Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерлік нысандары

 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК НЫСАНДАРЫ

 

Алматы — 2008

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………
1.	ГЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ……………………………………………………………………………….
1.1	Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні………………………………..
1.2.	Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары…………………………………………………..
2	ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК НЫСАНЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ…………………………………………………………………
2.1.	Жеке кәсіпкерлердің құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың және оны заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері……………..
2.2	Жеке  кәсіпкерлікті тоқтатудың нысандары………………………. Жеке кәсіпкердің банкроттығы………………………………………….
ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………….
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………….

 

                                                                                                                                                                                                                                                         

                                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі — экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: үлттық бірлік, әлеуметтік эділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тэн тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді. Қоғамның бірлігі мен ішкі түрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.

Кәсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сүрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мэнге не салаға айналуы тиіс.

Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің түрғындарына кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.

Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі.

Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі, кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу эдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда, кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кэсіпкерлік еркіндік қағидасы.

Нарықтық экономиканы кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында баян етілген: «Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алган кдндай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, онынь ішінде мұрагерлік күкыгына заң мен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруга болмайды. Заіьмен көзделген ерекше жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның күлы тен, бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнің кәсіпкерлік кызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кэсіпкерлік кызмет үшін еркін пайдалануга күкыгы бар.» Сонымен, еліміздің негізгі Заңының азаматқа мүлдай құқық берілетінін жариялауы үлкен мэнге ие, ал бүл құқықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттің әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз етудің құралы болатыны сөзсіз.

Қазақстан Республикасыдағы жеке кэсіпкерлік өз дамуын 80-жылдардың соңынан алады. Осы кезең ішінде экономика саласында оның қызметін реттейтін көптеген нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Солай бола түрса да, осы саладағы нормативтік базаны жетілдіруге байланысты көптеген мәселелер әлі күнге дейін өз шешімін таппай келеді.

Аталған саладағы қоғамдық қатынастардың жеткілікті түрде, ауқымды құқықтық реттелгеніне қарамастан, шешімдер талап ететін сүрақтар әлі де жетерлік. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңының  1-бабының    3-тармағы

заңды тұлға құрмастан шаруа қожалығы нысанының болуын ғана белгілейді. Ал тәжірибеде шаруа қожалықтары заңды тұлға ретінде құрылып эрекет етеді, көп жағдайда Қазақстан Республикасы 1994-жылғы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодексіне қайшы келмейтін жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында қүрылады. Бұдан жоғарыда аталған Заң нормасында жоюды талап ететін қайшылықтар туындайды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекс жеке кәсіпкерлердің құқыққабілеттігін жеке түлғанікімен бірдей көлемде белгілейді, бірақ жеке кэсіпкерлік құқықтыққабілеттілік пен эрекетқабілеттілікке мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады және құқықтарды жүзеге асыру саласында мүмкіндіктері де аса зор емес. Яғни, жеке кәсіпкердің құқыққабілеттілігі тек уақыт бойынша ғана емес, жеке түлғалармен салыстырғанда өкілеттіктерінің көлемімен де шектеулі. Сонымен, қолданыстағы азаматтық заңнамаларда көрініс таппаған ережелер орнын толтыруды қажет ететін құқықтағы ақтаңдақтық екені даусыз. Мысалы, жеке кәсіпкер мен оның отбасы мүшелері оның мүлкіне мүліктік шара ретінде өндіріп алу іс-жүргізуі қозғалатын болса, олар қорғаусыз қалады, мүның өзі экономиканың басты саласы ретінде мемлекетпен таңдалған және кәсіпкер қызметін жан-жақты қолдау қағидасына қайшы келеді.

Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бұл дипломдық жүмыс тақырыбының өзектілігімен толығымен келісуге болады. Бүгін де жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайын анағүрым терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр. Жеке кәсіпкердің қүықтық жағдайы мәселелері отандық әдебиеттерде де жеткіліксіз зерттелген, бұл кәсіпкерлік құқықтық қарым қатынастырды зерттеу саласындағы жаңа ғылыми еңбектердің жоқтығымен түсіндіріледі.

