Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасының салық жүйесі қалыптасуы және жағдайына талдау

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………

 

1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ………………………………………………………………………………

1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні….

1.2 Салық салу принциптері және функциялары…………………..

1.3 Салық жүйесінің шетелдік тәжірибесі…………………………….

 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ……………………….

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформаларға салыстырмалы талдау……………………………………

2.2 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтардың рөлі…………………………………………………………………………………….

2.3 Атырау облысы бойынша салық түсімдерінің жағдайына талдау………………………………………………………………………………..

 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ…………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………..

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………

ҚОСЫМШАЛАР………………………………………………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

         Мемлекеттің салық жүйесі мемлекеттегі қолданылып жүрген салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнаманы білдіреді. Салықтардың және бүтіндей салықтық жүйенің тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен өркендеуінің сенімді арқауы болды. Біздің салық жүйемізді халықаралық стандарқа жақындататын шаралар – салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту болып табылады.

         Жалпы бұл диплом жұмысының мақсаты – салық жүйесінің теориялық аспектілері мен салық жүйесінің жағдайына талдау негізінде салық жүйесіндегі проблемаларды анықтау және оларды шешуге бағыттылған оңтайлы шараларды ұсыну.

         Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шешімін табуы тиіс:

• Салық және салық жүйесінің түсінігі мен оның экономикалық мәнін қарастыру;
• салық жүйесінің принциптеріне сипаттама беру;
• салық салу функцияларын ашып көрсету;
• салық жүйесінің шетелдік тәжірибесі;
• салық жүйесінің реформаларына талдау жасау;
• Атырау облысы бойынша салық түсіміне талдау жасау;
• мемлекеттік бюждетті қалыптастырудағы салықтардың рөлін анықтау;
• салық жүйесінің өзекті проблемаларын қарастыру.

Берілген диплом жұмысын жазудағы мақсат – салық жүйесінің жағдайын талдау мен салық жүйесін проблемалары және оны шешу жолдары танып білу, олардың нарықтық экономикада алатын орнын анықтау болып табылады.

Бүгінгі нарықтық заманда ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады, олай дейтін себебіміз дамыған экономикада салық жүйесін және олардың мемлекеттік бюджет кірістерінде алатын орнын маңызы болып табылады.

Тақырып өзектілігі – бүгінгі күні салық жүйесінің төңірігінде елеулі проблемалар туып отыр. Ол негізінен салық түсіндерінің жеткіліксіз деңгеймен сипатталу қажеттілігін диплом жұмысының тақырыбын таңдауға ең негізгі себеп болып табылады.

Берілген жұмыстың методологиялық негізі «Салық және бюждетке төленетін міндетті төлемдер туралы » Салық Кодексі, «Салық және салық салу » Б.Ж.Ермекбаева, «Салық және салық салу » Т.Ф.Юткина, Б.Х.Алиева, «Салықтық құқық » С.М.Найманбаев сияқты және басқа да отандық және ресей авторлардың еңбектері, сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған  сараптамалық мәліметтер болып табылады. Практикалық негіз ретінде  «Атырау облысы бойынша Салық Комитеті» қызметінен мәліметтер алынды.

 

 

 

 

 

1.Салық жүйесінің қалыптасуының теориялық  аспектілері      

 

1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні

 

Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.

        Салықтар — шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың       мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін   құруына байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні мынада:

• біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер
  мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
• екіншіден, шаруашылық  жүргізуші  субъектілер мен халық  табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
  жинақтап,  жиынтықтаудың  қаржылық қатынастарын   көрсетеді.

Салықтар  мемлекеттің  құрылуымен  біріге  пайда  болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық  тетік ретінде пайдаланылады.

Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған.

     Салық салу элементтеріне келетін болсақ олар мыналар болып табылады:

 

 

Кесте – 1 Салық элементтері

 

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі  —  (гректің systema – барлық бөлімнен құралған, қосылулар ) яғни, бұл салық төлеушілермен мемлекеттің қызығушылықтарын қамтамасыз етуге арналған, салық жиынтығынан құралған және олардың бөліктерінен тұратын бір тұтастық немесе кешен.

Бұл жүйе құрамына мыналар кіреді.

          —        салық қатынастарын реттеуші ( ҚР «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер» туралы заң, Салық кодексі, нұсқаулар, қаулы, хат, салықтық төлем туралы нұсқаулық ) заң шығарушылық және нормативтік база;

           —       салықты және міндетті төлемдерді,олардың алуан түрлілігін, салық салу принциптерін, салықтық элементтерін өндіріп алу және тұрғызу әдісі;

           —       салық бақылауын жүргізу формасы мен түрлері (камералдық бақылау, салық есептілігі, салық төлеушінің монитарингі, құжаттық және рейдтік салықтықұ тексерулер және т.б.)

           —       салықты және басқа да міндетті төлемдерді ҚР мемлекеттік табыс министерствасы, салық органы, қаржы полициясы бөлімдері арқылы өндіріп алу функциясына кіретін ұйым. Салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жылдан бері жүргізіліп келе жатыр. Біздің салық жүйемізді халаықаралық стандарттарға жақындататын шаралар – салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту. Осының барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 24 суірдегі заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » Жарлығында қаланған болатын. Өткен он жылдың ішінде ел экономикасында көп нәрсе өзгерді.Онымен бірге салық заңнамасы өзгерді.

         Салық жүйесінің экономикалық мәніне келетін болсақ, ол салықтардың жіктелуінен көрінеді. Кесте – 2 Салықтардың жіктелуі

 

Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:

• біріншіден, тікелей салық телеушілер сияқты, жанама салықтарда занды тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлеуші болып табылады.Бірақ, бұл жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады. Тауарды тұгынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша қатынастары болып саналады;
• екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде — сатушының жалпы табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан
  (салық төлеушілердің меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.

Тікелей және жанама салықтардыңсалық салу объектілеріне және басқа да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:

• бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты.
  Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады.
  Мәселен, қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты
  өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы — өткізуден түскен түсім, немесе баламалы қосылған құн. Ал, акциз салығында салық обьектісі
  ретінде — нақты өткізілген акцизделетін тауарлар, ал салық бұйымы
  — өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны.

Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде — меншік құқықтары (шаруашылық иеліктері, ал, салық бұйымы — ақша түріндегі мүліктер (жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);

• екінші, салықты төлеу кездерінің қалыптасуына орай.Жанама салықтар кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына
  үстеме ретінде   бекітеді. Сондықтан   салық  төлеушілер   тауар
  өткізгені жөнінде төлемді алған кезде, сонымен қатар түсімнің
  құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.

Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен жасалады.

Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, геаl — мүлік) — мүлікке салынатын салықты атаймыз.

Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгшеріне қарап алынады, яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады.

Нақты салықтарға қатыстылар:

• мүлік салығы;
• көлік құралдары салығы;
• жер салығы.

Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп — салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.

Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі.

Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:

• корпорациялык табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардагы үстеме пайда салығы;
• әлеуметтік салық.

Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып олардың алған ақша қаражаттары саналады.

Сонымен қатар дербес салықтар салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда салық төлеушілердің салық салынатын обьектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.

Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады. Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы, немесе қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен (черная нала) жасыруға болады. Ал, енді салық салынатын тұрғын үйді еш жерге жасыра да, тығып қоя да алмайсың.

 Сонымен бірге салықтарды обьектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге болады:

• тұтынуға салынатын салықтар;
• табысқа салынатын салықтар.

Тұтынуға салынатын салық — мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.

Табысқа салынатын салық — салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.

        Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты
алатын және оған билік жасайтын органға қарай:

• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.

Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:

• салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық
  салудың шарттарын кім анықтайды;
• салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық
  және жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық
  бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке түседі;
• қай бюджеттің табысы болып саналады.

Қазақстан Ресдубликасында салыктардың жалпы салығы мемлекетгік және жергілікті болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарлығына сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік жэне 6 жергілікті салықтар болды.

Жалпы мемлекеттік салықтар:

   1.Занды және жеке тұлғалардан алынатын табыс;

        2.Қосылған құн салығы;

        3.Акциздер;

        4.Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын
           салық;

        5.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен
          төлемдері.

Жергілікті салықтар мен алымдар:

        1.Жер салығы.

        2.Занды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.

        3.Көлік құралдарына салынатын салық.

        4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және
          заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.

       5.Жекелеген кызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.

       6.Аукциондардан алынатын алым.

Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталайық.

 Республикалық бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және басқа да міндетті төлемдердің түрлері.

 Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:

1. Корпорациялық табыс салығы;
2. Қосылған құн салығы, соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орындалған
   жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстан
   Республикасынық аумағына   импортталатын  тауарларға
   қосылған құн салығы;
3. Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес Қазақстан
   Республикасының аумағына импортталатын тауарларға акциздер;
4. Газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5. Үстеме пайдаға салынатын салық;
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға рента салығы;
7. Бонустар;
8. Роялти;
9. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі;

• Жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы автокөлік кұралдарының жүріп өткені үшін алымнан басқа, Қазақстан Республикасьшың аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым;
• Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
• Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

1З.Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым; 14.Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

15.Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

16.Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төленетін төлем;

17.Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем; 18.Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

19.Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

20.Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін

төлем;

21.Республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төленетін төлем;

22.Әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;

23.Кеден бақылауын және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсім;

24.Отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар;

25.Консулдық алым;

26.Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес, Қазақстан Республикасында жасалған ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил қойғаны үшін мемлекеттік баж;

27.Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;

28.Жүргізуші куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;

29.Көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктерін бергені үшін алынатын мемлекеттік баж;

З0.Мемлекеттік тіркеу нөмірінің белгілерін куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;

31.Мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж.

Республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер:

        1) республикалық меншіктен алынатын кірістер:

• республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысы
  бөлігінің түсімдері;
• Қазақстан Республикасы  Ұлттық  банкінің таза  табысы
  бөлігінің түсімдері;
• республикалық меншіктегі мемлекеттік акциялар пакеттері-
  не дивидендтер;
• республикалық меншіктегі заңды тұлғаларға қатысу үлестеріне кірістер;
• республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден алынатын
  кірістер;
• екінші деңгейдегі банктердің шоттарында мемлекеттік сыртқы қарыздардың қаражатын орналастырғаны үшін және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері бойынша сыйақылар;
• республикалық бюджеттен  берілген  несиелер  бойынша
  сыйақылар;
• қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер;
• республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер;

        2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін
түсімдері;

         3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелер   ұйымдастыратын   мемлекеттік   сатып   алуларды
өткізуден түсетін ақша түсімдері;

        4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ
Қазақстан Респубпикасы Ұлттық банкінің бюджетінен қамтылатын
және   қаржыландырылатын   мемлекеттік   мекемелер   салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар.

        Жалпы жергілікті салықтарға:

• жеке табыс салығы;
• әлеуметтік салық;
• жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың мүлкіне        салынатын салық;
• жер салығы;
• бірыңғай жер салығы;
• жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық;
• акциз салығы;
• жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
• орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

       10)   қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;

11)  жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

• жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
• жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық алым;
• заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• аукциондардан алынатын алым;
• республикалық маңызы бар қаланың, астананың ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы жүріп өткені үшін алынатын алым;
• консулдық алымнан және рпеспубликалық бюджеттің есебіне алынатын мемлекеттік баждардан басмқа, мемлекеттік баж;
• жылжымайтын мүлікке және олармен жасалған мәмілелерге құқықтарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
• механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

        Жанама салықтар:

• Әмбебап жанама салықтар
• Жеке жанама салықтар
• Қазыналық монополиялық салықтар
• Кедендік баж

Әмбебап жанама салықтар — бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын салық.

Айналым салығы (әмбебап акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінірек әлемнің көптеген мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.

Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері болып табылады. Көтерме сауда орындарына түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданып келеді. Салық салу объектісі — тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.

Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде ставка бойынша жүзеге асады.

Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз мемлекеттер достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады.

         Жеке жанама салықтар тауардың белгілі бір түрінен алынады.Бұл салық акциз деп аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.

         Қазыналық монополиялық салықтар.

Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.

 Кедендік баж —  мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдері.

Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушіге байланысты былайша топтауға болады:

• занды тұлғалардың салықтары;
• жеке тұлғалардың салықтары.

Қазақстан Республикасында заңды тұлғалардың (салықтарына жататындар:

• корпорациялық табыс салығы;
• заңды тұлғалардың мүлік салығы.

Ал, жеке тұлгалардың салықтарына мына салық түрлерін жатқызуға болады:

• жеке табыс салығы;
• жеке түлғалардың мүлік салығы.

Аралас салықтар деген де болады, яғни салықты әрі заңды тұлға, әрі жеке тұлға ретінде төлейді.

Қазақстан Республикасында аралас салықтарға:

• қосылған құн салығы;
• акциз салығы;
• жер салығы;
• әлеуметтік салық жатады.

Айта кету керек, Қазақстан Республикасында салықтардың басым бөлігін аралас салықтар санаттарына жатқызуға болады.

 

1.2 Салық салу принциптері және функциялары

 

Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн:

Бірінші жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономикалық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу ( есептеу және алу ) процесі.

Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал салық салу салықтық түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.

Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше принциптері бар.

Салықтардың созылымдыльқ принципі — бұл принциптің мәні мынада, яғни, мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтере немесе төмендете алады.

Салық салудың салық кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі, яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен қарастырылған жағдайда ғана пайда болады.

Салық салудың шындық принципі болып салық салудың экономикалық принципі табылады.

Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз табысына сай мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.

Салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі шығындарда жүргізілуі қажет.

Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс.

Қазақстан Республикасының салық зандары салық салудың бірнеше принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:

• бірінші, салық және бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі;
• екінші, салық салудың айқындығы;
• үшінші, салық салудың әділдігі;
• төртінші, салық жүйесінің бірітұтастығы;
• бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
  Ал, енді   осы   принциптерге  жеке-жеке   тоқталып   өтетін болсақ.

1. Салық салудың міндеттілік принципі.

Салық төлеушілер салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың негізгі борышы,  парызы  болып  саналады.

2. Салық салудың айқындық  принципі.

Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық төлеуші үшін айқын болуы тиіс.

Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі салық заңдарында белгіленген.

3. Салық салудың әділдік принципі.

Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі қажет.

Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

4. Салық жүйесінің біртұтастық принципі.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

5. Салық заңдарының  жариялылық  принципі.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист Адам Смит ұсынған еді.

Олар мыналар:

• салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
• салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі
  нақты белгіленуі тиіс;
• әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
  тиімді әдіспен салынуға тиіс;
• өндіріп алынатын   салықтың   шығындары   мейлінше   аз
  болуға тиіс.

Нақтырақ айтатын болсақ: әділеттілік, анықтылық, қолайлылық, жалпылық.

Бұл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:

• жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді (салықтарды мемлекеттің обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне
  қарай ұлғайтуға болса, азайтуға да болады);
• керекті көзін және салық салудың объектілерін талдау;
• салық салудың бір дүркінділігі.

Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық салу жүйесін ретке келтірді.

Сондықтан Адам Смит: «Салық төлеушілер үшін құлдықтың емес, бостандықтың белгісі» — деп  жазған болатын..

Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан «Ерік берілген тонау формасы» ретінде анықтады.

АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: «Өмірде салық  пен  өлімнен қашып құтыла алмайсың» — деп атап көрсетті.

АҚШ-та екі мейрам бар:

      —   туылған күні;

—   салықты төлеген күні.

Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр ретінде қалыптасқан.

Салықты уақтысында төлеу міндет болып саналады.Себебі, уақтысында төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады.Осы дәстүр біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға жылжытар едік.

Салықтардың мынадай негізгі кызметтері (функциялары) бар:

• фискалдық;
• реттеушілік;
• қайта бөлу.

Салықтардың бірінші қызметі — фискалдық. немесе бюджеттік қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, корғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.

         Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.

         Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.

Кесте – 3 Салық механизмінің элементтері

Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші  кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыру қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.

Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын жоғалтуына әкеліп согатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып, дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салык ставкасының деңгейі 35-40 пайыздан аспауы қажет.

Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:

— егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50% — нан асып кетсе,  онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;

— егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы аралығында болса, онда жай ұдайы өңдіріске әкеледі.

— егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-
40%-ы мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы
өндіріеке әкеледі.

Қазақстан  Республикасында  корпоративтік  табыс  салығының  қазіргі кездегі  ставкасы  30%,  ал  ауылшаруашылығындағы  өндіріс  орындары үшін  10%.

