäòàð ìåí Åðòiñ ¼çåíi áîéûíäà¹û ïàðîõîä-ñòâîëàð ¾øií ¼íåðê¸ñiïøiëåð òàñ ê¼ìiðäi Îðòàëûº ²àçàºñòàííàí ñàòûï àëûï ò½ðäû. 1885 æûëû «Ïîïîâòû» æ¸íå Ê äàëàëûº òàñ ê¼-ìiði» äåãåí ºî¹àì º½ðûëäû. Îíû º½ð¹àí Ñ.À.Ïîïîâ Åðòiñòåí 20 øà-ºûðûì æåðäåãi «Àéíàºñîð» äåãåí òàñ ê¼ìið øû¹àðàòûí æåðäi ºî-¹àì¹à îí æûë áîéûíà ïàéäàëàíó¹à áåðäi. ²î¹àìíû» íåãiçãi êàïèòà-ëû 125 ìû» ñîì áîëñà, îíû» 65 ìû» ñîìûí êàïèòàëäû ½äàéû ¼íäi-ðóãå áåðó áåëãiëåíäi.

          60-øû æûëäàðäû» àÿ¹ûíäà, 70-øi æûëäû» áàñûíäà Îðòàëûº ²àçàºñòàíäà êàïèòàëèñòåðäi» êåí øû¹àðó ¼íåðê¸ñiáiíi» ¼íiìií áið-ëåñiï ¼»äåó ìåí ¼òêiçó æ¸íå ïàéäàñûí á¼ëiñó æ¼íiíäåãi áiðëåñòiêòå-ði øû¹à áàñòàäû. 1868 æûëäû» ºà»òàðûíäà Îìáû ê¼ïåñòåði Â.Ï.Êóçíåöîâ ïåí Ê.Ò.Êîòåíêîâ 125 ìû» ñîì êàïèòàëû áàð «Åðòiñ-Äåëåãåí» àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿñûí º½ðäû. Åðòiñ-Äåëåãåí àêöèî-íåðëiê ºî¹àìû åêi æûë iøiíäå Âëàäèìèðñê ìûñ ºîðûòó çàâîäûí ñàëäû. Çàâîäòû» ºîðûòºàí ìûñûíû» øàìàñû 1870 æûëû 791 ï½ò áîëäû.

          ʾìiñ ìåòàëäàð ê¼áiíåñå ïàòøà ¾êiìåòiíi» ìîíåòà ñàðàéûíà ¼òêiçiëiï ò½ðäû. Iði êàïèòàëèñò Ñ.À.Ïîïîâ ê¾ìiñòi» ¼òiìi àðòûï êå-ëå æàòºàíäû¹ûí åñêåðå îòûðûï, 1884 æûëû ²àðºàðàëû óåçiíäå ê¾-ìiñ ïåí ºîð¹àñûí ºîðûòó¹à «Ê¾ìiñ ê¸ñiïøiëiãi ñåðiêòiãií» ½éûìäàñ-òûðäû. Îíû» íåãiçãi êàïèòàëû 100 ìû» ñîì áîëàòûí. ´íäiðiñòi áàñ-òàó ¾øií îíû º½ð¹àí Ïîïîâ ¼çiíi» êàïèòàëûíàí ñåðiêòiêòi» êàññà-ñûíà 50 ìû» ñîì á¼ëäi.

          ²àçຠäàëàñûíäà¹û êåí ê¸ñiïøiëiêòåðiíi» ñåðiêòiêòåði àøûëûï æàòºàí æ¸íå êåëåøåêòå àøûëóû ì¾ìêií ïàéäàëû ºàçáàëàð ºàçûëà-òûí ½ëàí-¹àéûð æåðëåðäi ¼ç ºîëäàðûíà àëäû.

          Êåí ¼íåðê¸ñiïøiëåðiíå æåð ñàòó àðºûëû iði áàé-ôåîäàëäàð ê¼ï îëæà òàïòû. ̸ñåëåí, ²àðºàðàëû óåçiíii» ²½ìø¼ë òàñ ê¼ìið êåíi îðíûí ñåðiêòiêòi» èåìäåíãåíi ¾øií Ðàõûìáàé Ìûíûºïàåâ, Ìàøàòàé Ñàðìóðçèí äåãåí æ¸íå áàñºà ôåîäàëäàð¹à 375 ñîì ê¾ìiñ àºøà ò¼ëåíãåí. ²àçຠôåîäàëäàðû 50-øi æûëäàðäà ê¼ïåñ Óøàêîâºà ²àðà¹àíäû òàñ ê¼ìið êåíi îðíûí 255 ñîì¹à æ¸íå Ñàðàíñê êåí îð-íûí 114 ñîì¹à ñàòºàí. ʼïåñòåð Æåçºàç¹àí ìûñ êåíi îðíû æ¸íå áàñºàëàð ¾øií ºàçຠáàéëàðûíà 100 ñîì ò¼ëåãåí. Á½ë îðàñàí áàé êåí îðûíäàðû æûðòºûøòûº ò¸ñiëìåí ïàéäàëàíûëäû.

          Òðàíñïîðò º½ðàëäàðûíû» áîëìàóû êåí øû¹àðó ìåí êåí-çàâîä ¼íåðê¸ñiái àêöèîíåðëåðiíå ¼çiíi» ¼íiìií ìîíîïîëèÿëûº æî¹àðû áà-¹àìåí ñàòóûíà ì¾ìêiíäiê òó¹ûçäû.

          Áàðëûº æàðíàëûº ñåðiêòiêòåð êàïèòàëèñòiê ñèïàòòà áîëäû: îëàð iði êàïèòàëèñòiê ¼íäiðiñêå ê¼øó òåíäåíöèÿñûí áåéíåëåäi.

          Êàïèòàëèñòiê ºàòûíàñòàðäû» äàìóû òîâàð àéíàëûìûíû» åä¸-óið ¼ñóiíå æ¸íå àºøà ºàðæûëàðûíû» ºîðëàíóûíà ñåáåï áîëäû. 1870 æûëäû» ºàðñà»ûíäà-ຠÌåìëåêåòòiê áàíê áàñºàð¹àí àêöèî-íåðëiê áàíêiëåðäåí, ¼çàðà êðåäèò ºî¹àìäàðûíàí, ºàëàëûº áàíêiëåð-äåí, ºàðûç áåðó-ñàºòûº ñåðiêòåðiíåí º½ðàë¹àí êðåäèò ìåêåìåëåði-íi» äàìû¹àí æåëiñi áîë¹àí åäi. Îëàð á¾êië Ðåñåéäi æ¸íå ²àçàºñòàí-äû ºàìòèòûí ¼ç á¼ëiìøåëåðií º½ðäû. Îñû áàíêiëåð ºàçàºñòàíäûº êåí ¼íåðê¸ñiïøiëåð Ñ.À.Ïîïîâºà, Ðÿçàíîâòàð¹à æ¸íå áàñºàëàð¹à êðåäèò áåðiï ò½ðäû.

          Îòàðëûº ºàòûíàñòàðäû» ºàéñûáið íûøàíäàðûí ñàºòà¹àí ¼í-äiðiñòi» êàïèòàëèñòiê ñèïàòûíû» áàðëûº áåëãiëåði ²àçàºñòàííû» iði ò½ç ¼íåðê¸ñiáiíäå, ¸ñiðåñå Ýëüòîí, Áàñº½íøàº, Åëåê æ¸íå Êîðÿ-êîâñê ò½ç ê¸ñiïøiëiêòåðiíäå áîë¹àí åäi.

          ÕIÕ ¹àñûðäû» 60-øû æûëäàðûíà äåéií Ýëüòîí ò½ç ê¸ñiïøi-ëiêòåði ò½ç øû¹àðàòûí ¼íåðê¸ñiïòi» íåãiçãi ïóíêòòåði æ¸íå Ðåñåéäi» iøêi íàðû¹ûíà ò½ç òàïñûðûï ò½ðàòûí ïóíêòòåð áîëäû. Áàñº½íøຠòåìið æîëû Âîëãà¹à æåòêiçiëãåí 1862 æûëäàí áàñòàï îëàðäû» ðîëi ò¼ìåíäåï êåòòi. 1865 æûëû ïàòøà ¾êiìåòi Ýëüòîí ê¸ñiïøiëiêòåðií æåêåëåé àðåíäàòîðëàð¹à áåðäi.