Ғылыми зерттеудің жалпы әдістемелік және теориялық негізін диалектикалық әдіс, таным теориясы құрайды, жүмыс барысында тарихи, салыстырмалы-құқықтық және өзге де дэстүрлі жалпы ғылыми әдістер қолданылды.

 

Осы зерттеудің ғылыми-теорилық негізі Ю.Г. Басин, М. Балкен, С. Григоренко, С.У. Жандосов, С.Э. Жилинский, В. Ермаков, С.И. Климкин, Л. А. Кусаинова, В.В. Лаптев, М.К. Сулейменов, В.Е. Хруцкий, өзге де Қазақстан Республикасындағы тұлғаның құқықтық мәртебесіне қатысты конституциялық құқық, азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу құқығы, аграрлық, кәсіпкерлік құқық саласындағы танымал заңгер-ғалымдар мен зерттеуші-құқықтанушылардың, сонымен қатар ТМД елдері ғалымдарының да ғылыми еңбектері танылады.Кэсіпкерлік қызметтің өзекті мәселелеріне байланысты жаңа әдебиеттердегі ғылыми зерттеулердің болуына қарамастан, жеке кәсіпкерлік туралы ғылыми көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деуіміз: ғылыми жұмыстардың кәсіпкерліктің барлық нысандарын тұтастай зерттеумен шектелуіне байланысты екендігін ескерген жөн. Дипломдық жұмысты жазуда Қазақстан Республикасы құқық жүйесінде жеке кәсіпкердің кұқықтық жағдайы мәселелерін кешенді түрде зерттеуге тырыстық.

Бұл ғылыми жұмыста әсіресе, жеке кәсіпкерліктің үйымдық-құқықтық нысандарының теориялық жағдайларында, олардың кәсіпкерлік қатынастардың өзге субъектілерінен ерекшелендіретін айрықша белгілеріне, және кәсіпкер қызметін қуру мен тоқтатуына тоқталуды жөн көрдік. Сондай-ақ, жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайымен байланысты теориялық және тәжірибелік өзекті мәселелер бойынша ТМД елдері заңнамасына салыстырмалы құқықтық талдау жүргізілді: жеке кэсіпкерліктің бір ретінде бірлескен кәсіпкерлік мүшелерінің тең қүдығы туралы; банкроттық институты; жеке кәсіпкердің құқыққабілеттігі; сонымен қатар заңды түлға болып табылатын шаруа қожалығына қарағанда, заңды түлға құрмастан жүзеге асырылатын жеке кэсіпкер мэртебесінің оң жақтары бар екендігін салыстыру әдісін қолданып көрсету.

Дипломдық жұмысты орындауға жеке кәсіпкердің құқықтық жағдайының ерекшеліктері мен оның қызметін реттеудегі кездесетін мәселелерді анықтауға, жеке кәсіпкерлікпен байланысты заңнамаларды жетілдіру мақсатында кешенді зерттеуге басты көңіл бөлінді. Осы аталған

зерттеудің    негізгі    мақсаттары   келесі    сұрақтар    жөнінде мазмұндауды жөн санадық:

• жеке кәсіпкердің жалпы ерекшеліктерін зерттеу;
• жай серіктестіктің   шаруа   қожалығының   мүшелерінің   құқықтық
  жағдайын салыстыру мен таңдау;
• шаруа (фермерлік)  қожалығының  мүшелерінің  ауыл  шарушылық
  қызметінің мэнін зерттеу;
• заңды тұлға  құрмай-ақ  шаруа  қожалығын  құрудың  заңды  тұлға
  нысанында       құрылған       шаруа       қожалықтарына       қарағанда
  артықшылықтарға толы екендігіне тоқталу;
• жеке кәсіпкер  құқыққабілеттілігін заңдық реттеудің мәселелеріне
  тоқталу;
• жеке кәсіпкер қызметін тоқтату мен оның банкроттығы мәселелерін
  тоқталу;
• жеке кәсіпкердің   құқықтық   жағдайын   реттейтін   заңнамаларды
  жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.