Шаруашылық  субъектілер  мен  халықтар  табысының  бір бөлігін мемлекеттің орталықтандырылған  қаржы  көздеріне  айналдыру  салықтардың  ұдайы өндірістегі  қызметін  көрсетеді.

Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау.

Салықтардың қайта бөлу қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық қайта бөлуді тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес  төлейтін салықтары мен алымдарын толық, және уақтылы, бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.

Жалпы мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:

• мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
• салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін
  анықтау;
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;

салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды
жүзеге асыру;

Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.

Салық қызметінің міндеті — бюджеттің табыс бөлігінін, орындалуына жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.

Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып, мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық түсімдеріне «қайдан келеді және қайда кетеді» жөнінде бақылау жасайды. Ал енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.

Мұның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба білу.

Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.

Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.

Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.

Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары арқылы жүзеге асуда.

Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық емес түсімдерді де атап өтуге болады.

Салықтық емес түсімдер — Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақшалар.

Салық теориясы — салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың рөлі.

Салық песиесі- салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.

Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.

Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.

Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:

• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып
  қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін
  ескере отырып, анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы,
  одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).

Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап өтетін болсақ:

• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде азаматтардың табыстарына салынатын салық деп
  аталады;
• заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық
  (корпорациялық салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған құнга салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүліксалығы;
• жер салығы;
• көлік салығы және басқа да.

 

1.3Салық жүйесінің шетелдік тәжірибесі.

 

         Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 12 жыл ішінде көптеген елдермен тығыз қарым – қатынас жасап, ел экономикасын дамыту үшін инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Эконоиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру.Осы орйда салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ресей, Беларуссия, Украина елдерінің салық жүйесіне тоқталып өтелік.

Қазіргі кездегі Ресейдің салық жүйесінің қалыптасу кезеңі 1991 жылдың желтоқсанында қабылданған Заңнан бастау алады.

Ресей Федерациясының салық жүйесі мемлекеттің Конституциясымен қадағаланады.Барлық салықтар мен алымдарды Ресей Федерациясы Салықтар мен алымдар жөніндегі министрлік қадағалайды;

Ресей Федерациясы Салық Кодексінде қалыптасқан салық жүйесінің негізгі қағидалары:

1. Салық төлеуші болып табылатын  әрбір  тұлға  салық
   заңнамасымен бекітілген салықтарды төлеуге міндетті.
2. Салықтар саяси, идеологиялық, этникалық, конфессионалдық және т.б. осындай критерийлер негізінде колданыла алмайды.
3. Ресей Федерациясы салық жұйесін бұзатын салықтарды
   енгізуге болмайды.
4. Салық мөлшерлемелерін, яғни дифференциалданған мөлшерлемслерді көтеруге, немесе салықтар енгізуге рұқсат
   етілмейді.

Ресей Федерациясы субъектілерінің салықтары мен алымдары:

•      жергілікті салықтар мен алымдар.

Федералдық салықтар Салық Кодексімен бекітіліп, елдің барлық аумағында төленеді. Оған мынадай салықтар жатады:

• қосылған құнға салынатын салық;
• акциздер;
• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
• бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
• кеден баждары;
• ұйымдардың пайдасына салынатын салық;
• мұра мен сый ретінде  келген мүліктерге  салынатын салық;
• ойын бизнесіне салынатын салық;
•    пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салынатын салық;
• жер қойнауын пайдаланғаны үшін төлем;
• мемлекеттік баж;
• су объектілерін пайдаланғаны үшін салынатын салық;
• спиртті алькогольді өнімдерді, этил спиртін өндіру және
  айналым құқығы мен лицензия беру үшін алынатын
  алым.

          Қосылған құнға салынатын салық Ресейдің қазіргі салық жүйесіндегі салықтардың бірі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықты мынадай заңды және жеке тұлғалар төлейді:           

• ұйымдар;
• жеке кәсіпкерлер;
• Рссейдің Кеден Кодексіне сәйкес, Ресейдің кеден шекарасынан тауарлар өткізетін түлғалар.

Заңды тұлға болып табылмайтын коммерциялық кәсіпорындар және де салық салуда оңайлатылған жүйеге көшкен шағын кәсіпорындар төлемейді. Заң жүзінде салық кәсіпкерден алынады, бірақ шын мәнінде онық төлеушісі болып соңғы тұтынушы, яғни тауарды сатып алу барысындағы құнында төленеді.

Салық салу объектісі болып мыналар танылады:

• Ресей аумағында тауарларды өткізу, беру;
•   Жеке тұтынуы үшін құрылыс-монтаж жұмыстарын жасау;
             •   Импорт операциялары.

Негізінен,   қосылған   құнға   салынатын   салық   үш   түрлі мөлшерлемемен: 0%, 10% және 20% мөлшерлемемен алынады. Нольдік мөлшерлеме:

а) мұнай, табиғи газ өнімдерінен басқа экспорт операцияларына;

ә) ғарыш кеңістігіне байланысты жүргізілетін жұмыстар;

б)бағалы металдардың мемлекеттік қорына, Орталық банк
пен   екінші   деңгейдегі   банктерге   бағалы   материалдар
өндіретін салық төлеушілер;

в)дипломатиялық қызметтегі шетелдік тұлғалар мен оларға
теңестірілген тұлғалардың және олардың отбасыларының
жеке   және   ресми   пайдалануына   әкелген   тауарларына
қолданылады.

10% мөлшерлемемен салық салынады:

• тірі салмақтағы мал, құс;
• деликатес, колбаса, консерві өнімдерінен басқа ет және
  ет өнімдері;
• жеміс-жидек ңегізінде жасалған балмұздақтан басқа сүт және сүт өнімдері;
•   жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері;
•   өсімдік майы, маргарин және азық-түлік өнімдері;
• балалар тауарлары;
• мерзімді басылымдағы жарнамадан басқа баспа өнімдеріне;
• отандық және шетелдік дәрі-дәрмектер, медициналық;
         Бұдан басқа жағдайлардың барлығында 20 пайыздық мөлшерлемемен қосылған құнға салынатын салық.

Егер салық төлеушінің бір тосқауылды тауар өткізуден түсірген табысы 1 млн рублден кем болса, онда салық әрбір есепті тоқсаннан кейінгі тоқсанның 20-шы жұлдызына дейін, одан басқа жағдайлардың барлығында ай сайын есепті айдан кейінгі айдың 20-шы жұлдызына дейін теленуі керек.

         Қосылған құнға салынатын салықты төлеуден мыналар бостылады:

• тізімін Ресей Үкіметі бекіткен медициналық қызметке
  аса қажет болып табылатын отандық және шетелдік дәрі-
  дәрмектер, құрал-жабдықтар.
• косметологиялық және мемлекеттік ветеринарлық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтен басқа медициналық қызмет көрсетулер;
• халықты әлеуметтік қорғаудын мемлекеттік және жергілікті органдарының науқастарды, мүгедектерді, қарттарды күтіп бағумен байланысты қызметтері;
• мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері, секциялары, студиялары;
• такси және маршрутты такси мен жолаушы тасымалы;
• тізімін Ресей Үкіметі бекіткен жерлеу, әдет-ғұрып қызметтері.
• әскери қызметкерлерге тұрғын үй құрылысының мақсатты әлеуметтік-экономикалық бағдарламалары аясында жүргізілген жұмыстар;
• бажсыз сауда дүкеніне кеден режимі негізінде қойылған
  тауарлар;
• Ресейдің әуе жайлары мен әуе кеңістігінде, әуе кемелерінде көрсетілетін қызметтер;
• дәріхана ұйымдарының дәрі-дәрмек жасау,  оптикалық
  көзілдіріктерді жасау және жөндеу, есту және қозғалу аппараттарын жөндеу жұмыстары;
• инкассациядан басқа банктік операциялар;
• сақтандыру, қайта сақтандыру және өзара сақтандыру
  операциялары;
• орман өрттерін сөндіру жұмыстары және т.б.

Ресей салық заңнамасына сәйкес акциздерді мынадай заңды және жеке тұлғалар төлейді.

• ұйымдар;
• жеке кәсіпкерлер;
• Ресейдің Кеден Кодексіне сәйкес, кеден шекарасынан тауарлар өткізетін тұлғалар.

Акцизделген минералды шикізатқа табиғи газ жатады.Дербес салық төлеуші болып табылмайтын кұрылымдық бөлімшелердің акцизделетін тауарларды өзара берілуі, салық төлеушілердің мұнай өнімдерін өткізуі, табиғи газды өзінің технологиялық мақсаттары үшін пайдалануы және тағы басқа акциз салығын төлеуден босатылады. Акциз салығының тұрақты, немесе адвалорлық мөлшерлемелері әрбір акцизделетін тауар түрлері бойынша дербес тағайындалады. Акцизделетін тауарлар мен акцизделетін минералды шикіттарға қолданылатын салық мөлшерлемелері.

Кесте – 4 Ресейдегі акцизделетін тауарлар тізбесі.

Акцизделетін тауар түрлері	Салық мөлшерлемесі (өлшем бірлігі %-бен немесе рубль және копейкамен)
Барлық шикізат түрінен этилді спирт	1л сусыз этилді спирт үшін 16 рубль 20 коп .
Құрамында 25 % астамы этилді спирттен тұратын алькогольді өнімдер және спиртті өнімдер құрамындағы этилді спирт 9-25% құрайтын алькоголді өнімдер(шараптан басқа) құрамында 9 % этилді спирті бар алькоголді өнімдер күшейтілген шарап.	Акцизделетін тауарлар құрамындағы 1л        сусыз этилді спирт үшін 114   руб.акцизделетін тауарлар құрамындағы 1л   сусыз этилді спирт үшін 84 руб.акцизделетін тауарлар құрамындағы1л сусыз этилді спирт үшін 58 руб.акцизделетін тауарлар құрамындағы1л сусыз этилді спирт үшін 75 руб.акцизделетін тауарлар құрамындағы
Шарап (шампан, табиғи)	Акцизделетін тауарлар құрамындағы 1л сусыз
Этилді спирт үшін 47 руб.50 коп. Табиғи күшейтілген шарап	1л үшін 4 руб..
Шампан	1л үшін 10 руб. 50 коп.
Табиғи шарап	1л үшін 2 руб.
Құрамындағы этилді спирті 0,5-8,6%болатын сыра (0,5 % дейін салынбайды) құрамындағы этилді спирті 8,6% көп болатын сыра	1л үшін 1 руб.40 коп. 1л үшін 4 руб.60 коп.
Темекі өнімдерінің түрлеріне байланысты	1 кг үшін 214-522 руб.аралығында.
Фильтрлі сигаретке	1000 данасына 50 руб.+ 5%
Фильтрсіз сигаретке	1000 данасына 19 руб.+5%
Двигатель қуаты 67,5-112,5кВт болтын жеңіл автокөліктер	Әрбір 0,75 кВт үшін 13 руб.
Двигатель қуаты 112,5 кВт жоғары автокөліктер мен двигатель қуаты 112,5 кВт болатын мотоцикл	Әрбір 0,75 кВт үшін 129 руб.
Дизельді отыны	1 тоннаға 890 руб.
Дизельді және карбюраторлық двигатель майы	1 тоннаға 2440 руб.
Ресей аумағындағы табиғи газ	15 %
ТМД елдеріне өткізілетін табиғи газ	15 %
ТМД елдеріне басқа шетелдерге табиғи газ	30 %
Автокөлік бензині	1 кг үшін 2190-3000 руб.аралығында.
Ескерту – Шетел мемлекеттер қаржылары оқу құралының авторларымен құрастырылған

 

Салық кезеңі күнтізбелік ай болып саналады. Атап айтқанда, акцизделетін минералды шикізат, мұнай өнімдері бойынша акциз салығы есептен кейінгі айдың 25-не дейін төленуі керек. Көтерме сауда жасау куәлігі бар салық төлеушілер акциз салығын есепті айдан кейінгі екінші айдың 25-не дейін, ал бөлшек сауда жасау куәлігі бар салық төлеушілер есепті айдан кейінгі айдың 10-на дейін салық төлеуі керек.

Жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты Ресейдің резидент немесе бейрезидент — жеке тұлғалары төлейді.

Салық салу объектісі болып резидент — жеке тұлғалардың Ресейдегі және Ресейден тыс жердегі көздерден алған табыстары, сондай-ақ бейрезидент — жеке тұлғалардың Ресейдегі көздерден алған табыстары танылады.

Салық төлеушінің Ресейдегі көздерден алған табыстарына мынандай табыстарды жатқызады:

• дивиденттер мен пайыздар;
• сақтандьіру төлемдері;
• өткізуден түскен табыс  (мүлікті,  жарғылық  капиталға
  қатынасу үлесін, т.б.);
• мүлікті жалға беруден және өткізуден түскен табыс;
• зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы;
• авторлық және басқа да құқықтарды пайдаланудан түскен
  табыс;
• атқарылған жұмыс үшін марапат;
• кез-келген көлік құралдарын пайдаланудан түскен табыс т.б.
  Ресейден тыс көздерден алған табыстарына мынадай табыстары жатады:
• шетел ұ.йымдарынан алған сақтандыру төлемдері;
• шетел ұйымдарынан алган талап қүқықтары;
• шетел ұйымдарынан алған зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы;
• шетел ұйымдарынан алған дивиденттер мен пайыздар;
• шетел ұйымдарынан алған   авторлық   және   басқа   да
  құқықтардан пайдаланудан түскен табыс;
• шетелдегі өткізудегі  түскен табыс  (мүлікті,  жарғылық
  капиталға қатынасу үлесін, т.6.);
• шетелде атқарылған жұмыс (қызмет) үшін марапат;
• шетелдегі мүлікті жалға беруден және өткізуден түскен табыс;
• шетелдегі кез-келген   көлік   құралдарын   пайдаланудан
  түскен табыс; т.б.

Жеке тұлғаның мынадай табыстарына салық салынбайды:

• мемлекеттік бюджеттен   алған   зейнетақы,   жәрдемақы,
  шәкіртақы;
• 24 жасқа   дейінгі   жетім   балалардың   білім   алынуына
  төленетін сомалар;
• мемлекеттік меншікке қазына өткізгені үшін берілетін марапат;
• банктегі салымдар бойынша пайыздар;
• мерзімді әскери қызметтегі тұлғалардың табыстары;
• кәсіпорындык комитеттерінің төлемдері;
• мемлекеттік займ облигациялары бойынша ұтыстар;
• біржолғы материалдық көмек сомалары;
• донорларға төленген марапат;
• салық төлеушінің емдік шөптерді, жабайы өсімдіктерді
  жинаудан тапқан табыстары;
• шаруа қожалыгының құрылғанынаы бастап 5 жыл мерзімге дейін оның мүшелерінің тапқан табыстары;
• жеке тұлғаның мұра немесе сый ретінде заттай және
  ақшалай нысанада алган табыстары;
• спортшылардың ақшалай және заттай нысандағы жүлделері;
• табылған байлықты мемлекет меншігіне өткізуден алынған табыс;
• сайлау қоры есебінен жеке тұлғаларға төленген сомалар
  және т.б.

Атап айтқанда мынадай стандартты салық шегерімдері жасалды:

• ай сайын 3000 руб. мөлшерінде мына жеке түлғаларға:

а) Чернобыль апатында зардап шеккендер және оны жою бойынша жұмыс жасаған жеке тұлғалар;

        ә) Отан соғысының мүгедектері;

б) 1, 2, 3 топтағы мүгедектер және бала кезінен мүгедектер;

в) Ауғаныстанда интернационалдық борышын өтеген түлғалар және т.б.

• ай сайын 300 руб. мөлшерінде мына жеке тұлғаларға:

а) салық төлеуші ата-ананың (асыраушының) стандартты шегерім мөлшері 20000 руб-ден асқанға дейінгі асырауындағы әрбір балаға; 18 жасқа дейінгі балаларға, 24 жасқа дейінгі күндізгі оқу бөлімінде дәріс алушыларға, аспиранттарға, ординаторларға, курсанттарға асырауындағы бала ретінде 300 руб. мөлшерінде стандартты шегерім қарастырылған. Жалғыз басты ата-анаға, асыраушыға бұл шегерім екі еселенген мөлшерде беріледі.

Салық салу барысында, сондай-ақ әлеуметтік салық шегерімдері де қолданылады. Атап айтқанда ғылым, білім, мәдениет, денсаулық сақтау мекемелеріне қайырымдылық көмек түрінде берген қаражаттары бойынша салық кезеңінде алған табысынан 25 пайыз мөлшерінде шегерім жасалады.

Бірақ, әлеуметтік салық шегерімінің өлшері 25000 руб-ден көп болмауы керек. Медициналық мекемелерде қымбат емдеу жүргізіліген жағдайда, нақты шығын сомасы толығымен шегерімге енгізіледі.