          Åëåê òàñòû ò½ç øû¹àòûí ìà»ûçäû îðûí áîëûï ñàíàëäû. ²à-

æåòòi ìàøèíàëàðìåí æàáäûºòàë¹àí ðóäíèê 1873 æûëû ïàéäàëàíó¹à áåðiëãåí åäi. Ò½ç æåð áåòiíå 20 àòòûº ê¾øi áàð áó ìàøèíàñû æ¾ðãi-çåòií ìåõàíèçìäåð àðºûëû øû¹àðûëàòûí áîëäû. Ðåôîðìàäàí êåé-iíãi óàºûòòà ðóäíèê æûë ñàéûí øàìàìåí 1 ìèëëèîí ï½òºà äåéií ò½ç áåðiï îòûðäû.

            Ñåìåé îáëûñûíû» Ïàâëîäàð ºàëàñûíà æàºûí æåðäåãi Êîðÿ-êîâ ê¼ëiíåí ê¼ï ò½ç øû¹àðûëûï ò½ðäû. ʸñiïøiëiê êiäiðiññiç æ½-ìûñ iñòåäi. ÕIÕ ¹àñûðäû» àÿ¹ûíäà Áàòûñ Ñiáiðäå ¼íäiðiëãåí áàðëûº ò½çäû» ¾øòåí åêiñi îñûäàí àëûíäû.

            Ò½ç¹à äåãåí ñ½ðàíûìíû» àðòóû, ¸ñiðåñå ÕIÕ ¹àñûðäû» ñû îíæûëäûºòàðûíäà Áàñº½íøàº, Åëåê æ¸íå Êîðÿêîâ ê¸ñiïøiëiêòå-ðiíäå ò½ç øû¹àðó iñiíi» ¼ðãå áàñóûíà ñåáåïøi áîëäû.

            Қазақстан өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, өндіруші шаруашылыққа өту жүзеге асырылып, қоланы өндіру техноло-гиясын ойлап табылған тұстағы және руда өндіру мен балқыту орын алған ежелгі кезеңге қатысты. Ұзақ уақыт бойы қазақтар шаруашылық өмірінің негізі – экстенсивті көшпелі мал шаруа-шылығы болды. Қазақтың халық ретінде қалыптасуы мен қазақ мемлекеттігінің құрылған кезеңінен ХІХ ғасырдың ортасына дейін өнеркәсіптің бірден-бір формасы – үй кәсіпшілігі мен қолөнері еді. Әрбір ауыл немесе туыстас ауылдар тобы өздерін қоршаған орта мен шаруашылық тұрғысында өте нашар байланысқан, тұйық-талған жүйені білдіреді. Үй өнеркәсібінің техникасы ғасыр бойында дерліктей өзгеріссіз болып қала берді және дамудың өте төмен деңгейімен сипатталды. Мал шаруашылық шикізатының өте көп болуы – кәсіпшіліктің мамандануын – жүн, тері өңдеу және қазақ қоғамы мұқтаж болған әр түрлі тұтыну заттарын дайындауды анықтады. Үй кәсіпшілігінің барынша кең тараған түрлері: киіз басу, кілем, алаша тоқу, киімдер дайындау мен былғары, қой те-рісін өңдеу, киім-кешек, аяқ-киім, ат құрал-саймандарын, ер тоқым, теріден ыдыс-аяқтар жасап даярлау орын алған еді. Ағаш өңдеу кә-

сіпшілігі, нақтырақ айтқанда қазақ үй бұйымдарын, кереге, уық, шаңырақ жасап дайындау әжептәуір жақсы дамыды. Кейбір аймақ-тарда мыс балқытып, темірден орақ, пышақ, үй-іші тұрмыстық зат-тарын істеп шығарған.

          Қазақтардың шаруашылық өмірінде әр түрлі кәсіпшілік: ба-лық аулау, аң аулау, арбакештік маңызды орын алған. Бірақ қол-өнермен дағды бойынша қазақ кедейлері айналысқан.

          ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін өнеркәсіп пайда бола бастайды. Ре-сейлік капитализмнің «кеңейіп» дамуына қарай тауар-ақша қа-тынастары арқылы қоныс аударушылар қозғалысы мен жергілікті нарықтарға және пайда болған өнеркәсіптерге Ресейлік, сондай-ақ шетел капиталының ие болуы арқылы Қазақстан қарқынды түрде капитализм жүйесіне тартыла бастады. Натуралдық шаруашылық тез ыдырау сатысына енді. Үстемдік еткен патриархалды-фео-далдықпен қатар ұсақ тауарлы шаруашылық қалыптасып, ка-питалистік құрылыс пайда бола бастады. Ресейдің империализм сатысына өтуі Қазақстанның да өнеркәсіптік дамуын тездетті, мұнда өнеркәсіптік кәсіпорындар саны айтарлықтай өсті. Алайда бұл өнеркәсіптік кәсіпорындар капиталистік Ресей мен басқа да империалистік мемлекеттердің қажеттіліктерін қамтамасыз етті, сондықтан да Қазақстан әр түрлі шикізатты жеткізуші ретінде, өнім өткізу нарығы ретінде болды.

          Отарлық үстемдіктің орнауы, өлкенің кәсіпорындар дамуы мәселелерін кері әсер етпей қойған жоқ, өйткені патшалық өкімет ауыр өндірісті ашып, ұйымдастыруға мүдделі болмады. Мұнда тау-кен өнеркәсібінің дамуы үшін өте бай негізінің болғандығына қарамастан ол өте баяу дамыды және егіншілік пен мал ша-руашылығының өнімдерін алғашқы өңдеу өнеркәсібімен (ұн тар-татын, нан пісіретін, сыра, арақ қайнататын, тары ақтау кәсіп-орындары) соңғы орынға ығыстырылды. Барынша кең тараған – жүн жуу, тері илеу, май шыжғыру, сабын жасау мен желім қайнату кәсіпорындары, мал соятын қасапханалар болды. Алайда бұлар біршама ұсақ қолөнер кәсіпорындары еді, мұнда жұмысшы саны аз, өндіріс сомасы шамалы болуымен қатар толықтай дерлік еңбек бөлінісі болмады. Техникалық жағынан нашар жарақтануы нә-тижесінде бұл кәсіпорындар қолда бар шикізатты 25-30%-тен артық өңдей алмады, ал қалғандары жартылай өңделген немесе өң-делмеген қалпында орталыққа шығарылып, шет елге сатылды. Қа-

лыптасқан экономикалық жағдайлар аймақтың өндіргіш күштерінің дамуын тежеді, жаппай, қол еңбегі пайдаланылды. Мысалы, был-ғары өндірісінде механикалық двигателді машиналарды қолдану байқалмады, ал Батыс Еуропа мен Ресейдің ірі орталықтарында жұмысшыларды қалжырататын және дұрыс ұйымдастырылмаған теріні қолмен илеу тәсілі әлдеқашан машинамен алмастырылып, теріні тазарту тек қана барабанды тәсілмен жүргізілді, Берендорф машинасымен ұлтан, аяқ киім тауарлары өңделді. Жаңаша жетіл-дірілген тері илеу зауыттарын ұйымдастыруға жасалған әрекеттер сәтсіз аяқталды. Қазақстан тері илеу зауыттарының барлық жаб-дықтары негізінен күл салатын, тері илеу мен жууға арналған күбілерден және бояу қорытатын қазандықтардан тұрған.

          Жүн жуу өндірісі ең оңай, күрделі емес кәсіптің бірі еді. Жергілікті жерлерде агенттер жүн сатып алып, жалға алынған бірнеше десятин жердегі кішігірім арық немесе бұлаққа жақын орналасатын жүн жуатын орындарға өткізген, онда жүн тазар-тылып, сортталып, жартысы өңдеуге қалдырылып, қалғаны Ресейге шығарылған.