Бұл жұмыстың нормативтык негізгі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің, Қазақстан Республикасы «Лицензиялау туралы», Қазақстан Республикасы «Банкроттық туралы», Қазақстан Республикасы «Жеке кәсіпкерлік туралы», Қазақстан Республикасы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы», Қазақстан Республикасы «Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы» заңдарының нормалары қолданылды.

 

1 ТАРАУ. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК – КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ

 

1.1.    Жеке кәсіпкерліктің түсінігі мен мәні

 

«Кәсіпкерлік нысаны (ұйымдық құқықтық нысан)» терминның өзі заң шығарушылық және іскерлік айналымда жақында пайда болды. Өзінің пайда болуымен бүл жаңа экономикалық қатынастарды қалыптастырды. Кеңес дәуріндегі советтік экономикада мемлекеттік сектордың үстемдік еткені белгілі. Мемлекеттік емес сектордың рөлі тым аз мөлшерде еді. Тіпті, «қайта құру» деп аталған уақытта да жаңа экономикалық қатынастырдың пайда болуы мен дамуы ешқандай нэтиже бермеді. Солай бола түрса да, белгілі бір ілгері басушылықты тіптен ескермеу объективсіз болар еді, мысалы, 80-жылдардың ортасымен 90- жылдардың басындағы кезең. 1987 ж. 30 маусымда қабылданған КСРО-нің «Мемлекеттік кәсіпорын (бірлестік) туралы» Заңын, 1988 ж. 26 мамырдағы КСРО-нің «КСРО кооперациялар туралы» Заңын, , өзге де бірлскен кәсіпорындар қызметін реттуге арналған бір 1989 ж. 7 сәуірдегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Жалдау қатынастар туралы» Жарлығын қатар актілерді атап өтуге болады. Кәсіпкерліктің дамуында үлкен мәнге ие КСРО министірлер Кеңесімен 1990 ж. 8 тамызда бекітілген «Шағын кәсіпорындарды қуру мен дамыту шаралары туралы » Ереженің маңызы зор болды.

Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуін кәсіпкерлік нысандары жөніндегі үлттық заңнамаларды қалыптастыруға ықпал етті. Біздің жағдайда нысан ретінде «Тип.құрылым белгілі бір мазмұмдағы ішкі сыртқы көрініс» түсіндіріледі.\ 16, с.21 Сонымен, бүл дипломдық жүмыста Қазақстан Республдикасы және ТМД елдері заңнамасында көзделген кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың нақты әдістері — бүл дипломдық жүмыстың зерттеу пәні болып табылады.

Кэсіпкерлік белгілі бір ұйымдық оның нысанын таңдау көптеген факторларға     байланысты:     шаруашылық     субъектілерінің     қаржылық

мүмкіндігі, қызмет ортасы, қандай да бір нысанның салыстырмалы артықшылықтары. Әрбір елдің кэсіпкерлікті үйымдастыру бойынша өз заңнамасы әрекет етеді. Сонымен бірге, әлемдік тәжірибеде типтік кэсіпкерлік қызметтің ұйымдастырушылық — құқықтық нысаны бар. Бұған: жеке кэсіпкерлік, жай серіктестік, толық және коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар, мемлекеттік мекемелер жатады. Бүл негізгі нысандар кэсіпкерлік субъектісіне қарай эр елде өзіндік модификацияға ие болуы мүмкін.\28, с.4-5\

Кәсіпкерлік қызметтің түрлері мен нысандарын кәсіпкерлікті құқықтық реттеу жүйесінің элементі ретінде бөліп қарастыру кәсіпкерліктің экономикалық негізінің тәжірибелік және теоретикалық тұрғыда үлкен мэнге ие. Бұл — аталған саланы зерртейтін заңнаманы дұрыс қолдануға және оны нақты орындауға, сондай-ақ нормативтік құқықтық актілердегі қарама-қайшылықтарды анықтауға және заңнамадағы ақтаңдықтықтарды жойып , оны жетілдіруге зор ықпалын тигізеді.