Мүліктік салық шегерімдері салық кезінде меншігінде 3-5 жыл болған жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сату кезінде алған табыстарына сәйкесінше 1 млн. және 125 мың мөлшерінде салық шегерімдері беріледі.

Кәсіби салық шегерімдерін мындай жеке тұлғалардың пайдалануына болады:

• занды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
  жеке тұлғалар жалпы алған табыс сомасынан 20 пайыз
  мөлшерінде шегерім жасауына болады;
• азаматтық-құқықтық келісімшарттары бойынша жұмыс
  жасаған салық телеушілер сол жұмысты атқарған кезде
  шеккен шығындарын құжатпен растаған жағдайда шегерімге жатқыза алады;
• ғылым, өнер, әдебиет, авторлық құқық салаларында табыс алатын салық төлеушілер нақты шеккен шығындарын құжатпен растаған жағдайда шегерімге жатқыза алады.Егер бұл шығындарын құжатпен растай алмаған жағдайда, шегерім мына мөлшерде беріледі:

Кесте – 5 Кәсіби салық шегерімдері

Атауы	Нормативтік шығын (есептелген табыс сомасына пайыздық)
Өнер туындыларын жасау, оның ішінде театр, кино, экстрда, цирк	20
Графика, архитектура, дизайн туындыларын, фоторобот жасау	30
әр түрлі техникада мүсін, театр, кино декорациясының өнерлерін жасау	40
Аудиовизуалдьді туындылар жасау (видео, теле, кинофильмдер )	30
Музыкалық туындылар жасау, опера, балет, музыкалық комедия, симфония	40
әдебиет пен өнер туындыларын            орындау	20
Ғылыми еңбектер жасау мен өнерлер көрсету	20
өнеркәсіп үлгілерін табу, құру,        жасау.	30
Ескерту – Шетел мемлекеттер қаржылары оқу құралының авторларымен құрастырылған

 

Жеке табыс салығы мынадай табыстардан 35 пайыздық мөлшерлемемен алынады:

ә) ойындар, конкурстарда лотерея бойынша ұтыстар жүлде-

лерін жэне т.б 2000 руб-ден асқан мөлшерлеріне;

б) банктегі салымдар бойынша пайыз сомасының Орталық

Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің ¾ бөлігінен

асқан мөлшеріне;

в) салық төлеушінің зайымдық қаражаттардан алған пайыздық

сомасының Орталық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің

¾ бөлігінен асқан мөлшеріне.     

Ресейдің бейрезиденттері барлық алған табыстарынан 30 пайыздық мөлшерлемемен табыс салығын төлейді. Жеке тұлғаның дивиденд түріндегі табысына 6 пайыздық мөлшерлемемен салық салынады. Ал, басқадай табыстарының барлығына 13 пайыздық пропорционалдық мөлшерлемемен салық салынады.

Салық агенттері есептелінген табыстан салық сомасын есептеп ұстап қалуға міндетті. Салық декларациясын есепті жылдан кейінгі жылдың 30 сәуіріне дейін салық органына тапсыру қажет. Салық декларациясында жеке тұлғаның салық кезеңінде алған табыстары, оның көздері, шегерімдері, есептелген салық сомасы, салық кезеңі ішінде төленген аванстық төлемі, салық кезеңінің қорытындысы бойынша төленуі тиіс салық сомасы көрсетіледі.

Біртұтас әлеуметтік салық азаматтардың зейнетақысын, әлеуметтік сақтандыруын және медициналық көмегін қамтамасыз ету мақсатында енгізілген болатын. Бұл салық:

• жеке тұлғаларға табыс төлейтін тұлғалар;
• заңды тұлғалар;
• жеке кәсіпкерлкер;
• адвокадтар;
• жеке кәсіпкер деп танылған жеке тұлғалар төлейді.

Салық салу объектісі болып салық төлеушінің жеке тұлғаға төлеген әр түрлі нысанындағы төлемдері, марапаттары саналады.

Біртұтас әлеуметтік салықтардан:

        а) уақытша еңбекке жарамысыздығына, жүктілігіне, босануына, жұмыссыздығына байланысты төленетін мемлекеттік жәрдемақылар;

ә)   бір жолғы материалдық көмек;

б)   шаруа қожалығы мүшелерінің табысы — 5 жылға дейін;

       в) кәсіподақ ұйымының мүшесіне кәсіподақтық мүшелік жарналары есебінен берілген ақшалай және заттай нысандағы
төлемдер — жылына 10000 руб-ден аспаса және бұл төлем
түрі 3 айдан жиі берілмесе;

г)   табыс мөлшері салық кезеңінде 2000 руб-ден

          д) табыс мөлшері салық кезеңінде 100000 руб-ге дейін болатын 1, 2, 3 топтағы мүгедектер;

       е)ғылым, білім саласының мамандары босатылады.
Салық  аванстық төлем түрінде  прогрессивтік  шкаламен анықталады.Аванстық төлем түрінде прогрессивтік есепті айдан кейінгі айдың 15-не дейін жасалуы керек. Салық декларациясы есепті жылдан кейінгі жылдың 30 наурызына тапсырылуы қажет.

Украинада салық салу 02.02.1994 жылғы «Салық жүйесі туралы» Украина Заңының негізінде жүзеге асырылады.

Украинаның салық жүйесі жалпы мемлекеттік салықтар мен басқа міндетті төлемдерден (барлығы 19 салық) және жергілікті салықтар мен басқа да міндетті төлемдер мен алымдардан тұрады (аталған толемдер саны 16).

Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар:

• қосылған құнға салынатын салық;
• кәсіпорын пайдасына салынатын салық;
• жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
• акциздер;
• кеден баждары;
• мемлекеттік баждар;
• қозғалмайтын мүлікке салынатын салық;
• жер салығы;
• рента төлемдері;
• транспорт құралдары мен басқа да өзі қозғалатын машина, механизмдер иелерінен алынатын салық;
• кәсіпкерлікке салынатын салық;
• мемлекеттік қаражаттар есебінен орындалған геологиялық
  барлау жұмыстарынан алым;
• табиғи ресурстарды арнайы пайдаланғаны үшін алым;
• қоршаған ортаны ластағаны үшін алым;
• Чернобыль апаты салдарының көзін жою қорына жиналатын алым және халықты әлеуметтік қорғауға алым;
• міндетті әлеуметтік сақтандыру алымы;
• міндетті мемлекеттік зейнетақы сақтандыру алымы;
• мемлекеттік инновациялық қорға алым;
• кәсіпкерлік саланың кейбір түрлеріне арналған сауда патентіне төлем.

Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар Украина Жоғары Кеңесімен бекітіледі және Украина территориясының барлық жерінде орындалады.

Ал, жергілікті салықтар мен алымдарға жататындар:

• жарналардан алынатын салық;
• коммуналдық (тұрмыстық) салық;
• қонақ үйі төлемі;
• автокөлік түрағы ушін алым;
• нарықтық алым;
• пәтерге ордер беру үшін алым;
• курорттық алым;
• ипподром жарысына қатынасу үшін алым;
• ипподром жарысындағы үтыс үшін алым;
• ипподром тотализаторына қатысушы тұлғалардан алынатын алым;
• жергілікті белгілерді (символика) пайдалану құқығы үшін
  алым;
• кино немесе телетүсірімдер жүргізу құқығы үшін алым;
• жергілікті аукциондар өткізу,   лотереялар   сату   үшін
  алым;
• шекаралық облыс территориясынан автокөлікпен жүру
  және шекарадан шығу үшін алым;
• қызмет саласы мен сауда объектілерін орналастыруға
  рұқсат беру үшін алынатын алым;
• ит ұстаушылардан алынатын алым.

Енді осы аталған салықтардың кейбір негізгілеріне қысқаша тоқтала кететін болсақ, кәсіпкерлік субъектілері үшін пайдага салынатын салық ерекше маңызды.

Қазіргі кезде Украина кәсіпорын пайдасына салынатын салық 01.07.1997 жылы енгізілген «Кәсііюрын пайдасына салық салу туралы» Украина заңының негізінде жүзеге асырыларады.

Салық салынатын объект — пайда.

Пайда — кәсіпорын өзі шеккен шығындарымен амортизациялық аударымдарынан алып тастағаннан қалған есепті кезеңде тапқан жалпы табысы.

Тағы бір ескере кететін жайт, жеке тұлға немесе заңды тұлға казинодан, немесе лотереядан ұтыс тапқан жағдайда ұтыс сомасының 3% мөлшерде салыққа тартылады. Аталмыш салық бойынша біршама жеңілдіктер қарастырылмаған. Мысалы, жалпы украиналық азаматтық мүгедектер ұйымдары құрған кәсіпорындар, немесе кұрамында қызметкерлер санының 50% мүгедек адамдардан құралса, осы кәсіпорында салықтан босатылады.

Салық есептік тоқсандағы әр айдың 20-нан кешіктірілмей төленуі тиіс. Ол, қосылған құнға салынатын салықтың төленуі мен Украинаның 01.10.1997 жылы күшіне енген жаңа «Қосылған құнға салынатын салық туралы» заңына сәйкес жүргізіледі.

ҚҚС-н толеушілер болып кәсіпкерлік саланың субъектілері, сондай-ақ төмендегі іс-әрекеттерді жүзеге асырушы жеке тұлғалар да саналады, яғни:

• тауар сату бойынша салыққа тартылатын жылдық көлемі
  600 салық салынбайтын минимумнан асса;
• Украинаның кеден территориясына тауар кіргізетін, немесе жөнелтетін тұлғалар;
• Украинаның кеден аумағында сауда бойынша кәсіпкерлік істі жүзеге асырушылар.

Салық салу объектісі болып төмендегі операциялар саналады:

• Украинаның кеден аумағында сауда істерін жүргізу бойынша операциялар;
• резидент еместердің Украина территориясьша тауар алып
  кіру операциялары;

Украинадан сыртқа жөнелтілетін тауарлар бойынша операциялар.

Салықтардан басқа Украинаның барлық территориясында еңбекті қорғау қорына аударылатын міндетті төлемдер, темір жолдарды дамыту қорына төлемдер, өнімді сертификаттау үшін төлем, лицензиялау үшін төлем сияқты басқа да төлем түрлері алынады.

Беларуссиядағы басты салықтар болып мыналар саналады:

• қосылған құнға салынатын салық;
• пайда және табысқа салынатын салық;
• жылжымайтын мүлікке салынатын салық;
• экологиялық салық;
• экспорттык және импорттық кеден баждары;
• жер салығы;
• азаматтар төлейтін табыс салығы;
• жарнамаға салынатын салық;
• мемлекеттік баж;
• тағы да басқа ерекше түрлері (мысалы, ит ұстаушылардан
  алынатын алым сияқты).

Ендігі жерде мемлекет деңгейіндегі аса маңызды осы аталған салықтардың негізгілеріне қысқаша шолу жасайык.

Мемлекеттік бюджет кірісінің басым бөлігі қосылған құнға салынатын салықтың үлесінде. Аталмыш салық Беларуссияда 1992 жылдан бастап қолданыста. Бұл салықты мемлекет аумағында тауар экспорттайтын және импорттайтын барлық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке кәсіпкерлер төлейді.

Салық салу объектісі — салық салынатын айналым.

Салық мөлшерлемесі — 20%.

Пайдаға салынатын салықты меншіктің ұйымдық-құқықтық түріне байланыссыз барлық заңды тұлғалар төлейді.

Салық салу объектісі – кәсіпорынның баланстық пайдасы.

Баланстық пайда өнім өткізуден түскен пайда, өткізуден тыс операциялар бойынша пайда мен осы пайдаларға жұмсалған шығындар арасындағы айырма негізінде анықталады.

Салық салынатын пайдаға 30% салық салынады.

Шағын кәсіпорындар үшін арнайы жеңілдіктер қарастырылған, мысалы жылдық баланстық пайдасы 5000 мәрте минималды жалақы сомасын құрайтын кәсіпорындар 15 пайыздық мөлшерлемемен салық төлейді.

Пайдаға салынатын салық бойынша жеңілдіктер үш түрде көрініс тапқан:

• салық салынатын пайданы ішінара кеміту;
     салықтан толығымен босату;
• төмендстілген салық мөлшерлемесін бекіту.

Бұдан басқа жеңілдіктер жыл сайын бюджет бекітілген кезде қайта қаралып, белгіленіп, қадағаланып отырады. Табысқа салынатын салықты меншіктің ұйымдық-құқықтық түріне тәуелсіз барлық заңды тұлғалар төлейді. Салық дивиденд және оған теңестірілген басқа да табыстардан 15% мөлшерлемемен алынады.

Акциздерді мемлекет аумағына тауар экспорттайтын және импорттайтын барлық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар төлейді.

Акциздерге байланысты мәселелерді, яғни акцизделетін тауарлар тізімі, акциздік маркалар, олардың таңбалану тәртібін т.б. Беларуссияның Министрлер Кеңесі анықтап, Жогарғы Кеңесі бекітеді.

Салық мөлшерлемесі тауар өткізуден түскен табысқа (кедендік құінына) пайызбен немесе заттай мағынадағы тауарларға абсалюттік. сомада белгіленеді.

Салық салу объектісі, тауар өндірушілер үшін-өндірген өнімін өткізуден алған табысы; ал импортерлер үшін — тауарлардың кеден құнына пайыз түрінде акциз мөлшерлемесі бекітілген кеден құны.

Акциз салығын төлеу мерзімі салық сомасының мөлшеріне байланысты болып келеді.

Жылжымайтын мүлікке салынатын салықты шаруашылық жүргізу, немесе жедел басқару құқығында салық салу объектілері бар заңды тұлгалар және жеке тұлғалар төлейді.

Мемлекеттік бюджеттен қаржыланатын ұйымдар мен мекемелер жылжымайтын мүлікке салынатын салықтан босатылған.

Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың, аяқталмаған құрылыс объектілерінің құны, жеке тұлғалардың жылжымайтын мүліктерінің құны салық салынатын объектілер болып саналады.

Заңды тұлғалар үшін салық мөлшерлемесі 1% — ал өндірістік кооперативтер үшін 0,1%. Салықты төлеу жыл бойы әр тоқсан сайын төленіп отырады.

Экологиялық салықты төлеушілер болып табиғат ресурстарын пайдаланған барлық заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер саналады.

Салық салынатын объектілер — өндірілген табиғат ресурстарының көлемі; қайта өңделген мұнай өнімдерінід көлемі; қоршаған ортаға шығарылған ластаушы заттардың көлемі.

Салық салу объектілеріне сәйкес экологиялық салық салу үш бөлімнен тұрады:

а)белгіленген лимит, сондай-ақ үстем лимит шегінде табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

ә) мұнай және мұнай өнімдерін қайта өңдеу үшін төленетін төлем;

б) белгіленген лимит, сондай-ақ үстем лимит шегінде қоршаған ортаға ластайтын заттар шығарғаны үшін төленетін
төлем.

Табиғат ресурстарын пайдаланудың лимитін, үстем лимитін, мөлшерлемесін экономика және табиғат ресурстары мен қоршаған ортаны қорғау министрліктерінің ұсынысымен Министрлер Кеңесі бекітеді. Қоршаған ортаға шығарылатын ластаушы заттардың лимитін, үстем лимитін әрбір салық төлеуші үшін депутаттардың жергілікті кеңесі бекітеді.

Қоршаған ортаға белгілеген лимиттен, үстем лимиттен артық мөлшерде ластайтын заттар шығарған жағдайда 15% мөлшерінде, табиғат ресурстарын лимиттен, үстем лимиттен артық мөлшерде өндірген жағдайда 10% мөлшерінде салынады.

Ауылшаруашылығы мақсатында қолданылатын сулар, жер асты сулары салықтан босатылады.

Калий және ас тұзын өндіру ұшін алынатын экологиялық салықтар республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бірдей үлеспен бөлінеді. Мұнай және мұнай өнімдерін өндіру үшін алынатын экологиялық салықтардың 85% республикалық, 15% жергілікті бюджет кірісіне есептеледі.

Ендігі жерде жер салығына қысқаша тоқталатын болсақ, салықты барлық меншік иелері — заңды және жеке тұлгалар, немесе жалға алушылар төлейді. Салық салынатын объект — тұлға меншігіндегі, иеленудегі жер салығының мөлщерлемесі әр жердің категориясына байланысты бөлек-бөлек анықталады.

Салық салу мақсатында жер бірнеше категорияға бөлінеді:

• елді мекен жерлері;
• орман және су қоры жерлері;
• өнеркәсіп мақсатындағы жерлер;
•   көлік, байланыс, қорғаныс мақсатындағы жерлер.
            Салық мөлшері жер учаскесінің сапасына, орналасқан жеріне байланысты анықталады. Жер салығы жылына бір рет төленеді.