          Кәсіпорындар құрылысы тұрақты жұмысшы мамандарының пайда болуына жағдай жасады, көбінесе ер азаматтардың еңбегі пайдаланылған. Әйелдер мен жас жеткіншектер, әдетте маман-дықты қажет етпейтін, еңбек ақысы төмен қосалқы жұмыстарда істеген. Мысалға, ересек жұмыскердің орташа еңбек ақысы 77 тиынға теңелген, әйелдердікі 41 тиын, жас жеткіншектердікі 28 тиын болған. Көп ұлтты жұмыс мамандары: қазақ, орыс, қырғыз, дұңған және тағы басқасы ұсақ кәсіпорындарға бөлініп, ұйым-дастырылмады. Жұмысшылардың мұқтаждықтарына, дәрігерлік көмекке, өмірді сақтандыруға жұмсалатын шығындар өте аз болды және барлық шығындардың мөлшермен 0,2%-ін құрады, кәсіп-орындардың көпшілігінде жұмыс күні 10-12 сағатқа созылған.

Айта кету керек, Түркістан өлкесінде капиталистік қаты-настардың енуі мен дамуына, тау-зауыттық өнеркәсібінің пайда болуына темір жол құрылысы үлкен әсер етті. 1875-1876 жылдары ұзындығы 512 шақырымдық Орынбор темір жолы салынды. ХІХ ғасырдың соңында Солтүстік Қазақстан аумағы бойынша 180 км-ге созылған Сібір жолының, 1901-1906 жылдары 1736 шақырым ұзындықтағы ірі Орынбор-Ташкент темір жолының құрылыстары аяқталды. Ал 1906 жылы Ташкент-Орынбор екінші темір жолының ашылуына байланысты экономикалық тұрғыда әсіресе Сырдария  облысы табысқа жетті, оның бұрын орталықпен мүлдем байла-ныссыз болған Әулиеата, Шымкент, Перовск, Қазалы уездері ба-рынша капиталистік нарыққа тартыла бастады. Осы жол бойынша 1912 жылы облыстан Ресейге 968287 пұт күріш, 1032069 пұт мақта, 428952 пұт жүн, 98595 пұт қой және аң терісі, 292050 пұт тері мен басқа да өнімдер шығарылған. Бір ғана Әулиеата уезінің Мерке ауданынан Еуропалық Ресейге 135633 пұт, сомасы 150715 сом болатын әр түрлі өнімдер шығарылған.

 

3.2. ²àçàºñòàííû» 2030 æûë¹à äåéií äàìó  ñòðàòåãèÿñûíû» ýêîíîìèêàëûº º½áûëûñûндағы минералды—шикізат ресурстарының ролі

          Åëiìiçäi» æåòiñòiãi ò¾áiíäå ä½ðûñ º½ðûë¹àí ñòðàòåãèÿëûº æîñ-ïàðäû» áàðûíà æ¸íå îíû» øàðòòû ò¾ðäå îðûíäàëóûíà áàéëàíûñ-òû. Áàñøûëàð ê¾íäåëiêòi ¸ðåêåòòåðiíäå ê¼ïòåãåí ½ñຠæ¸íå iði, áåë-ãiëi æ¸íå æà»à, ê¾ðäåëi åìåñ æ¸íå ê¾ðäåëi ïðîáëåìàëàðìåí ø½¹ûë-äàíóäà. Îñû æà¹äàéäà îëàð æå»ië æ¸íå äà¹äû æîëäàðìåí ïðîáëåìà-ëàðäû øåøóãå ½ìòûëäû. ͸òèæåñiíäå òó¹àí æà¹äàéëàðäû ðåòòåó ¾øií áàñøûëàð îëàðäû» ò¸óåëäi áîëó¹à ì¸æá¾ð áîëàäû, àÿ¹ûíäà äà¹äàðûñºà ½øûðàéäû. Õàëûºàðàëûº ò¸æðèáå áîéûíøà ½çຠìåð-çiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàó ºî¹àìäû æ¸íå ìåìëåêåòòi ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº ñàÿñè, ¹ûëûìè-òåõíèêàëûº ïðîáëåìàëàðäû øåøóãå ò½æûðûìäàëàäû.

          Ñîíûìåí à¹ûìäû ¸ðåêåòòåðäi ½çຠìåðçiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðìåí ½øòàñòûðó êåëåñi ì¾ìêiíäiêòåð òó¹ûçäû:

          — ñòðàòåãèÿëûº ìàºñàòºà ñ¸éêåñòiëiãií áàºûëàó;

          — æà¹äàéäû» æåòåãiìåí æ¾ðìåé, îíû ðåòòåó;

          — ê¾íäåëiêòi ¸ðåêåòòåðäi ìà»ûçäû ì¸ñåëåëåðäi øåøóãå áà¹ûò-òàó;

          ²àçàºñòàííû» äàìó ñòðàòåãèÿñûí 2030 æ. äåéií àíûºòàó êåëå-ñi æà¹äàéëàðìåí ò¾ñiíäiðiëåäi: áiðiíøiäåí, ðåñïóáëèêàäà áþäæåòêå ò¾ñåòií êiðiñòi» ¾ëêåí á¼ëøåãi ì½íàéäàí ò¾ñåòií òàáûñòàð. Àë ¹û-ëûìè-òåõíèêàëûº áîëæàó áîéûíøà, 2030 æ. äåéií ì½íàé æ¸íå ãàç-äû æàëïûëàé áàñºà ýíåðãèÿ ê¼çäåðiìåí àóûñòûðó áàéºàëìàéäû æ¸-íå ì½íàé¹à áà¹à ò½ðàºòû áîëàäû. Á½ë ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòºà íå-¹½ðëûì ä¸ë º½ðó¹à ì¾ìêiíäiê áåðåäi; åêiíøiäåí, 30 æûë áið ½ðïàº-òû» ¼ìiðiíi» ¸ëåóìåòòiê áåëñåíäi êåçå»i; ¾øiíøiäåí, äåìîãðàôèÿ-ëûº º½áûëûñòàð, æà»à êàïèòàëäû» ½äàéû äàìóû, äàìóäû» èíäóñ-òðèàëäû-òåõíèêàëûº êåçå»äåði äå åñêåðiëãåí. °ëåìäiê ò¸æðèáå áîé-ûíøà åëäåð àòàï àéòºàíäà 30 æûë àðàñûíäà åëåóëi í¸òèæåãå æåòåäi.

          ²àçàºñòàííû» 2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñû êåëåñi ñòðàòå-ãèÿëûº æîñïàðëà𠺽ðó æ¾éåñiíå íåãiçäåëåäi:

          — ¸ð 5 æûëäà àíûºòàëûï îòûðàòûí 30 æûëäûº ½çຠìåðçiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàð;

          — ½çຠìåðçiìäi æîñïàðëàðäû» àë¹àøºû êåçå»äåðií àéºûíäàó ìàºñàòïåí 10 æûëäûº äàìó æîñïàðû;

          — ìåìëåêåòòiê îðãàíäàð¹à äåðåêòi æ¸íå ìiíäåòòi ñèïàòû áàð 5 æûëäû» ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàð;

          — 1998 æ. áàñòàï ìèíèñòðëiêòåðäi» æ¸íå ìåêåìåëåðäi» æ½ìûñ-òàðûíû» æûëäûº ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðû.