Кәсіпкерлік қызметтің нысандары мен түрлері жөнінде сөз қозғағанда «түр мен нысан» терминдерінің заңнамада, ғылыми терминологияда және тілде жиі ауыстырылып қоданылатынын ескеруіміз қажет. Осы дипломдық жұмыс барысында кәсіпкерліктін түрі ретінде кәсіпкерліктің негізгі бөлімшелерін түсінеміз, бүл негізгі бөлімшелер — түрлер ретінде қарастырылатындықтан да бір-біріне нысан болуы мүмкін емес. Басқаша айтқанда, кәсіпкерліктің бір түрі басқасына нысан болуы мүмкін емес.

Ал кэсіпкерліктің нысанына келетін болсақ, бүл өндірістік құрылымдар. Кэсіпкерліктін түрлері эр түрлі нысанда болуы мүмкін, кэсіпкерліктің бір түрлі нысандарда көрініс табу мүмкін, ал кәсіпкерліктің бірнеше түрі үқсас нысанда кездесуі мүмкін.\41 с.36-37\ Осы бөлімнің бірінші тақырыбында заңды түлға құрмай-ақ жеке түлғалардың кэсіпкерлікті жүзеге асыруының ұйымдық құқықтық нысанына қысқаша сипаттама беріледі.

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Кәсіпкерлік қызмет туралы» Заңында (бүдан әрі — Заң) кәсіпкерліктің түрі мен нысаны арасында нақты айырмашылық келтірілмеген. Заңның мәтініндегі кәсіпкерліктің түрі мен нысанын ажырату қиынға соғады, өйткені олардың нақты түсінігі қарастырылмаған. Жағарыда атап өтілгендей түр мен нысагн терминдері көп мағыналы және бір бірімен жиі ауыстырылады. Сәйкесінше, заңнамада да заңдық әдебиетте де олар түрлі мағынада қолданылады, сондай-ақ синоним ретінде де жиі кездеседі. Кәсіпкерлік нысандарын бөлуде оның заңдық мазмүлын білдіретін заңдық нысандары туралы айтылады. Яғни, бір ғана мазмұнның өзі түрлі заңдық нысандырда, ал түрлі мазмүн бірдей нысандарда болуы мүмкін.

Кәсіпкерліктің заңдық нысандарын ең алдымен кәсіпкерлік қызметтің субъетілеріне қарай бөлуге болады. Осы негізде жеке түлғалардың және заңды түлғалардың кәсіпкерлік қызметін бөліп қарастыруға болады. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бойынша мүндай бөлу Қазақ ССР нің 1990-жылғы 19-желтоқсандағы «Қазақ ССР-дегі кэсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы» Заңының 2-бабына сэйкес келеді.

Жеке түлғалардың кәсіпкерлігі туралы сөз қозғағанда, заңды тұлға құрмай-ақ, жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруын айтамыз. Жеке тұлғалардың кәсіпкерлігі тек қана жеке кэсіпкерлік түрінде болуы мүмкін, бүл өз кезегінде, жеке кәсіпкерлікті білдіреді. Кәсіпкерлер ретінде жеке түлға немесе бірнеше жеке түлға болуы мүмкін. Заң шығарушы белгілегендей, бір түлғадан құрылса — жеке кәсіпкерлік, бірнеше түлғаларадан құрылса, үйымдастурышылық нысаны — бірлескен кэсіпкерлік болып саналады. Бұнымен қатар, жай серіктестік, отбасылық кәсіпкерлік, шаруашылық (фермерлік) қожалықтар түріндеде кэсіпкерлік қызмет кең таралған.