Тағы да бір тоқтала кететін маңызды салықтың бірі -азаматтардық табысына салынатын салық. Бұл салықты Беларуссияда тұрақты немесе уақытша азаматтар, шетел азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар да төлейді.

Беларуссияда тұрақты тұратын азаматтар үшін салық салу объектісі болып азаматтардың ел аумағында және елден тысқары жерде ақшалай және заттай нысанда алған барлық табыстары саналады, ал уақытша тұратын азаматтар үшін салық салу объектісі болып азаматтардың ел аумығында ақшалай және заттай заттай нысанда алған барлық табыстары саналады.

Азаматтардың табысы бірнеше топқа жіктеледі:

• еңбекақы және сыйақы түріндегі табыстар;
• кәсіпкерлік қызметтен алынатын салықтар;
• шетелдік жеке   тұлғалардың   және   азаматтығы   жоқ
  тұлғалардың Беларуссия аумағында алған табыстары;
• авторлық марапат түріндегі табыстар,

Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс салығын төлеушілер болып табылады. Салық салынатын табыс жалпы табыс пен осы табысты алуға кеткен шығындар арасындағы айырма негізінде анықталады.

Шетелдік жеке тұлғалардың және азаматтығы жоқ тұлғалардың Беларуссия аумағында алған табыстарына салық алғаш жіктеудегі топқа салынатын тәртіппен салынады (яғни жіктелуі-1).  

Беларуссиядағы төлем көздерінен алынған табыстарға 20% мөлшерлемемен салық салынады.

Авторлық марапат түріндегі табыстарға да салық салу алғашқы топқа сәйкес салынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Қазақстан Республикасының салық жүйесі:қалыптасуы және жағдайына

талдау

 

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформаларға салыстырмалы талдау

 

Нарықтық экономикалық даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.

Мемлекеттегі қолданылып жүрген салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнама мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды. Салықтардың және бүтіндей салықтық жүйенің тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен өркендеуінің сенімді арқауы болады. Дегенмен, салықтардың мәнін түсінбей, салықтардың қалыптасуы мен дамуының тарихын білмей, басқа мемлекеттердің салықтық жүйелерінің қалыптасу және даму ерекшеліктерін анықтамай салықтық жүйенің тиімділігіне қол жеткізу мүмкін емес.

Салықтарды тарихи тұрғыда зерттеу олардың мемлекетпен қатар пайда болғандығын көрсетеді. Бір дәуірде дүниеге келген мемлекет пен салықтардың қатар қалыптасуы және одан әрі бірге дамуы мемлекет пен салықтардың ажырамас сипатын ашады. Сол уақыттан бастап қазіргі заманға дейінгі салық салу жүйесінің дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.

Салық салудың қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңі ежелгі дүние және орта ғасырлар уақытына келеді және бұл уақыт аралығында салық салу негізінен берекесіздігімен және кездейсоқтықпен сипатталды. Яғни, салық салу нақты ұйымдастырылмаған және салық салу тәртібі реттелмеген болатын. Бірақ, басқа мемлекеттерге қарағанда белгілі бір тәртіпте реттеліп отырған салықтық жүйесі бар мемлекеттер де болғанды.Айталық, Рим империясындағы салық салу жүйесі сол кезеңдегі басқа мемлекеттердің салықтық жуйелерімен салыстырғанда неғүрлым өркениетті дамыды. Алайда, бүтіндей алғанда, салық салудың осы кезеңіндегі салықтар жүйелендірілмеген еді және негізінен натуралды формада төленетінді.

Салық салудың дамуының екінші кезеңі он жетінші ғасырдың орта тұсынан он сегізінші ғасырдың аяғына дейінгі уақыт аралығын қамтыды. Осы уақыт аралығында салықтар мен басқа да міндетті төлемдер көптеген елдердің мемлекеттік бюджеттерінің негізгі табыс көздеріне айналады. Салық салу тәртібі жүйелендіріліп, тікелей салықтар мен жанама салықтар пайда болады. Мемлекеттің қаржы-қаражаттарының негізгі табыс көзі ретінде салықтарды ғылыми тұрғыда түсіндіріп, негіздеудің қажетгігі туындайды.

Үшінші кезеңде салықтардың өзекті мәселелері туралы алуан түрлі ғылыми ой-тұжырымдар мен теориялар пайда бола бастады. Салық салу теориясының негізін қалауын шотлаңд экономисі Адам Смит салық салудың қазіргі уақыттың өзінде кеңінен қолданылып келетін анықтылық, әділеттілік, ыңғайлылық және арзандылық секілді негізгі принциптерінің авторы болып табылады. Бұл кезеңде көптеген мемлекеттерде белгілі экономист-ғалымдардың ой-тұжырымдарының және теорияларының дамуы нәтижесінде қалыптасқан ғылыми тұрғыдағы бастамалардың негізінде салықтық реформалар жүзеге асырыла бастады.

Келесі кезең, қазіргі замандағы салық салу салықтарды неғұрлым нақты теориялық негіздеумен сипатталады. Бұрыннан даулы болып келе жатқан кейнсиандык, неоклассикалық, неокейнсиандық теориялар таныла бастады. Салықтарды түсіндіруді, олардың мәнін ашпақ болған және салықтық жүйенің мәні мен сипатын анықтамақ болған, әр түрлі мектептерге жататын теориялардың позитивті және негативті жақтары анықталып, осы теориялармен негізделген ережелерді біріктіру немесе сәйкестендіру жолымен салықтық жүйенің жаңа үлгісін іздену қадамдары жасалды. Салықтар мемлекет табысының негізгі көзі болып қана коймай, экономиканы мемлекеттік реттеудің құралына айналды.

Қазіргі уақытта, тәуелсіздігін алып, егемендігін жариялаған, экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдаған Қазақстан Республикасы үшін өзіндік салықтық жүйесін қалыптастыру аса маңызды мәселе болып отыр. Кез келген мемлекеттің егемендігі оның экономикалық дамуының көрсеткіштерімен және каржылық негіздерімен айқындалады. Ал, қарапайым салық төлеушілерден, яғни, азаматтардан және шаруашылық субьектілерінен жиналатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдер мемлекеттің қаржылық қуатының басты тірегі болып табылады.

Мемлекеттің экономикасында болып жатқан елеулі өзгерістер салык салу саласында пайда болатын қоғамдық қатынастарға катысты қоғамның немесе көпшіліктің қызығушылығын тудырады. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында салық түріндегі түсімдер және бүтіндей салықтық жүйенің қаражат көзі ретінде маңызы арта түседі. Сондықтан да, мемлекет бюджетінің табыс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып табылатын салықтар мәселесі экономистер мен құқықтанушылар арасында белсенді ізденісті ынталандырады. Іздену және зерттеу жұмыстары негізінен салықгық жүйенің сол мемлекетте немесе елде қалыптасып келе жатқан экономикалык қатынастарға тән үлгісін анықтау бағытында жүргізіледі.

Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде салықтық заңнаманың кемшіліктері мен қателері анықталып, салықтық жүйенің жетілдірілуі жөніндегі шаралар қолға алынады. Ғылыми-теориялық жағынан шыңдалып, тиісінше өнделген, сол аумақта қалыптасып келе жатқан нарықтық қатынастарға сай салықтық жүйені бекітетін салықтық заңнама іс жүзінде мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің негізгі көзі болып табылатын салықтардың бюджетке толығымен және уақытылы түсуін қамтамасыз ете алатын, жетілдірілген құжат болмақ.

Салықтық нормативтік-құқықтық актілер экономиканы басқарудың салықтық тәсілін кешенді құқықтық реттеуді қамтамасыз ететін құқықтық және экономикалық ережелерді қамтиды. Сол себепті, мемлекеттегі құқықтық жүйені ескере отырып, салық салуды құқықтық реттеудің жалпы мазмұнын ашу да аса өзекті мәселеге айналып отыр.

Салықтарды және салықтық жүйені зерттеу салық салудың және салықтық жүйенің теориялық негіздерін ашуды, елдегі салықтық жүйені ұйымдастырудың принциптерін аныктап алуды, бюджетті қалыптастырудың ерекшеліктерін, салықтық қызмет органдарының құрылымын, міндеттері мен құқықтарын, салықтық жүйені одан әрі жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтауды талап етеді.

1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

Еліміздің салық жүйесінің дамуын алты кезеңге бөліп қарастыруға болады:

— 1 кезең (1992-1995ж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;

— 2 кезең (1996-1998ж) – нарықтық эконмика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды анықтау;

— 3 кезең (1998-2000ж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;

— 4 кезең (2001-2002ж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды;

— 5 кезең (2005-2008ж) – кейбір алым және төлемақы түрлеріне өзгерістер енгізу;

— 6 кезең (2008-…..) – кейбір салық түрлеріне өзгерістер енгізумен  салық ставкаларын төмендетуіне байланысты Жаңа Салық Кодексін қабылдау.

Енді осы кезеңдердің әрқайысына толықталып өтелік.Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атп айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.

Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 43 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:

— жалпы мемлекеттік салықтар — 16;

— жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар — 10;

жергілікті салықтар мен алымдар — 17.

              Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:

1. Қосылған құнға салынатын салық.
2. Пайдаға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық.
5. Экспорт пен импортқа салынатын салық.
6. Кеден тарифі және баж салығы.

              7.Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық
   іздестіру жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге
   жұмсалатын алым.

8. Тіркелген (ренталық) төлемдер.
9. Транспорт құралдарына салынатын салық.
10. Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық.
11. Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені үшін төленетін ақы.
12.    3анды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық.
13. Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.
14. Мемлекеттік баж салығы.
15. Табиғат ресурстарына салынатын салық.
16. Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық. Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
17. Жер салығы.
18. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық.
19. Орман табысы.
20. Су үшін төленетін ақы.
21. Табысқа салынатын салық.
22. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым.

            7.Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан алынатын алым.

             8.Занды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін
алынатын алым.

9. Елтаңбалық алым.

             10.Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке                   салынатын салық.

              Жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Курорттық   аймақта   өндірістік   мақсаттағы   объектілер
   құрылысына салынатын салық.
2. Курорттық алым.
3. Азаматтардан алынатын мақсатты алым.
4. Жарнамаға салынатын салық.

             5.Автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке
компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық.

6. Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым.
7. Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алым.
8. Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым.
9.   Ат жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым.

            10.Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысушы адамдар-дан алынатын алым.

         11.Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде жасалған мәмілелерден алынатын алым.

         12.Аукциондық сатудан алынатын алым.

         13.Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым.

         14.Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз (ордер) үшін алынатын алым.

         15.Ит иелерінен алынатын алым.

         16.Спиртті ішімдіктермен сауда-саттық  жасау қүқығы үшін алынатын лицензиялық алым.

        17.Жергілікті  аукциондар  өткізу және  лотереялар  ойнату құқығы үшін алынатын лицензиялық алым.

        Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды.Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практмкалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдікгердің көптігі, т.б.Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.

          Екінші кезең .

         Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95. жылы қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы табылады. Ол 1995 жылдың 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.

     Жалпы мемлекеттік салықтар:

1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. Қосылған құнға салынатын салық;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері;

Жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
5. Жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.

         Үшінші кезең.

Қазақстан Республикасы Президентінің бүл Жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды.

Осы кезде Қазақстан Республикасында салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің мынадай түрлері қолданылды:

• заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
• қосылған құнға салынатын салық;
• акциздер;
• бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені және мемлекеттік тіркеуге жатпайтын акциялар эмиссиясының ұлттық бірыңғайландыру
  нөмірін бергені үшін алынатын алымдар;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
  салықтары;
• әлеуметтік салық;
• автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүргені үшін алынатын алымдар;

         8) жер салығы;

         9) заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;            10)көлік құралдарына салынатын салық;     

        10-1) бірыңғай жер салығы;

          11) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және
заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;

          12) қызметтің жекеленген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын лицензиялық алым;

          13) аукциондық сатудан алынатын алым;  

          14)Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды
            сату кұқығын бергені үшін алынатын алым;

          15)Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

         16) заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін
өз фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар
таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;

          16-1) заңды (мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттік мекемелер мен     коммерциялық емес ұйымдарды қоспағанда) және жеке тұлғалардың «Қазақстан», «Республика», «Ұлттық» деген сөздерді (түбір сөз, сондай-ақ олардың кез келген туынды сөзі түрінде) өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алым;

           17)жеке тұлгалардың ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып
алғаны үшін алынатын алым.

Төртінші кезең.

2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.

Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасының салық зандары Салық кодексінен, сондай-ақ қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер — Салық кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды.

Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң акгілерінің арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің нормалары қодданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге тыйым салынады.

Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады, сонымен бірге жеке түлғалар және заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері қолданады.

Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойьшша өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін.

Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Жаңа Салық Кодексі 2002 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан республикасында мынадай салықтар енгізілген:

1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
6. Әлеуметтік салық;
7. Жер салығы;
8. Көлік құралы салығы;
9. Мүлік салығы.

         Алымдардың түрлері:

1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
   мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекетгік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Елтаңбалық алым;
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануга рұқсат бергені үшін алым.

Төлемақы — белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін міндетті төлем.

Төлемақының түрлері:

1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
   төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
   төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін телемақы.

Мемлекеттік баж дегеніміз — уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және құжаттарды бергені үшін алынатын міндетгі төлем.

Баж салығы — алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай-ақ транзитгі тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.

Мемлекеттік баж:

• мемлекеттік баж.

Кеден төлемдері:

• кеден бажы;
• төлемақы;
• алымдар.

Бесінші кезең.

2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап «елтаңбалық алым «алынып тасталды.2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: «жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым» және «кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін» және «туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін» алымдары қосылды.

Алымдардың түрлері:

         1.Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

          2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

         3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

3.1.Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).

4.Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5.Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

 6.Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6.1.Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).

7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.

 8.Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
 8.1.Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,  туындылар  мен  сабақтас  құқықтар  объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым (2006 жылы 1 қаңтардан).

        9.Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.

          10.Аукциондардан алынатын алым.

11.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.

12.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.

Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға езгеріс енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін телемақыға қосымша ретінде «қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы» төлейді.

Төлемақының түрлері:

        1.Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.

2.Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы.

        3.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.

        4.Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.

        5.Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.

        6.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы.

        7.Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

7.1.Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы (2005 жылы 1 қаңтардан).

        8.Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

         9.Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.

Алтыншы кезең.

        Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан халқының әл- ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты биылғы жолдауында еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму үдерісінде шешуші рөл атқаратын екі басты құжатты атап көрсетті. Ол жаңа Салық кодексі мен үш жылдық бюджет. Үкіметтің жаңа Салық кодексін қабылдауындағы себебі, ол экономиканы жаңғыртудағы, әртараптандыруға және бизнестің «көлеңкеден» шығуына жағдай жасайды.

        Жаңа Кодекс салық қызметкерлерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен  салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс — әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек. Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төменделуін қарастырылуы қажет. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.