          Ñîíûìåí, äàìó ñòðàòåãèÿñû ò¼ðò êåçå»äåð áîéûíøà iñêå àñû-ðûëàòûí – áà¹äàðëàìà º½æàòû:

1. 1998-2000 æ.æ. – Àë¹àøºû, (íîëüäiê) êåçå». Á½ë êåçå»äå àãðàðëûº ìàºñàòòàð¹à æåòó æ¸íå ñòðàòåãèÿëûº îðûíäàëóûí òåêñåðó àðºûëû ò½ðàºñûçäûº äàìó ñàòûñûíàí, ò½ðàºòû äàìó ñàòûñûíà ê¼-øó æ¾çåãå àñûðûëàäû. Ìûñàëû, æåêåøåëåíäiðó àÿºòàó 1998 æ. îð-òàñûí, ºàðæû ñåêòîðûí ðåôîðìàëàó – 1998 æ., ò¼ëåì äà¹äàðûñòà æîþ, àóûë ê¸ñiïîðûíäàðûí ðåôîðìàëàó – 2000 æ. áåëãiëåíãåí. Îñû êåçå»äå ýêñïîðòòûº ì½íàé º½áûðëàðû iñêå ºîñûëàäû.
2. 2001-2010 æ.æ. áåñ æûë æ¸íå îí æûëäûº ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàð¹à íåãiçäåëãåí áiðiíøi êåçå». Á½ë êåçå»íi» ìiíäåòòåði: æå-äåë ¸ëåóìåòòiê (êåäåéëiê, æ½ìûññûçäûº) ì¸ñåëåëåðäi øåøó; å»áåê — ºàðæû ñûéûìäû ¼íäiðiñòåðäi äàìûòó; èíôðຽðûëûìäû äàìûòó æàáäûºòàðûí iñêå ºîñó, ýêîíîìèêàëûº ¼ñóäi æåäåëäåòó, ºîëàéñûç äåìîãðàôèÿëûº ¼çãåðiñòåðäi æîþ, ºî¹àìäà îðòà òîïòû ºàëûïòàñòû-ðó ½ñûíûëàäû.

          III. 2011-2020 æ.æ. åêiíøi êåçå» òåõíîëîãèÿëûº ¼íäiðiñêå ê¼-øóìåí, àäàìäàðäû» äàìóûíà èíòåíñèâòi èíâåñòèöèÿ æ½ìñàóìåí, èíôຽðûëûìäû æåòiëäiðóìåí áàéëàíûñòû. Îñû øàðàëàðäû» àðºà-ñûíäà êåëåñi æåòiñòiêòåð ê¼çäåëiï îòûð:

          — èíòåíñèâòi ýêîíîìèêàëûº ¼ñó;

          — ºóàòòû æàëïû à¹àðòó ïîòåíöèàëäû º½ðó;

          — äåìîãðàôèÿëûº ñàÿñàòòû áåëñåíäiðó;

          — èíôðຽðûëûìäû æ໹ûðòó;

          — ýêîëîãèÿëûº ïðîáëåìàëàð¹à åðåêøå ê¼»ië á¼ëó.

          IÓ. 2021-2030 æ.æ. ¾øiíøi êåçå» ¹ûëûì æåòiñòiêòåðií êå»iíåí ïàéäàëàíàòûí ¼íäiðiñòåðãå æàëïûëàé ê¼øóäi æ¸íå ýêîëîãèÿëûº òà-çà æàí-æàºòû ¼íäiðiñ ê¸ñiïîðûíäàðûíà áåë á½ðóäû, ²àçàºñòàííû» ýêñïîðòºà øû¹àðàòûí ¼íiìäåðäi» ò¾ðëåðií ê¼áåéòóãå ê¼çäåéäi. Á½ë êåçå»äå àëäû»¹û ºàòàðäà¹û ¸ñêåðè ê¾ø ºàëûïòàñàäû.

          Ñîíäûºòàí, åëiìiçäi» ½çຠìåðçiìäi äàìó ìàºñàòû ò¸óåëäi ¼ð-êåíäåãåí æ¸íå ñàÿñè ò½ðàºòû ²àçàºñòàíäû ºàëûïòàñòûðó. Îñûìåí ºàòàð ½ëòòûº áiðëåñòiêòi, ¸ëåóìåòòiê ¸äiëåòòiêòi ñàºòàé îòûðûï, áàð-ëûº õàëûºòû ýêîíîìèêàëûº ¸ë-àóºàòûí ê¼òåðó.

          Ñòðàòåãèÿíû» áàñòû ýêîíîìèêàëûº ìàºñàòû – åëiìiçäi» õà-ëûº øàðóàøûëûº º½ðûëûìûí æàéñûç ýêîëîãèÿëûº æà¹äàéäà áið-û»¹àé øèêi çàòòàð ¼»äiðóäåí, ýêîëîãèÿëûº òàçà àãðàðëûº-èíäóñ-òðèÿëûº åëäåðäi» ºàòàðûíà åíãiçó.

          Åëiìiçäi» 2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñûíäà ²àçàºñòàí Ïðå-

çèäåíòiíi» ºîéûë¹àí ìàºñàòòàð¹à æåòêiçåòií êåëåñi 7 (æåòi) ½çຠìåðçiìäåðãå æåòi áàñûìäûºòû iñêå àñûðó ºàæåòòiãií àòàï êåòòi.

1. µëòòûº ºàóiïñiçäiê, ÿ¹íè àóìàºòûº ò½òàñòû¹ûí òîëûº ñàº-òàé îòûðûï, ²àçàºñòàííû» ò¸óåëñiç åãåìåí ìåìëåêåò ðåòiíäå äàìó-ûí ºàìòàìàñûç åòó.
2. Iøêi ñàÿñè ò½ðàºòûëûº ïåí ºî¹àìäûº òîïòàñóû.
3. Øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» äå»ãåéi æî¹àðû, äàìû¹àí íà-ðûºòûº ýêîíîìèêà¹à íåãiçäåëãåí ýêîíîìèêàëûº ¼ñó.
4. ²àçàºñòàí àçàìàòòàðûíû» ðûíîê äåíñàóëû¹û, áiëiìi ìåí ¸ë-ºóàòû.
5. Ýíåðãåòèêà ðåñóðñòàðû.
6. Èíôðຽðûëûì, ¸ñiðåñå ê¼ëiê æ¸íå áàéëàíûñ.
7. ʸñiáè ìåìëåêåò, ÿ¹íè iñiíå àäàë ¸ði áàñòû ìàºñàòòàðûìûç-¹à ºîë æåòêiçóäå õàëûºòûº ¼êiëäåði áîëó¹à ºàáiëåòòi ²àçàºñòàííû» ìåìëåêåòòiê ºûçìåòøiëåðiíi» æ¸íå îñû çàìàí¹à ûºïàëäû êîðïóñûí æàñàºòàó.

          Ñòðàòåãèÿ ýêîíîìèêàëûº æà¹ûí ºàðà¹àíäûºòàí òåðå»iðåê ¾øiíøi, áåñiíøi æ¸íå àëòûíøû áàñûìäûºòàð¹à òîºòàëàéûº.

Ýêîíîìèêàëûº ¼ñó.

          Ýêîíîìèêàëûº ¼ñó øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» äå»ãåéi æî¹àðû æ¸íå îðòà áèçíåñòi áàðëûº æåðäå ºîëäàó íåãiçiíäå îòàíäûº æåêå-ìåíøiê ñåêòîðûí äàìûòó ìåí áiðãå äàìû¹àí íàðûºòûº ýêîíîìèêà-¹à íåãiçäåëiíåäi.

          ²àçàºñòàííû» ½çຠìåðçiìäi áîëæàóûíäà ïàéäà áîëàòûí æà¹-äàéëàð¹à òåç ºàëûïòàñó¹à ºàáiëåòi áàð øà¹ûí æ¸íå îðòà ê¸ñiïîðûí-äàðûíäà ÆI´-äi» (æàëïû iøêi ¼íiì) 40-50% ¼íäiðiëói ºàæåò.

          Ýêîíîìèêàëûº ¼ñóãå ºîë æåòêiçó ¾øií ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàò-

òû» êåëåñi îí íåãiçãi ºà¹èäàëàðûí ñàºòàó ºàæåò.

