МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ                                                                                                                

 

1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ                                           

1.1 Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория

ретінде                                                                                                      

1.2 Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі, анықтамасы және сипаттамасы                                                                   

1.3 Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы                                                                                     

1.4 Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы                      

 

2  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ      

• Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы

2.2  Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының                                            қалыптасу кезеңдері

2.3 Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы         

2.4 Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы                                           

2.5 Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы                        

2.6 Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер                                                   

 

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                               

 

КІРІСПЕ

 

Адамның жеке мүлкі пайда болған кезінен-ақ ұрлау,өртену, басқа да апаттар нәтижесінде сол мүліктің жойылу қаупі сезіле бастады. 

Өндіріс күштерінің даму барысында тәуекел факторлары да өсті.  Өз мүліктік мүддесін сақтау барысында мүлік иелері зардап орнын толтыру мақсатында мүдделі меншік иелері арасында біркелкі шығынды үлестіру ойына келді.

Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең үлкен апат болған жағдайдың өзінде барлық шаруашылық орындары зардап шекпейді, ал табиғи апаттың өзі айтарлықтай сирек болып тұрады.  Осы жағдай жеке материалдық қорларды құрмай, қоғамдық “қойма” құруға әкеледі және осы “қойма” мүшелерінің саны неғұрлым көп болса, солғұрлым қаражат мөлшері аз болады.

Осылайша, ынтымақты тұйық шығынды үлестіру қажеттілігі нәтижесінде қоғмадық  қатынастардың “сақтандыру” деп аталатын жаңа категориясы пайда болды.  Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды қорларды құру түрінде болып келді: астық, жем-шөп және т.б.  Осы қорлардан зардап шеккен шарушылықтарға көмек көрсетілген болатын.

Алайда, сақтандырудың мұндай формасы өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыра алмағандықтан ақшалай формаға алмастырылды.  Бұл форма икемді  болды да, алғашында өзара сақтандыруда (мүшелердің біріне ынтымақтастық негізінде) шығындары ақшалай түрде өтеді.

ХVII ғасырдың басында нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты өзара сақтандыру жеке бизнес түріндегі сақтандыруға айналып, осыған байланысты арнайы сақтандыру кәсіпорындары пайда бола бастады.

Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекеттік сақтандырудың монопольдік жүйесі (Госстрах) негізінде туындаған болатын. Бұл жүйе 90-жылдардың басында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Отандық нарық өзінің даму барысында біртіндеп монополиядан альтернативті компанияларға жол аша отырып құрылған. Қазірдің өзінде нық сеніммен республиканың сақтандыру саласында әділ бәсекелік күрес орныққаны жайлы айтуға болады.  Тәжірибеге бұрын тек шет елдреде қолданылған сақтандырудың жаңа түрлнрі енгізіліп, сақтанушылар алдында жауапкершілік сезімі артып келеді.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Мүлік иесіне мүлік немесе табыс жоғалса мүлік иесіне зақымның орнын толтыруына кепіл бере отырып, адамды өмірдің барлық жағдайларында қорғай отырып, сақтандыру қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Сақтандыру компанияларының резервтері өндірістік және өндірістік емес салада ірі масштабты инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.

Үлкен аумақты шаруашылықтың көптеген субъектілерінің қызметін бұзатын, адамдар өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік апаттар кезінде  сәйкес заладың сақтандыру жүйесі арқылы орнын толтыру макроэкономикалық жағдайда жағымды көрініс табады. 

Қазақстан үшін апат пен техногендік катастрофаның әсеріне өндірістік және өндірістік емес салалардың жоғары тәуелділігі тән. Яғни, сақтандырудың потенциалды ролі айтарлықтай зор. Алайда, жеткілікті сақтандыру резервінің болмауы табиғи апаттар, авария, техногендік апаттар пайда болған жағдайда жалпы ішкі өнімнің тұтыну, жинақтау және орнын толтыруға бөлудің болжамды пропорциялардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Туындаған тура және жанама шығындардың орнын толтыру үшін инвестициялық ресурстарды іздеу қажеттілігі туындайды. Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында Қазақстанның барлық халықшаруашылықты кешенді жандандырудың  тиімді жолдары іздестіріліп жатқан кезде сақтандыру ел тағдырын анықтайтын маңызды экономикалық мәселелрді шешу кезінде шетте қалмауы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ

 

1.1 Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория ретінде

 

Сақтандыру деп белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы кезінде заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін сақтандыру жарналары мен төлемдері есебінен мақсатты ақшалай қорларды қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категорияны айтамыз. Сақтандыру бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып саналады, ал басқа жағынан қарастырсақ, сақтандыру сол қаржы жүйесінің келесі әрбір элементімен өзара тығыз қатынаста болады:  мемлекеттік қаржы; жергілікті мемлекеттік органадардың қаржысы; кәсіпорындардың қаржысы және т.б. жеке қаржылар. Сақтандыру саласындағы қатынастар, негізінде, сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының арасында пайда болады.  /1,18б./

Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар мен сақтандырушылар болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз – сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан немесе мемлекеттің тиісті заңына сәйкес сақтанушы болып есептелінетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар сақтандырушылармен үшінші тұлғаның пайдасына сақтандыру шартын жасай алады. Сонымен бірге, олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайда алушыны – бенефициарды тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай тұрғанда оларды өз ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.

Сақтандырушылар – белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар қызметін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Сақтандырушылар қызметін сақтандыру агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырады.  Сақтандыру агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен әрекетін жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлғалар жатады. /2,36б./

Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе жеке тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтанушының немесе сақтандырушының тапсырмасының негізінде сақтандыру бойынша делдалдық қызметті өзінің атынан жүзеге асырады.

Сақтандыру қатынастары кейінгі ортағасыр дәуірінен бері белгілі. Ол кезде ұлы географиялық ашулар нәтижесінде халықаралық сауда горизонттары кеңейіп, кәсіпкерлер жаңа мүмкіндіктерді пайдалану үшін капиталдың ірі сомаларын қажет етті. Қоғам байлығының өсуі мен оның қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінің өсуі  сақтандыруға айтарлықтай тәуелді болып келді. Әлемдік тәжірибеде белгілі болған алғашқы сақтандыру келісім-шарты Генуяда 1347 жылы рәсімделді.  Алғашқы жазбаша өмірді сақтандыру келісім-шарты Ұлыбританияда ХVI ғасырда жасалған болатын. Сақтандыру адам қажеттілігін қанағаттандыру, түрлі кездейсоқтықтардан сақтандыру қорғанысына деген сезінген сұрау салуларды қанағаттандыру мақсатында пайда болып, дамыды. Материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну кезінде пайда болатын белгілі бір экономикалық қарым-қатынастар сақтандыруда іске асырылады. Сақтандыру барлық шаруашылық субъектілерге шығынның орнын толтыруда кепілдік береді.

Сақтандыру мен кәсіпкерлік өзара өте тығыз байланысты. Шаруашылық мінез-құлық типі ретінде кәсіпкерлік сақтандыруды қажет етеді. Кәсіпкерлікке ұйымдастыру-шаруашылық жаңалық енгізу, ресурстарды пайдаланудың жаңа, нәтижелі әдістерін табу, икемділік, тұрақты өзін-өзі жаңарту және тәуекелге бару әзірлігі тән.  Материалдық қажеттіліктерді көрсету формасы ретінде сақтандыру мүдделері пайда болды. Бұл сақтандыру мүдделері кәсіпкерлік дамуының перспективалы факторларын иеленуге және капитал жұмсаудың жаңа салаларын іздестіруге бағыттайды.

Экономикалық категория ретінде сақтандыру ақша қаражаттарының мақсатты қорларын құру әдістері мен формалары және оларды түрлі болжанбаған жағымсыз жағдайлар орын алған кезде азаматтарға көмек көрсету, шығынды өтеуге жұмсауды қамтитын экономикалық қатынастар жүйесін ұсынады. Нарықтық экономикаға көшу қоғамдық ұдайы өндірістегі сақтандыру ролін арттырып, сақтандыру қызмет көрсету аумағын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Халық шаруашылығын әміршілдік-әкімшілдік басқару жүйесінде мемлекет басшыларының ролі басым және бастықтыр мен еңбек коллективінің әлсіз экономикалық жауапкершілігі кезінде сақтандыру экономикадағы өз орнын ала алмаған. /3,32б./

Нарықтық қатынастардың кеңеюі және сол жағдайда әрбір товар өндірушінің өз тәуекеліне әрекет ете бастауы сақтандырудың рөлі мен мағынасын арттырды. Сонымен қатар дәстүрлі тағайындаумен бірге, яғни табиғи апаттардан (жер сілкінісі, су тасқыны, дауылдар және т.б.), техникалық және технологиялық сипаттағы кездейсоқ оқиғалардан (өрт, авария,жарылыс және т.б.) қорғауды қамтамасыз етумен қатар сақтандыру   объектісі болып түрлі криминогенді  құбылыстар (ұрлау, тонау, көлік құралдарын ұрлау және т.б.)  нәтижесінде болатын шығындар жиі кездеседі. Кәсіпорындар мен ұйымдар, сақтанушылар түрінде келе отырып, негізгі және айналмалы құралдардың жойылуы немесе зақымдануы түріндегі шығындарды өтеуді ғана қажет етпей, түспеген пайда немесе кәсіпорынның мәжбүрлі тұрып қалуының нәтижесінде пайда болатын қосымша шығындарды компенсациялауды да қажет етеді.

Өзгерулер сонымен қатар мүліктік және жеке сақтандыруды да қамтиды, ал ол, өз кезегінде, халықтың экономикалық мүдделерімен тікелей байланысты. Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді сақтандыру келісім-шарттарының арақатынасы, сақтандырудың тәуекелділік және жинақтаушылық шарттарының тіркесімі, өмір сақтандыру бойынша келісім–шарттар бойынша  жарна резервтеріне банк пайызының деңгейі, бағалық тенденцияларды есепке алу және инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру нарықтық экономикаға өту кезінде амалсыз сақтандыру саясатының пәні болады. Сақтандыру қызмет көрсетуінің ұсынысы артады. Сақтандыру нарығының қалыптасуы болады. Сақтандырудың еркін түрлері артықшылыққа ие болады, алайда кейбір салаларда міндетті сақтандыру сақталып немесе енгізіледі (мысалы, медициналық шығындарды, әскери қызметкерлерді жазатайым оқиғалардан сақтандыру).

Нарықтық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан, бизнес пен адамдардың әл-ауқатын қорғау әдісі  болса, екінші жағынан,     пайда әкелетін коммерциялық қызмет болып табылады. Сақтандырушының пайда көздеріне өз сақтандыру қызметінен түсетін пайда, уақытша бос ақша қаражаттарын  материалдық өндіріске, өндірістік емес салаға, кәсіпорындар операциялары, банк депозиттеріне және т.б. инвестициялаудан түсетін пайда жатқызылады.

Сақтандыру нарықтық экономика жағдайында шаруашылық белсенділікті ынталандырушы фактор болып табылады, нарық қатынастарының барлық мүшелеріне тең құқық тудырып, экономикалық қызмет, пайда алу, тәуекелге бару,”өзін өзі тексеру” үшін қатты психологиялық мотивациялар береді.

Сақтандыру сонымен қатар сақтандыру жарналары есебінен   қалыптасатын арнайы сақтандыру ақша қорлары көмегімен зардапты шығындарын тұйық үлестіруді ұйғарады. Сақтандыру кезінде осы қорды қалыптастыру мен пайдалану бойынша қайта үлестіру (бөлу) қатынсатары туындап, ол сақтандыруды қаржы категориясына жақындатып, сонымен бірге ерекшеліктерін айрықша атап көрсетеді. Сақтандырудағы құнның ақшалай формадағы қозғалысы сақтау оқиғасы орын алған кездегі зардап шегу ықтималдылық дәрежесіне бағынады.

Несие категориясына жақындататын сақтандырудың бір ерекшелігі бар, ол- сақтандыру қор қаражатының қайтарымдылығы. Алынған ақша сомасының қайтарымдылығы жайлы айтқанда ол, алдымен, өмірді сақтандырумен байланысты екенін бөліп көрсеткен жөн.

Осылайша, ақша формасында бола отырып, сақтандырудың  “қаржы” және “несие” категорияларымен байланысы бар екенін көре отырып, сақтандыру экономикалық категория ретінде тек өзіне тән функциялар мен рольді атқарады. /4, 45б./

 

 1.2 Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі, анықтамасы және           сипаттамасы

 

Тәуекел – сақтандырудың сөзсіз алғышарты болып табылады.  Сақтандырудың негізін нарықтық экономикада жеке меншікке деген жаңа қатынастар құрайды.

Дамыған нарықтық экономика сақтандыруды дамытудың белсенді ортасы болып табылады, өйткені нарық пен сақтандыру тығыз байланысты. Бір жағынан, нарық бар жерде кәсіпкерлік тәуекелдің түрі өте көп, ал тәуекел бар жерде сақтандыру да бар.

“Тәуекел” түсінігі  нәтежесі белгісіз шешімді қабылдауды білдіреді. Белгілі бір іске ақша сала отырып кәсіпкер болашақтағы мүмкін болатын барлық оқиғалардың алдын ала алмайды. Болашақта болуы мүмкін және адамдар мен олардың денсаулығына зардап тигізуі мүмкін оқиғалар және олардың болу мүмкіндігінен сақтандыру жүргізілетін оқиғалар сақтандыру тәуекелі деп аталады.

Тәуекел әр түрлі деңгейде сақтандырылған объектінің бұзылуы және жойылыуымен байланысты.  Бірге жақын болған жағдайда осы жағдай болатынын кепілдейді. Сақтандырудың тек тәуекел кездейсоқ, болжамдалмайтын жағдайда ғана маңызы бар. Тәуекелді бағалау үшін анық мәліметтер болу керек. Әдетте, тәуекелдің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады: сақтандыруға болатын және сақтандыруға болмайтын; жағымды және жағымсыз; сонымен қатар сақтандырушының техникалық тәуекелі. /1,12б./

Ең үлкен пайызды бірінші топ құрайды. Бұл жағдайда сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігін бағалауға және мүмкін болатын шығындарды бағалауға болады. Сақтандырушы жауапкершілігіне қосылатын тәуекел кездейсоқ сипатта болуы тиіс, яғни келісім-шартқа отырушыларға сақтану жағдайының нақты уақыты мен зардап көлемі белгісіз болуы керек. Сақтану жағдайының болуы сақтанушы немесе басқа мүдделі тұлғаның көңіл білдіруіне байланысты болмауы керек.  Сақтауға қасақана тәуекелді қабылдауға болмайды. Ал екінші жағынан, сақтандырылған тәуекел апатты масштабта болмауы керек, яғни көлемді зардап шектірмеуі керек.  Қауіп көзіне байланысты табиғи апаттар және адам қызметі нәтижесінде пайда болатын тәуекел болып бөлінеді. Арнайы тәуекел тобына аномальді және катастрофалық апаттар жатқызылады. Сонымен қатар экологиялық, көліктік, саяси және арнайы тәуекел түрлері де бар.

Бақылау мен есептеу процесі тәуекелді тіркеу деп аталады. Тәуекел ахуалын анықтайтын факторлар тәуекел жағдайы деп аталады. Олар объективті және субъективті сипатта болады.  Объективті сипатта  адамдардың еркі мен ақыл-ойына байланыссыз болады, ал субъективті сипатта  адамның іс-әрекетіне тікелей байланысты.

Тәуекел жағдайлары осы оқиғаның болашақта болуының мүмкіндігін бағалауға мүмкіндік береді.

Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру орайын ажырата білу керек. Бірінші жағдай кезінде зақым келтірудің потенциалды мүмкіндігі болады, ал екінші жағдайда іске асырылған зақым келтіру орын алады. Оның салдары сақтандуру объектісінің зақымдануына әкеледі немесе объект толығымен жойылыуы да мүмкін.

Әдетте, тәуекел көлемін анықтағаннан кейін оны жою жайында немесе оны барынша шектеу жайында шешім қабылданады. Адамның өндірістік қызметі және табиғи құбылыстар  жағымсыз салдар мен жағымсыз жағдайдың орнығуымен өте тығыз байланысты. Осындай объективті қажеттіліктерден шыға отырып оларды  шектеу әдістеріне деген қажеттілік туады. Жалған мәліметтер, тым шектелген немесе тым ұлғайтылған ақпарат нақты тәуекелдің бағалауына кедергі жасайды.  

Өндіріс адам болмысының белгілі бір қоғамдық формадағы материалдық негізі болып табылады. Осы себептен адам мен табиғат байланысты. Бір жағынан, адам табиғатқа әсер етеді, ал екінші жағынан, өз қажеттіліктеріне бейімдейді. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс табиғатты игеру процессін жеңілдетеді. Ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану табиғи игіліктерді игеруде пайдалану қоғамдық өндірістің өсуінің алғышарты болып келеді.

Адам мен табиғат арасындағы үздіксіз бірлікпен қатар олардың арасында диалектикалық қайшылық бар және ол қайшылық адам мен табиғат арасындағы үздіксіз күресте көрініс табады. Тәуекел, төтендік – адамзат тіршілігінің нормасы. Еңбек заттары табиғат апаты, жазатайым оқиға, зілзалада көрініс табатын жоюшы күштерінің әсеріне душар болады. Жыл сайын жер бетінде көптеген табиғи құбылыстар болып тұрады:  жүз мыңдай найзағай, он мыңдай су тасқыны, мыңдаған жер сілкіністері, көшкіндер мен құйындар, жүздеген жанартау атқылаулары, тропикалық циклондар. Апаттар  мен зілзалдар үлкен материалдық зақым келтіреді.

Әр табиғи  апат еңбек заттарына зақым келтіретін қауіп ретінде қарастырылып, осыған байланысты сақтандыру қарым-қатынасы, яғни сақтандыру қорғанысының объектісі пайда болады.  Сақтандыру қатынсатары пайда болуының алғышарты тәуекел болып табылады. Сәйкес тәуекелдің болуынсыз сақтандыру жоқ, өйткені сақтандыру мүддесі де жоқ. Тәуекел мазмұны мен тәуекелдің ықтималдылық деңгейі сақтандыру қорғанысының мазмұны мен шекарасын анықтайды. Тәуекел сақтандыру келісім-шарт әрекетінің барлық аралығында орын алады. Сақтандыру мәнісін түсіну үшін “тәуекел” түсінігін білу қажет. /2,50б./

“Тәуекел” сөзі тура аударымда шешім қабылдау дегенді, яғни сол шешімнің нәтижесі белгісіз екендігін, қаіупсіз емес дегенді білдіреді. Тәуекел – болуы мүмін немесе болмауы мүмкін оқиға. Бұл — зардап болуының гипотетикалық мүмкндігі. Әрбір нақты тәуекел, мысалы, өрт тәуекелі белгілі бір жағымсыз жағдай тууының тек мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекел адам қызметінің кез-келген қызмет аясындағы объективті құбылыс және жекелеген тәуекелдің көптігі ретінде көрінеді.

Тәуекел мәнісі түрлі аспектілерде қарастырылуы мүмкін. Дәлірек айтқанда, тәуекелді өлшеу ықтималдылық теориясы мен үлкен сандар заңын пайдалану арқылы математикалық әдіс көмегімен жүргізіледі.  Өз мәнісі боыйнша тәуекел-теріс, жағымсыз экономикалық салдары бар оқиға.

Тәуекел жайлы жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы ауытқулар болған жағдайда айтуға болады деген көзқарас бар. Мұндай ауытқу не оң, не теріс болуы мүмкін. Теріс ауытқу — жағымсыз нәтиже, ал оң ауытқу жайлы егер нақты нәтиже күтілгеннен жағымдырақ болған жағдайда айтуға болады.

Жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы теріс ауытқу мүмкіндігі, яғни бір күтілген оқиғаға келетін жағымсыз нәтиже қаупі тәуекел деп аталады.

Бір күтілетін құбылысқа келетін бастапқы параметрлер кезіндегі оң ауытқу мүмкіндігі “мүкіншілік” (шанс) деп аталады. Бұл мағынада зардап тәуекелі мен пайда мүмкіншілігі жайлы айтуға болады, мұнда зардап теріс, пайда –жоспарланған және нақтылы нәтиже арасындағы оң ауытқуды көрсетеді.

“Тәуекел” түсінігі мен зардап түсінігі өте тығыз байланысты. Егер тәуекел тек мүмкін теріс ауытқу болса, зардап — нағыз нақты теріс ауытқу.  Зардап арқылы тәуекел іске асады және ол нақты өлшеніп, нақты келбетте болады.   Тәуекел мен зардап табиғатты зерттеу процесіндегі адам әрекетімен тығыз байланысты. Ең үлкен зардап мәні адаммен танылмаған тәуекел арқылы көрініс табады. Осыған байланысты түрлі жағымсыз жайлар туралы ақпаратты тәуекелдің жалпы даму тенденциясы, көрініс заңдылықтарын және ғылыми болжамдау мақсатымен жинау, анализдеу  және жалпыландырудың объективті қажеттілігі туады.  Танымның қол жеткізілген деңгейін шағылыстыра отырып, көптеген тәуекелдер анықталмаған болып келеді, өйткені олардың қоршаған табиғат пен қоғам арасындағы көрініс табуы, себеп – салдарлық байланысы аяғына дейі түсіндіріліп, ашылмаған.  Ғылыми-техникалық прогресс және танымның шексіздігі кейбір құбылыстардың ғылыми түсініктемесіне, танылмаған тәуекелдің ықпалын азайтуға объективті шарттар жасайды.

Тәуекел факторлары және мүмкін зардап орнын  толтыру қажетілігі сақтандыруға деген қажеттілікті тудырады.  Сақтандыру арқылы кез-келген адам табиғатты тану процесіндегі әрекеттің кездейсоқтығынан қорғалған.   Кәдімгі сана деңгейінде сақтандыру арқылы қойылған мақсатқа қол жеткізудің нақты мүмкіндігі туады.  Осының барлығы тәуекелді сақтандырудың негізгі түсінігі ретінде бөліп көрсетеді.

Тәуекелдің көрініс табу формасының көп түрлілігі,  сандардың ауырлығы мен жиілігі, ықтималдылықты жоюдың мүмкінсіздігі сақтандыруды ұйымдастырудың қажеттілігін тудырады.   Сақтандыруды ұйымдастырудың нақты формалары  қоғамдық-тарихи дамуы барысында белгілі бір өзгерістерге ұшырап, өндірістік күштер мен қатынастардың даму деңгейін шағылыстырады.

Сақтандырудағы тәуекел бірнеше  негізгі түсініктемелермен сипатталады. Біріншіден, тәуекел нақты оқиға немесе оқиғалар жиынтығы және бұл оқиғалар  орын алғанда бұрын ұйымдастырылған ортақтандырылған ақшалай немесе натуралды-заемдық формадағы қордан төлемдер жүргізіледі. Екіншіден, тәуекел нақты сақтандырылған объектімен байланысты. Құбылыс немесе құбылыстар жиынтығы абстрактілі түрде тек өзі ғана қарастырылмайды.  Оларды сақтандыруға алынған және сол жерде тәуекел  орын алатын  объектімен байланыстыру керек. Кез-келген тәуекелдің нақты көрініс объектісі бар.  Біздің санамызда тәуекел сол объектімен байланысты.  Объектіге байланысты тәуекел формалары көрініс тауып, зерттеледі.

Қабылданған ақпарат анализі басқа шаралармен бірге тәуекел іске асуының жағымсыз нәтижелерін азайтуға немесе алдын алуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тәуекел сақтандыруға алынған объектінің зақымдануы немесе жойылу ықтималдылығымен байланысты.  Ықтималдылық осы оқиғаның болуының мүмкіндігінің объективті өлшеуіші болып келеді.  Ықтималдылық 0-ге тең болған кезде осы құбылыс болу мүмкіндігі жоқ деп айтуға болады. Егер ықтималдылық 1-ге тең болса, құбылыс орын алатындығының 100% кепілдігі бар. Тәуекел ықтималдылығы неғұрлым аз болса, солғұрлым осы тәуекелді сақтандыруды арзан және тез ұйымдастыруға болады.  Тәуекелдің айтарлықтай ықтималдылығы қымбат сақтандыру қорғанысын ұйғарады, ал ол өз кезегінде сақтандыруды өткізуді қиындатады.  Сақтандыру құбылысы сақтандыру объектісі болып табылмайды. Бұл объект – тәуекел, ол болуы да, болмауы да мүмкін. Яғни, тәуекел — адам еркіне қарамастан болатын жалғыз кездейсоқ оқиға.  Тәуекел кездейсоқ оқиға немесе құбылыс арқылы пайда болады және сол себептен сақтандыру қатынастары туындайды.

Айтарлықтай бір тәуекел әсеріне бір уақытта шалдығатын көптеген объектілерді бақылау кезінде кездейсоқ оқиғалардың болу заңдылықтары көрінеді.  Бақылауға алынған жиынтық көп болған сайын, кездейсоқтық солғұрлым нақты нәтижелерге (нақты заңдылық) жақындайды.

Іс жүзінде бақыланып отырған жиынтық шегінде нақты құбылыстың орын алуын болжауға мүмкін емес. Шексіздікке жақындаған бақылау объектісінің заңы өскен сайын, эмпирикалық ықтималдылық айтарлықтай нақты деп күтуге болады. Бақылау нәтижелерінің нақтылықсыздығы жалпы тек бұл құбылыс анықталмаған болып қалғанда айтуға болады. Яғни, бақылау нәтижелерінің нақтылықсыздығы субъективті сипатта болып келеді. Мұндай сипат айнымалы . Ол табиғат пен қоғам жайлы елестен шыға  отырып, осы құбылыстың көрініс табуы немесе пайда болу заңдылықтары анықталмаған болып қалуымен байланысты. Бүгінде, мысалыға,  күн тұтылуы  кездейсоқ құбылыс емес, өйткені астрономия ғылымымен барлық жағынан түсіндірілген болатын.

Ғылыми-техникалық революцияның жетістіктері біздің біліміміздің шекарасын кеңейтеді. Сонымен қатар ғылыми-техникалық процесс жаңа білімді игерумен, техникалық кемелсіздігімен, адамның ол техниканы дұрыс пайдаланбауымен байланысты жаңа тәуекелдің пайда болуына шарт жасайды.

Технологияның жаңартылуы, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше жағдайларды математикалық модельдеу кездейсоқтықты шектейді. Толық, жүйелік және нақты ақпаратқа сүйене отырып, кездейсоқ құбылыс жалпы түрде заңдылықтар түрінде көрінеді.  Тәуекелдің көрініс табуы құбылыстың кездейсоқтығы мен адам еркіне тәуелді емес. Бұл ең алдымен табиғи оқиғалар мен жазатайым оқиғаларға байланысты.

Сақтандыруға объективті және субъективті ықтималдылық тән. Объективті ықтималдылық құбылыстар мен заттардың объективті шындылыққа тән заңдарды шағылыстырады. Субъективті ықтималдылық ақиқатқа объективті келістемені ескермейтін, табиғат пен қоғамның объективті заңдарын мойындамайтын кездейсоқтықтарды шағылыстырады.

Сонымен қатар тәуекел логикалық-ықтималдылық арқылы көрсетілуі мүмкін. Бұл ықтималдылық табиғат, қоғам заңдарын индукция, дедукция, анализ, синтез және гепотезаларды тану арқылы құрылады. Логикалық ықтималдылық сақтандырудың жаңа түрлерін енгізуде (алдын ала жиынтықты бақылаудың ешқандай ақпараттық базасы жоқ) коданылады. Егер сақтандырудың жаңа түрін енгізу алдында статистикалық мәліметтерді жинау және анализдеу (үлкен сандар заңының математикалық аппаратын қатыстыру арқылы) жүргізілсе, алынған нәтиже статистикалық ықтималдылықты шағылыстырады. /5,66б./

Тәуеклді анализдеу оны екі топқа бөлуге мүмкіндік береді: сақтандырушылық және сақтандырушылық емес. Сақтандыру тәуекелінің тізімі сақтандыру келісім-шарты бойынша  сақтандыру жауапкершілігі көлемін құрайды.  Ол келісім-шарттың сақтандыру сомасы арқылы көрініс табады. Тәуекел бағасын тарифтік қойылым көрсетеді. Сақтандыру тәуекелі — ол тек ықтималды тәуекел.

 

1.3 Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы

 

Қазіргі кезде радикалды экономикалық реформалар жағдайында сақтандыру нарығы дегеніміз не және оған тән сипаттарды анықтаудың қажеттілігі туып отыр. Сақтандыру нарығы  — сатып алу–сату объектісі сақтандыру қорғанысы болып табылатын және оған деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын ерекше әлеуметтік – экономикалық құрылым, ақшалай қатынастардың белгілі бір саласы. Сақтандыру нарығы дамуының объективті негізі — болжамдалмаған жағымсыз жағдайлар туындаған кезде зардап шеккендерге ақшалай көмек көрсету арқылы ұдайы өндіріс процесі үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі. Сонымен қатар сақтандыру нарығын қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету үшін сақтандыру қорын калыптастыру мен үлестіру бойынша ақша қатынастарын ұйымдастыру формасы ретінде қарастыруға болады.

Сақтандыру нарығының қызмет етуінің міндетті алғышарты — сақтандыру түрлеріне деген қоғамдық қажеттіліктердің болуы — сұранысты қалыптастыру мен сол қажеттілікті қанағаттандыратын сақтандырушы ұйымдардың болуы-ұсынысты қалыптастыру. Осыған байланысты сақтандырушы мен сақтанушы нарықтарын бөліп көрсетуге болады.  Қызмет етіп тұрған сақтандыру нарығы түрлі құрылымдық тізбектерді қосатын күрделі біріктірілген жүйе.  Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында сақтандыру компаниясы немесе сақтандыру қоғамы орналасқан  Дәл осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір экономикаоық қатынастар қалыптасып, екіншілері пайда болып, жеке, қоғамдық, коллективтік мүдделер тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының негізі: еркін нарықтық экономика, меншік формасының көптігі, еркін баға — тариф қойылымдарын есептеу, бәсекелестіктің болуы, еркін таңдау, жаңа сақтандыру өнімдерін табу және нарыққа енгізу. Отандық экономиканың нарыққа көшуі сақтандырушының, сақтандыру нарығының  экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны мен ролін айтарлықтай өзгертті.

Нарықтық экономика азаматтар таңдауының еркіндігіне негізделеді. Адам өз кірістерін еркін жұмсап, қай бөлігін тұтынуға, ал қай бөлігін қорға жұмсайтынын еркін шешеді.  Осының барлығын сақтандыру нарығы ескере отырып сақтандыру қызмет көрсету жиынтығын ұсынады.