Үкімет Салық кодексіне Президентіміздің тапсырмасы бойынша түзетулер енгізеді. Менің ойымша бұл оңды қадам. Біріншіден, Салық кодексі деференциалды болуы керек. Мұны қазақшалар болсақ, байдан байдікіндей үлес, кедейден кедейдікіндей сыбаға алуға тиіспіз. Ал қазір «әр қарындасқа бір сырға» ұстанымы қалыптасқан. Мәселен, зейнеткерден де, табысы төмен ауыл мұғалімдерінен де, олигархтар мен ірі монополистерден де 10 пайыздық табыс салығын ұстап жүрміз. Бұл әділеттілік емес. Табыс салығының өзі негізгі салық түріне жатады. Сондықтан да ол бюджеттің негізгі түсімін құрайды. Бюджет өзі зорға асырап отырған мұғалімдерінің жалақысын өсіріп, инфляцияны қоздырғыш себептерді молайта бергенінше, олардан алынатын салық мөлшерін азайтып, керісінше байлардан түсетін салықтық түсімді молайтуға тиіс. Сонда ғана әлеуметтік әділеттік орнап қана қоймай, инфляцияны тежейтін бір тетікті іске қосамыз. Тағы бір айта кететін тұс, әлемнің дамыған елдерінде «монополист салығы» бар. Міне, осыны біз өндіріске әлі енгізген жоқпыз. Қай кезде де монополист өз дегенін жасауға талпынады. Сондай жағдайда оларға «бауырым, халықты аясаңшы» деп жалбарынудың орнына халықтан олардың алғанын бюджетке салық есебінде қайтарып отыру керек. Ескерте кетейін, нарық жағдайында үкіметтің жалынып, жалбарынуы көңілге күлкі келтіретін жағдай. Себебі үкіметтің қолында мемлекеттік реттеу тетіктерінің барлығы бар. Оның ең күштісі — салық. Соны біз әлі қолданбай келеміз. Жердегі қазба байлықтарын өндіріп, байып жатқандар жеткілікті. Ал біз олардан жер салығының өзін ала алмаппыз. Күлкілі емес, жылайтындай жағдай. Өткен күзде ғана астық өндіруші 40 шақты монополист нан бағасын өсіріп жіберді. Мемлекеттің лауазымды тұлғалары олармен келіссөз жүргізіп, әйтеуір бір мәмілеге келгендей болды. Тіпті арада жалынып-жалбарынуы да орын алған шығар. Ал оның орнына бағаны өсірген жаққа «монополист салығын» салсақ, мұндай күлкілі жағдайға душар болмас едік. Қазір біздің елдегі бағаны реттеп отырған негізінен үкімет емес, монополистер. Әр салада монополист бар. Ал үкімет солардың қимылына қарай шара қолданады. Ал алдағы уақытта оны болдырмаудың барлық тетіктерін үкімет өмірге енгізуге тиіс. Олай болмайынша, инфляциямен күресте түбегейлі жеңіске таяу мерзімде жету мүмкін емес. Ал «Қазақстан — 2030» стратегиялық даму бағдарламасының екінші кезеңінде инфляция толық жойылып, ырғақты, тұрақты және баянды дамитын микро және макроэкономиканы дамытып, халықтың әлеуметтік тұрмыстық жағдайын әлемдегі дамыған 50 елдің тұрғындарының деңгейіне жеткізуге тиіспіз. Бүгінгідей жартыкеш шаралармен мұндай биікке шығу мүмкін емес.

 

2.3 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтар рөлі

 

      Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер — салықтар.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіндегі салықтық төлемдердің үлесін мына бірінші кестедегі  мәліметтерден  көруге болады.

Кесте – 12 Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің жалпы кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы, 2006-2007ж.ж., %

	2006	2007	2008
Мемлекеттік бюджет кірісі	21,9	27,6	39,8
Оның ішіндегі, салықтық тусімдер (%)	20,2	26,3	37,6
Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірісіндегі үлес салмағы (%)	84,0	89,3	90,2
Оның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы	6,5	11,0	13,2
Қосылған құн салығы	4,1	4,5	8,3
акциздер	0,5	0,4	0,8
Жеке табыс салығы	1,7	1,6	2,8
Мүлік салығы	0,5	0,5	0,8
Жер салығы	0,1	0,1	0,1
әлеуметтік салық	2,9	2,6	4,0
Салықтық емес түсімдер	1,4	0,9	0,9
Ескерту –  ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде автормен құрастырылған

 

Кестеде көрсетілген мәліметтерді қарастыра келе, қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы салықтардан тұратынын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі    ұлғайған    сайын салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі салықтардың экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.

Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының  қазіргі кезеңдегі ставкасы 30%, ал ауылшаруашылықғындағы өндіріс органдары үшін 10%.

Шаруашылық субьектілер мен халықтар табысының бір бөлігін мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы өндірістегі қызметін көрсетеді.

Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша, Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 20 пайыз шамасында.

Кесте – 13 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі, 2005-2008жж., %

 

Атауы	2005	2006	2007
Барлық түсімдер	98,6	100,0	100,0
Салықтық түсімдер	92,2	95,2	94,5
Оның ішінде:
корпоративтік табыс салығы	32,3	41,8	35,2
қосылған құн салығы	2,7	1,9	22,2
акциздер	2,5	1,7	2,1
жеке табыс салығы	8,3	6,2	7,5
мүлік салығы	2,7	1,9	2,2
жер салығы	0,5	0,3	0,4
әлеуметтік салық	14,2	9,9	10,7
салықтық емес түсімдер	6,3	3,2	2,3
Ескерту –  ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде автормен құрастырылған

 

2007 жылғы мемлекеттік бюджет салық түсімдері құрылымы.

Сурет — 1 2007 жылғы мемлекеттік бюджет салық түсімдері құрылымының динамаикасы.

Ескерту  —  ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде

Бұл суреттен корпоративтік табыс салығы 35,1% , қосылған құн салығы 22,2% , әлеуметтік салық 10,7% , жеке табыс салығы  7,5% , жеке салық

3,0%, акциздер 2,1%, басқалай салықтар 19,4% құрайды.

      Дамыған мемлекеттердің барлығында салыққа үлкен маңыз беріледі. Халық оған үнемі назар салып отырады. Салықтан қашқандарды ақпарат құралдарында жиі-жиі жариялап, әшкерелеу үрдіс алған.Кімде-кім мүмкіндігі бола тұрып жазатайым салық төлей алмай қалса, ол халықтың несібесіне қол салғандай ыңғайсызданып, өзін қоғам алдында қылмыс етіп қойғандай сезініп, халықтан кешірім сұрауға арланбайды.

Өйткені, бюджет қаржысы, негізінен, салықтан түсетін кірістен құралатынын, ал, ол өзі өмір   сүріп     отырған   мемлекетінің  мүддесі екенін жақсы түсінеді. Салық —  тәуелсіз   еліміздің    әл-ауқатын құрайды. Дәлірек айтқанда, денсаулық сақтау мен ғылым-білім беру салаларын дамытуға, әлеуметтік салаларды сауықтыруға, әскери-қорғаныс шығындарын өтеуге, агроөнеркөсіп кешендерін, тұрғын үй саясәтын жүзеге асыруға, мемлекеттік қызметкерлердің шығындарын өтеуге, индустриалды-инновациялық бағдарламаны орындауға шағын және  орта кәсіпті дамытуға бағытталады.Астана мен Байқоңыр қалаларының бюджеті ерекше бекітіледі.

    Бюджет — республикалық және жергілікті болып екіге бөлінеді.Салық  жүйесінің негізін — корпорациялық табыс салығы, қосымша құн салығы, әлеуметтік және табыс салығы құрайды.2005 жылғы реслубликалық бюджеттің    кірістері — 1 триллион 468,2 миллиард теңге болды.Ол — ІЖӨ-нің 18,5 пайызы.Ата Заңымызда Қазақстан азаматының кәсіппен айналысуға еркі  бар екені ап-анық жазылған.Оның үстіне «Кәсілкерлік туралы» Заңдар қабылданып, кәсіппен айналысуға қолайлы жағдайлар жасалған.Салық  комитеттерінде 1 кәсіппен   айналысқысы   келетін   азаматтарға жалпыға бірдей белгіленген тәртібі бойынша керекті құжаттар арнайы қабылданып, бекітіліп қойылған.Онымен жергілікті Салық комитетіне барып танысуға болады.Шағын және орта  кәсіппен  айналысқысы  келетін  азаматтарға   арнайы   салық  жүйесі  мен салық салудың жалпыға бірдей ортақ белгіленген тәртібіне сәйкес екі түрлі талап қойылады. Олар:

1. Жеке тұлға — жергілікті әділет басқармасына тіркелуге міндетті
   емес.
2. Заңды тұлға — тіркелуі керек.

Көпшілікке түсінікті болу үшін «Жеке тұлға» туралы, оған салынатын салық салу тетіктерін, қандай бухгалтерлік құжат керектігі төңірегінде түсінік бере кететін болсақ.Бұл көсіпкердің күнделікті әрі ешқашан таусылмайтын маңызды проблемасы болып қала береді.Кәсіпкерге осы жүйе, яғни, «Жеке тұлғаға» салынатын салық салу жүйесі «Заңды түлғаға» қарағанда оңайлатылып ұсынылған.Жаңадан жеке кәсіп бастағысы келген азамат жеке бас куәлігі иә төлқұжаты мен салық төлейтін тіркелген нөмірі бар, оны растайтын куәлігін алып, Салық комитетіне келіп, жеке кәсіппен айналысатынын айтады.Салық қызметкері арнаулы салық режимінің белгіленген төртіптерінің біреуін таңдауды өз еркіңізге береді.Мысалы:

         1.Бір жолғы талон негізінде есеп-айырысу жолы. Бұл, көбінесе базарларда,

таксистерге, шетелден бір-екі рет барып тауар әкелгендерге өте
қолайлы.

         2.Патент есеп-айырысу жолы, яғни, ай сайын Салық комитетімен
бірге белгіленген мелшерде есеп-айырысу. Бұны, көбінесе табысының
сомасы немесе тауар айналымы  екі миллион  теңгеден  көп  емес жеке
кәсіпкер қолданады, олар жалдамалы қызметкерлердің еңбегін   пайдаланбайды.

         3.Оңайлатылған   декларация   негізінде   жұмыс    істеу. 2006 жылғы
қаңтардың 1-нен бастап   табыс  салығының мөлшері өзгерді.

Мысалы, а) тауар айналымы 3 млн теңгеге дейін табыс сомасына кәсіпкер 3 пайыз салық төлейді; ә) 3 миллионнан 6 миллионға дейінгі аралығындағы табыс сомасында кәсіпкер 4 пайыз көлемімде салық төлеуге тиісті; б) 6 миллионнан 10 миллионға дейінгі тауар айналымының табыс сомасына 5 пайыз салық төлейді.Сонымен қатар кәсіпкер 25 адамғә дейін қызметкер-жұмысшы қабылдай алады.

4.Жалпыға бірдей  белгіленген тәртіп бойынша жеке кәсіппен айналысу. Бұл белгіленген тәртіп бойынша Салық комитетіне кәсіпкер жылына бір рет құжаттарымен барып есеп береді. Бұл жағдай, меніңше, кәсіпкерге өте қолайсыз сияқты, себебі, құжаттар көптеп жиналып қалып, адамды шатастыруы мүмкін. Осы жоғарыда аталған салық салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібінің біреуін ғана тандайсыз. Жергілікті Салық комитетінен «жеке кәсіпкер куәлігін» аласыз. Содан кейін ғана алаңсыз жұмыс істей беруге болады.Куәлік арқылы мөр алуға болады. Салық комитетінің рұқсат құжатымен банктен есепшот ашасыз. Егер касса аппаратыңыз болса, оны қалалық Салық комитетіне тіркейсіз. Алғашқы кезде шығындарға жол бермеу үшін, кәсіппен жұмыскер жалдамайақ айналысуға болады.Оңайлатылған декларация негізінде бухгалтерлік есеп толтыратын бланкалар Салық комитетінің жанында сатылады. Салықтың бюджетке төленетін сомаларын да сол жерде төлеуге толық жағдай жасалған. Енді, жеке кәсібін жаңадан бастайтын кәсіпкер оңайлатылған декларация негізінде қандай салықтың түрін және қанша төлейді, соған келейік.

Оңайлатылған декларация негізінде жұмыс істеу кәсіпкерге тиімді деп ойлаймын. Кәсіпкерлер тіркелген Салық комитетіне тоқсанына бір рет барып,     шағын   кәсіпорнының   бухгалтерлік есеп-қисабын өткізуге міндетті. Белгіленген айдың 15-іне дейін бюджетке тиесілі салықты төлейсіз. Егер бір күн кешігіп қалсаңыз, айыппұл төлейсіз. Одан қалып қойсаңыз, Салық комитеті банктегі есеп шотыңызды жауып тастайды. Кәсіпкерге бухгалтерлік есеп-қисап құжаттарды уақытында өткізіп, салықты ұқыпты түрде төлеп, ертең тексеру кеп қала ма деп уайымдамай жумыс істегенге не жетсін? Бәрін уақытында улгерсеңіз, көңіліңіз көтеріліп, өзіңізді, бір үлкен іс бітіргендей сезініп жүресіз. Сол кезде кәсібіңіз де жақсы жүреді, жеке кірісіңіз де ұлғаяды. Өкінішке қарай, біздің арамызда табысын жасырып, салықтан жалтаратындар көптеп кездеседі.

Жалпы болашақта салық жүйесін халықаралық қалыпқа сәйкестендіріп, Еуропа елдерінің деңгейіне жақындату керек секілді. Барлық дамыған елдерде салық жөнінде түсінік қабылданып, жүзеге асырылуда. Ал, біздің елде әлі де болса халық арасында салық жөнінде түсінбеушілік, оған деген немқұрайдылық көзқарас кездесіп қалады. Мәселен, полиция қызметкеріне салық төлеушілердің арқасында қызмет істеп жүрсің деп айтып көріңізші. Онда бәлеге қалдым дей беріңіз. Олардың түсінігі бойынша, елдерін салық төлеушілер емес, ішкі істер министрлігі айлық төлеп ұстап отыр.Бұл түбірімен қате пікір.

 

2.3 Атырау облысы бойынша салық түсімдерінің жағдайына талдау

 

Жалпы салықтық түсімдер дегеніміз Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқада да міндетті төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық, мүлік салығы, жер салықтар жатады.

Ал салықтық емес түсімдер Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.

         Сурет – 6 2004-2005ж.ж. Республика бойынша жалпы түсімдердің Атырау облысы бойынша түсімдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

 

 

Ұлттық қорды есепке алмағында	2004-жыл			2005-жыл
	МБ	РБ	ЖБ	МБ	РБ	ЖБ
Республика	1 004,6	648,9	355,6	1 286,8	895,0	391,7
Атырау	141,3	98,1	43,1	194,8	151,2	43,6
Бөлінген үлесі (%)	14,1	15,1	12,1	15,1	16,9	11,1

 

Сурет – 7 2006-2007ж.ж. Республика бойынша жалпы түсімдердің Атырау облысы бойынша түсімдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

 

Ұлттық қорды есепке алмағында	2006-жыл			2007-жыл
	МБ	РБ	ЖБ	МБ	РБ	ЖБ
Республика	2 098,2	1 626,7	471,5	2 337,0	1 723,7	613,2
Атырау	468,0	417,5	50,4	277,6	214,8	62,8
Бөлінген үлесі (%)	22,3	25,7	10,7	11,9	12,5	10,2
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтерінен

 

Бұл кестеден Республика бойынша жалпы түсімдердің,  сондай-ақ, Атырау облысы бойынша салықтық түсімдердің  жылдан – жылға өсіп отырғандығы байқалады.

Республика бойынша жалпы түсімдердің Атырау облысы бойынша түсімдерінің меншікті салмағын график ретінде қарайтын болсақ, салық түсімдерінің жылдан – жылға өсіп келе жатқан деңгейін көре аламыз.

 

Сурет 2 —  Республика бойынша жалпы түсімдердің Атырау облысы бойынша түсімдерінің меншікті салмағының динамикасы

Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық комитетінің 2007 жылға арналған есебінің материалдары негізінде құрастырылған

 

Кесте – 14  Атырау облысы бойынша 2004-2007ж.ж. салықтық түсімдері мен төлемдеріне келсек, млн.теңге

Көрсеткіштер	2004ж. б/ша нақты түскен	2005ж. б/ша нақты түскен	(2005-2004ж.) қайтарылған	2006ж. б/ша нақты түскен	(2006-2005ж.) қайт.	2007ж. б/ша нақты түскен	(2007-2006ж) қайт.
Мемлекеттік бюджетке ұлттық қорсыз түскен салық пен төлемдер	113,6	141,3	27,7	194,8	53,4	468,0	173,2
Республикалық	78,3	98,1	19,8	151,2	53,0	417,5	266,3
Жергілікті	35,2	43,1	7,8	43,6	408	50,4	6,8
Ұлт.қормен бөлінген	25,3	70,8	45,4	57,6	-13,1	0	-57,6

 

Ұлттық қордың есебінсіз түскен салықтар мен төлемдер	138,9	212,1	73,2	252,4	40,3	468,1   215,5
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтерінен

 

 

Кестеден көріп отырғанымыздай салықтық түсімдер мен төлемдердің 2004-2007жылдар аралығында өсу қарқыны байқалып тұр.

Жалпы Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері ең ірі

кәсіпорындардың , атап айтқанда « Айби ЖШС », « Самал ЖШС », « ТМЛ Құрылыс ЖШС », « Жібек жолы ЖШС » т.б. салықты өз уақытында төлеп отыруына байланысты мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі болып табылатын  салық түсімдерінің орнын толтыруда.