1. Ìåìëåêåòòi» ýêîíîìèêà¹à àðàëàñóûíû» øåêòåóëi áîëóû. Ìåìëåêåòòi» ìiíäåòi øà¹ûí æ¸íå îðòà áèçíåñòi áåëñåíäi ºîëäàé îòûðûï íàðûºòûº åðåæåëåðäi º½ðó îëàðäû ñàºòàóäû ºàìòàìàñûç åòó. Áiðàºòà, ¼òïåëi êåçå»äå, íàðûº ¸ëi äàìè ºîéìà¹àíäûºòàí ìåì-ëåêåòòi» ýêîíîìèêà¹à àðàëàñó ð¼ëi ºàæåòòi äå»ãåéäå áîë¹àíû æ¼í. Ñîíäûºòàí æàºûí êåëåøåêòå ìåìëåêåò íàðûºòûº ºàòûíàñòàðäû» º½ºûºòûº æ¸íå íîðìàòèâòi áàçàñûí º½ðó¹à, ìîíîïîëèÿ¹à ºàðñû ê¾ðåñó ñåíiìäi øàðàëàðäû æ¾ðãiçóãå, ºàæåòòi èíôðຽðûëûìäû äà-

ìûòó¹à ºàìòàìàñûç åòóãå áåëñåíäi ºàòûñóû æ¼í.

2. Èíôëÿöèÿíû, áþäæåò òàïøûëû¹ûí ò¼ìåíäåòó æîëûìåí, µëòòûº âàëþòàíû æà¹äàéäà æ¸íå ºîðëàíóäû» æî¹àð¹û íîðìàñû íåãiçiíäå ìàêðîýêîíîìèêàíû ò½ðàºòàíäûðó.
3. Áà¹àíû íàðûºòàíäûðó á½ë ²àçàºñòàíäà àÿºòàë¹àí ïðîöåññ.
4. Æåêå ìåíøiê èíñòèòóòòàðûí æåðãå äåãåí º½ºûºòû», ñîí-äàé-ຠìåíøiê º½ºûºòàðûí æ¸íå êåëiñiì-øàðòòàðäû» îðûíäàëóûí ºîð¹àéòûí çà» æ¾éåñií º½ðóäû» åñåáiíåí íû¹àéòó.
5. ʸñiïîðûíäàðäû æåêåøåëåíäiðó. Á½ë ïðîöåññ íåãiçiíäå àÿº-òàë¹àí. Áiðàºòà åíäi àêöèÿëàðäû» àéíàëûìû ïðîöåñií ä¸ë ðåòòåó æ¸íå ñòðàòåãèÿëûº ñèïàòòà¹û ê¸ñiïîðûíäàðäà àêöèÿëàðäû» ìåìëå-êåòòiê ïàêåòòåðií îðûíäû ïàéäàëàíó ºàæåò.
6. Àøûº ýêîíîìèêà æ¸íå åðêií ñàóäà º½ðó. Á½ë æà¹äàéäà (êå-ëåñiíi åñêåðó ºàæåò) áiçäi» ½ëòòûº ºàìòàìàñûç ºàçið æàñ ¸ði ¸ëñiç, ñîíäûºòàí îíû ºîð¹àó æ¸íå íû¹àéòó ìåìëåêåòòi» ìiíäåòi.
7. ´çiìiçäi» ýíåðãåòèêàëûº æ¸íå ¼çãå äå òàáè¹è ðåñóðñòàðû-ìûçäû èãåðóäi æàë¹àñòûðó. Îíû» ìàºñàòû – ýêñïîðòòàí ýêîíîìè-êàëûº ¼ðëåóìåí ºàòàð åëäi» ñàÿñè ò½ðàºòûëû¹ûíà, ñîíäàé-ຠîíû» ½ëòòûº ºàóiïñiçäiê ºàìòàìàñûç åòóãå æ¸ðäåìäåñåòií òàáûñ àëó.
8. Øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûí òèiñiíøå ºîð¹àó. ²àçàºñòàí òàð-òûë¹àí øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» ê¼ëåìi ìåí ñàïàñû áîéûíøà áàñòû îðûí¹à øû¹óû ¾øií íàºòû iñ-ºèìûë ºàæåò. Øåòåë èíâåñòè-öèÿëàðû íåãiçiíåí òàáè¹è ðåñóðñòàðäû èãåðóãå, èíôðຽðûëûìäû äàìûòó¹à, àéìàºàðàëûº iði ê¼ëiê æ¸íå èíôîðìàöèÿëûº îðòàëûºòàð ñàëó¹à æ½ìñàëàäû. Á½ë áîëñà ýêîíîìèêàëûº ¼ñóäi, ¸ëåóìåòòiê ¼ðiñòi äàìûòó¹à, æ¸íå ²àçàºñòàííû» õàëûºàðàëûº ºî¹àì¹à èíòåãðàöèÿëà-íóûí ºàìòàìàñûç åòåäi.
9. ľíèåæ¾çiëiê ò¸æiðèáåäåí òóûíäàï îòûð¹àí ²àçàºñòàí ¾øií òåõíîëîãèÿëûº ñòðàòåãèÿíû ºàëûïòàñòûðó.

          Á½ë ºà¹èäà å»áåêòi ºàæåò åòåòií ¼íäiðiñòåí êàïèòàëäû òåõíî-ëîãèÿ ìåí ¹ûëûìäû ºàæåò åòåòií ¼íäiðiñòåðãå áåò á½ðóäû ê¼çäåéäi.

          Áiðàºòà æàºûí àðàäà ²àçàºñòàíäà ì½íàé-ãàç ê¼ëåìi åä¸óið ¼ñå ò¾ñóäi æ¸íå ºàçáàëàð øû¹àðàòûí ¼íåðê¸ñiïòi» ê¼ëåìi ¼ñå ò¾ñåäi. Ñîíäûºòàí òåê øèêiçàòºà áà¹äàðëàí¹àí åë èíôðຽðûëûìäû, øà-¹ûí ñàëàëàðûí, ºûçìåò ê¼ðñåòó ñàëàñûí, òóðèçìäi äàìûòó ºàæåò.

10. ´íäiðiñòi äèâåðñèôèêàöèÿëàó. ²àçiðãi êåçäå ²àçàºñòàíäûº øèêi çàòòàðäàí áàñºà ¼íiìäåð ¸ëåì íàðû¹ûíäà á¸ñåêåëåñòiêêå ºàái-ëåòi æîº, îñûíû» í¸òèæåñiíäå ðåñïóáëèêà øèêiçàò º½ðûëûìäû ¼í-äiðiñêå º½ëäûðàóäà. Ñîíäûºòàí ìåìëåêåò äèâåðñèôèêàöèÿíû» ï¸ð-ìåíäi èíäóñòðèÿëûº ñàÿñàòûíà êiðiñiï, íàçàðäû ìàêðîäå»ãåéií ìèêðîäå»ãåéãå àóäàðó¹à òèiñ.

          Áàñòàïºû, í¼ëäiê êåçå»äå (1998-2000 æ.æ.) ýêîíîìèêàëûº ¼ñó êåëåñi áà¹ûòòàðäà æ¾ðåäi:

          — ºàòà» ìîíåòàðëûº ñàÿñàòòû ¾çäiêñiç æ¾ðãiçó. Èíôëÿöèÿ äå»-ãåéií 1998 æ. 10%-òåí, 2000 æ. 5% àñûðìàó ê¼çäåëóäå.

          — åëiìiçäå æàïïàé èíâåñòèöèÿëûº æà¹äàéäû æàºñàðòó ¾øií çà» øû¹àðóäû æåòiëäiðó;

          — øåòåë èíâåñòèöèÿñûí áåëñåíäi òàðòó, îëàðäû» ê¼ëåìi æ¸íå í¸òèæåñi òóðàëû õàëûººà áàÿíäàï îòûðó.

          — ²àçàºñòàí ä¾íèåæ¾çiëiê ñàóäà ìåêåìåñiíäå (ÄÑÌ) åíåäi.

 

 

                             Ýíåðãåòèêàëûº ðåñóðñòàðû.

 

          ²àçàºñòàí òàáè¹è ðåñóðñòàðäû», ¸ñiðåñå ýíåðãåòèêà ðåñóðñòà-ðûíû» îðàñàí çîð ºîðûíà èå. Øèêiçàò ºîðûíû» ïîòåíöèàëäû º½-íû 9 òðèëëèîí äîëëàð¹à áà¹àëàíäû. ĸñò¾ðëi ýíåðãåòèêàëûº ðå-ñóðñòàðäû» êåäåðiíåí áàñºà ðåñïóáëèêàäà ê¾í æ¸íå æåë ýíåðãèÿëà-ðûí ïàéäàëàíóäû» êåëåøåãi çîð.