 

1.2. Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің нысандары

 

Жеке кәсіпкерлік немесе заңды тұлға құрмай азаматтардың (жеке тұлға) кәсіпкерлік қызметі кэсіпкерліктің ұйымдастырушылық құқықтық нысанының бір түрі болып табылады. Жеке кәсіпкерлік нысандарының ерекшелігі: азаматтардың бастамашылық қызметі олардың жеке меншігіне негіделеді және мазмүны жағынан коммерциялық болып табылады. Олар әр қашанда тауарларға (жүмыстар, қызмет көрсетулер) деген сұранысты қанағаттандыру жолымен пайда табуға бағытталады және нақты жеке тұлғаның атынан оның тәуекелдігі мен мүліктік жауапкершілігіне негізделіп жүзеге асырылады. Жеке кәсіпкерліктің субъектілері тек Қазақстан Республикасынаң азаматтары ғана емес, егер халықаралық шарттар мен заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, сонымен бірге шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар да бола алады.

Жеке кәсіпкерлікке арналған ең бірінші заңдық акт КСРО-нің 1987 -жылғы 19-қарашадағы «Жеке еңбектік қызмет туралы» Заңы болып табылады. Аталған заңның қабылдануымен кішігірім өндіріс пен қызмет көрсету саласында шағын бизнес пайда болды: бас киімдер, аяқ-киімдер, киімдер тігу, тұрмыстық техникамен қамтамасыз ету, бейне-таспа өнімдерін жалға беру, гүлдерді өсіру мен сату т.б. Жеке кәсіпкерліктің қарқынды дамуы 19991-1992 жылдардағы кәсіпкерлік жөніндегі заңнамалардың дамуымен тікелей байланысты болды. Ендігі кезектегі кәсіпкерлік заңды тұлға құрмай-ақ биржалық және биржадан тыс тауар нарықтарында айтарлықтай ірі делдалдық мәмілелер жасайтын және орындайтын брокерлермен де жүзеге асырыла бастады.\27, с. 20-21

Қазақстан Республикасның Азаматтық Кодексіне сэйкес азаматтардың заңды түлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы шағын кәсіпкерліктің бір түрі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің түсінігі Қазақстан Республикасының 1997- жылғы 19- маусымдағы «Шағын

Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңының 3-бабынаң 1-тармағында былайша анықталған: Заңды түлға қүрмайтын жеке адамдар және қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің жалпы қүны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.

Яғни, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне тек заңды түлғалар ғана емес, заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке түлғалар да жатады.

Жоғарыда заңнамамен белгіленгені айтылғандай, дәлірек айтсақ Қазақстан Республикасы 1997 — жылғы 19- маусымдағы «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңымен заңды тұлға қүрмастан жеке тұлғалар кәсіпкерлігінің: жеке және бірлескен екі түрі көрсетілген. Жеке кәсіпкерлік азаматтың өзіне меншік құқығымен тиесілі мүлкі негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік етуге мүмкіндік беретін өзге де құқықтар арқылы жүзеге асырылады. Жеке кәсіпкерлікті некеде түрған азамат өзінің жүбайын (зайыбын) кәсіпкер ретінде көрсетпей жүзеге асыратын болса, мүлдай жағдайда кәсіпкерлікті жүзеге асыруға зайыбының келісімі талап етілмейді.

Бірлескен кәсіпкерлік ортақ меншік құқығы мен тиесілі мүліктері негізінде, сондай — ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және оған билік етуге жол беретін өзге құқық негізінде азаматтар тобымен жүзеге асырылады. Өз кезегінде бірлескен кәсіпкерлік үш үйымдастырушылық құқықтық нысанға бөлінеді:

а)     жұбайлардың    ортақ    бірлескен    меншігіне    негізделіп    жүзеге
асырылатын жүбайлардың кәсіпкерлігі;

б) шаруашылық фермерлік қожалықтарының немесе жекешелендірілген
түрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде іске асырылатын отбасылық
кәсіпкерлік;

в)   кәсіпкерлік   қызмет   жалпы  үлестік   меншікке   негізделіп   жүзеге
асырылатын жай серіктестік.