Кесте – 15 2004-2005ж.ж. мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

Көрсеткіштер	2004ж. бойынша нақты түскен	2004ж бойынша бөлінген үлес	2005ж. бойынша нақты түскен	2005ж бойынша бөлінген үлес
Түскен салықтар мен төлемдер (ұ.қ-сыз)	141 364 980	100	194 812 379	100
КТС заңды тұлғамен	49 770 612	35	45 886 527	24
ЖТС жеке тұлғамен	14 952 333	11	14 717 565	8
әлеуметтік салық	14 225 159	10	14 455 908	7
Мүлік салығы	6 027 001	4	4 931 116	3
Жер салығы	266 288	0,2	247 739	0,1
Көлік салығы	266 946	0,2	310 636	0,2
ҚҚС	22 386 956	16	23 901 753	12
Акциздер	1 927 950	1	2 310 728	4
Бонус	66 427	0,05	7 065 037	4
Роялти	22 413 320	16	63 992 546	33
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	3 325 190	2	3 271 240	2
Басқа міндетті салықтар ментөлемдер	5 736 798	4	13 721 584	7

 

Кесте – 16 2006-2007ж.ж.Мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

 

Көрсеткіштер	2006ж. бойынша нақты түскен	2006ж бойынша бөлінген үлес	2007ж. бойынша нақты       түскен	2007ж бойынша бөлінген үлес
Түскен салықтар мен төлемдер	468 546 330	100	277 698 876	100
КТС заңды тұлғамен	237 565 437	51	106 417 674	38
ЖТС жеке тұлғамен	18 170 241	4	22 716 107	8
Әлеуметтік салық	17 821 661	4	21 407 206	8
Мүлік салығы	4 579 642	1	5 002 789	2
Жер салығы	340 163	0,1	359 376	0,1
Көлік салығы	377 556	0,1	473 021	0,2
ҚҚС	42 522 533	9	31 791 540	11
Акциздер	2 649 543	1	2 971 354	1
Бонус	19 777 494	4	148 844	0
Роялти	78 580 109	16	721 391	33
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	4 244 198	1	5 091 671	2
Басқа міндетті салықтар ментөлемдер	8 156 359	2	19 760 908	7
Ескерту –  Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтерінен

 

 

Кестеде 2004-2005жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы берілген. Бұндағы түскен салықтар мен төлемдердің ұлттық қордың есебінсіз 2004 жылы 141 364 980  млн.теңге құраған, ал 2005 жылы  194 812 379 млн.теңге құрады. Енді осы мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша

түскен салықтар мен төлемдеріне келсек, 2006 жылы 468 546 330 млн.теңге, ал 2007 жылы 277 698 876 млн.теңге құраған. Бұдан шығатын нәтиже мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша түскен салықтар мен төлемдерінің өсуі байқалады.

 2007жылғы Атырау облысы бойынша жергілікті бюджет табыстарының негізгі түрлерінің динамикасы.

 

 

Сурет – 3 2007жылғы Атырау облысы бойынша жергілікті бюджет табыстары негізгі түрлерінің динамикасы.

Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық комитетінің 2007 жылға арналған салық түсімдері есебінің материалдары негізінде құрастырылған

Жалпы Атырау облысы бойынша салықтық түсімдерін статистикалық мәлеметтерге қарасақ, жылдан – жылға өсіп келе жатқандығы байқалып тұр.

 

 

 

 

3. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің проблемалары және оны шешу жолдары

 

Қазақстанның салық жүйесінің негізін корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық және жеке табыс салығы құрайды.

Салық реформаларының маңызды аспектілерінің бірі салық жүктемесі мен оның кәсіпорынның шаруашылық белсенділігіне әсер мәселесі болып табылады.

Салық төлеушілер әдетте салық жүктемесінің 30% деңгейде болуын әділетті санап, 40% болуын әуыр қабылдайды және ол 50% болғанда көтере алмайды. Асыра жүктелген салық жүйесін арттырып, салықтық түсімдердің жалпы сомасын азайтады.

Салық жүктемесіне оптималды «критикалық нүктені» іздеу еңбекті төлеу, амортизация және қосылған құндағы таза табыс үлесін негіздеу жолымен шектік салық жүктемесінің салалық нормативтерін өңдеуге бағытталған болуы мүмкін. Салық жүктемесінің нормативтері қолдағы бюджеттік резервтерге байланысты максималды және минималды мәнде болуы мүмкін. Осындай нормативтер белгілі деңгейде аймақтар мен орындарда салық шығармашылығын шектейтін еді. Олардың артуы кезінде төлемдердің мерзімін созу туралы өтініштер үшін объективті негіздер болар еді. Салық жүктемесінің көрсеткіштері кәсіпорынның есеп беруінде айқындалуы қажеттігі көрініп тұр.

Сондай-ақ, республикада экономика секторлары бойынша біркелкі емес салық жүктемесі байқалуда, атап айтқанда, шикі мүнай мен газ өндіретін істегі субъектілер үшін салық жүктемесінің коэффициенті (СЖК) 2006ж. 8,0-ден 63,3% дейін, екінші деңгейдегі банктер үшін 1,6-ден 12,1% дейін, ал сақтандыру және аудиторлық компаниялар үшін 6,1-ден 20,7% дейін құрады. Нәтижесінде салық салу әділеттілік принцилі бұзылады және республикада нарықтың әртүрлі сегменттерінің дамуына салықтардың әсер ету нәтижелігі төмендейді.

Жалпы айтқанда, егер мәліметтерді салалар кесіндісінде қарәстырса, республикадә салық жүктемесі бойынша орташа көрсеткіші өткен жылы 11,8% құрады.

Айта кететін жайт, салық жүйесін жетілдіру бюджет аралық қатынастарды реттеумен және бюджеттік ресурстарды республикалық, әймақтық және жергілікті деңгейлер арасында оптималды үлестірумен тығыз байланысты. Бұл — елімізде мемлөкеттілікті бекітудің маңызды бағыттары — мемлекет бүтіндігін, сонымен қатар республика субъектіперінің және жергілікті басқару органдарының қажетті дербестігін қамтамасыз ету негізделген. Соңғысы республикалық, облыстық және жергілікті деңгейлер арасындағы қызметтер мен биліктердің нақты белгіленуі мен негіздемесін талап етеді. Осылайша, басқәрудың әр деңгейі үшін негізделген және сәйкес құқықтық нормативтік актілермен тіркелген «қызметтер — биліктер — ресурстар» триадалары болуы керек. Ресурстармен басқару қызметтері мен биліктерін қамтамасыз ету мемлекеттік билік және жергілікті басқару жүйесінің табысты қызметі үшін қажетті жағдай болып табылады.

Басқарудың экономикалық негізі болатын ресурстық база ретінде әр деңгейде міндетті түрде келесі ресурстәр үшін бекітілген үлестер болу қажет:

• табиғи ресурстар;
• негізгі фондтар;
• қаржылық ресурстар.

Жеткілікті ресурстық негізсіз республикалық та, аймақтық та, сондай-ақ жергілікті басқарулар нәтижелі іске аса алмайтыны анық. Салық жүйесі мемлекеттің қаржылық ресурстарының негізгі көлемінің қалыптасуын қамтамасыз ететіні белгілі. Сондықтан, бір уақытта фискалды, белсендетуші және реттеуші функциялардың баланстылығы бағытындагы салық жүйесін жетілдіру міндетті түрде бюджет аралық қатынастардың реттелуіне кезделген болуы тиіс. Салық жүйесін ретке келтірусіз қазіргі кезде «бюджеттік разделизм» жайында айтуға да келмейді.

Жергілікті бюджеттердің әз табыстарымен аз қамтамасыз етілуі, республикалық бюджет пайдасына тұракты табыстық көздердің үлесін қысқартуға алып келетін ережелерді жыл сайынғы қайта қарастыру, жоғары тұрған билік органдарының жергілікті бюджетке түсімдерді артық болжамдауы нәтижесінде жергілікті атқарушы органдар өте төмен бюд-жеттік қамтамасыз етілуде. Аймақтық және жергілікті бюджеттердің бюджөттік реттеуге тәуелділігі өзіне қарасты аймақта салықтық потенциалды өсіру жөніндегі жергілікті басқару органдарының істегі қызметтерін белсендетпейді.

Алайда мемлекеттің республикалық бюджетінде табыстардың бірталай келемін орталықтандыру және олардың аймақтар бойынша қайта үлестіру тенденциясы байқалуда. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніңцегі есеп комитетіне мәліметтері бойынша 2006 ж. республикалық бюджетке 1,7 трлн теңгө, ал жергілікті бюджеттерге — 0,6 трлн теңге немесе 26 ғана түсті. Мәселен, Қызылорда облысының бюджетінде жиналған табыстардың жалпы сомасынан 13,7, ал Батыс-Қазақстан облысының бюджетінде — 16,9 қалды. Сонымен қатар 2006 ж. аймақтарға бөлінген трансферттердің жалпы сомасы 2005ж. салыстырғанда 1,5 есе артты және 414 млрд теңгені құрады. Соның өзінде трансферттер бұрынғыдай көптеген жергілікті бюджеттердің табысын толтырудың негізгі көздерінің бірі болып табылады. Олардың жергілікті бюджеттердің барлық табыстарының көлеміндегі үлестік салмағы Солтүстік-Қазақстан және Жамбыл облысы бойынша — 66, Оңтүстік-Қазақстан облысы бойынша — 62, Ақмола облысы бойынша — 59 құрады. Біздің ойымызша, бюджет аралық қатынастарды реттеу механизмі жергілікті бюджеттердің табыстық базасын нығайтуға әсер етпейді, ал бағытталған инвестициялық жобалардың берілуі жергілікті атқарушы органдардың аймақтық дамудың маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шөшудегі жауапкершілігін азайтады.

ҚҚС (әсіресе бюджеттен ҚҚС орнын толтыру) әкімшіліктендіру мәселесі әр уақытта қиын және айтулы болып табылады. Шот-фактуралармен алаяқтық жасау (жалған шот-фактуралар, өзгертілген жазбалары бар шот-фактуралар және басқа да заң бұзушылықтар) дамыған және дамып келе жатқан елдерге тән. Мысалы, ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің мәліметтері бойынша 2006ж. өзінде 2005 ж. салықтың есебіне автоматтандырылған камеральды бақылау жүргізу нәтижесінде салық органдарымен 1135 салық төлеуші анықталды (немесе нөльдік көрсеткіштермен өткізген), бірақ шот-фактураларын шығарған), олар арқылы корпоративті жеке табыс салығы (КЖТС) және ҚҚС бойынша бюджеттен жоғалтулар 73,4 млрд теңгені құрады. 2007 ж. 1 қыркүйегіне алғанда салық органдары жалған кәсіпорын деп танылған 168 салық төлеушілерге қатысты заңды кересіне енген соттық актілерге (шешімдер, үкімдер) ие. Сондай-ақ сол күнге алғанда жалған кәсіпорындармен берілген шот-фактуралар бойынша ҚҚС есебінен алған сатып алушылардан 1 100,3 млн теңге есептен шығарылды, нәтижесінде 1 637,5 млн теңге КЖТС қосымша есептелді. Осыған байланысты мемлекеттік органдармен құқықтық-нормативті базаны жетілдіру, жалған кәсіпорындар жөніндегі істерді қарастыру тәжірибесін талдау, салықтық әкімшіліктендірудің нәтижелілігін арттыру, оның ішінде құқық қорғаушы органдармен өзара байланысын жетілдіру жолымен жалған кәсіпорындар қызметіне қарсы әсерлі шаралар қолданылуы тиіс.

Қосымша құн салығы Ресейдің үлгісі бойынша 1992 жылдың қаңтарында асығыс енгізілген болатын. Әлбетте, бұл салықтың тиімді жақтары да бар. Және ол кей елдерде тәуір нәтиже беріп те жатыр. Алайда, ҚҚС бюджеттен орасан көп ақша шығаруға (салықтың орнын өтіірік толтыру үшін) мүмкіндік береді, сөйтіп, осы проблемамен күресудін тиімді механизмін жасауға кедергі келтіреді. Зансыздыққа жол бермеу мақсатында салық органдары есеп-қисапты ұдайы күрделендірумен болады. Бірақ бұл да салықтың көбірек түсуіне кемектеспейді: бәрібір ҚҚС-тың орнын зансыз жабу тыйылмай отыр.            Осылайша, қазіргі қалпындағы ҚҚС бәріне қолайсыз: салық мемлекеттік қазынаға ойдағыдай табыс әкелмейді, салық төлеушілер тым күрделі есеп-қисапқа (салық қағаздарын жинау, оларды реестрге енгізу, контрагенттерден ҚҚС төлеушілер куәлігінің көшірмесін сұрау) наразы. Есеп-қисаптың күрделілігі салық әкімшілігі үшін де проблема туғызады: қаржы инспекторларының тұтас армиясы бүкіл елде салық қағаздарын жинаумен айналысады. Шектен тыс көбейген жеңілдіктер мен сыбайлас жемқорлықтың салдарынан мол көлемдегі тауарлар елге ҚҚС төлемін айналып өтіп кіреді, ал отандық өндірушілер салықты толықтай төлеуге мәжбүр болып отыр. Бір сөзбен айтқанда бұл — «жемқорлық салығы».

Бұдан шығатын басқа жол бар ма?

Бөлшек саудада сатылған тауар мен көрсетілген қызметке салық (БСС) дегеніміз — тауарды соңғы тұтынушыға (яғни оны өз қажетіне жарату үшін сатып алушыға) сатқан кезде ғана салық алу. Кезен-кезеңмен алынатын ҚҚС-тан айырмашылығы. БСС бірақ рет алынады: тауарыңды немесе қызметіңді жеке тұлғаға саттың ба, БСС төле. Бірақ рет алынатын болғандықтан да ҚҚС-тағы сияқты күрделі есеп-қисапқа кажеттілік болмайды. Сол себепті салықшылар үшін салықтан жалтарушыларды ұстау да женілдейді. Өйткені, бүкіл тізбек бойымен қуалағанша, бар күшті соңғы буынға салған оңай. БСС-ты енгізу салық ауыртпалығын өндіріс саласынан соңғы тұтынуға ауыстырады. Бұл инвестицияның және жалпы экономиканың өсуіне қолайлы жағдай жасайды.

БСС-тің артықшылықтарына келетін болсақ, оның қосымша құн салығынан басты артыкшылықтарының бірі — есептің қарапайымдығы. Қат-қат салық қағаздарын жинаудың, тіркеудің қажеті жоқ.

Әрине, БСС жанама салық салудың бар проблемасын бірден шешіп тастай алмас. Жалған фирмалар құрып, тауарды салықсыз сатуға, тауарды төмен бағаға (жалған) алушыға сатылған етіп көрсетуге болады. Алайда, әлемдік .тәжірибе көрсеткендей, бұлар — жанама салықтың кез — келген түріне тән проблемалар. Дегенмен, мемлекетке осы проблемалармен қосымша құн салығы емес, бөлшек салығы арқылы күрескен оңай.

БСС төлеушілердің саны аса көп болмайды. Бір жағынан, тауарды немесе қызметті соңғы тұтынушыға әртүрлі формада сататындар бөлшек сауда фирмалары ғана емес. Мәселен, аудиторлық фирма кәсіпкерге де, жеке тұлғаға да кеңес береді. Екінші жағынан, бөлшек сауда секторында жұмыс істемейтін көпшілік кәсіпорындардың жеке тұлғалармен сауда жасауы өте сирек. Сондықтан ҚҚС-қа қарағанда, БСС-ті реттеу оңай. Салықшыларға бөлшек саудамен айналысушыларды мұқият назарда ұстаудың өзі жеткілікті (мұндай фирмалар жалпы кәсіпорындар санының жартысынан аз), ал өзгесін салық төлегеніне күмән туған жағдайда жекелей тексеру арқылы бақылау қажет.

БСС-қа қарсы дәйектердің бірі — бөлшек саудадағы бағалардың ылғи өзгеріп тұратыны. Бұған да уәж айтуға болады. Өйткені, кәсіпорындардың сұранысына қарағанда, тұрғындардың сұранысы әлде-кайда тұрақты. Кәсіпорынның жаңа станокты сатып алу туралы шешіміне саяси тұрақсыздық немесе  істің жағдайы ықпал етуі мүмкін. Ал жеке адам қашанда ішім-жеуді, киінуді, демалуды, машина, үй, саяжай сатып алуды қалайды. Бір сөзбен айтқанда, көтерме саудаға қарағанда, бөлшек саудадағы бағалар тұрақты әрі болжауға оңай. Бірнеше жыл бұрын үй-жай және автокөлік рыногында пайда болған сұмдық сүраныстың өзі неге тұрады? Адамдар тауарды несиеге болса да белсенді түрде сатып алып жатыр. Ал енді осы миллиардтаған (және ұдайы өсу үстіндегі) айналымнан 5%-дық салықты тұрақты алып отырса, онда бюджетке түсетін қаржы тез көбейеді. Бұл мемлекетке әлеуметтік мәселелерді де, жалпы экономикалық проблемаларды шешуге де мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, 13%-дық  ҚҚС-ті   5%-дық   БСС-пен ауыстырса, барша отандық тұтынушылар үшін бағалар орташа    5-8%-ға төмендеген болар еді.