Нарықтық экономиканың басты қағидасы сұраныс пен ұсыныстың еркін ойнауына потенциалды сақтанушыға қажетті сақтандуры қызмет көрсетулерінің пайда болуын ынталандырады.  Баға қалыптастырудың еркіндігі сақтандырушылар арасындағы еркін бәсекеге мүмкіндік береді. Тек экономикалық бәсеке болған жағдайда  ғана сақтандыру нарығы реттеуші функцияны  атқарады. Бәсекенің тек өзі сақтандыру нарығындағы толық сәттілікті түсіндіре алмайды.  Бұл сәттілік айтарлықтай сақтандыру қоғамының жұмыскерлерін жаңа потенциалды клиенттерді іздеуге, сақтандыру қызмет көрсетулерінің әдістері мен формаларын жетілдіруге ынталандыратын сақтандырушыға тәуелді болып келеді. Сақтандыру қоғамын қалыптастыру кезінде сақтандырушының өзі қоғамның ішкі және сыртқы қызметін басқарып, сақтандыру мәдениетінің негізін салуы әсіресе маңызды болып келеді.

Сақтандыру полисіне қол қоя отырып, сақтандырушы қабылдаған шешімдері қоғамдық тәжірибемен расталған күтімдерге негізделген. Нарықтық экономика жағдайында сақтандырушы өз иелігіндегі сақтандыру қорының ресурстарын қалай жұмсайтындығына өте тәуелді болып келеді. Сақтандырушы кәсіпкер ролінде келіп, мүдделі тұлға бола отырып  сәйкесінше заңды актілерде тіркелген кәсіпорын істерінің жай-күйі үшін бірге иеленушілерінің алдында жауапты   болып келеді.

Кең мағынада сақтандыру нарығы дегеніміз – сақтандыру өнімі бойынша сату — сатып алу жайлы қарым – қатынастардың жиынтығы. Нарық сақтанушы  мен сақтандырушы арасындағы шекті байланыстарды қамтамасыз етеді. Сақтандыру нарығының қызмет етуінің басты шарттары құн, сұраныс және ұсыныс заңдары болып табылады. Сақтандыру нарығы тауарлы шаруашылықтың тұрақтану кезінде қалыптасып, оның бөлінбес маңызды элементі болып табылады.  Алғашқысы мен соңғысының туындауының шарты —   түрлі меншік иелердің, яғни жекеленген товар өндірушілер және еңбектің қоғамдық бөлінісінің болуы. /2,65б./

Сақтандыру нарығын келесідей де қаратсыруға болады:

1) қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету мақсатымен сақтандуры қорын қалыптастыру және үлестіру бойынша ақшалай қатынастарды ұйымдастыру формасы ретінде;

2) сәйкесінше сақтандыру қызметін көрсетуге қатысатын сақтандыру ұйымдарының жиынтығы ретінде қарастыруға болады.

Сақтандыру нарығының орны екі жағдаймен сипатталады. Бір жағынан, сақтандыру қорғанысының объективті қажеттілігі бар және ол қоғамның әлеуметтк-экономикалық  жүйесінде сақтандыру нарығының пайда болуына әкеледі. Ал екінші жағынан, сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету сақтандыру қорын ұйымдастырудың ақшалай формасы бұл нарықты жалпы қаржы нарығымен байланыстырады.

Сақтандыру нарығының қаржылық жүйедегі орны сақтандыру қорғанысын қаржыландырудағы түрлі қаржы институттарының орны және оларды сақатандыру ұйымдарының инвестициялық ресурстарын орналастыру объектілері ретіндегі мәнімен және сақтандыру, инвестициялық және басқа да қызмет түрлерімен қамтамасыз етумен шартталған. Сақтандырудың жалпылылығы сақтандыру нарығының кәсіпорын қаржысымен, халық қаражатымен, банк жүйесімен, мемлекеттік бюджетпен жне басқа да қаржы институттарымен байланысын және сол шекте сақтандыру қарым-қатынастардың іске асатынын анықтайды. Мұндай қарым-қатынаста сәйкес қаржы институттары сақтандыру өнімдерін сақтаушылар мен тұтынушылар ретінде келеді. Сақтандыру нарығы мен мемлекеттік бюджет пен бюджеттік емес қорлар арасында міндетті сақтандыруды ұйымдастырумен байланысты ерекше қатынастар орнайды.  Сақтандыру нарығы өз сақтандыру ұйымдары , өз сақтандыру резервтерін және басқа инвестицицялық ресурстарын орналастыратын бағалы қағаздар нарығымен, банк жүйесімен, валюта нарығымен, мемлекеттік және аймақтық каражаттармен тұрақты қарым-қатынас жасап тұрады. 

Сақтандыру нарығы бірқатар  байланысты функцияларды атқарады:

1.компенсациялық  (қайтарымдылық);

2.жинақтаушы;

3.үлестіруші;

4.алдын алу;

5.инвестициялық.

Сақтандыру нарығының негізгі функциясы – компенсациялық және осы функцияның арқасында сақтандыру нарығы қызмет етіп келеді. Функцияның мәні сақтандыру объектісі болып табылатын жағымсыз жағдайлар туындаған кезде заңды және жеке тұлғаларға шығынды өтеу формасында сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етуде көрініс табады.

Жинақтаушы функциясы өмірді сақтандырумен қамтамасыз етіліп, алдынала келісілген соманы сақтандыру мәмілесі есебінен жинақтауға мүмкіндік береді.

Үлестіру функциясы сақтандыру қорғанысы механизмін жүзеге асырады. Функицяның мәнісі — қор құру мен  оны нысанды пайдалану. Сақтандыру қорының қалыптасуы сақтандыру төлемдерінің кепілдігі мен  сақтандыру тұрақтылығын қамтамасыз ететін сақтандыру резервтері жүйесінде іске асады.

Алдын алу функциясы сақтандыру қызметімен тікелей байланысты емес. Бұл функция сақтандыру оқиғасының алдын алу мен зардапты азайтуға жұмыс істейді. Алдын алу функциясын жүзеге асыру жазатайым оқиға және табиғи апаттарының зардаптарын азайту немесе болдырмауға арналған шараларды қаржыландыру арқылы жүргізіледі. Сәйкес қаржыландыру алдын алу шаралар қорынан жүргізіледі. Алдын алу функциясын жүзеге асыру сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын өсіруге ықпалын тигізіп, қоғамдық  ұдайы өндірісті қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.

Инвестициялық функция бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк депозиттеріне, жылжымайтын мүлікке  және т.б. орналастыру арқылы іске асады. Кейбір шет ел мамандары сақтандыру компанияларын қоғамдық өндірістегі негізгі функциясы капиталды сақтандыру арқылы мобилизациялау болып келетін институционалдық инвесторлар ретінде қарастырады.

Сақтандыру нарығында ұсынылатын ерекше товар — сақтандыру қызмет көрсетуі. Сақтандыру өнімдерінің тұтынушылық қасиеттері ерекше және қаржы нарығының басқа өнімдерінен айтарлықтай ерекшелінеді. Оладрың ерекшелігі сақтандыру мәнісінен бастау алады. Қазақстан Республикасының “Сақтандыру қызметі жайлы” 2000 жылдың 18/ХІІ шыққан №126-ІІ заңына сай сақтандыру қызметін азаматтар, кәсіпорындар, ұйымдардың мүліктік мүдделерін белгілі бір оқиғалардың (сақтану жағдайы) пайда болған кезде сақтанушылар төлеп отыратын сақтандыру жарналары арқылы қалыптасатын ақшалай қорлар есебінен қорғау бйынша қызметті түсінуге болады. Сақтандыру нарығының субъектілерінің мүдделеріне төнетін қауіп үнемі бар, бірақ мәнісі бойынша ықтималды болып келеді. Сондықтан әрқашан таңдау мен есептеу орын алады: сақтандыру өнімін сату (сатып алу ) немесе сатпау (сатып алмау). Бұл таңдауды жүзеге асыру үшін сақтандыру өнімі қаржы нарығында үнемі болу керектігі айқын. Осындай нарыққа қатысу сақтандыруды қаржы қатынастарының бөлігі ретінде қалыптастырады.  Әрбір сақтандыру өнімі нақты сақтандыру объектісімен ара қатынасып (сақтандыру заты), сақтандыру себебін (сақтандыру тәуекелі), оның құнын (сақтандыру сомасы), бағасын (сақтандыру тарифі), сақтанушы сақтанып отырған оқиғалардың алдын алудағы ақшалай төлемдер шарттарын (есептеулер)  анықтайды. Сақтандыру өнімінің куәлігі — сақтандыру полисі деп аталатын құжат. Полис үнемі мән-мағыналы, сақтандыру қатысушыларына бағытталған, мәміленің негізгі  сандық параметрлерін сақтайтын және заңды құжат болып келетін   сақтандыру келісім-шартына  отыру (сақтандыру өнімінің сатылып алынуы) фактісін қуаттайды. /6,45б./

Сақтандыру өнімінің ерекшелігі — сақтандыру жарналарының сақтандыру сомансынан аз болуында. Мұндай қатынас сақтандыру өнімінің нарықтық талғамдылығын және сәйкесінше сұранысты қамтамасыз етеді. Сақтандыру өнімін сатып алудан түсетін пайда сөзсіз. Бірақ ол сатушының шығынға ұшырайтынын білдірмейді, өйткені полистер саны, әдетте, сақтандыру оқиғасынан аз болады. Яғни, егер сақтану өнімінің бағасы дұрыс анықталған болса, сатушы шығынданбайды. Сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы сақтандыру тарифінде көрініс табады. Ол сұраныс пен ұсынысты салыстыру кезінде бәсекелестік негізде қалыптасады. Бағаның төменгі шегі сақтанушы төлемдерінің кірісі мен сақтандыру шығынын өтеу, сақтандыру сомаларын төлеу арасындағы теңдік қағидасымен анықталып, жоғарғы шегі  сақтандырудың қажеттіліктерімен анықталады. Егер сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы өте жоғары болса, сақтандырушы өз клиенттерін жоғалтып, бәсекелестерге қарағанда ұтымсыз жағдайда болуы мүмкін.  Нақты бір сақтандырушының қызметінің бағасы оның сақтандыру портфелінің көлемі мен құрылымына, инвестициялық қызметінің сапасына, басқарушылық шығындарының көлеміне және күтілетін пайдасына байланысты.

Сақтандыру қызмет көрсетуі келісім-шарт негізінде ұсынылып (еркін сақтандыруда), немесе заң негізінде ұсынылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, қоғамдық мүдде тұрғысынан алғанда сақтандыру қорғанысын беру қажет болған жағдайда сақтандыру міндетті сипатта болады. Сақтандыру қызмет көрсетуі  сату — сатып алу сақтану келісім шартына отыруымен бекітіліп,  сақтанушыға сақтандыру куәлігі (полис) беріледі. Сақтанушы пайдалана алатын сақтандыру түрлерінің тізімі сақтандыру нарығының ассортиментін ұсынады. Сақтандырушы  сақтанушы мен сақтандырушының сақтандыру өнімін сату-сатып алу бойынша пайда болатын төлемдер арасындағы арақатынастарды орнатады, яғни сақтандыру өнімінің бағасын (тариф) орнатады. Тариф деңгейі белгілі бір сақтандыру өнімін өткізуді қамтамасыз ету үшін айтарлықтай төмен болу керек, бірақ онымен қатар сақтандырушының шығын орнын толтыру үшін (шығындарды өтеу төлемдері, аппаратты ұстау және т.б.) және қажетті пайданы қамтамасыз ету үшін салыстырмалы жоғары болу керек.

Тариф, бір жағынан, сақтандыру тәуекел көлемін көрсетеді (оның бағасын анықтайы). Ал екінші жағынан, орта шама ретінде көрінеді. Бірақ, сақтандыру оқиғалары “орташа” түрде болмай, таңдаулы сипатта болады.  Бұл қайшылық сақтандыру өнімдарінің бағасын оларды сатып алушылардың категориясы бойынша сәйкес дифференциациясы арқылы шешіледі. Басқаша айтқанда, сақтандыру өнімдерін сату-сатып алу тәртібіне жеңілдіктер мен үстемелер жүйесі енгізіледі. Бұл жүйеде сақтанушылурдың жекелеген ерекшеліктері ескеріліп, сонымен қатар бұл жүйе сақтанушыларды бір уақытта мүдделендіріп және сонымен қатар  сақтандырылған объектіге төнетін тәуекелді минимизациялауға мәжбүрлейді.

Осылайша, сақтандырудың құны мен бағасы (сақтандыру өнімінің сандық сипаттамалары ретінде) бәсекелес шамалар болып табылады. Сақтандыру өнімін сату қажеттілігі сақтандырушыны сақтандыру өнімдерін жетілдіруге және бағаны төменднтуге, ал пайда табу қажеттілігі, керісінше, бағаны жоғарлатуға мәжбүрлейді. Осыдан шығатын қорытынды – сақтандыру нарығы сақтандыру өнімдаріне деген сұраныс пен ұсынысты реттейді.

Қызмет істеп тұрған сақтандыу нарығы түрлі құрылымдық тізбектерді қосатын күрделі біріктірілген жүйе. Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында сақтандыру компаниясы немесе сақтандыру қоғамы орналасқан. Дәл осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір экономикалық қатынастар қалыптасып, екіншілері пайда болады және жеке, топтық, коллективтік мүдделер тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының қатарларына сақтандыру ұйымдары, сақтанушылар, сақтандыру өнімдері, сақтандыру делдалдары, сақтандыру тәуекелін, шығынды маманданған бағалаушылар, сақтандырушылар бірлестіктері оларды мемлекеттік реттеудің жүйесі жатады.

Сақтандыру нарығының құрылымы институционалды, территориялық және салалық аспектілерде сипатталуы мүмкін.

 Институционалдық аспектіде сақтандыру нарығының құрылымы келесі түрде берілген:мемлекеттік сақтандыру, акционерлік сақтандыру, жеке меншік, өзара сақтандыру, кооперативтік сақтандыру және т.б. сақтандыру компаниялары.

Сақтандыру ұйымы немесе сақтандыру компаниясы — сақтандырушының сақтандыру қорын ұйымдастырудың нақты формасы.  Сақтандыру компаниясы – сақтандыру қорының қызмет жасауының тарихи анықталған қоғамдық форма, келісім-шартқа отыру мен оларды орындау бойынша жекелеген, оқшауланған құрылым. Сақтандыру компаниясына технико-ұйымдастырушылық бірлік пен оқшаулану тән. Сақтандыру компаниясының экономикалық оқшаулануы оның ресурстарының толығымен оқшаулануымен сипатталады. Сақтандыру компаниясы экономикалық жүйеде дербес шаруашылық жүргізуші субъект ретінде қызмет атқарып, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесіне “кіріктірмелендірген”. /2,78б./

Сақтандыру ұйымдарының арасында экономикалық қатынастар бірлесіп сақтандыру мен қайта сақтандыру негізінде іске асады.  Ұйымдастыру формасы бойынша сақтандыру мемлекеттік, акционерлік, өзара, кооперативтік және жеке меншік болып бөлінеді.

Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде арнайы өкілетті сақтандыру ұйымдар түрінде мемлекет болып келеді. Мемлекет мүдделеріне кез-келген немесе жеке сақтандыру түрлерін өткізуге монополия кіреді.

Акционерлік сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма, мұнда сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түріндегі жеке капитал болып келеді. Бұл қоғамның жарғылық қоры акциялар (облигациялар) және басқа да бағалы қағаздарды сатудан қалыптасып, ол өз кезегінде салыстырмалы шектеулі қаражаттар есебінен сақтандыру компанияларының нәтижелі жұмысын жандандыруға мүмкіндік береді.

Өзара сақтандыру — мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма. Қабылданған шарттарға сай белгілі бір үстеме мүмкін шығындарды бір-біріне өтеу жайында заңды және жеке тұлғалар тобы арасындағы келісімді көрсетеді.  Коммерциялық емес типті сақтандыру ұйымы болып табылатын, яғни құрылған сақтандыру кәсіпорындарынан пайда алуды көздемейтін өзара сақтандыру қоғамы арқылы жүзеге асады. Бұл сақтандыру өткізудің ірі ұйымдастырушылық формасы. Өзара сақтандыру қоғамы еркін келісім негізінде өз мүліктік мүдделерін қорғау үшін құрылған заңды және жеке тұлғалар бірлестік ретінде көрінеді.  Өзара сақтандыру ұйымы заңды тұлға және өз міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүлкімен жауап береді. Әр сақтаушы пайлы мүше болып табылады. Шет елде өзара сақтандыру қоғамы аймақтық, ұлттық және халықаралық сақтандыру нарығының ірі шаруашылық жүргізуші субъектісі болып келеді.