Қолданыстағы заңнамалар нормаларындағы мынадай екі жағдайға мән бергеніміз жөн:

Біріншіден, жеке кәсіпкерді тіркегенде заңды тұлға қүрылмайды, яғни жеке мүліктің заңдық оқшауланып, іскерлік айналымға қатысуы орын алмайды. Соған байланысты мұндай кэсіпкерге несие берушілер өз талаптарын қойған жағдайда кэсіпкерлік субъектісін барлық мүлкі іс жүргізу заңнамасымен белгілінген тэртіпте өндіріп алуға жатады. Сондықтан да кәсіпкерліктің мүлдай нысаны үлкен тәуекел мен байланысты емес бизнес салаларында ғана кең таралады. Екіншіден, жеке кәсіпкерлерге заңды түлғалар үшін көзделген бизнес жүргізу ережелері таралады. Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңында жеке кэсіпкерлердің шағын кэсіпкерлік субъектісі ретінде көрсетілуі, сондай-ақ оларға өндірістік кооперативтер, серіктестіктердің барлық түрлерінің жатқызылуы ерекше мәнге ие. Яғни, жеке кәсіпкерлер тең құқықтарды пайдаланып, заңды түлғалармен бірдей міндеттер атқарады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда жеке кәсіпкерлер шарт жасауда еркін және өз міндеттемелерін орындамаған немесе тиісінше емес орындаған ретте, айыппүлдық шараларды қоса алғанда өздері жауагіты болып табылады. Оларға кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында міндеттемелерді бұзғаны үшін қолданылатын жауапкершілік жөніндегі жалпы ережелер де таралады: егер олар міндеттемені тиісінше орындау бой бермейтін күштердің (форс-мажорлық мән-жайлар) салдарынан мүмкін болмағандығын дәлелдей алмаса, мүліктік жауапкершілікке тартылады.

Жеке кәсіпкер өз қызметін өзінің атынан жүзеге асырады. Бірлескен мэміле жасаған жағдайда, заңда актілерімен көзделген жағдайларды қоспағанда, құқықтар мен міндеттер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жүзеге асырылады.

Бірлескен шаруашалық қызмет кең мағынасында қандай да бір шаруашылық мәселені шешуде субъектілердің өзара әрекеттесуін білдіреді. Шаруашылық айналымның жекелеген қатысушылары өздерінің мүліктерін біріктіріп, қатысушылардың бәрі үшін қажетті нәтижеге қол жеткізуге талпына алады, жалпы шаруашылық мақсаттың объектілері коммерциялық қызметтегі немесе тұрмыстық деңгейдегідей түрліше болуы мүмкін.