БСС-ті әлемнің ең ірі экономикасы АҚШ қолданып отыр. Ондағы салық мөлшері әр штатта әрқалай, шамамен 2,9% бен 7,25% аралығында.

Салықтың бұл түрін (5%) Ресей екі жыл қолданды. Бірақ онда тәжірибе сәтсіздікке ұшырады. Ақыры бұл салық сауданың дамуына кедергі жасаушы ретінде алынып тасталды. Алайда, Ресей қолданған салық біз ұсынып отырған БСС-пен салыстыруға келмейді. Ресейде ол салық жергілікті бюджетке федералды КҚС-тын орнына емес, оған қосымша ретінде алынды.

 «Азат» партиясы 13%-дық ҚҚС-ті 5%-дық БСС-пен ауыстыру экономиканы, орта және шағын бизнесті, отандық өндірушіні дамытуға, ал қарапайым адамдардың пайдасына бағалардың төмендеуіне себеп болатын стимул деп санайды.Мұнымен қатар, БСС кен орындарын игеруші компанияларды Қазақстанда өндірілген қуат пен тау-кен өнімдерін сатудан түскен белгілі бір соманы ел бюждетіне аударуға міндеттеуі тиіс деп санайды.

Тағы бір маңызды мәселе — ҚҚС экспортерлерге уақытында өтеу.Тау-кен компаниялары, егіншілер, машина жасаушылар, мұнайшылар және т. б. алдындағы ҚҚС қайтару бойынша жалпы қарыз 2007 ж. Қазанына 100 млрд теңгені құрады. ҚР қаржы министрлігінің қолданыстағы заңнамаларына сәйкес экспортермен төленген салық алпыс күн ішінде қайтарылуы тиіс. Алайда Салық кодексінің бұл бабы көбінесе орындалмайды. Осы себеппен салық төлеушілер айналымдағы заттарды несиелеуге банктерге бет бұрады және үлкен пайызда несие алуға мәжбүр болады, ал бұл ақша ҚР Қаржы министрлігінің қаржы мекемесінің шотында жатыр. Нәтижесінде өндірушілерге қосымша жүктеме айналымдық ақшаның жетіспеуіне алып келеді, ал қымбат несиелөр өнімнің өзіндік құнына әсер етеді.       

Экономика дамуының бүгінгі деңгейі шаруашылық субъектілерді орнын барып кешенді тексеруді жоспарлауда кенеттен емес, ғылыми-әдістемелік тәсілді қолданады. Орнына барып кешенді тексеруге сай салық төлеушілерді анықтау үшін салық органдары мекеменің қаржы-шаруашылық қызметіне және салықтық міндеттердің орындалу деңгейіне алдын-ала талдау жүргізу қажет. Оларды салық төлеушілермен салық төлеуден ауытқудың  әртүрлі  сызбаларын пайдаланудың жеке белгісі, сондай-ақ белгілер жиынтығы алаңдатуы тиіс. Мысалға, азайтулардың жоғары үлестік салмағы; салық төлеушімен ҚҚС қайтарып алуға үнем талап етулері, ал қайтару сомасы бюджетке төленген салықтар сомасымен сәйкес емес; салық төлеушіде кадрлық құрамның, негізгі заттың және өзге ликвидті мүліктің, өсіп отыратын дебиторлық және несиелік қарыздың болмауы; жеткізушілерге немесе кедендік органдарға ҚҚС төлеудегі нақты шығындардың, қосымша шығындардың жоқтығы; салық төлеушінің жалған заңды мекен-жайды пайдалануы.

Осындай белгілердің саны өте көп, менің ойымша, оларға келесілерді жатқызуға болады:

• берілген салық төлеушіде салық жүктемесі нақты саладағы шаруашылық субъектілері бойынша орташа деңгейінен төмен (экономикалық қызмет түрі);
• бухгалтерлік және салықтық есептілікте бірнеше салықтық кезендер мерзіміндегі шығындардың сипатталуы;
• салықтық есептілікте белгілі бір кезендегі қомақты сомалардың алынуларын сипаттау;
• тауарларды (қызметтерді, қызмет көрсетулерді) айналымға салудан түскен табыстың өсу жылдамдығынан шығындардың өсу жылдамдығының озуы;
• бір қызметкерге төленетін орташа айлық жалақы Қазақстан Республикасы субъектінде экономикалық қызметі бойынша орташа деңгейден төмен;
• жеке кәсіпкердің   күнтізбелік   жылда   алған   табысының   сомасына   максималды жақындатылған шығын сомасын сипаттауы;
• контрагенттер-алып-сатушылармен, иә болмаса орынды экономикалық немесе өзгеде себептерсіз (іскерлік мақсат) делдалдармен (контрагенттер шынжыры) келісімдер бекіту негізінде қаржы-шаруашылық қызметті құру;
• салық төлеушінің салық органымен анықталған қызмет көрсеткіштеріне сәйкессіздігі туралы ескерту хатына түсініктеме ұсынбауы;
• салық төлеушіні мекен-жайын ауыстыруға байланысты салық органдарының есебінен бірнеше рет алу және есепке қою (салық органдәры арасындағы «миграция»);
• бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша рентабельділік деңгейінің статистика бойынша осы қызмет аясындағы рентабельділік деңгейінен едәуір ауытқуы.

Демек, салық төлеушінің экономикалық және салықтық көрсеткіштеріне әрдайым мониторинг, сапалы алдын-ала талдау, яғни аналитиқалық құралдарға талдау жүргізуге көңіл аудару қажет.

Корпоративті жеке табыс салығының қолданыстағы жүйесі жетілдіруді қажет етеді, оның дағдарыстық 1993 ж. өзгертілмеген 30 ставкасы. Осы себептен нақты сектор қазіргі кезде үлкен салықтық жүктемеге ие, компаниялар өз табысының үштен бір бөлігін корпоративті салықты төлеуге жұмсайтындықтан, экономиканың едәуір бөлігі көлеңкеде қалып отыр. Бұл көп пе, аз ба? Ресей кәсіпорындар үшін табыс салығын 2001 ж. өзінде 30-дан 24 дейін төмендетті. Украина осындай өзгерісті 2004 ж. 1 қаңтардан бастады. Осылайша, бүгінгі таңда Қазақстан кеңестен кейінгі аймақта.ЖІӨ өсуінің ең жоғары жылдамдығын көрсетіп отырғанмен, ТМД көшбасшылар елдері арасында жоғары корпоративті салыққа ие.

Осыған сәйкес КЖТС төмендету қажет, бұл өз уақытында көптеген салымдармен, депутаттармен, эюномистермен, сондай-ақ осы мақала авторымен әртүрлі конференцияларда, симпозиумдарда 30-дан 20 дейін азайту ұсынылған.Салыстыру үшін: АҚШ-та КЖТС ставкасы 15-35, Кореяда — 14-27, ал Францияда — 15-34 секіруде. Сонымен қатар әлеуметтік салықтың регрессивті шкаласын езгерту қажет және жалақы фондының 10 деңгейіндегі біріңғай ставканы енгізу қажет, бір уақытта тұрғындардың дәулетті бөлігі үшін көтеріңкі салық бекіту қажет, атап айтқанда қымбат мүлік иелеріне. Оларға мүлік салығын қолданыстағы 0,5 орнына 2-3 ставкасымен есептеген жөн.

ӘСҰ-на кіру алдында бірқатар ғалым-экономистердің, ҚР экономика министрлігі мен бюджеттік жоспарлау мамандарының капитал табысына жеңілдікті салық салуды жою ұсынысын дұрыс деп санаймыз. Сонда бұл дәрежеге жарна бойынша дивиденттер немесе инвестфондтар акциялары, қарыздың бағалы қағаздар бойынша сыйақылар және акциялар мен облигациялар бойынша бағаның өсімі түседі.

Алдыңғы қатардағы шет елдік тәжірибеге сүйеніп, занды және жеке тұлғалардың мүлігіне салық салудың қолданыстағы жүйесінде жетілдіру қажет. Біздің ойымызша, жеке тұлғалар мүлігіне салық, мекемелердің мүлігіне салық және азаматтар мен фирмалардың қозғалмайтын мүліктегі жерге деген салықтар қозғалмайтын мүлік салығына өзгертілуі қажет. Жерді және онда салынған қүрылыстар салық салудың бір объектісіне біріктірген жөн. Соның өзінде қозғалмайтын мүлік салығы жергілікті бюджеттердің негізгі табыс көзіне айналуы тиіс.

Айта кететін жайт, қозғалмайтын мүлік салығын әкімшіліктендіру қымбат процедура болғандықтан, салық ставкасы төмен бола алмайды. Осыған байланысты қолданыстағы салықтармен салыстырғанда салық төлемін максималды үлғайту немесе азайту мөлшері шектелетін ауыспалы кезеңді бекіту қажет. Бұл ауысудың ауыртпалығын басады.Барлық қиындықтарға қарамастан мемлекетте қозғалмайтын мүлік салығын 2009ж. 1 қаңтардан бастап енгізу мүмкін деп санаймыз. Жергілікті өкімет билігіне ҚР Парламентімен бекітілген төлемдер диапазоны шегінде салықтық ставкаларды бекіту құқығын беру қажет.

Бізде жер қойнауын пайдалану жөніндегі салық салу тұтқасын жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар бар. Мұның өзі Қазақстанның алуан түрлі минералдық ресурстарының орасан зор қыры бар екеніне, бұрынғы Одақтың ұқсату өнеркәсібі үшін ұзақ жылдар бойы тек шикізат базасы болып келгеніне байланысты. Ал оның шикізаттық бағытын қысқы мерзімнің ішінде өзгерте қою өте қиын. Бірақ, Қазақстандықтардың игілігі осыған байланысты екені анық.

Пайдалы қазбаларды өндірумен байланысты жобалар бастапқы елеулі күрделі қаржыларды қажет ететінін ескере келіп, ал республикада бұл қаржы жеткіліксіз , экономиканың өндіруші салаларына шетелдік инвестицияларды тартудың шынайы қажеттігі туындап отыр. Оның үстіне, өндіріс көлемін ұлғайту мемлекеттің алынған қаржыны ұқстау өнеркәсібін және бүкіл республиканың  инфрақұрылымын дамытуға жұмсауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда осы саладағы айқын белгіленген Салық заңдарының болмауына байланысты қазақстан зор шығындарға тап болуда – республика үшін тиімді мұнай мен газ саласындағы көптеген келісім – шарттарға шетелдік инвесторлардың қол қоюы бөгелуде. Мәселен, осы уақытқа дейін мұнай-газ кеніштерін игеру жөнінде қазақстандық жер қойнауын пайдаланушылармен келісім-шарт тар жасалған жоқ.

Ұсынылып отырған жоба осы аталған мәселелерді шешуді, республика бюждетіне тұрақты кепілді табыс көзін қамтамасыз етуді, шетелдік және отандық инвесторлар үшін қолайлы салық режимін қамтамасыз етуді өзінің мақсаты етіп қойып отыр. Оның үстіне осы Заң жобасын әзірлеу салық органдарының жер қөойнауын пайдаланушылар жөніндегі келісім-шарттарға салық сарабын жүргізу және салық төлеуге  және бюждетке төлемдер төлеуге қатысты келісім-шарттарды инвесторлардың қадағалауына одан әрі бақылауды жүзеге асыру жөніндегі жүргізіліп жатқан шаралардың құрамдас бөлігі болып отыр. Қазір бұл жоба республика Үкіметіне қаралуға жіберілді.

Ел басының және Қазақстан халқының басты назарында сыбайлас жемқорлықпен күрес. Былтыр Қазақстан жемқорлық жөніндегі әлемдік реитингте 135-ші орыннан 75-ші орынға көтеріліп, дамыған елдермен иық тірестіруге жақындады. Дегенмен, бұл көңіл тоғайтып, осы бағытта белбеуді босатуға себеп болмауға тиіс. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жолында салық қызметі органдары шетелдік тәжірибені тиімді пайдалануда.

Сондықтан, ақпараттық жүйелердің сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен жою және үнемі бақылаудағы салық қызметі органдарына азаматтардың сенімін қалпына келтіру, арттыру болып табылады.

Сыбайлас жемқорлықпен күрес шараларының бірі ретінда бір орында ұзақ уақыт отырып, сыбайласып, тамыр жайып кетуіне, бармақ бастым, көз қыстымға жол бермеу мақсатында, ҚР ҚМ СК салық қызметі органындарының лауазымды тұлғаларын қызметтік ауыстыру (ротация) ережесі бекітілді және енгізілді. Ротацияға бір және сол жерде 3 жылдан астам уақыт жұмыс істеген салық органының басшылары жатады. Сондай-ақ артта қалып қойған салық комитеттерінің жұмысының тиімділігін арттыру үшін аумақтық салық комитеттерінің қызметін бағалауды талдау негізінде салық органының басшыларын ауыстыру жоспарланып отыр.

Жалпы жемқорлықпен күрестің жемісті болуына ең басты кепілдік-адамның, барша қоғам мүшелерінің ар-ұятының тазалығы.

Енді трансфертті баға түзу мәселесі жайында айтайық. «Трансфертті бағаларды қолданудағы мемлекеттік бақылау туралы» заң елімізде 2001 ж. қабылданды. Соның өзінде Қазақстан трансфертті баға түзуді реттеу тәжірибесінің дамуында басқа да ТМД елдерінен озды. Мысалы, Азербайжанда, «Делойт» ақпараты бойынша, трансфертті баға түзуді реттеу сұрақтары бастапқы кезенде екен. Сондықтан салық органдары бағаны тек келісімде көрсетілген баға қателігі айқын көрініп тұрған жағдайда ғана тексереді. Ресейде  трансфертті баға түзу туралы заңнама бар, бірақ жеке заң түрінде емес.

Бизнес-құрылымдар трансфертті бағалармен басқару мүмкіндігін әртүрлі мақсаттарға жету үшін өз ықыласына пайдалана алады. Мәселен, трансұлттық компаниялар немесе өзара байланысты мекемелер өз тобы ішінде топ ішіндегі қолдағы ақша қозғалысын реттеу, бас компания деңгейінде табыстылықтың көрінуі жеке мемлекеттерде валюталық немесе бағалық бақылау үшін арнайы коммерциялық шарттарды қолдана алады. Осы кезде олар трансферттік бағаларды пайдаланады. Дегенмен, трансферттік бағалар салық жүктемесін азайту үшін де қолданылады. Мысалы, байланысқан компаниялар, егер мұнай экспортталатын мемлекеттегі табыс салығы ол импортталатын мемлекеттен едәуір үлкен болса, жасанды түрде мұнайдың экспорттық бағасын түсіре алады.Трансферттік баға түзу туралы заң бизнес-құрылымдардың трансферттік бағаларды теріс пайдаланумен салықтық міндеттемелерді түсірудегі айыбын ашып және мемлекеттік бюджетке төленбеген сомаларды талап ете алады. ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің ақпараты бойынша трансферттік баға түзу туралы заңды қабылдаған сәттен бастап, орташа экспортты бағалардың мұнайға әлемдік баға кесуден пайыздың ауытқуы қысқарды, яғни нарықтық және фактілік бағалардың едәуір жақындауы жүзеге асты. Трансферттік баға түзу бойынша бақылау шеңберінде жүргізілетін ірі компанияларды салықтық тексерулер нәтижесінде 2007 ж. басынан 3,6 млрд АҚШ долл. қосымша есептелді.

Алайда бүгінгі танда Қазақстандық тәжірибе әлемдік тәжірибеде қабылданған трансферттік бағаны анықтауға қарама қайшы.Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы (ЭЫДҰ/ОЭСР) анықтауымен бұл тауарларды алып-сату, материалдық емес активтердің немесе байланысқан компаниялар арасындағы қызметтердің бағалары. Қазақстандағы трансферттік баға — бұл нарықтықтан өзгешеленетін баға және экспортты-импортты операция байланысқан немесе байланыспаған жақтар арасында бұндай операцияның жүргізілгендігіне қарамастан бағалармен теріс пайдаланушылыққа тексеріледі. Басқаша айтқанда компания заң бұзушы болып есептеледі және кері жағдайды дәлелдеуі тиіс.

Осыған байланысты трансферттік баға түзуді реттеу аясындағы перспективті бағыттардың бірі салық төлеушілер мен салықоргандарың арасындағы баға түзу туралы институттардың алдын-ала келісімдерді енгізу бола алады. Осындай келісімдердің шарттарының толық орындалуы кезінде салық салу мақсатындағы келісімдер бағасы қосымша бағалауларсыз нарықтық деп есептелуі тиіс.