Кооперативті сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушалақ форма. Сақтандыру операцияларын кооперативтермен өткізуде пайымдалады.

Жеке меншік сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның жанұясына тиесілі. Жеке сақтандырудың бірегей түріне ағылшын “Ллойд”  корпорациясын жатқызуға болады.

Сақтандыру нарығы территориялық аспектіде келесідей сипатталады:

1)   жергілікті  (аймақтық);

2)   ұлттық (ішкі);

       3)   әлемдік (сыртқы) нарық.

Өз кезегінде әр нарық оқшауланған сегменттерге бөлінеді. Мысалы, жазатайым оқиғадан сақтану, үй мүлкін сақтандыру және т.б.

Ал салалық белгісі бойынша сақтандыру нарығыда жеке, мүліктік және жауапкершілікті сақтандыруды бөліп көрсетуге болады. Сақтандыру объектісі сақтандырудың барлық белгілерінің, сонымен қатар экономикалық мүдделердің материалдық мүддесі болып табылады.  Сақтандыру объектісі екі класқа бөлінеді: құны бар және құны жоқ. Құн белгісі бойынша сақтандыруды сақтандыру салалары бөлінеді. Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік сақтандыру монополиясы жағдайында екі сала болған: мүліктік және жеке сақтандыру. Ал нарықтық экономика жағдайында сақтандыру объектілерінің сипаттамаларынан шыға отырып, төрт негізгі саланы бөліп көрсеткен жөн: жеке, мүліктік, жауапкершілікті және экономикалық тәуекелді сақтандыру.

1) Жеке сақтандыру – сақтандыру объектісі өмір, денсаулық және адамның еңбекке қабілеттілігі болып табылатын сақтандыру саласы. Жеке сақтандыру өмір сақтандыру мен жазатайым оқиғалардан сақтандыруға бөлінеді және жинақтау мен тәуекелдік функцияларын ұштастырады.

Жеке сақтандыруда сала астыларына бөлу кең тараған:өмірді және жазатайым оқиғалардан сақтандыру. Мәселенің мұндай көрінісінде сақтандыру жауапкершілігінің сипаттары, көлемі және сақтандыру ұзақтығына көңіл бөлінеді.  Сәл басқа түрде бұл мәселені өмір деңгейін сақтандыру түрі ретінде қарастырады. Алайда, сақтандыру белгілері сондай болып қала береді, бірақ бұл классификация концепциялары жеке сақтандыруды ұйымдастыру формаларымен айрықшаланады.

2) Мүліктік сақтандыруда сақтандыру объектісі болып әр түрлі түрдегі мүлік болып келетін сақтандыру саласы ретінде талқыланады. Оның экономикалық тағайындалуы сақтандыру оқиғасының нәтижесінде пайда болған шығынды өтеу.  Сақтандырылатын мүлік сақтанушының меншігі болып келетін мүлік және иелігінде, пайдалануында және өкімінде болып табылатын мүлік те бола алады.  Сақтанушылар үшін жауапты болып келетін заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін. Мүліктік сақтандыру меншік формасы және сақтандыушылардың әлеуметтік топтары бойынша салаастыларына бөлінеді. Бұл белгі бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін ажыратуға болады: мемлекеттік,  жеке, жалға алынған және жеке меншік құқы бойынша кейбір азаматтар мүлкі.

Мүліктік сақтандыру классификациясының ерекше сәті – бір-бірімен байланысты емес қауіпті бөліп көрсету:

1)   мүлікті оттан сақтандыру;

2) ауылшаруашылық дақылдарын қуаңшылық және басқа апаттардан сақтандыру;

3)   малды жұттан сақтандыру;

4)   көлік құралдарын ұрлау, апаттан сақтандыру.

3) Жауапкершілікті сақтандыру объектісі болып үшінші тұлға алдындағы (заңды немесе жеке тұлға) жауапкершілік таблады. Бұл тұлғаларға қандай да бір әрекет нәтижесінде зақым келуі мүмкін. Жауапкершілікті сақтандыру арқылы мүмкін зақым келтірушілер экономикалық мүдделерін сақтандыру қорғанысы іске асады.

Жауапкершілікті сақтандыруда келесі салаастыларын бөліп көрсетеді: қарызды және шығынды өтеу оқиғасын сақтандыру, оны тағы да азаматтық жауапкершілікті сақтандыру деп те атайды.

4) Экономикалық тәуекелді сақтандыру (кәсіпкерлік сақтандыруда) екі салаасты бөлініп көрсетіледі: тура және жанама шығындар тәуекелін сақтандыру. Тура шығындар – пайданы толығымен алмау, құрал-жабдықтардың тұрып қалуынан келетін шығын, шикізаттың жеткізілмеуі, материалдар мен жабдықтаушы құралдар , ереуілдер мен т.б. объективті себептер нәтижесіндегі шығындар. /2,88б./

Сақтандыру өнімдерінің өткізілуі мен қозғалысын сақтандыру делдарлдары қамтамасыз етеді. Олар-сақтандыру агенттері жән cақтандыру брокерлері.

    Сақтандыру агенті – белгілі бір сақтандыру клмпаниясының өкілі, сол компанияның атынан және тапсырысымен қызмет етеді. Сақтандыру брокері – заңды немесе жеке тәуелсіз тұлға. Ол — сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы өз атынан қызмет істейтін делдал. Сонымен қатар сақтандыруды таратудың альтернативті желісі бар. Бұл – сақтандыру агенті ретінде келетін заңды тұлғалар жиынтығы (жеке таныстыру бюролары, туристік агенттіктер, заңдық кеңес берулер, нотариалдық кеңселер және т.б.). Негізгі профиль бойынша олар сақтандырудың кейбір түрлерін хаттауға да ұсынады. Сақтандыру компаниясы мен заңды тұлғалар сақтандыру агенттерінің арасындағы қарым-қатынастар ынтымақтастық жайлы бас келісім немесе берілген фирмалардың жұмысшыларымен жасалған мәмілемен реттеледі.  Қазіргі кезде акционерлік сақтандыру қоғамдарының полистерін тарату бойынша жұмыстарда бас сақтандыру полистерін сату жүйесінің тік деңгейі келесі  тізім  ретінде  келеді:  бас  сақтандыру агенті  -> сақтандыру агенті                  ->субагент.

Сақтандыру агентінің мамандандырылғандығы соңғы нәтижемен анықталады, яғни біріншіден жасалған және бар келісім шарттар бойынша сақтандыру төлемдрінің қандай көлемін қамтамасыз етті, екіншіден клиенттерге келісім-шартқа қол қойғаннан кейін және сақтандыру оқиғасы орын алғаннан кейін қандай әсер қалғаны бойынша. Дәл сақтандыру агентінің өзінен тұтынушы сақтандыру қызмет көрсетулері жайлы мәлімет алады, сақтандыру агенті потециалды тұтынушыларда компанияның имиджі қалыптасады және сақтандыру агентінен тұтынушы компанияның қызмет көрсетулерін колданатындығы тәуелді. Сондықтан кез-келген сақтандыру компаниясының жұмысының нәтижелілігі оның құрылымындағы ең төменгі буынына, яғни сақтандыру өкіліне (агентіне) тәуелді. Шет ел сақтандыру тәжірибесі сақтандыру өкілдерін дұрыс таңдау мен үйретуге үлкен көңіл бөледі.

Брокерлер қызметі әдетте мемлекеттік сақтандыру бақылауы орнында немесеброкерлердің маманданған бірлестігінде  лицензиялауға жатқызылады. Брокелер қызметі қайтасақтандыруда кең тараған. Сақтандыру полистерін делдалдар арқылы сату сақтандыру мәмілелерін жасауды ұйымдастыру жүйесінде алғашқы орында болып келеді.

Сақтандыру нарығының қызмет етуі тәуекел мен шығындарда маман бағалаушылардың болуын, яғни сюрвайерлер мен аджастерлердің болуын ұйғарады.

Сюрвайерлер – сақтандыруға қабылданатын мүлікті көріп шығуын, қарауын қамтамасыз ететін сақтандыру ұйымының агенттері. Сюрвайерлер ретінде өртке қарсы қауіпсіздік, еңбекті қорғау және т.б. бойынша арнайы фирмалар болуы мүмкін және олардың сақтандырушымен қарым-қатынастары келісім-шартқа отыру шешімін қабылдайды.

Аджастерлер – шығын көлемі, сипаты және себептерін анықтаумен айналысатын сақтандырушының арнайы өкілетті заңды және жеке тұлғалары.

Өз мүдделерін қорғау, заң актілерін жасау, сақтандырудың стандартты ережелерін жасау, сақтандыру сипаттамасын жинау және жариялау және басқа да бірлескен мақсаттар үшін сақтандыру ұйымдары сақтандыру бірлестіктерін, ассоциацияларын жасайды. Сақтандырушылардың бірлесуі аймақтық және ұлттық деңгейде жүзеге асады. Сақтандырушылармен қатар арнайы сақтандыру ұйымдары да бірлеседі. Сақтандырудың  мұндай бірлестіктері сақтандыру қызметімен айналыса алмайды. Сонымен бірге сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру операцияларын өткізу үшін сақтандыру пулдарына бірлеседі. Сақтандырудың  мұндай  бірлесуі сақтандыруға ірі тәуекелді қабылдау үшін қаржыландыратын мүмкіндіктерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сақтандыру келісім-шартын жасау сақтанушы үшін сақтандырушы жағында пулдың барлық мүшелері екендігін білдіреді.  Сақтандыру қатынастарын ұйымдастырудың мұндай формасы ортақ сақтандыру деп аталады.

Өз мүдделерін сақтанушылар да сақтанушылар бірлестіктерін құрып, қорғайды. Мұндай бірлестіктер қиянатшыл сақтандыру ұйымдарынан зардап шеккен сақтанушылар мүдделерін көрсетіп, сақтандыру заңының дамуы мен жақсаруына қатысады. /7,31б./

 

1.4    Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы

 

Сақтандыру нарығы — күрделі көнфакторлы динамикалық жүйе. Жүйе деп үнемі өзара қатынасатын және байланысатын біртұтастықты құрайтын бөліктерді айтамыз. Сақтандыру қызмет көрсетуінің нарықтық жүйесінді өзара қатынасатын бөліктер тобын келесілер құрайды: сақтандыру өнімдері, тарифтер жүйесі, клиенттермен қатынасу бойынша сақтандырушылардың инфрақұрылымы.  Бұл жүйе оны қоршап тұрған ортамен қатынасады.

Сақтандыру нарығы екі жүйенің  — ішкі жүйе мен сыртқы орта — диалектикалық бірлігін көрсетеді. Олар бір-бірімен қатынасқа түсіп, бір-біріне ықпал етеді. Ішкі жүйе толығымен сақтандырушымен басқарылады. Сыртқы орта немесе жүйе сақтандырушы басқарушылық әсер ете алатын элементтерден және басқарылмайтын элементтерден де тұрады. Сонымен қатар сыртқы орта ішкі жүйені қоршап, шектеп отырады.

Сақтандыру нарығының ішкі жүйесіне басқарылатын, сақтандыру компанияларының нарықтық жүйесінің өзін құрайтын айнымалылыр жатады.  Осы айнымалылардың сақтандыру компаниялары басқаратын негізгілері: сақтандыру өнімдері, Сақтандыру полистерін сатуды ұйымдастыру мен сұранысты қалыптастыру жүйелері, тарифтердің икемді жүйесі, сақтандырудың жеке инфрақұрылымы.

Ішкі жүйеге сонымен қатар нарықтық жүйе өзегіне кірмейтін және нарықты жаулап алуға бағытталған сақтандырушымен басқарылатын айнымалылар жатқызылады: сақтанырушының нарықтағы орнын анықтайтын сақтандыру компанияларының материалдық, қаржылық және адам ресурстары. Ерекше мән қаржылық жағдайға, қаржы институттары жағынан сенім мен сақтандыру қорының өнімділігіне беріледі. Сонымен қатар маман, жоғары квалифмкациялы специалистердің болуы және нәтижелі коммерциялық жұмысты атқара алуы өте маңызды. Көптеген нәрсе басқарушыларға және сақтандырушының нарықтық қызметінің нысаны мен мақсаттарын түсінуіне тәуелді.

Осы факторлардың жиынтығы сақтандыру компаниясының нарықтағы саясатын, имиджінің қалыптасуын анықтайды.

Жоғарыда айтылып кеткен сақтандырушының нарықтық жүйесінің басқарылатын компоненттері өзара байланысты, өйткені біреуі бойынша қабылданған шешім басқаларына да әсер етеді.

Нарықтың сыртқы ортасы – ішкі жүйені қоршайтын және оған әсер ететін өзара байланысты күштер жүйесі. Сақтандырушы өз жұмысын сыртқы орта қоршауы жағдайында жоспарлап, өткізеді. Ал сыртқы орта өз кезегінде сақтандырушы әсер ете алатын басқарылатын айнымалылардын тұрады.

Нарық, оның ішінде, ішкі және сыртқы күштер өзара әсер ететін жүйе ретінде спираль формасы түрінде көрсетілуі мүмкін. Ол сақтандыру өнімдерін потенциалды пайдалаунышлар айналасында нарықтағы және өзара қатынастағы ішкі және сыртқы күштердің динамикасын көрсетеді.

Бұл жүйе тұйық емес, өйткені әлемдік нарық кең ауқымды болып келеді. 

Сыртқы ортаның басқарылатын құрамдас бөліктері: нарықтық сұраныс, бәсекелестік, ноу-хау,сақтандырушының инфрақұрылымы.

Сақтандыру қызметтеріне деген нарықтық сұраныс сыртқы ортаның басты элементтерінің бірі болып табылады: оған сақтандырушының нарықтық коммерциялық қызметінің негізгі күштері бағытталған. Сақтандыру қызмет көрсетулеріне деген нарықтық сұраныстың экономикалық және гуманитарлық аспектілері бар.

Экономикалық аспект өзіне халық санын, жастық-жыныстық топтарды, мезгілдік миграциясы, халық табысы және сатып алу қабілеттілігі, ықтималды сақтандыру шығындары қосады. Бұл экономикалық факторлар ұлттық экономика жағдайымен үздіксіз байланыста болып келеді.

Нарықтық сұранысты зерттеудің гуманитарлық аспектілеріне психологиялық, әлуеметтік және антропологиялық факторлар жатқызылады.

Сыртқы ортаның басқарылмайтын құрамдас бөліктері: мемлекеттік-саяси орта, әлеуметтік-экономикалық орта және әлемдік сақтандыру нарығының конъюнктурасы. /2,100б./

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ

 

2.1     Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы

 

Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін жүргізу 2000 жылдың 18 желтоқсаныныда қабылданған “Сақтандыру қызметі” туралы №126-II Заңның негізінде жүргізіледі. Осы заңда берілген анықтамаға сай сақтандыру ісі дегеніміз – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Ал сақтандыру қызметі дегеніміз – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайтасақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкелетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі. /8,3б./

Сонымен қатар, осы заңға сай Қазақстан Республикасында сақтандырудың төменде көрсетілген салалары, сыныптары мен түрлері бар.

Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі “өмірді сақтандыру” саласы және “жалпы сақтандыру” саласы бойынша жүзеге асырылады. “Өмірді сақтандыру” саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:

1) өмірді сақтандыру;

2) аннуитеттік сақтандыру.