          Áiðàºòà, àë¹àøºû êåçå»äå ðåñïóáëèêà ¼çiíi» iøêi ºàæåòòiëiãií ºàìòàìàñûç åòå àëìàéäû. ιàí ñåáåï ºàæåòòi èíôðຽðûëûìíû» æîºòû¹û. Àë ºàæåòòi ºàòûíàñ æîëäàðäû», º½áûðëàðäû» æîºòû¹û ì½íàé æ¸íå ãàçäû ñûðòºû íàðûººà ýêñïîðòòàóäû äàìûòà àëìàé ò½ð. Á½ë áîëñà ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº æîñïàðëàóäû îðûíäàó ¾øií òàáûñ òàáóäû» ì¾ìêiíøiëiãií ê¾ðò ò¾ñiðóäå.

          2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñûíäà ýíåðãåòèêàëûº ðåñóðñòàðäû ïàéäàëàíóäû» êåëåñi áà¹ûòòàðû ê¼çäåëãåí.

          Áiðiíøiäåí, õàëûºàðàëûº òåõíîëîãèÿíû, íîó-õàóäû æ¸íå êà-ïèòàëäû òàðòóäû æàºñàðòó ¾øií áàñòû õàëûºàðàëûº ì½íàé êîìïà-íèÿñûìåí ½çຠñåðiêòåñòiêòåð ½éûìäàñòûðûëäû. Êîíòðàêòòàðäà ²à-çàºñòàííû» ì¾ääåñií, ýêîëîãèÿñûí, ¼ç àäàìäàðûìûçäû» æ½ìûñïåí ºàìòûëóû ìåí äàÿðëàíóûí, ¸ëåóìåòòiê ìiíäåòòåðií øåøó ê¼çäåëåäi.

          Åêiíøiäåí, ì½íàé ìåí ãàç ýêñïîðòû ¾øií º½áûð àðíàëàðûíû» æ¾éåñií º½ðó. Îñûíû» àðºàñûíäà ðåñïóáëèêà áið ñåðiêòåñòåí (Ðå-ñåé), æ¸íå áið ò½òûíóøûíû» ìîíîïîëèÿëûº áà¹àñûí ò¸óåëäi áîëó-äàí º½òûëàäû.

          ¶øiíøiäåí, îòûí ðåñóðñòàðûí ïàéäàëàíó æ¼íiíäåãi ñòðàòåãèÿ ¸ëåìäiê ºàóûìäàñòûºòû» iði åëäåðiíi» ì¾ääåñií ²àçàºñòàí¹à, îíû» ëåìäiê îòûí ¼íäiðóøi ðåòiíäåãi ð¼ëiíå áà¹ûòòàó. ²àçàºñòàííû» ì½íàé-ãàç áèçíåñiíå À²Ø, Ðåñåé, ²ûòàé, Æàïîí æ¸íå Áàòûñ Åâ-ðîïà ìåìëåêåòòåði ºàòûñàäû.

          Ò¼ðòiíøiäåí, øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûí òàðòó àðºûëû iøêi ýíåðãåòèêà èíôðຽðûëûìûí º½ðó ìåí äàìûòó, iøêi ºàæåòòiëiê ïåí ò¸óåëñiç á¸ñåêåëåñòiê ïðîáëåìàëàðäû øåøó.

          Áåñiíøiäåí, ðåñóðñòàðäàí ò¾ñåòií êåëåøåê êiðiñòåðäi áàðûíøà ¾íåìøiëäiêïåí ïàéäàëàíó æ¸íå îëàðäû» áið á¼ëiãií ½ðïàºòàðûìûç ¾øií

   

3.3. Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòû»   ºàëûïòàñóû æ¸íå äàìóûндағы минералды шикізат ресурстарының ролі

 

          °ðáið ìåìëåêåòòå îíû» òàáè¹è, òàðèõè æ¸íå ýêîíîìèêàëûº æà¹äàéëàðûíà ñ¸éêåñ áið-áiðiìåí áàéëàíûñòû æ¸íå áiðií-áiði òî-ëûºòûðàòûí õàëûº øàðóàøûëûº ñàëàëàðûíû» êåøåíi º½ðàëàäû: ¼íåðê¸ñiï æ¸íå àóûë øàðóàøûëû¹û; өндіруші æ¸íå ¼»äåó ñàëàëàðû; ¼íäiðiñ º½ðàëäàðûí æ¸íå õàëûº ò½òûíàòûí çàòòàð øû¹àðàòûí ò.á. Áiðàºòà á½ë æåêå áið åë øå»áåðiíäå ò½éûºòàë¹àí ýêîíîìèêà º½ðó¹à øàðò åìåñ. ²àçiðãi æà¹äàéäà ¸ëåì øàðóàøûëû¹ûíàí òûñ ¼çiíi» ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº º½ðûëûñû æ¸íå äàìó äå»ãåéiíå ºàðàìàñòàí, áiðäå áið ìåìëåêåò îéäà¹ûäàé äàìûé àëìàéäû. Îñû-¹àí ºàðà¹àíäà õàëûºàðàëûº ûíòûìàºòàñòûºòû» íåãiçãi áið ¼ðiñi ¸ð ò¾ðëi ìåìëåêåòòåðäi» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòàðûí äàìû-òó áîëûï ñàíàëàäû.

          ľíèå æ¾çiëiê ò¸æiðèáå áîéûíøà áið åëäi» iøiíäå ýêîíîìèêà-ëûº ðåôîðìàëàð, õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» º½ðûëûìûí ºàéòà º½-ðó, îíû» ½ëòòûº æà¹äàéëàðû, ïðîáëåìàëàðû ìåí ìiíäåòòåðiíå ì¸æ-á¾ð. Ñîíûìåí áiðãå õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñó íåãiçiíäå ¸ëåìäiê øàðóàøûëûº áàéëàíûñºà ñ¸òòi æ¸íå òèiìäi åíáåé iøêi ºàéòà º½ðó ïðîöåñi ºàëà¹àí í¸òèæå áåðìåéäi.

          Ýêîíîìèêàëûº åãåìåíäiê æ¸íå íàðûººà åíó êåçiíäå ²àçàº-ñòàííû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòiíi» íåãiçãi ìiíäåòi õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» º½ðûëûìûí æåòiëäiðó, òåõíîëîãèÿëûº àðòòà ºàë¹àíäû æîþ, æ¸íå ðåñïóáëèêàíû», ðåãèîíäàðäû», ê¸ñiïîðûíäà-ðûíû» âàëþòàëûº ºîðûí ºàëûïòàñòûðó ìàºñàòûìåí õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñóiíå ûíòàëàíà ºàòûñó.

          ²àçàºñòàí ÊÑÐÎ º½ðàìûíäà áîë¹àí êåçiíäåãi ðåñïóáëèêà ÊÑÐÎ ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñ ìèíèñòðëiãi æ¸íå îäàºòûº ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áiðëåñòiêòåði äåëäàëäû¹ûìåí òåê Îäàºòû» ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò îïåðàöèÿëàðûíà ºàòûñûï ºàíà îòûðäû. Àë îñûäàí ò¾ñêåí âàëþòà îñû ìåêåìåëåðäå ºàëà áåðäi.

          Á¾êië îäàºòûº ýêñïîðòòà ²àçàºñòàííû» ¾ëåñi õðîìèò êåíi áî-éûíøà — 100%, ºîð¹àñûí æ¸íå ôîñôîð — 90%, ìûðûø æ¸íå ôåððî-õðîì — 70%, àñòûº (ºàòòû áèäàé) — 60%, åò êîíñåðâiñi – 25-30% áîëäû. Ðåñïóáëèêàíû» Îäàºòûº ýêñïîðò ºîðûíà ¼íiìií ¼òêiçó ò¼-ìåí áà¹àñûìåí îíû øåòåëäåðãå ñàòó áà¹àñû àðàñûíäà çîð ºàéøû-ëûº áîëäû. Àéòà êåòñåê, áà¹à ºàéøûëû¹û õðîìèò êåíi áîéûíøà 23 åñå, ìûñ – 16 åñå, ôåððîºîðûòïà – 5 åñå áîëäû. Ðåñïóáëèêà øåòêå íåãiçiíåí øèêiçàò òàñûìàëäàäû, àë äàéûí ¼íiìíi» ýêñïîðòòûº ê¼-ëåìi ì¸ç áîëìàäû. Ìûñàëû, äàéûí ¼íiìiíi» ýêñïîðòòûº ì¼ëøåði æàëïû øåòêå øû¹àðûë¹àí ¼íiìíi» — 10%, àë ²àçàºñòàííû» õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» æàëïû ¼íiìiíi» òåê 1,5% ¹àíà òå» áîëäû.