        2007ж. 29 тамызда № 754 ҚР Үкіметі қаулысымен бекітілген 2008-2010 жж. ҚР Үкіметінің орта мерзімді фискалды саясатында мәлімденген ҚР салық саясатының негізгі бағыттарын қарастырамыз.

Осы құжатқа сәйкес 2008-2010 жж. салық саясаты экономиканың қажетті бағыттарының дамуын белсендететін және мемлекеттік қызметтерді толық қаматамасыз ететін әділ және сенімді құрал ретінде салықтардың әлеуметтік мәнді қызметтерін нығайту қажеттілігін ескеріп фискалды саясат міндеттерін шешуге бағытталады, олардың мәні келесіде:

• ҚҚС ставкасын әрі қарай төмендету;
• жеңілдіктерді олардың нәтижелілігін нығайтуды және экономиканың нақты секторында белсендетуші әсерді ескеріп орнықтыру;
• бюджет табысын қалыптастырудағы негізгі рольді кәсіпкерліктен тұрғындарға бабымен ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті табыстары бойынша жеңілдіктерді жою.

        2008   ж. қосылған құн салығы бойынша шартты жоғалтулар 67,9млрд теңгені (ставканың 13-тен  12 дейін төмендеуі),  әлеуметтік салық бойынша  115,0 млрд теңгені (ставканың төмендеуі орташа 30), әкелінетін тауарларға кедендік қосымшалар бойынша — 17,7 млрд теңгені (қосымшалардың үлестірілуі үшін) қарайды.

Жалпы алғанда жоғалтулар мемлекеттік бюджет табыстарының жалпы көлемінің 6,5 құрайды.

Осылайша, салық ставкалаының төмеңдеуі болжамды кезеңде осы салықтардың келіп туу жылдамдығының салыстырмалы түрде азаюына алып келді.

Алдағы жылдары аталған салықтардың келіп түсу жылдамдығының әрі қарай өсуі болжамдалуда, себебі салық жүктемесін азайтудан күтілетін сер алынады деп есептеледі.

Жалпы саясат ЖТС пен КЖТС бойынша ставкаларды бекіту бөлімінде осы ставкалардың байланыстылығына негізделуі тиіс екенін айта кету қажет. Себебі бұндай байланыстың болмауы салық салу жүйесіндегі ауытқулардың алғы шарты болып табылады.

Атап айтқанда, ірі кәсіпорындарға қарағанда азғантай табыс алатын кіші бизнес субъектілері үшін КЖТС бойынша төмен салық жүктемесінің болмауы заңды тұлғаларды сегменттеу мен ұсақтау арқылы салық салынудан ауытқу үшін негіз болады.

Патент негізіндегі арнайы салық тәртібі немесе қарапайым декларациялар негізіндегі арнайы салық тәртібі болса да, кіші бизнес субъектілері үшін салық салудың қолданыстағы жүйесінің аталған тәртіптерді қолданатын субъектілерді әкімшіліктеуде кемшіліктері бар.

Негізгі себеп шығындық бөлікті анықтау үшін бухгалтерлік есепті жүргізудің болмауы болып табылады. Салық төлеушілердің табыстық бөлігін анықгаудағы негізгі көрсеткіштердің жоқтығы патент негізіндегі немесе қарапайым декларациялардың негізіндегі арнайы салық тәртібін қолданатын субъектілерді автоматтандырылған камералды бақылау жүргізуге мүмкіндік бермейді.

Нарықтардағы кәсіпкерлік қызметті іске асырудағы ешбір есептің болмауы нарықта сатумен айналысатын жеке тұлғалардың біраз бөлігіне нарықтық экономикаға өтудегі ауыр кезеңде «аяққа тұруға» мүмкіндік берді. Алайда бүгінгі таңда салық төлеушілердің аталған бөлігі нақты алынған табысты, жалданған қызметкерлер санын жасыруға бейімделіп алды және бюджетпен бір реттік талондар арқылы есептесіп, «көлеңкелі» табыс алуда.

Ауыл шаруашылық өнім өндіруші-шаруалық (фермерлік) және заңды тұлғалар үшін арнайы салық тәртіптерімен де ұқсас жағдай. Осылайша, біркелкі жер салығын төлеу негізіндегі арнайы салық тәртібін қолданатын салық төлеушілер үшін салым объектісі өзгермейтін 0,1 ставкасы қолданылатын жер телімінің бағалық құны болып табылады.

Ауыл шаруашылық өнімді өндіретін заңды тұлғалар үшін өзге арнайы салық тәртібі анықталған, ал бағасын есептеуде бюджетке төленуге тиісті салық сомасы 80-ге төмендейтін патент негізінде жүзеге асырылады. Осындай салық төлеушілер ушін КЖТС базалық ставкасы 10 мөлшерде бекітілген, осылайша патент негізінде қолданылатын төлеу механизмін ескергендегі олармен алынатын табысқа нақты жүктеме 2 құрайтынын айту қажет.

Аграрлық сектор субъектілері үшін арнайы салық тәртібінің тартымдылығы аталған арнайы салық тәртібін пайдаланатын салық төлеушілер санының қарқынды өсуімен дәлелденеді.

Аграрлық сектор субъектілеріне арнайы салық тәртібін қолдану кезеңінің ұзақ болуы оларға материалды-техникалық базаны нығайтуға, өнімді жинауды ретке келтіруге, бәсеке қабілеттілік деңгейінің артуына мүмкіндік берді. Қазіргі кезде бұл мемлекетке салық салудың жеңіл тәртібін алып тастауға және өз ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен қайта өңдеуді орындайтын субъектілерге субсидиялар беру жолымен экономиканың аталған секторына тірек болуға жағдай жасап отыр.

ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің мәліметтері бойынша бүгінгі салықтық жеңілдіктерді 800 мыңнан астам объекллер қолдануда, осыдан қазына жыл сайын 80 млрд теңгеге толмай отыр.

Жоғарыда аталғанды ескере отырып, 2009 ж. бастап арнайы салықтық тәртіптер реформаланады — бір реттік талоңдарды қолдану аясын салық салудың жалпы бекітілген тәртібін енгізумен және патенттерден өзге қолдағы ақшалық операциялармен жүзеге асырып отырған субъектілердің барлығының міндетті турде бақылау-кассалық машиналарды қолданумен тарылту, ал жеңілдетілген декларация бойынша тек жеке тұлғалар — жеке кәсіпкерлікпен айиалысатындар ғана қызмет етеді. Ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілер арнайы салықтық тәртіптерден шығарылады.

Мемлекеттік бюджеттің мұнайлық емес табыстары 2005-2007 жж. ЖІӨ-нің үлесінің 18,8 құрайды, 2008-2010жж. ЖІӨ-ге 19,1 болжамдануда.

Жалпы алғаңда, біздің ойымызша, салық жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары келесідей:

• салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• салық жүйесін максималды жеңілдету, заңдардан және біркелкі емес түсіндірмесі бар нормалардың нұсқауларынан шығарып тастау;
• салықтық күштемені салық ставкаларын төмендету жолымен жеңілдету, салық алудың орынды деңгейін қамтамасыз ету;
• тікелей және тікелей емес салықтардың оптималды үйлесімі.Нарықтық экономикасы дамыған елдерде соңғы жылдары тікелей салыққа көңіл аударылады, ал тікелей емес салықтарға сүйену салықтық әкімшіліктердің тікелей салықтарды жинаудың нәтижелі салықтық бақылауын ұйымдастыра алмайтынын көрсетеді;
• аймақтық және жергілікті салықтардың жоғары шектерін орнату;
• салықты есептеу мен төлеу тәртібіне қалайда тиісті зандардың салық заңнамасымен сәйкестігін іске асыру;
• шаруалық субъектілердің   олардың   өндірістік   қызметімен   байланысты   нақты ұсталымдарына салық салуды максималды есепке алу;
• жеке тұлғаларға жеке табыстың салық салуды жетілдіру, инфляциялық процесті ескеріп, салық салудың иілгіш шкаласын іңдеу;
• салықты төлеудегі   еріктілік   принципін   дамыту,   оның   ажырамас   бөлігі   салық заңнамасының өзгерістері жайлы салық төлеушіні уақытында хабардар ету, салықты есептеу мен төлөуде кеңестік қызмет көрсету.

Осылайша ҚР салық жүйесін ұзақ перспективада дамытудың негізгі мақсаты экономикалық өсуді белсендететін және бюджеттік жүйенің қажетті табыс деңгейін қамтамасыз ететін бәсекеге қабілетті салық жүйесін қалыптастыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                     Қорытынды      

 

        Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуына талдау жасау арқылы мынадай қорытындыға келуге болады.

        Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржыллық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса салық жүйесінің қайта құрылуымен , жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетте өзінің ішкі жіне сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет  салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретін пайдаланады.

        Қазіргі уақытта, тәуелсіздігін алып, егемендігін жариялаған экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдаған Қазақстан Республикасы үшін өзіндік салық жүйесін қалыптастыру аса  маңызды мәселе болып отыр. Жалпы мемлеекттегі қолданылып жүрген салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнама мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды.

        Қазақстанның салық жүйесінің негізін корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық және жеке табыс салығы құрайды. Осы салық түрлерін және салық ставкаларын төмендетуіне байланысты Жаңа Салық Кодексі экономикамызды жаңғырту мен әртараптандыруға, еліміз үшін тиімді салаларды дамытуға, халықтың түрлі топтарының арасындағы табыс айырмашылығын азайтуға, қазба байлықтарын игеретін компонияларға жер мен ел мүддесіне бетбұрыс жасатуға бағытталуы керек. Ең бастысы , Салық кодексі әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруы тиіс.

        Қазақстанның салық жүйесіндегі проблемеларға келетін болсақ,

ҚҚС (әсіресе бюджеттен ҚҚС орнын толтыру) әкімшіліктендіру мәселесі әр уақытта қиын және айтулы болып табылады және тағы бір мәселе — ҚҚС экспортерлерге уақытында өтеу,  корпоративті жеке табыс салығының қолданыстағы жүйесі жетілдіруді қажет етеді, оның дағдарыстық 1993 ж. өзгертілмеген 30 ставкасы қарастырылған. Сондай-ақ алдыңғы қатардағы шет елдік тәжірибеге сүйеніп, занды және жеке тұлғалардың мүлігіне салық салудың қолданыстағы жүйесінде жетілдіру мәселесі, жер қойнауын пайдалану жөніндегі салық салу тұтқасын жетілдіру бойынша мәселесі, трансфертті баға түзу мәселесі мен ел басының және Қазақстан халқының басты назарында сыбайлас жемқорлықпен күрес проблемелары жөнінде толық қарастырылған.

         Қорыта келгенде жалпы жоғарыда айтылғандардың барлығы, яғни салықтармен салық жүйесінің дамуы, еліміздің бюджет жүйесінің тұрақтылығына және орнықтылығына оңды әсерін тигізеді.

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :

 

1. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 8 б.;
2. Ермекбаева.Б.Ж., Салықтар және салық салу: Оқулық. – Алматы: «Қазақ университеті», 2003. – 5 б,;
3. Алиева.Б.Х., Налоги и налогооблажение: Оқулық. – Москва: «Финансы и статистика», 2006. – 115 б,;
4. Сейдахметова.Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы 2002. – 4 б,;
5. Юткина.Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Оқулық. – Москва: инфра – м , 1999. – 41 б,;
6. Нурумов.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: Учебное пособие. – Алматы: Сөздік – словарь, 2005. – 5 стр,;
7. Найманбаев.С.М. Салықтық құқық: Оқулық. — Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 10 б,;
8. Ермекбаева.Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оқулық. – Алматы «Экономика», 2000. – 15 б,;
9. Аронов.А.В. Налоговая политика и налоговое администрирование: Учебник. – Москва, 2005. – 33 б,;
10. Скворцов.О.В. Налоги и налогооблажение: Учебник. – Москва, 2006. – 12б,;
11. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. — № 6, 2006.06. – 18 стр,;
12. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. — № 7, 2007.07. – 9 стр,;
13. Ілиясов.Қ.Қ., Құлпыбаев.С. Қаржы: Оқулық. – Алматы, 2005. – 208 б,;
14. Сағындықов.Е.Н., Жүнісов.Б.А., Байжомартов.Ү.С., Комяши.Б.И.,Жалпы экономикалық теория: Оқулық. – Актөбе, «А — Полиграфия», 2004. – 384 б,;
15. Бюллетень Бухгалтерия: Журнал. — № 51, 2007.12. – 12 стр,;
16. Хайруллин.М. «Салықтан жалтарудың зияны көп » Заң газеті: Газет — № 58 2008ж. 18 сәуір — 2 б;
17. Аманұлы.Қ. «Салық – мемлекеттің басты қазынасы » Қазақ стан – ZAMAN: Газет — № 24, 2006. 9 мамыр — 4 б,;
18. Әбілов.Б. «Салық жинауды жақсартамыз, кәсіпкерлікті дамытамыз десек …»Жас Алаш: Газет — № 28, 2008. 8 сәуір – 1б,;
19. Нурымов.А.А. «ҚР-ң салық жүйесінің жетілдіру негізгі сұрақтары» Қаржы менеджменті: Журнал — № 2, 2008. – 43б,;
20. Теңізбаев.Т.Т. Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет: Журнал — №2, 2007. – 57 б,;
21. Тулебаев.Ж.Б. ҚазҰУ хабаршысы: Журнал – Халықаралық қатынастар және

Халықаралық құқық сериясы, № 1 (21), 2006. – 114 б,;

22. Бекбауов.Б.Т. ҚазЭУ хабаршысы: Журнал — №3, 2004. – 206 б,;
23. Илясов.К.К., Зейнигабидин.А.Б., Ермекбаева.Б.Ж. Налоги и налогообложение: Оқулық – Алматы, 1995 – 8 б,;
24. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. — № 2, 2008. – 11б,;
25. Нәдіров.М.Н., Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құрал – Алматы.: Экономика, 2006. – 131 б,;
26. http/ www.Google.kz.
27. http/ www.salyk.kz.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша 1

 

2004-2005ж.ж. Атырау облысы бойынша салықтық түсімдер мен төлемдер динамикасы

 

Жылдар	Мемлекеттік бюджет			Республикалық бюджет			Жергілікті бюджет
	2004	2005	2004	2004	2005	2004	2004	2005	Қайт.	2004
Болжам бойынша	353,2	218,3	55	382,0	199,1	48	48,2	58,8	9,7	120
Нақты түскен	453,2	253,7	55	398,8	205,1	46	50,4	56,8	10,1	121
Қайтарылғандар	20,2	12,9		19,6	10,5		298,3	884,8
Орындалғандар%	98	198		100	100		98	98
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтерінен

 

 

 

2006-2007ж.ж. Атырау облысы бойынша салықтық түсімдер мен төлемдер динамикасы

Жылдар	Мемлекеттеік бюджет			Республикалық бюджет			Жергілікті бюджет
	2006	2007	2006	2006	2007	2006	2006	2007	Қайт.	2006
Болжам бойынша	444,2	262,9	59	394,1	201,0	51	50,1	61,8	11,7	123
Нақты түскен	468,0	277,6	59	417,5	214,8	51	50,4	62,8	12,3	124
Қайтарылғандар	23,7	14,7		23,4	13,8		304,3	908,0
Орындалғандар%	105	206		106	107		101	101
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтері негізінде

 

 

Қосымша 2

2006-2007 жылғы Атырау облысы бойынша жергілікті бюджет табыстары.

 

Түсімдер (%)	2006	2007
Жеке табыс салығы	15	20
Әлеуметтік салық	18	22
Мүлік салығы	5	7
Жер салығы	0	0
Акциздер	1	2
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	38	42
Басқа да салықтар	6	7
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтері негізінде

 

2005 жылғы Атырау облысы бойынша салық түсімдерінің Республикалық бойынша барлық түсімдерге бөліген үлесі

 

 

Ұлттық қорды есепке алмағында	2005жыл
	МБ	РБ	ЖБ
Республика	2 098,2	1 626,7	471,5
Атырау	468,0	417,5	50,4
Бөлінген үлесі (%)	22,3	25,7	10,7
Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық Комитетінің мәліметтері негізінде

 

 

 

 

 

 

 

Қосымш 3

Жергілікті бюджет

 

 

Түсімдер	2005	2006	2007
Табыстар	391727	749661	1026747
Салықтық түсімдер	369679	436402	541280
Салықтық емес түсімдер	9130	9712	6099
Трансферттік түсімдер	209061	278115	413501
Негізгі капиталды сатудан түскен түсім	12918	25432	65867
Несие қайтарымы	8592
Шығындар	614953	783484	1000150
Ескерту – ҚР-ң агенттігі мәліметтері негізінде