“Жалпы сақтандыру” саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:

1) жазатайым жағдайдан және аурулардан сақтандыру;

2) медициналық сақтандыру;

3) автомобиль көлігін сақтандыру;

4) темір жол көлігін сақтандыру;

5) әуе көлігін сақтандыру;

6) су көлігін сақтандыру;

7) жүктерді сақтандыру;

8) мүлікті сақтандыру;

9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;

10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жуаупкершілігін сақтандыру;

11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкешілігін сақтандыру;

14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

15) зиян келтерелгені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.

Сақтандыру сыныптарының төмендегідей мазмұны  бар:

1) өмірді сақтандыру, сақтанушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгілеген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табыдалы;

2) аннуитеттік сақтандыру, сақтанушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтанушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

3) жазатайым оқиғалардан және ауруладан сақтандыру, сақтанушы жазатайым жағдайдың немесе ауырудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі  мөлшерінде сақтандыру төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

4) медициналық сақтандыру, сақтанушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

5) көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралдарын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

6) жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

7) мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

8)  кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

9) көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты келтірілген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүлкітік мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

10) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, көлік құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші тұлғаға келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келітірлген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

11) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

12) залал келтірілгені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады;

Осы заңға сай Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қатысушылары:

1) сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымы немесе сақтандырушы – сақтандыру шарттарын жасасу және орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде жүзеге асыратын заңды тұлға;

2) сақтандыру брокері – сақтандыру және қайтасақтандыру мәселелрі бойынша консультациялаық қызметті, өз атынан және сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және қайтасақтандырушының тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асратын тұлға;

3) сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;

4)   сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;

5) актуарий – сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайтасақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыру байланысты қызметті атқаратын жеке адам;

6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым;

7) өзара сақтандыру қоғамы;

8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асратын өзге де заңды және жеке тұлғалар болып табылады.

Сонымен қатар сақтандыру міндетті және ерікті форма түрінде жүзеге асырылады. Олардың бір-бірінен айырмашылығы келесіде: міндетті сақтандыру заң талаптарының күшіне сай, ал ерікті сақтандыру сақтандушы тұлға еркінің күшіне сай жүргізіледі. /8,9б./

 

2.2    Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қалыптасу кезеңдері

 

Қазақстан Республикасындағы сақтандыру жүйесінің құрылу және даму анализін сақтандыру қызметінің қайта құрылуының негізгі этаптары мен сақтандыру қызметінің дамуынан бастаған жөн. Нарықтық жағдайда қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына тән тәуекелдің көптігі мен көптүрлілігі мүмкін шығын ықтималдығын ұлғайтып, оларды ұлттық экономиканың түрлі иерархиялық деңгейлерінде тәуекелді басқару арқылы минимизациялау қажеттілігін шарт ететді. Сондықтан көпукладты ұлттық экономикада тәуекел басқару мәселесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің ең алғашқы орнына шығып отыр. Осындай жағдайда тәуекел менеджменті процесінде тәуекел немесе сақтандыруды сақтандыру қорғанысын қаржы қызмет көрсетулері ретінде қамтамасыз ететін сақтандырушыларға берудің маңызы артады. Нарық реформаларынаң бастапқы кезеңдрінде нақты базалық ережелердің болмауы, сақтандыру қызметін жүргізу тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардың құрылуы мен сақтандыру қызметімен айналысуына әкеліп соқты. Көптеген компаниялар үшін сақтандыру көптеген қызметтердің бір түрі болып келді, ал ол өз кезегінде сақтандыру жүйесінің анықталмағандық пен қайшылыққа және сақтандыру оқиғасы орын алған кезде міндеттемелердің орындалмауына әкеледі.

Әкімшілдік-әміршілдік экономика жағдайында сақтандыру қоры қоғамның ұлттық табысын қайта бөлу есебінен қалыптасты. Сақтандыру қорының пайдалынбаған бөлігі жыл аяқталғаннан кейін мемлекеттің ұлттық байлығына қосылған болатын. Сақтандыру қорының мұндай қалыптасуы мен пайдаланылуы әлеуметтік-экономикалық дамуы өтіп жатқан  Қазақстаннның нарықтық қатынастарына сай келмейді.

Көп укладты экономика жағдайында елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсаттық нұсқамадағы приоритеттердің ығысуының объективті себептері пайда болды. Бұл приоритеттер сақтандыру жүйесі қалыптасуына шешуші әсер етті. Ең алдымен, ол нарықтық қатынастарға көшу, ал ол өз кезегінде меншіктің көптүрлі формаларының қалыптасуы, экономика субъектілері мен мемлекет жауапкершіліктері мен құқтарын бөлісуіне ықпал етіп, сақтандыру аясындағы мемлекеттік  монополия алынып тасталынады.

Бұл процесс 1988 жылы мамырда қабылданған “Кооперация туралы” заңды қабылдаудан басталған болатын. Бұл заң бойынша кооперативтер өз сақтандыру ұйымдарын құрып, сақтандыру түрлерін, тәртібін және шарттарын өз бетінше анықтай ала алатын. Осы заң сақтандыру қоғамының барлық КСРО шегінде қалыптасып, келе жатқан нарықтың сақтандыру қоғамдарының құрылуын белсендіре түсті. /9,31б./

80-ші жылдар аяғында КСРО-да 6765 сақтандыру ұйымдары жұмыс істеді, оның ішінде 3425 Ресей аумағында орналасқан болатын. 1990 жылы Министрлер Кеңесімен қабылданған “Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар” туралы ереже бекітілген ұйымдастырушылық-құқықтық формалар шегінде мемлекеттік емес сақтандыру компанияларын құру мүмкіндігін нығайтты. Сақтандыру нарығының құрылуы мен тұрақталуы оған сақтандыру компанияларының көптеп шығуы сол компаниялар арасындағы бәсекелестіктің дамуына бағыттайтын және реттейтін “Халық шаруашылығын демонополизациялау шаралары” туралы қаулының 1990 жылы 16 тамызда қабылдануын шарт етті.    

Осыдан кейін орын алған (1991 жылдың аяғы) КСРО-ң ыдырауы шаруашылық байланыстардың үзілуі, өндірістің құлдырауына, заңды және жеке тұлғалардың сатып алу қабілетінің төмендеуіне, инфлициялық процестердің күшеюіне әкелді. Сонымен бірге республика түрлі меншік формаларының құрылуы, мүліктік құқықтарды бөлу және т.б. мәселелер алдында тұрды. Ол бұл  мәселелер қазақстандық сақтандыру жүйесін құрудың объективті себептері болып, ұлттық экономиканың тұрақты дамуының негізгі шарттарының қатарына кірді. Аталып кеткен мәселелер субъективті себептермен: нормативті-құқтық базның жоқтығы, шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қызмет ететін сақтандыру жүйесін жасау тәжірибесінің жоқтығы; сақтандыру нарығының инфрақұрылымының болмауы; сақтандырудың методологиялық және практикалық мәселелерін шеше алатын квалификациялық кадрлардың болмауы күрделенді. Сондықтан да, қазақстандық қоғам алдында сақтандырумен байланысты мәселелерді жүйелендіру  және сақтандыру ісі өзінің оперативті, тактикалық, стратегиялық мәселелерін шешу үшін және экономика субъектілердің мүліктік мүдделерін сақтаудың іске жарамды әдісі ретінде пайдалану үшін методологиялық әдістемелер мен оларды шешу құралдарын жасау мақсаты тұрды. Осымен қатар сақтандыру процесінің маңызды компоненті болып ұзақ мерзімді периодқа табысты болжамдай алу қабілеттілігі болып табылады. Көпжылдық шығындар мен кірістер болжамы сақтандыру қорының қалыптасу көздері жайлы мәлімет алып, қысқа және ортамерзімді перспективаға сақтандыру қорғанысына деген сұранысты білуге болатын бастапқы ақпарат алуға мүмкіндік берді. Осыдан шығатыны, материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, тұтыну процесінде экономика суьъектілері мен мемлекет арасында қалыптасатын экономикалық қатынастардың ең маңызды аспектілерінің бірі іске асады. Сақтандыру нарығының  дамуының объективті негізі-сақтандыру қорының қаражаттарын инвестициялау арқылы ұдайы өндіріс процесс үздіксіздігін қолдау. Осылайша, сақтандыру келесі бағыттарда іске асады:

1) халық алдында жауапкершілікті сақтандыру арқылы мемлекеттік меншікті қорғау;

2) жеке меншік пен жеке адамды қорғау.

Экономиканың барлық салаларын реформалаудың күрделілігі, ауқымдылығы және әртүрлілігі Қазақстандағы сақтандыру бизнесінің эволюциялық дамуының сатылы қарастыруда анықталған кемшіліктерді ескере отырып, сақтандыру ісін рационалды ұйымдастыру үшін шарт етеді.

Республикадағы сақтандыру жүйесінің құрылу мен даму кезеңдерін  бөлуді әкімшіл-әміршілдік ұдайы өндіріс процесінен нарықтық қайта құруға өту кезеңіндегі мемлекеттің әлеуметітк-экономикалық өзгерулер және өндірістік-экономикалық қатынастарды реформалаумен байланыстыру дұрыс. Сақтандыру ісінің дамуын кезеңдендірудің негізгі критериі бойынша қаржы-экономикалық қатынастарды, соның ішінде, экономика субъектілерін сақтандыру қорғанысын беру арқылы ұдайы өндіріс процесін қолдайтын сақтандыру саясатын қарастыруға болады. Аталып өткен критерийлерге сай ұлттық сақтандыру жүйесінің құрылу мен дамуының төмендегідей кезеңдерін бөліп көрсетуге болады. /9,31б./

Бірінші кезең шартты түрде нарықалды деп аталады (1987-1991 ж.ж.). КСРО-ның әміршіл-әкімшілдік жүйесі жағдайында нарықтық қатынастардың алғашқы элементтерінің пайда болуымен сипатталады. Сақтандыру қызмет көрсету саласында тек екі мемлекеттік компания қызмет атқарды-Госстрах және Ингосстрах, ал олардың арасында бәсекелістік жоқ болды. Ішкі және сыртқы факторлар мен шарттардың бағдарланғандықтың және жоспарланғандықтың жоғары деңгейі сақтандыру қызмет көрсетулерінің шектеулі номенклатураларының алдын алды. 1991 жылы жоғары инфляция нәтижесінде (2000%) мемлекетік сақтандырудың қаржылық потенциалы құнсызданды , ал ол сақтандыру саласындағы мемлекеттік монополияның қаржылық негізінің жойылуына және сақтандыру саласында вакуумның пайда болуына әкелді. Инфляцияны жою талпынысы 1991 жылдың 25 желтоқсанда қабылданған “Салықтар туралы” заңында көрініс тапты.

Екінші кезеңді (1992-1994 ж.ж.) өркениетті емес деп атауға болады. Бұл кезең отандық жеке меншік сақтандыру компанияларының пайда болуымен, ұлттық сақтандыру жүейсінің құрылу басымен сипатталады. Бұл процесс сақтандыру компанияларының қызметін реттейтін нормативті-құқықтық құжаттауды дайындаумен жүргізіледі. 1992 жылы 3 шілдеде “Сақтандыру туралы ”заң қабылданып, 1993жылы 8 сәуірде өзгерістер енгізілген болатын.Әлеуметтік-экономикалық, қаржы жағдайының динамизмі мен болжамдалмауы сақтандыру ұйымдарын оперативті және қысқа мерзімді мәселелрді шешуге бағыттады. Бұл кезең 1994 жылы 16 сәуірде шыққан заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің “Сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуы бойынша ұйымдастырушылық-құқтық шаралар ” туралы №1658 бұйрықпен аяқталды.

Үшінші кезең (1995-1996 ж.ж.) сақтандыру қызметтеріне деген қажеттілік пен олардың ұсынысы арасындағы баластың жоқ болуымен байланысты. Бұл кезең сақтандыру нарығының субъектілерінің сақтандыру компаниялары өздеріне артқан тәуекелге сай келмейтін айтарлықтай аз капитализациясы  сақтандыру нарығының аз сыйымдылығымен сипатталады. Сонымен бірге, мемлекеттің сақтандыру қорғанысынан айырылған кәсіпорындар сақтандыруды әсіресе қажет етеді. 1995 жылы Үкімет сақтандыру компанияларын жарғылық қорларын 40 минималды жалақы деңгейіне дейін өсіруге міндетті. Өзгеріп тұратын макроэкономикалық жағдай (1996 жылы алғаш рет соңғы жылдар ішінде ЖҰӨ-нің 0,4%-ға өсуі болады) түрлі тәуекелдер бойынша кепілдік бере алатын сақтандыру қорларның қалыптасу қажеттілігін анықтайды.

Төртінші кезең (1997-1999 ж.ж.) тұрақтылық пен экономикалық өсумен байланысты. Ол макроэкономикалық көрсеткіштер, соның ішінде, динамикалық сақтандыру саласының қалыптасыумен сипатталады. Осы кезеңге сақтандыру нарығының қызметін реттейтін мемлекеттік сақтандыру қадағалаумен  дайындалған, Үкіметпен мақұлданаған негізгі құжат – “Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының 1996-1998ж.ж.дамуының негізгі бағыттары”. Өркениетті сақтандыру нарығы қалыптасып, ,сақтандыру қызмет көрсетулерінің айтарлықтай кең ассортименті ұсынылды. Сақтандырудың өзгермелі қатынастары көптеген тәуекел түрлерінің сақтандыру қорғанысының аумағын кеңейтіп, халық, кәсіпорындар және ұйымдарға көрсетілетін сақтандыру қызмет көлемін ұлғайту мүмкіндігін анықтайды, яғни сақтандыру қызмет көрсетулері аясының ұлғаюы жүзеге асады. Алайда, сақтандыру компанияларының жеткіліксіз капитализациясы осы кезеңде үлкен тәуекел бойыншақорғанысты қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Егер олар қорғанысты орта тәуекелдер бойынша көрсетсе де, тек шет елде қайта сақтандыру арқылы көрсетеді. Ұлттық валютаның девальвациясы (1999 жылдың сәуір айы) сақтандыру компанияларының активтерінің көп бөлігінің құнсыздануына, ао экономика субъектілерінің  табысының азаюы сақтандырушылардың кемуіне әкелді.  Сақтандыру компанияларының нашарлап келе жатқан қаржылық жағдайы, сонымен бірге, сақтандыру өрісінің азаюына әкелді.  Осыған байланысты сақтандырудың капитализацияның жарғылық капиталын өсіруіне бағытталған саясат мемлекеттің қолдауынсыз сақтандыру компанияларының қалыптасқан жағлдайдан шығуына көмектеспей, қайшылықтарды, сақтандыру қорғанысына деген қажеттілік пен акционерлік сақтандыру компаниялары мүмкіндіктері арасындағы диспропорцияны күшейтеді.  Сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығының төмендеуі 1999 жылы сақтандыру ісінің құтаюының приоритетті нысандарын шарт етті. Сонымен бірге, төртінші кезең аяғында сақтандыру периоды депрессия жағдайынан шыға бастады.