          Áà¹à ºàéøûëû¹ûíû» í¸òèæåñiíäå àºøàëàé åñåïòåãåíäå øåò-òåí ¸êåëiíãåí ¼íiìäåðäi» º½íû øåòêå øû¹àð¹àí ¼íiìäåðäi» º½íû-íàí ê¼ï åñå àñûï îòûðäû. Áàñºàøà àéòºàíäà ðåñïóáëèêàíû» ñàòºà-íûíàí ñàòûï àëóû ê¼ï áîëäû.

          ²àçàºñòàí ¼íiìäåðií ò½òûíóøûëàð áîéûíøà ýêñïîðòòûº º½-ðûëûìû äà òèiìñiç áîëäû. Ýêñïîðòòûº ¼íiìíi» 30% âàëþòàëàðû åðêií àéûðáàñòàëûìäû åëäåðãå øû¹àðûëäû, àë 70% á½ðûí¹û ñî-öèàëèñòiê åëäåðãå æå»iëäiê æà¹äàéäà ò¼ìåí áà¹àìåí æiáåðiëiï îòûð-äû. Ýêñïîðòòûº ¼íiìíi» àéòàðëûºòàé á¼ëiãií øû¹àðàòûí ìåòàëëóð-ãèÿ êåøåíiíi» ê¸ñiïîðûíäàðûí òåê ìåìëåêåòòiê òàïñûðìàíû îðûí-äà¹àí æà¹äàéäà âàëþòà ò¾ñiìiíi» 30%-ຠºàëäûðûï îòûðûëäû. Àë ì½íàé ¼íäiðiñi áîéûíøà ðåñïóáëèêà ºîðûíà âàëþòà æàëïû á¼ëií-áåäi.

          Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòòû» íåãiçãi ºà¹èäàëàðûí, îíû ìåìëåêåòòiê ðåòòåó ò¸ðòiïòåðií æ¸íå ðåñïóáëèêàíû» íàðûºòûº ºà-òûíàñºà ê¼øó æà¹äàéûíäà ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòå ½éûì-äàðûíû» ó¸êiëäiê º½ºû¹ûí àíûºòàó ¾øií «Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòiíi» íåãiçãi ºà¹èäàëàðû òóðàëû» ²Ð Çà»û ºàáûëäàíäû.

          ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòi ¸ëåì åëäåðiíi» áiðëåñòiêòåðiìåí ýêîíîìèêàëûº, ñàóäà, âàëþòàëûº, ¹ûëûìè-òåõíèêàëûº, ì¸äåíè æ¸íå áàñºà ºàòûíàñòàðäû ºàìòèäû. Ìåíøiêòi» ò¾ðëåðiíå ò¸óåëñiç ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòêå ºà-òûñàòûí ²àçàºñòàííû» çà»äû ½éûìäàðû æ¸íå àçàìàòòàðû, øåòåë çà»äû ½éûìäàðû æ¸íå àçàìàòòàðû ñàíàëàäû.

          Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы эко-

номикалық байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске

 àñûðóäû ê¼çäåéäi:

          — ¼íäiðiñ æ¸íå ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¼ðiñ ¸ðåêåòií òiêåëåé ò½ðàºòû æ¸íå ½çຠìåðçiìãå áiðiêòiðó, ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº êåøåíií ¼ñiíêiëiê, òåïå-òå»äåñ æ¸íå îðíûº-òû æ½ìûñ iñòåéòií æ¾éåãå ¼çãåðòó;

          — ¸ëåì øàðóàøûëû¹ûíà ºàòûñòû àøûº òèïòåñ ýêîíîìèêà ºà-ëûïòàñòûðó;

          — ²àçàºñòàííû» ýêñïîðòòûº ì¾ìêiíøiëiãií ¼ñiðå áåðó æ¸íå îðòຠê¸ñiïêåðëiêòi» ¸ð ò¾ðëi ôîðìàëàðûí äàìûòó;

          Ìåìëåêåò ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòàðäû äàìûòó íåãi-çiíäå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû òåïå-òå»äåñ ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêà-ëûº äàìóûí ºàìòàìàñûç åòó ìàºñàòûìåí ìûíàäàé ¸ðåêåòòåð æàñàé-äû: ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåò iñòåóøiëåðäi òiðêåéäi; ìåìëåêåò-òiê øåãàðà àðºûëû ¼òåòií òîâàðëàð æ¸íå áàñºà ì¾ëiêòåð òóðàëû ìà¹ë½ìäàìà æàñàéäû; ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò ðåòòåðií áåëãiëåéäi.

          Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåò ñóáúåêòòåði ìåíøiê ò¾ðëåðiíå ò¸óåëñiç æ½ìûñòàðûíû» ò¾ðëåðií, ê¼ëåìií æ¸íå áà¹ûòòàðûí äåðáåñ àíûºòàéäû. Îëàðäû» ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû æ¸íå øåòåë áàíêòå-ðiíäå åñåï øîò àøó¹à º½ºûëàðû áàð. Ñóáúåêòiëåðäi» ¼çäåðiíi» ¸ðå-êåòòåðiíåí ò¾ñêåí ¼ç ºàðàóëàðûíäà ºàëàäû. Ñîíûìåí îëàð ¼íäiðiñ-òiê ¸ðåêåòòåðií, ½ºñàñ ¸ðåêåòòå ºîëäàíàòûí õàëûºàðàëûº íîðìàëà-ðû æ¸íå åðåæåëåðií ñàºòàé æ½ìûñ iñòåóãå ìiíäåòòi. Ìà»ûçäû áið

æà¹äàé, ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòåð òàáè¹àò ñàºòàíäûðó òóðà-ëû çà»äàðäû ºàòà» ñàºòàóû, æ½ìûñ æ¸íå içäåóëåð æ¾ðãiçãåíäå ºà-óiïñiçäiêêå êåïiëäåìåëi áîëóû êåðåê.

          Íàðûººà ¼òïåëi êåçå»äå ðåñïóáëèêàíû» ò¼ëåì ºàáiëåòñiçäiãií æîþ, õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñó æ¾éåñiíäå ²àçàºñòàííû» æà¹äàé-ûí æàºñàðòó æ¸íå ²àçàºñòàí òîâàðëàðûí ñàòó íàðûºòàðûí êå»åéòó ºàæåò. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòûíû» áið áà-¹ûòû – îë ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòåðií æàíäàíäûðà ò¾ñó. Îñû¹àí áàéëàíûñòû îòûí, ìåòàëëóðãèÿ æ¸íå õèìèÿ ¼íåðê¸ñiïòåði-íi» ñòðàòåãèÿëûº ¼íiìäåðiíåí áàñºà ýêñïîðòòûº ¼íiìäåðãå ìåìëå-êåòòiê ìîíîïîëèÿëûº ºà¹èäàäàí áàñ òàðòûëäû. Ýêñïîðòòûº òîâàð-ëàð øåòåëäåðäåãi ñàóäà ¾éëåði æ¸íå áàñòû ¸ëåì ñàóäà áèðæàñû àð-ºûëû ñàòûëàòûí áîëàäû.

          Ðåñïóáëèêàíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòií æàíäàíäûðó ¾øií ñûðòºû ñàóäà ê¼ëåìiíå øåê ºîþ æîéûëäû, ì½íû» ì¸íi øåê-òåëåòií òîâàðëàðäû» ñàíûí ê¾ðò ºûñºàðòó. Øåêòåëìåãåí òîâàðëàð iøêi íàðûººà á¸ñåêå íåãiçiíäå æ¸íå àóêöèîíäàðäà ñàòûëàäû.