Бесінші кезең басы 2000 жылдың басымен анықтауға болады. Бұл кезең 2000 жылдың 18 наурызында енгізілген “Сақтандыру қызметі” туралы № 126-11 заңымен, № 416-11;№436-11 11/04-2003 жылы және № 483-11 10/07-2003 жылы қабылданған  өзгерістер мен толықтырулармен байланысты. Бұл заң сақтандыру нарығының мүшелерінің қызметін реттеуді жктілдіруге бағытталған. Заңда сақтандыруды ұйымдастырудың технелогиясы, сақтандыру компанияларының қызметтін реттеудің негізгі құралдары анықталған. “Сақтандыру қызметі” туралы заңды қабылдаған кезде  сақтандыру бизнесі дамуының объективті және субъективті факторларының әсері ескерілді. Алайда, заңның қабылдануы отнадық сақтандыру компанияларының жеткіліксіз капитализациясы мен азқуаттылығында Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жағдйында көрініс табатын сақтандырудағы жағымсыз процестердің серпінділігін қысқа мерзім ішінде толығымен жоя алмады. Сақтандыру премияларының жиынтық көлемінің 2002 жылы 22,6 млрд теңге, ал 2003 жылы 28 млрд теңгеден артық болуына қарамастан, Қазақстанның сақтандыру нарығы әлі де болса тұрақты дамып келе жатқан ұлттық экономикаға сай келе алмайды.  Осыдан шығатыны – Республиканың сақтандыру нарығы шет ел сақтандырушыларымен бәсекеге түсе алмайд, ол үшін “сақтандыру компаниясы $50 млн аз емес капитал”  болу керек.

Осылайша, ұлттық сақтандыру жүйесінің құрылуы мен дамуында әлеуметтік-экономикалық, қаржылық, саясаттық, заңшығарушылық және т.б. факторлармен шартталған бес кезеңді бөліп көрсетуге болады. Өткізілген ұлттық сақтандыру жүйесінің құрылуы мен дамуының әрдеңгейлі анализі оның жетістіктері мен кемшіліктерін ұлттық сақтандыру жүйесінің тұрақтануының күрделілігін куәландырады.

Жоғары анықталмағандық, болжамсыздық жағдайында қабылданған Қазақстанның сақтандыру жүйесінің моделі жоғары индустриалды дамыған нарықтық экономикаға сай либерализм қағидаларында құрылған болатын. Сақтандыру жүйесінің либеральді моделінің негізгі сипаттары 1992-1993ж.ж. қабылданған “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы” заңында көрініс тапты. Сонымен бірге, сақтандыру жүйесінің құрылуының либеральді қағидалары оның қалыптасуының нақты жағдайларына сай келмей, ол өз кезегінде сақтандыру жүйесінің тұрақтануы мен дамуы процесіне тікелей мемлекеттік қатысуды енгізу қажеттілігіне әкелді. Экономикалық өсу тек сақтандырушылардың әлеуметтік мүдделерін ғана емес, сақтанушылардың әлеуметтік мүдделерін ескеруге мүмкіндік береді.  Ұлттық сақтандыру жүйесі сақтандырудың әлеуметтік моделі сипатына ие бола бастайды. Негізгі  мақсаты дамудың әлеуметтік-экономикалық қайтабағытталуына негізделген кепілді сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету болып келетін ұлттық сақтандыру жүйесінің сипаттары біртіндеп көріне басталды. Мұндай әдіс ұлттық модель ретінде тұрақты дамудың экономикалық және әлеуметтік әдістерін қолданатын балансталған өсу схемасын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

 

2.3    Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы

 

Әлемдік сақтандыру нарығының нарықтық глобализация процесі кезіндегі Қазақстан көрсекіштері айтарлықтай жұпыны. Жеке айтқанда, сақтандыру премияларының ЖҰӨ-ге қатынасы аз ғана шаманы құрайды. 1997-2004 жылдар арасындағы көрсеткіш шамасы Қазақстан Республикасында ЖҰӨ-ң 0,19 %-нан 0,8 %-ға дайін өсті. Республикада 2004 жылы жан басына шаққандағы сақтандыру премияларының қатынасы 2 629,6 теңге (немесе ортажылдық бағаммен 1 долларға 135,92 теңге бойынша 19,3 АҚШ долларын) құрады. /10,30б./    

 

1-кесте Сақтандыру секторының негізгі көрсеткіштерінің динамикасы

 

Көрсет-кіштер	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
ЖҰӨ,       млн теңге	1672100,0	1733300,0	2016500,0	2599900,0	3250600,0	3747200,0	4449800,0	4863631,4
Адам саны,млн адам	15,4	15,1	14,9	14,8	14,4	14,8	14,9	15,2
ЖҰӨ-ге шаққан-дағы сақтан-дыру премия-лары,%	0,19	0,24	0,29	0,32	0,43	0,61	0,65	0,8
ЖҰӨ-ге шаққан-дағы меншік капиталы, %	0,07	0,10	0,12	0,18	0,16	0,16	0,20	0,5
ЖҰӨ-ге шаққан-дағы активтер, %	0,23	0,31	0,36	0,32	0,49	0,34	0,47	0,9
Жан басына шаққан-дағы сақтан- дыру премия-лары, теңге	209,45	274,09	393,42	530,35	963,43	1535,09	1937,60	2629,6

 

Қазақстанда сақтандыру ұйымдарының жалпы саны 1997 жылдан 2004 жылға дейін 32 компанияға  қысқарды. Соңғы он жылдағы сақтандыру компаниялар санының өзгеру динамикасын төменднгі кестеден көруге болады.

 

1-сурет Сақтандыру компаниялары санының өзгеру динамикасы

 

2005 жылдың 1-ші қаңтарында 36 сақтандыру (қайтасақтандыру) компаниясы тіркелегн болатын, оның ішінде шет ел сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдарының 2 өкілдігі: “Ингосстарх” және “Казахстан — Росно”Российское страховое народное общество“Росно” ААҚ. Сонымен қатар резидент еместердің қатысуы бар сақтандыру компанияларының 1-ге кемуі, ал өмірді сақтандыру бойынша 2 компанияға азайды.

Қазақстанда сақтандыру қызметін жүргізуге құқық беретін лицензиясы бар сақтандыру ұйымдарының тізімі:

1) «СК» Алматинская Международная Страховая Группа» ААҚ

2)   «СК»Алтын Полис» АҚ

3)     «СК «Amanat insurance»  АҚ

4) «СК «Атланта-Полис» АҚ

5)   «СК» АТФ ПОЛИС»  АҚ

6) «СК» ЭйАйДжи Казахстан» АҚ

7) «СК «БТА» АҚ

8) «СК «Валют-Транзит Полис» АҚ

9) «КСЖ «Валют-Транзит Life» АҚ

10) «СК «Виктория» АҚ

11) «Государственная страховая  корпорация по страхованию экспортных кредитов и инвестиций» АҚ

12) «СК «Евразия» АҚ

13) «Зерновая страховая компания» АҚ

14) «КК ЗиМС «Интертич» ЖАҚ

15) «КИС «Казахинстрах» АҚ

16) «КСКК «Казахмыс» ЖАҚ

17) «СК «Казкоммерц-Полис» АҚ

18) «Premier Страхование» АҚ

19) «СК «АСКО» АҚ

20) «СК КBS GARANT» АҚ

21) «АСК «Коммеск-Омiр» АҚ

22) «Компания по страхованию жизни «Династия» АҚ

23) «СК «Лондон-Алматы» БК АҚ

24) «СК «Mercur Reward» АҚ

25) «Народная страховая компания «НАСКО-КАЗАХСТАН» ААҚ

26) «Нефтяная страховая компания» ААҚ

27) «СК «НОМАД Иншуранс» АҚ

28) «СК «Пана Иншуранс» АҚ

29) «СК «САЯ» ААҚ

30) «СК «Терра» АҚ

31) «СК «ТрансОйл» АҚ

32) «СК «Альянс — Полис» АҚ

33) СК «Темiр Ат»

34) «Транспортное страховое общество»

35) «ЦАСО» АҚ СҚ

36) «СК  ЭкоПолис» АҚ

2004 жылы Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын бақылау мен реттеу Агенттігі (ҚБА) “Жалпы сақтандыру” саласы бойынша сақтандыру қызметін атқаруға құқық беретін лицензиялар келесі жаңадан құрылған ұйымдарға берілген болатын:

1) “Инвестициялар мен экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша мемлекеттік сақтандыру корпорациясы ” АҚ (жарғылық капиталы 100% мемлекеттің қатысуымен құрылған).

       2)  “Номад Иншуранс”СК” АҚ

       3)  “Астықтық сақтандыру компаниясы” АҚ

2004 жылдың 19-қаңтарында өмірді сақтандыру саласы бойынша “Валют-Транзит Life” АҚ лицензия берілді. Сонымен қатар 2004 жылдың 29-желтеқсанда “Инвестициялар мен несиелер экспортын сақтандыру бойынша мемлекеттік сақтандыру корпорациясына” қайтасақтандыру бойынша қызмет атқаруға құқық беретін лицензия берілді. /11/

Соңғы үш жыл ішінде сақтандыру брокерлері үш компанияға, актуарийлер  бір компанияға, сақтандыру ұйымдарының аудитін жүргізуге құқық беретін лицензиясы бар аудиторлық компаниялардың саны алтыға дейін өсті. Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы 2-кестеде көрсетілген. /11/

 

2-кесте Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы

 

Көрсекіштер	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Сақтандыру ұйымдарының жалпы саны,соның ішінде:	68	71	70	42	38	34	32	36
резидент еместердің қатысуымен	м/ж*	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	3	6	2
өмірді сақтандыру бойынша	2	2	3	1	1	1	1	2
Брокерлер саны	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	5	6	8
Актуарийлер саны	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	26	28	27
Сақтандыру ұйымдарын текскруге лицензиясы бар аудиторлық ұйымдардың саны	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	м/ж	28	34	34

 

*мәлімет жоқ.

Соңғы жеті жылда сақтандыру компанияларының меншікті капитал жиынтық көлемі 2 169% немесе 22,8 млрд теңгеге өсті. Сонымен бірге 1997 жылдан 2004 жылға дейін сақтандыру компанияларының активтері 40,3 млрд теңгеге немесе 1 152,7 % өсті. /11/

 

3-кесте Сақтандыру компанияларының қаржылық көрсеткіштері, млн теңге

 

	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Меншікті капиталдың жиынтық көлемі	1101,9	1685,3	2469,3	4617,0	5320,2	6100,0	9031,0	23900

3-кестенің жалғасы

 

	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Төленген жиынтық жарғылық капитал	1273,7	1836,0	2145,0	3799,0	4097,0	4819,0	7110,0	17383,4
Сақтандыру резервтері	2315,5	3126,7	3859,9	2280,8	8619,1	2700,0	4500,0	14700
Активтер	3825,9	5330,3	7296,7	8347,2	15768,3	12500,0	20716,0	44100,0

 

Осы көрсеткіштердің қарқынды өсуінің себебі – нарықта жаңа компаниялардың пайда болуы. /11/

Соңғы сегіз жылдағы елдің сақтандыру резервтері көлемінің динамикасы жалпы өсу тенденциясына ие. Егер 1997 жылдан 1999 жылға дейін сақтандыру резервтерінің өсуі 1,5 млн теңге болса (59,11%-ға),  келесі жылы осы көрсеткіштің 6,3 млрд теңгеге өсуі (277,9%-ға) бақыланды.  Алайда, 2003 жылға қарағанда сақтандыру резервтерінің көрсеткіші 2004 жылы айтарлықтай өсті – 10,2 млрд теңгеге (326,7%-ға). Жалпы  алғанда, осы көрсеткіштің өсуі 1997-2004 жылдар аралығында 12,4 млрд теңге құрады.  Осы жалпы оптимистік жағдайда ел экономикасы құрылымындағы сақтандыру резервінің үлесі көрсетімді болып келеді. ЖҰӨ-ге қатысты сақтандыру резервтерінің  тенденцияларын 1- суреттен көруге болады.

 

Жылдар бойынша компаниялардың сақтандыру резервтерінің ЖҰӨ-гі үлесі, %

 

2-суреттен көріп отырғанымыздай, 2001 жылы елдің ЖҰӨ-гі сақтандыру резервтерінің үлес көрсеткішінің 2003 жылға қарағанда айтарлықтай артуы орын алды – 0,18 пунктқа – бұл компаниялардың сақтандыру резервтерінің өсуімен байланысты. Алайда, келесі жылы бұл көрсеткіштің азайғаны 0,27%-дан 0,07 %-ға дейін көрініп тұр. 2002 жылдан бастап ЖҰӨ-гі сақтандыру резервтерінің үлесі баяу өсіп, тек 2004 жылы көрсеткіштің күрт өсті – 0,2 пункт – 2003 жылы ЖҰӨ-нің 0,1%-нан 2004 жылы 0,3%-на дейін.

Сақтандыру компанияларының қызметін бағалаудың маңызы көрсеткіші сақтандыру резервтерінің сомасы болып табылады. 2-суретте 2004 жылдың сақтандыру резервтерінің барлық сомасының 76,4 % келетін он компания көрсетілген.

 

 

3-сурет  2004 жылы сақтандыру резервтерінің сомасы құрылымындағы сақтандыру компанияларының үлесі, %

 

3-суреттен сақтандыру резервтері бойынша ең үлкен үлес “Евразия”СК АҚ-на (18,4%) келеді, одан кейін “Казкоммерцполис” СК ААҚ (15,6%). “Казахинстрах” ЖАҚ-на 2004 жылдың сақтандыру резервтерінің барлық сомасының 10,2 % келеді.

Қазіргі таңда сақтандыру нарығы дамуының негізгі мәселелері болып республикадағы өмірді және басқа жеке сақтандыру түрлерінің сақтандыру нарығы дамуының жеткіліксіздігі, сақтандыру ұйымдарын корпоративті басқару жүйелерін енгізу, сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдарының қызметі жайлы статистикалық және басқа мәліметтер базасының қолжетерлігін қалыптастыру және қамтамасыз етудің, сақтандыру компаниялар қызметін автоматизациялаудың жеткіліксіздігі табылады. /12,57б./

Сақтандыру секторының алдында тұрған мәселелердің арасында келесілерді атап өткен дұрыс:

1. ұзақмерзімді және өміржі жинақтау арқылы сақтандыруды қосқандағы ерікті сақтандыру бойынша ұсынылатын қызмет көрсетулердің шектеулілігі;
2. сақтандыру өнімдерінің салыстырмалы қымбаттылығы (заңмен бекітілген бағасы бар міндетті сақтандыру түрлерін қоспағанда) және оларға деген сұраныстың жоқтығы;
3. кейбір сақтандыру ұйымдарының нарықта жеткіліксіз белсенділігі;
4. әлі өз ақша қаражаттарын тек банктерге сеніп тапсыратын потенциалды сақтанушылардың сақтандыруға деген, әсіресе өмірді сақтандыруға деген мүддесінің төмен болуы;
5. өз тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарының басқаруларының (анықтау, бағалау, есеп беру) төмен сапалылығы;
6. өмірді жинақтау арқылы сақтандыру келісім-шарты бойынша сақтандыру ұйымдарының сақтанушыларғы заемдарды беру жүйесінің жеткіліксіз дамуы;
7. сақтандыру нарығына деген халықтың сенімінің жеткіліксіздігі, сақтандыру ұйымдарындағы қызмет көрсету сапасының төмендігі;
8. сақтандыру бизнесі саласындағы алаяқтық.

 Егер едәіур маңызды заңдық өзгерістер жайында айтатын болсақ, Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының 2004-2006 жылдар аралығында даму бағдарламасының қабылдануын атап өтуге болады. Бұл бағдарламаның мақсаты – қаржылық, әлеуметтік  және т.б. тәуекелдерден шаруашылық субъектілердің, мемлекеттің және азаматтардың мүдделерін қорғаудың нәтижелі механизмі ретінде және ұзақмерзімді ішкі инвестициялардың сенімді көзі ретінде сақтандырудың рөлін бекітуге бағытталаған және ұзақмерзамді ішкі инвестициялардың сенімді көзі ретінде сақтандырудың ролін бекітуге бағытталған. Бағдарламаның негізгі мақсаттары:

1.жеке сақтандырудың дамуы, соның ішінде ұзақмерзімді және жинақтаушы түрлері;

2.өзара сақтандыру жүйесінің дамуы;

3.халықтың сақтандыру мәдениетін жоғарлату;

4.сақтандыру ісінің ақпараттандыру және автоматизациялау деңгейін өтеру;

5.міндетті сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және сақтандыру нарығының инфрақұрылымын әрі қарай жетілдіру;

6.сақтандыру саласындағы мамандардың квалификациясын өсіру және мамандарды дайындау;

7.сақтандыру қызметін бақылау мен реттеудің стандарттарын жетілдіру;

8.қайтасақтандыру мен ортақ сақтандыру қызметінің механизмдерін жетілдіру.

Осы бағдарламадан күтілетін нәтижелер:

1.ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығы мен сенімділігін бекіту;

2.жеке сақтандыруға деген сұраныстың  сапалы өсуінің алғышарттарын жасау;

3.сақтандыру нарығының қазіргі инфрақұрылымын құру;

4.халықтың сақтандыру мәдениетінің деңгейін көтеру;

5.міндетті сақтандырудың нәтижелі жүйесін құру;

6.сақтандыру саласындағы кадрлық потенциалды жақсарту;

7.жаңа сақтандыру өнімдері мен технологияларды енгізу;

8.сақтандыру қызмет көрсетулерінің саласын жақсарту;

9.сақтандыру нарығы мүшелерін бақылау мен реттеудің нәтижелілігін өсіру.

Қазіргі кезде республикада жеке сақтандыру секторы дамымаған болып отыр. Жеке сақтандыруды, соның ішінде, өмірді сақтандыруды өткізу ерекшеліктері келесі мәселелермен байланысты:

1.халық табысы деңгейінің жеткіліксіздігі;

2.посткеңестік кезеңдегі жеке сақтандырудың жағымсыз тарихы;

3.сенімді қаржы(лық инвестициялық құралдардың шектеулігі;

4.потенциалды сақтанушылардың болашаққа деген сенімсіздігі;

5.халықтың ұзақмерзімді жеке сақтандыруға қатысу үшін экономикалық ынталандырушылардың жоқ болуы. /13,22б./

Жеке сақтандырудың дамуына сонымен қатар халықтың басқа жинақтау түрлерін пайдалануы (жылжымалы мүлік, жылжымайтын мүлік, шет ел валютасн сатып алу) кедергі жасап отыр. Мемлекеттік проблемаларды шешу үшін қаражаттарды іздестіру мәселесі бірінші деңгейлі маңызға ие.  Әсіресе, жеке сақтандыру, өмірді сақтандыруды қоса алғанда, ұзақмерзімді инвестициялақ ресурстардың көзі болып табылатын қосымша қаражаттарды тартуға мүмкіндік береді. Жеке сақтандыру мемлекеттік әлеуметтік кепілдердің дефицитін өтейтінін айта кеткен жөн. Ұзақмерзімді жеке сақтандыру мемлекеттік төлемдердің көлемінен тәуелсіз қосымша табыс алуды қамтамасыз етеді. Дамыған жеке сақтандыру нарығының болуы азаматтарды әлеуметтік қамтамасыз етуге кететін мемлекеттік шығындарды қысқарта отырып, бюджеттің шығын бабына келетін ауыртпашылықты кемітеді. Осылайша, мемлекет аз қамсыздандырылған халықты қорғауға мүмкіндік алады. Қазір мемлекетпн өткізіліп жатқан әлеуметтік және сақтандыру сферасындағы реформалар және ел экономикасындағы жағымды өзгерістер республикада жеке сақтандыру институттарының дамуының негізін қалап отыр.

Сақтандыру нарығындағы сақтандыру компанияларының қызметі жайлы айтатын болсақ, ең жағымды фактор болып бәсекеге қабілеттіліктің ең маңызды көрсекіштерінің бірі – жинақталған сақтандыру премияларының өсуі табылады. Дәл осы көрсеткішке  сақтанушылардың сақтандырушыға деген сенімділік пен сақтандырушыларды танымалдығы  тәуелді болып келеді. Осылайша, 2004 жылы 39,9 млрд теңге жиналған болатын, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 38,4%-ға немесе 11,1 млрд теңге артық. Егер нарықты бағалайтын болсақ, жиналған премиялардың 75,5% он компанияның үлесіне тиеді.

 

 

4-сурет 2004 жылы  сақтандыру премиялары көлемінің құрылымындағы сақтандыру компанияларының үлесі, %

 

ААҚ “Евразия” СК жиналған сақтандыру премияларының барлық көлемінің құрылымында бірінші позицияда тұр, оның үлесі 2004 жылы 18 % құрады.Екінщі орында “Казахинстрах” ЖАҚ 15 %, және үшінші орында “НСК” СК-сы 13,4 %-бен орналасқан. Сақтандыру төлемдерінінң жалпы көлемі 2004 жылы 6,7 млрд теңгеге жетті, бұл көрсекіш өткен жылмен салыстырғанда 60 %-ға немесе 2,5 млрд теңгеге артық. Шығын коэффициенті (жасалған сақтандыру төлемдері мен жиналған премиялар қатынасы) 2004 жылы 2,2 пунктқа өсіп,  16,7 % құрады. /13,23б./

 

 

 

 

  2.4    Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы

 

Сақтандыру премиялары

 

Ағымдағы жылдың қаңтар айына жиналған сақтандыру премияларының  жиынтық көлемі 7 827,7 теңге құрады, бұл өткен жылдың осы мерзімднгі сомадан  90,6 % — ға артық. /11/

 

4-кесте Сақтандыру премияларының келіп түсуі, млн теңге

 

Сақтандыру премияларының келіп түсуі	01.02.2004 ж.	01.02.2005 ж.		01.02.2004 ж. салыстырғанда өзгерулер,      %
		Сома	Үлес, %
Барлығы, соның ішінде:	4 106,0	7 827,7	100,0	90,6
Міндетті сақтандыру бойынша	884,9	1 052,3	13,5	18,9
Ерікті жеке сақтандыру бойынша	390,8	518,6	6,6	32,7
Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша	2 830,3	6 256,8	79,9	121,1

 

Сақтандыру кластары бойынша келіп түскен сақтандыру премияларының құрылымы жайлы айтатын болсақ, 2005 жылдың 1 ақпанына келсілерді атап өтуге болады:

міндетті сақтандыруда кірістердің 82,3 %-ы (866,5 млн теңге) көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша кірістерге келді;

ерікті жеке сақтандыруда кірістердің 43,8%-ы (227,0 млн теңге) медициналық сақтандыру бойынша, 43,2 %  (224,2 млн теңге) жазатайым оқиғалар мен аурулардан сақтаныру бойынша келді;

ерікті мүліктік сақтандыруда  62,9 % (3 935,9 млн теңге) залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық сақтандырудың үлесіне, 22,1 % (1 384,9 млн теңге) мүлікті сақтандырудың үлесіне келді.

 

 

 

 

5-кесте Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру премияларының келіп түсуі, млн теңге

 

Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру премияларының келіп түсуі	01.02.2004 ж.		01.02.2005 ж.		01.02.2004 жылмен салыстырғанда, %
	Сома	Үлес,%	Сома	Үлес,%
Барлығы сақтандыру салалары бойынша	4 106,0	100	827,7	100	90,6
Өмірді сақтандыру	30,6	0,7	59,5	0,8	94,4
Жалпы сақтандыру	4 075,4	99,3	7 768,2	99,2	90,6

 

Сақтандыру төлемдері

 

2005 жылдың бір айында өткізілегн төлемдердің жалпы көлемі 669,6 млн теңге құрады. Бұл көрсеткіш өткен жылдың осы айымен салыстырғанда 1,2 %-ға өскен. Қайтасақтандыру компаниялары жасаған қайтасақтандыру бойынша орнын толтыру есебінен сақтандыру төлемдерінің үлесі 2,6 % құраған.

 

6-кесте Сақтандыру төлемдері, млн теңге

 

Сақтандыру төлемдері	01.02.2004 ж.	01.02.2005 ж.		01.02.2004 ж. салыстырғанда өзгерулер,      %
		Сома	Үлес, %
Барлығы, соның ішінде:	661,9	669,6	100	1,2
Міндетті сақтандыру бойынша	218,9	249,3	37,2	13,9
Ерікті жеке сақтандыру бойынша	84,6	96,3	14,4	14,2
Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша	358,7	324,0	48,4	-9,7

 

 

Сақтандыру кластары бойынша сақтандыру төлемдерінің  құрылымы жайлы айтатын болсақ, 2005 жылдың 1 ақпанына келсілерді атап өтуге болады:

міндетті сақтандыру бойынша 99,8 % немесе 248,8 млн теңге көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі бойынша міндетті сақтандыру төлемдері құрады;

ерікті жеке сақтандыруда төлемдердің 82,1 %-ы (79,1 млн теңге) медициналық сақтандыру бойынша, 11,5 %  (11,1 млн теңге) жазатайым оқиғалар мен аурулардан сақтаныру бойынша және 6,0  % немесе 5,8 млн теңге өмірді сақтандыру бойынша төленді;

ерікті мүліктік сақтандыруда сақтандыру төлемдерінің  31,0 % (100,4 млн теңге)  кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру бойынша және 28,8 % немесе 93,2 млн теңге авто көліктерді сақтандыру бойынша төлемдерге келді.

 

7-кесте Залалдылық коэффициенті

 

Сақтандыру қызметтерінің түрлері	Заладылық коэффициенті, %
	01.02.04	01.02.05
Барлығы, соның ішінде:	16,1	8,6
Міндетті сақтандыру бойынша	24,7	23,7
Ерікті жеке сақтандыру бойынша	21,6	18,6
Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша	12,3	5,2

 

 

Жалпы алғанда, есепті мерзімде залалдылық коэффициенті 8,6 % құрады.

 

 

 

 

 

 

 

8-кесте Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы

 

Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы	01.02.04	01.02.05
Сақтандыру ұйымдарының саны, соның ішінде:	33	36
резидент еместердің қатысуымен	3	6
өмірді сақтандыру бойынша	1	2
Сақтандыру брокерлерінің саны	5	8
Актуарийлердің саны	26	26
Сақтандыру ұйымының аудитін жүргізуге құқық беретін лицензиясы бар аудиторлық компаниялар саны	28	34

 

31 сақтандыру ұйымы ағымды мерзімде “Сақтандыру төлемдерін кепілдеу қорыны” АҚ-ң мүшесі болып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5     Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы

 

Қысқамерзімді болжам жасау кезінде және сыртқы шарттардың өзгеру жағдайында болжам жасау уақыттық қатарлардың деңгейлерінің тең емес  бағамын ескеретін адаптивті тәсілдер ең тиімді болып табылады.

Болжамдаудың адаптивті моделдері — өз құрылымы мен параметрлерін шарттардың өзгеруіне тез бейімдей алатын  мәліметтерді дисконттау моделдері. Адаптивті модельдерде болжамдау құралы “уақыт” деген жалғыз факторы бар математикалық модель болып табылады.

Адаптивті модельдердің параметрлерін бағалаған кезде байқауларға (қатар деңгейлеріне) олардың ағымдағы деңгейге әсер етуі қаншалықты жоғары екеніне байланысты түрлі салмақтар беріледі.  Бұл тенденциядағы өзгерістерді және белгілі бір заңдылықтар көрінетін толқуларды есепке алуға мүмкіндік береді. Барлық адаптивті модельдер екі схемаға негізделеді: жылжымалы орташа және авторегрессия.

Жылжымалы орташа схемасына сай ағымдағы деңгейдің бағасы алдыңғы деңгейлердің салмақталынған орташасы болып табылады. Байқаулар кезіндегі салмақтар соңғы деңгейден алшақтанған сайын кеми түседі, яғни байқаулардың ақпараттық құндылығы байқау интервалының аяғына жақындаған сайын артады. Мұндай модельдер тенденциядағы өзгерістерді жақсы көрсетеді, бірақ таза күйде толқуларды көрсете алмайды.

Болжам қатесіне және жылжымалы орташа схемасына негізделген модельдердегі уақыттық қатарлардың деңгейлерінің дисконттауына деген реакция тегістеу параметрлері (адаптация) көмегімен анықталады. Ол параметрлердің мәні 0-ден 1-ге дейін өзгеруі мүмкін. Бұл параметрлердің  жоғарғы мәні (0,5-тен жоғары) алдыңғы байқауларға берілетінін білдіреді. Бірінші  жағдай тез өзгермелі динамикалық процестерге, ал екінші жағдай тұрақты процестерге сай.

Авторегрессиялық схемада ағымдағы деңгейлердің бағасы барлық емес алдыңғы бірнеше қатарлардың салмақталынған сомасы болып табылады.  Және салмақтық коэффициенттер байқауларда ранжирленген емес. Байқаулардың ақпараттық құндылығы олардың модельделіп отырған деңгейге жақындығымен емес, олардың арасындағы байланыс тығыздығымен анықталады.

Адаптивті модель құрудың жалпы схемасы келесідей көрсетілуі мүмкін.  Қатардың бірнеше алғашқы деңгейлері бойынша модель параметрлерінің мәне бағаланады. Қолда бар модель бойынша бір қадам алға болжам құрылады, ал оның қатар фактілі деңгейлерінен ауытқуы болжамдау қатесі ретінде қарастырылады.  Бұл қате модельге түзету жасау қабылданған схемасына сай есепке алынады. Осыдан кейін түзетілген параметрлері бар модель бойынша келесі уақыт сәтіне болжамдық баға есептеледі және т.с.с. Осылайша, модель үнемі жаңа ақпаратты “сіңіріп” кезең соңында қазіргі кезде бар процесс даму тенденциясын көрсетеді.

 

Статистикалық божамдау практикасында ең жиі екі жылжымалы орташа моделі қолданылады – Браун моделі және Хольт моделі. Браун моделі Хольт моделінің жеке жағдайы болып табылады. Бұл модельдер даму процесін үнемі өзгеріп отыратын параметрлері бар сызықтық тенденция ретінде көрсетеді.

Браун моделі (экспоненциалды тегістеу моделі). Браун моделі дамуды тек сызықтық тенденция ретінде емес, тенденциясы жоқ кезейсоқ процесс ретінде және өзгермелі параболалық тенденция ретінде көрсете алады. Сәйкес келесідей Браун модельдерін ажыратады:

• нөльдік ретті. Бұл модель даму тенденциясы жоқ процестерді сипаттайды. Оның бір ғана параметрі (ағымдағы деңгей бағасы) бар. k — қадамға даму болжамы келесі формуламен есептеледі

 

                                           Y(t+k) =                                             (1)

 

 

      мұнда,   — ағымдағы деңгей бағасы

• бірінші ретті.коэффициенті соңғы деңгейге жақын мән және осы деңгейлердің заңды құраушысын көрсетеді.  коэффициенті негізінен байқау кезеңінің соңында қалыптасқан өсімшені анықтайды, бірақ бұл коэффициент ерте кезеңдердегі өсу жылдамдығын (аз мөлшерде көрсетеді).

 

                                             Y(t+k) = +k                                  (2)

     мұнда,   —   негізінен, байқау кезеңінің соңында қалыптасқан өсімшені анықтайды, бірақ бұл коэффициент ерте кезеңдердегі өсу жылдамдығын (аз мөлшерде) көрсетеді.

 

• екінші ретті. Бұл модель дамуды өзгермелі “жылдамдығы” мен “үдеуі” бар параболалық тенденция ретінде көрсетеді. Оның үш параметрі бар. Болжам келесі формула арқылы есептеледі

 

                                             Y(t+k) = +k+k                        (3)

 

мұнда,  — ағымдағы өсімді бағалау немесе “үдеу”

Модель реті әдетте процесс графигінің визуальді анализі негізінде (тренд бар ма және ол сызықтық функцияға жақын ба), зерттеліп отырған құбылыс өзгерістерінің сипатының даму заңдарын білу негізінде априорлы немесе ретроспективті болжамдау учаскесінде түрлі реттер модельдері сипаттамаларын салыстыру арқылы сапа әдісімен анықталады.