          Ñûðòºà ñàòûëàòûí ¼íiìäåðãå ð½ºñàò áåðó ìiíäåòi ñàëààðàëûº ëèöåíçèÿ êîìèòåòiíå áåðiëäi, îë ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò ¼çàðà øàðò-

òàð¹à ñàðàïòàó æ¾ðãiçåäi, å» àëäûìåí îëàðäû» ¸ëåì áà¹àñûíà ñ¸é-êåñòiãi æ¸íå ½ñûíûë¹àí òåõíîëîãèÿëàð ìåí òîâàðëàðäû» ñàïàñûíû» äå»ãåéi áîéûíøà àíûºòàëàäû.

          Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòû äàìûòó æ¸íå øåòåë èí-âåñòîðëàðû ìåí íåñèå áåðóøiëåðäi òàðòó ¾øií èíâåñòèöèÿëûº æî-áàëàðäû» òiçiìií æåäåë æàñàï îëàðäû òèiñòi òåõíèêà-ýêîíîìèêàëûº ä¸ëåëäåó ºàæåò.

          Íåãiçãi ñàóäà ñåðiêòåñòåði ìåí èíâåñòèöèÿíû ¼çàðà ºîð¹àó ¾øií åêi æàºòû êåëiñiìäåðäi äàìûòó æ¸íå ñîíûìåí ºàòàð îñû ñàëà-äà iñêå àñûðûëûï æàòºàí õàëûºàðàëûº êåëiñiìäåðãå ºîñûëó êåðåê.

          Øåòåë èíâåñòîðëàðûíû» iñ-¸ðåêåòòåði ò½ðàºòû áîë¹àíû æ¸íå åíãiçiëãåí ¼çãåðiñòåð ºàçiðãi êåçäåãi æ½ìûñ iñòåï æàòºàí èíâåñòîð-ëàðäû» æîáàëàðû àºòàë¹àí¹à øåéií æà¹äàéëàðûí íàøàðëàòïà¹àí îðûíäû.

          ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» íàðûººà ¼òói æ¸íå ñûðòºû ýêî-íîìèêàëûº ¸ðåêåòòåðäi ðåôîðìàëàó ¸ëåì øàðóàøûëû¹û áiðëåñòiãi-íå åíó ¾øií ºàæåòòi æà¹äàé æàñàó¹à øàðàëàð æ¾ðãiçóäi òàëàï åòåäi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

     Табиғатты  пайдалану жүйесін реформалау табиғи  ресурстарға экономикалық тұрғы­дан баға беру, табиғи рентаны  меншік иелерінен  өндіріп алу және пайдалану тетігін  қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар шешімдер осы тұжы­рым­дама  аясында  қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады. Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыс­тыра қарау қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және дифференция­лық рентаны иеленуіне мүмкіндік береді.

     Біздің Ұлттық орталық сирек металдар рыногының болашағы туралы зерттеулер жүргізді. Талдаулар сирек металдар өндірісінің және олардың қорларының тез өсіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 10-15 жыл көлемінде сирек металдың негізгі қорының бірнеше есе өскені және әлемде үлкен кен орындарының ашылғаны айқындалды.  Тіпті кейбір металдардың 100 жылдық қорлары табылғанына қарамастан,  металдар рыногында ауық-ауық тапшылық сезіліп тұрады. Көптеген сирек метал­дар­дың құны бірнеше есе өсіп  отыр. Соңғы он жыл шамасында германий, индий, галий, ванадийге деген  тапшылықтар  байқалды, осыған орай кейбіреуінің құны ондаған есеге дейін өсті. Мысалы, гер­маний металының бір килосының құны 350-ден 2000 АҚШ долларына дейін жет­кен.  Сонымен бірге Америка, Жапония се­кілді елдер бұл металдарды ішкі пайда­ла­нуынан  бірнеше есе жоғары сатып алуда.

     Сирек металдар өндірісі – жаңа техно­логиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек. Айта кететін жәйт, бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроға­рыш, мәшине жасау, т.б. салалардың негізін қалайды.  Бүгінде ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде  өндіріс саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болар еді. Бұл елімізде дамыған индустриялық металл алу өндірісін кеңейту, құрал-жабдықтарды, тұрмыстық заттар, мәшине жасауға қажет балқымалар алуға мүмкіндік берер еді.

     Басты мәселелердің бірі – страте­гиялық сирек металдар өндірісін дамы­тудың мемлекеттік бағдарламасын жасау. Бүгінгі таңда бұл сала металлургия класте­рін дамытудың негізгі бөліктерінің бірі ретін­де қаралып, мемлекет қолдауында болуы керек.

     Сирек металдар шикізаты басқа индус­триялық металл өңдейтін кәсіпорындардың рудасының  құрамында кездесетін болған­дықтан, олардың қызметіне еріксіз арала­суға мәжбүрміз. Металдарды өңдеу бары­сында кейбір металдарды босқа шығын қылмас үшін экономикалық реттеу тетік­терін пайдалану керек. Пайдалы қазба­ларды  кешенді пайдалану ережесін қатаң сақтау мәселелері де қаралуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

• Минц, А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. М.: Мысль, 1972. — С.64-76.
• Нестеров, П.М., Нестеров, А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов — М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. — 413 с.
• О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). – Алматы: Юрист, 2004. — 288 с.
• Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М., Калиаскарова, З.К. Платежи за пользование природными ресурсами. – Алматы, 1997. — С. 28-32.
• Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М. Экономический механизм природопользования. – Алматы: Ғылым, — 276 с.
• Григорьев, В. Оценка предприятия: теория и практика. – М.: ИНФРА-М, — 318 с.
• Шестаков, С.С. Совершенствование методов управления в регионе (на примере Иркутской области): Дисс. … канд. экон. наук. – Иркутск, — С. 34-48.
• Назарбаев, Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. – М.: Машиностроения, 1992. — 351 с.
• Принимаемые меры по охране окружающей среды // Информационный экологический бюллетень. – Алматы, 1999. — 43 с.

10 Фурсов, В.И. Экологические проблемы окружающей среды. – Алматы: Ана тiлi, 1991. — 192 с.

11 Қаженбаев, С., Махмудов, С. Табиғат қорғау. – Алматы: Ана тiлi, 1992. -112 б.

12 Демина, Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. – М.: Аспект пресс, 1995. — 143 c.

13 Каргажанов, З.К., Тлеуберген, М.А. и др. Рациональная схема освоения природных ресурсов. – Алматы, 1983. — 191 с.

14 Упушев, Е.М. Экология, природопользование, экономика. – Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. — 396 с.

15 Мұқаұлы, С., Үпiшев, Е. Табиғат пайдалану экономикасы. – Алматы: ‘’Экономика», 1999. — 268 б.

16 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка комплексного использования минерально-сырьевых ресурсов. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. — 235 с.

17 Васильев, П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. – М.: АН СССР, 1963. — 484 с.

18 Турневич, В.П. Кадастровая оценка лесов – М.: Лесная промышленность, 1977. — С. 77-91.

19 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка минеральных ресурсов. –Кокшетау, 2004. — 382 с.

20 Мамбетқазиев, Е., Сыбанбаев, Қ. Табиғат қорғау. – Алматы: Қайнар, 1990. — 387 с.

21 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi. Экология және табиғат қорғау. – Алматы: Мектеп, 2002. — 390 б.

22 »Әдiстемелiк нұсқаулар» ҚазКСР экология және табиғат пайдалану жөнiндегi мемлекеттiк комитетi. – Алматы, 1991 ж. — 12-19 бб.

23 Олдак, П.Г. Сохранение окружающей среды и развитие экономических исследований. – Новосибирск: Наука, 1980. — 159 с.

24 Степин, В.В. Экономические основы природопользования. – М.: Лесная промышленность, 1982. — 152 с.

25 Струмилин, С.Г. О цене »даровых благ» природы // Вопросы экономики, 1967. -№ 8. — С. 16-23.