Төмнде сызықты адаптивті Браун моделін құру кезеңдері берілген.

1-кезең. Берілген уақыттық қатардың алғашқы 5 деңгейінің мәні бойынша апроксимация  ,  параметрлер мәнін ең кіші квадраттар әдісі бойынша аламыз.

                                          Yp (t) = +t (t = 1,2,…, 5)             (4)

2-кезең. Осы алынған параметрлер бойынша бір қадам  алға болжам жасаймыз (k=1):

                                          Yp (t, k) = (t)+(t) k                     (5)

 

3-кезең. Экономикалық көрсеткіштің Yp(t, k) есепті мәнін фактілі Y(t) мәнімен салыстырады және олардың ауытқу болжам қатесі есептеледі. Егер k=1 болса,

                                             e (t+1) = Y(t+1)-Yp(t,1)                       (6)

 

4-кезең. Осы шамаға сай модель параметрлері түзетіледі. Браун моделінде модификация келесідей жүргізіледі:

 

     (7)

 

             (8)                                                                                      

 

мұнда, e (t) – (t-1) уақыт мезетінде бір қадам алға есептелген  Y(t) деңгейдің болжам қатесі,  — мәліметтерді дисконттау коэффициенті (0<<1), ол уақыт бірлігінде мәліметтердің құнсыздануын сипаттап, кеш байқауларға сенім дәрежесін көрсетеді.  оптималды мәне итеративті жолмен табылады немесе келсі формула арқылы анықталады:

 

                                                    = N-3/N-1                                (9)

 

мұнда, N — уақыттық қатардың ұзындығы, -тегістеу параметрі (=1-).

5-кезең.  және  түзетілген параметрлері бар модель бойынша келесі уақыт мезетіне болжам жасалады. Егер t < N болса, 3-қадамға қайта ораламыз. Егер t = N құрылған модельді болашаққа болжам жасауға қолдануға болады.

6-кезең. Интервалдық болжам өсу қисығының сызықтық моделіне құрылғандай жасалады.

 

 

 

 

 

2.6     Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер

 

 

Соңғы он жыл ішінде келіп түскен сақтандыру премиялары мен сақтандыру төлемдерінің фактілі көлемі негізінде болжам жасау үшін төмендегі кестені қолданамыз.

9-кесте Сақтандыру премиялары мен сақтандыру төлемдерінің фактілі көлемі

Жылдар	Сақтандыру премиялары(млн теңге)	Сақтандыру төлемдері(млн теңге)
1995	158,6	79,2
1996	682,4	195,04
1997	1298,2	230,72
1998	3341,7	512,20
1999	4195,2	1168,92
2000	5832,3	1012,46
2001	8150,9	1304,10
2002	13873,5	1840,86
2003	22642,3	2301,84
2004	28870,2	4200,02

 

Алдымен сақтандыру премиялары бойынша болжам жасалады. Төменде берілген барлық есептеулерді Microsoft Office пакеті өнімі – Excel программасы көмегімен жүргізуге болады. Алдыңғы бөлімде айтылып кеткендей, бірінше кезеңде  уақыттық қатардың алғашқы бес нүктесі бойынша  және  алғашқы мәндері бағаланады:

 

			()	()^2	()	()()
	1	158,6	-2	4	-1 776,62	3 553,24
	2	682,4	-1	1	-1 252,82	1 252,82
	3	1 298,2	0	0	-637,02	0
	4	3 341,7	1	1	1 406,48	1 406,48
	5	4 195,2	2	4	2 259,98	4 519,96
	15	9 676,1		10		10 732,5
орташа	3	1 935,22

 

 мәнінің алғашқы бағасын кіші квадраттар әдісі көмегімен келесі формула арқылы анықтаймыз:

                                    =                           (10)

мұнда,  — “уақыт” факторының орташа мәні;  — зерттеліп отырған көрсеткіштің  орташа мәні.  = 10732,5/10 = 10,7325

Енді  мәнін анықтау үшін төмендегі формуланы қолданамыз:

                                         = — *                             (11)

       = 1 935,22-10,3725*3 = -1 284,53.

Енді k =1деп,  және  параметрлерін қолданып, бір қадам алға болжам жасаймыз. Тегістеу параметрін 0,4-ке тең деп аламыз. Алдыңғы бөлімде көрсетілген барлық 6, 7, 8 формулаларға  сай әрекеттер жасап, төмендегі берілген кестедегідей нәтиже аламыз. /14,219б./

0		—	-1 284,53	1 073,25	—	—
1		158,6	-152,10	1 132,43	-211,28	369,88
2		682,4	932,66	1 084,76	980,33	-297,93
3		1 298,2	1 902,35	969,69	2 017,42	-719,22
4		3 341,7	2 947,18	1 044,83	2 872,03	469,67
5		4 195,2	4 024,52	1 077,34	3 992,01	203,19
6		5 832,3	5 218,73	1 194,21	5 101,87	730,43
7		8 150,9	6 691,02	1 472,28	6 412,95	1 737,95
8		13 873,5	9 076,93	2 385,92	8 163,30	5 710,20
9		22 642,3	13 251,56	4 174,63	11 462,85	11 179,45
10		28 870,2	19 257,23	6 005,67	17 426,19	11 444,01
	55				25 262,90
орташа	5,5				31 268,57

 

Жоғарғы кестеде Браун моделі бойынша әр қадамда параметрлер есептеулері берілген. Соңғы қадамда = 19 257,23+6 005,67k моделі алынған.  Осы модель бойынша болжамды бағалар k=1 және k=2 мәндерін орнына қою арқылы алынады. 2005 жылға болжам:                                                = 19 257,0 + 6 005,67*1 = 25 262,90 млн теңге, ал 2006 жылға:                                    =   19 257,0  +  6 005,67*2 = 31 268,57 млн теңге құрайды.

Осы модель бойынша интервалдық бағалар келесі формула арқылы анықталады:

 

                      (12)

мұнда, болжамдалып отырған көрсеткіштің стандарттық қатесі,

—  мәнділігінің берілген деңгейімен  Стьюдент критерийінің кестелік мәні./15,368б./

                                                                    (13)

       мұнда,  — модель бойынша сәйкес көрсеткіштің есептелген бағасы.

 

                                                                                  (14)

 мәні және  мәні төменде берілген кесте көметімен  анықталған:

		—	(-)	(	(
1	980,33	-821,73	675 242,8224	-4,5	20,25
2	3 102,18	-2 419,79	5 855 364,441	-3,5	12,25
3	4 811,40	-3 513,21	12 342 616,23	-2,5	6,25
4	7 126,51	-3 784,81	14 324 788,88	-1,5	2,25
5	9 411,23	-5 216,03	27 207 014,94	-0,5	0,25
6	12 384,01	-6 551,71	42 924 848,77	0,5	0,25
7	16 997,01	-8 846,11	78 253 656,26	1,5	2,25
8	28 164,26	-14 290,8	204 225 856,5	2,5	6,25
9	50 823,21	-28 180,9	794 163 775,3	3,5	12,25
10	79 313,92	-50 443,7	2 544 569 282	4,5	20,25
			3 724 5424 46		82,50

 

== 20 343,01

 

(1) = 20 343,01*2.262*=58 426,07

(2) = 20 3436,01*2.306*=56 812,02.

Адаптивті Браун моделі бойынша жасалған болжамды графикалық түрде көрсетеміз. /14,222б./

 

 

5-сурет Фактілі және болжамдалған көрсеткішер динамикасының графигі

(сақтандыру премиялары)

Енді,  жасалған төлемдер бойынша болжамды жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша жасаймыз. Ол үшін сақтандыру төлемдері бойынша бірінше кезеңде  уақыттық қатардың алғашқы бес нүктесі бойынша  және  алғашқы мәндері бағаланады:

 

			()	()^2	()	()()
	1	79,20	-2	4	-358,02	716,032
	2	195,04	-1	1	-242,18	242,176
	3	230,72	0	0	-206,50	0
	4	512,20	1	1	74,98	74,984
	5	116,92	2	4	731,70	1 463,408
			()	()^2	()	()()
	15	2 186,08		10		2496,6
орташа	3	437,22

 

 мәнінің алғашқы бағасын кіші квадраттар әдісі көмегімен анықтаймыз: = 2 496,0/10 = 249,6. Енді 11-формуланы қолданып, мәнін табамыз:

= 437,22 –2 49.6*3 = -311,76. k =1 деп,  және  параметрлерін қолданып, бір қадам алға болжам жасаймыз. Тегістеу параметрін 0,4-ке тең деп аламыз. Алдыңғы бөлімде көрсетілген барлық қадамдарға сай әрекеттер жасап, төмендегі берілген кестедегідей нәтиже аламыз.

 

0		—	-311,76	249,6	—	—
1		79.20	-39.4954	272.2686	-62.104	141.30
2		195.04	226.736	266.2313	232.7733	-37.73
3		230.72	451.0077	224.2718	492.9673	-262.25
4		512.20	649.1867	198.179	675.2795	-163.08
5		1168.92	898.8145	249.6277	847.3658	321.55
6		1012.46	1126.685	227.8706	1148.442	-135.98
7		1304.10	1346.483	219.7977	1354.556	-50.46
8		1840.86	1610.213	263.7304	1566.28	274.58
9		2301.84	1942.407	332.1938	1873.944	427.90
10		4200.02	2582.668	640.2609	2274.601	1925.42
	55				3222.929
орташа	5.5				3863.19

 

Жоғарғы кестеде Браун моделі бойынша әр қадамда параметрлер есептеулері берілген. Соңғы қадамда = 2585,668+640,261k моделі алынған.  Осы модель бойынша болжамды бағалар k=1 және k=2 мәндерін орнына қою арқылы алынады. 2005 жылға болжам                                                = 2582,668 + 640,261*1 = 3222,93 млн теңге, ал 2006 жылға                                    =   2582,668  +  640,261*2 = 3863,19 млн теңге құрайды.

Осы модель бойынша интервалдық бағаларды анықтау үшін қажетті  және  мәндері төменде берілген кестеде анықталған:

 

		—	(-)	(	(
1	232.7733	141.30	19966.8204	-4,5	20,25
2	759.1986	-37.73	1423.80042	-3,5	12,25
3	1123.823	-262.25	68773.6308	-2,5	6,25
4	1441.903	-163.08	26594.91	-1,5	2,25
5	2146.953	321.55	103397.114	-0,5	0,25
6	2493.908	-135.98	18491.151	0,5	0,25
7	2885.066	-50.46	2545.76654	1,5	2,25
8	3720.056	274.58	75393.9751	2,5	6,25
9	4932.152	427.90	183095.397	3,5	12,25
10	8985.277	1925.42	3707239.07	4,5	20,25
			4206921.64		82,50

 

== 683,691

(1) = 683,691*2.262*=1872,92;

(2) = 683,691*2.306*=2001,79.

Адаптивті Браун моделі бойынша жасалған болжамды графикалық түрде көрсетеміз.

6-сурет Фактілі және болжамдалған көрсеткіштер динамикасының графигі (сақтандыру төлемдері)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін жүргізу 2000 жылдың 18 желтоқсаныныда қабылданған “Сақтандыру қызметі” туралы №126-II Заңның негізінде жүргізіледі. Осы заңда берілген анықтамаға сай сақтандыру ісі дегеніміз – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Ал сақтандыру қызметі дегеніміз – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайтасақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкелетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі./16,43б./

Әлемдік сақтандыру нарығының нарықтық глобализация процесі кезіндегі Қазақстан көрсекіштері айтарлықтай жұпыны. Жеке айтқанда, сақтандыру премияларының ЖҰӨ-ге қатынасы аз ғана шаманы құрайды. 1997-2004 жылдар арасындағы көрсеткіш шамасы Қазақстан Республикасында ЖҰӨ-ң 0,19 %-нан 0,8 %-ға дайін өсті. Республикада 2004 жылы жан басына шаққандағы сақтандыру премияларының қатынасы 2 629,6 теңге (немесе ортажылдық бағаммен 1 долларға 135,92 теңге бойынша 19,3 АҚШ долларын) құрады.

Қазақстанда сақтандыру ұйымдарының жалпы саны 1997 жылдан 2004 жылға дейін 32 компанияға  қысқарды. Соңғы он жылдағы сақтандыру компаниялар санының өзгеру динамикасын төменднгі кестеден көруге болады.

2005 жылдың 1-ші қаңтарында 36 сақтандыру (қайтасақтандыру) компаниясы тіркелегн болатын, оның ішінде шет ел сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдарының 2 өкілдігі: “Ингосстарх” және “Казахстан — Росно”Российское страховое народное общество“Росно” ААҚ. Сонымен қатар резидент еместердің қатысуы бар сақтандыру компанияларының 1-ге кемуі, ал өмірді сақтандыру бойынша 2 компанияға азайды.

Соңғы жеті жылда сақтандыру компанияларының меншікті капитал жиынтық көлемі 2 169% немесе 22,8 млрд теңгеге өсті. Сонымен бірге 1997 жылдан 2004 жылға дейін сақтандыру компанияларының активтері 40,3 млрд теңгеге немесе 1 152,7 % өсті.

Қазіргі таңда сақтандыру нарығы дамуының негізгі мәселелері болып республикадағы өмірді және басқа жеке сақтандыру түрлерінің сақтандыру нарығы дамуының жеткіліксіздігі, сақтандыру ұйымдарын корпоративті басқару жүйелерін енгізу, сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдарының қызметі жайлы статистикалық және басқа мәліметтер базасының қолжетерлігін қалыптастыру және қамтамасыз етудің, сақтандыру компаниялар қызметін автоматизациялаудың жеткіліксіздігі табылады.

Сақтандыру секторының алдында тұрған мәселелердің арасында келесілерді атап өткен дұрыс:

1. ұзақмерзімді және өмірді жинақтау арқылы сақтандыруды қосқандағы ерікті сақтандыру бойынша ұсынылатын қызмет көрсетулердің шектеулілігі;
2. сақтандыру өнімдерінің салыстырмалы қымбаттылығы (заңмен бекітілген бағасы бар міндетті сақтандыру түрлерін қоспағанда) және оларға деген сұраныстың жоқтығы;
3. кейбір сақтандыру ұйымдарының нарықта жеткіліксіз белсенділігі;
4. әлі өз ақша қаражаттарын тек банктерге сеніп тапсыратын потенциалды сақтанушылардың сақтандыруға деген, әсіресе өмірді сақтандыруға деген мүддесінің төмен болуы;
5. өз тәуекелдерін сақтандыру ұйымдарының басқаруларының (анықтау, бағалау, есеп беру) төмен сапалылығы;
6. өмірді жинақтау арқылы сақтандыру келісім-шарты бойынша сақтандыру ұйымдарының сақтанушыларғы заемдарды беру жүйесінің жеткіліксіз дамуы;
7. сақтандыру нарығына деген халықтың сенімінің жеткіліксіздігі, сақтандыру ұйымдарындағы қызмет көрсету сапасының төмендігі;
8. сақтандыру бизнесі саласындағы алаяқтық.

Жұмыстың мақсаттыранының бірі болып келетін келесі жылға адаптивті Браун моделі негізінде болжам жасау келесі нәтижелерге әкелді: сақтандыру премиялары 2005 жылы 25 262,9 млн теңге, 2006 жылы 31 268,57 теңге құрайды, ал сақтандыру төлемдері бойынша 2005 жылы 3 222,929 млн теңге, 2006 жылы 3 863,19 теңге құрайды. Бұл модель өте тиімді және барлық параметрлердің өзгерістеріне  бейімді болып келеді.