Бірлескен қызмет жөніндегі заңнама соңғы жылдары көптеген өзгерістерге ұшырады. Соның ішінде Қазақ ССР-нің 1963-жылғы 28-желтоқсанда қабылданған Азаматтық Кодексін атап өтуге болады. Мұнда азаматтар мен ұйымдар мен арасында шарт жасаудың еркіндігіне кең жол ашылды. Азаматтық заңнаманың мүндай негіздері сол кезеңдегі кәсіпкерлік пен меншік нысандарының түрлерінің қалыптасуымен белсенді дамуына алғы шарт болғаны сөзсіз. Қазіргі уақытта бірлескен қызмет туралы шарт Қазақстан Республикансының 1994-жылы 27-желтоқсанда қабылданған (Жалпы бөлім) реттелген, «Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік)» деп аталатын 12-тарау «Меншік құқығы және заттық құқықтар бөлімінде көрініс тапқан». «Жай серіктестік» термині азаматтық заңнама негіздерімен легальды айналымға енгізіліп, үлттық заңнамамызбен оң қабылданды. Мұны Қазақстан Республикасының 1992-жылғы 4-шілдедегі «Жеке кэсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы» Заңының ережелерінен де айқын аңғаруға болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 228-бабына сәйкес «Бірлескен қызмет туралы шарт бойынша (жай серіктестік шарты) тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету бірлесіп әрекет жасауға міндеттенеді». Бүл шарттан туындайтын қатынастар өзге шарттар негізінде пайда болатын құқықтық қарым-қатынастарадан көп ерекшеленеді. Алайда осы түхтағы бір қызық жайт: борышқордың да, несиеберушінің де, не болмаса тараптардың мүдделері қарама қайшы емес бір типтік болып табылады, және жалпы шарушылық мақсатқа қол жеткізуге бағытталады. Сондықтан да, бірлескен қызмет туралы шарттың тараптары оның қатысушылары (серіктестіктері) болып аталады. Бұл шарт егер оның қатысушылары жай түлғалар болып табылса, нотариалдық куэландыруды қажет етпейді. Жай серіктестікті шаруашылық серіктестіктен нақты ажырата білгеніміз жөн. Өкінішке орай, бүл екі түсінікті шатастыру жиі кездеседі. Бүл қарапайым түсіндіріледі: бірінші жағдай да, екінші жағдайда да заңшығарушы тіптен өзгеше мағынаны білдіретін мазмүлдағы «серіктестік» термині қолданылады. Бүл түсініктердің маңызды айырмашылығы келесіде: шаруашылық серіктестік заңды түлға болып табылады, жай серіктестік заңды түлға болып табылмайды. Осыдан-ақ келесі айырмашылық туындайды: жай серіктестік мүлікке құқылы емес, өз атынан шарттар жасай алмады, сотта жауапкер және талапкер болып табылмайды, жеке балансқа, мөрге ие емес.

Солай бола тұрса да, белгілі бір көзқарастар бойынша бүл серіктестіктердің кейбір үқсас жақтарын да байқауға болады, мысалы, шаруашылық серіктестік нысанының бір түрі болып табылатын — толық серіктестік. Олардың жалпылығы: қатысушылардың үшінші түлғалардың алдында міндеттемелері бойынша жауап беру тэртібінде көрініс табады. Толық серіктестік қызметін тоқтатқан жағдайда, оның барлық қарыздарын жабу үшін мүлкі жетіспеген жағдайда, серіктестік үшін оның қатысушылары мүліктің жетіспеген бөлігінде өндіріп алу жүргізілуі мүмкін барлық мүлкімен ортақ жаукапкершілікте болады. Жай серіктестікке қатысты мүндай жағдай келесідей реттеледі: жалпы шығындары мен залалдар қатысушылардың жалпы мүлкі есебінен жабылады, ал жетпейтін сома қатысушылардың арасында осы мүлікте олардың үлесіне пропорционалды түрде бірлескен тәртіпте өндіріледі. Алайда, бүл жерде келесідей сәттерді ескеру қажет: жай серіктестіктің қатысушысы өзінің шартымен жауапкершіліктің аталған тәртібін өзгертуге құқылы, ал толық серіктестіктің қатысушыларының жауапкершілігі императивтік заң нормаларымен белгіленетіндіктен де өзгертуге жатпайды.

Жай серіктестік заңды түлға болып табылмайтындықтан да, оның қызметін басқару арнайы құрылған органдармен емес, қатысушыларыдың тікелей жалпы келісімімен жүзеге асырылады. Серіктестік қатысушыларының көпшілік даусымен шешім қабылдауға мүмкіндік беретін азаматтық заңнама негіздермен салыстырғанда, бүл сүрақты реттеудің ерекшелігі  осында.  Заң  қатысушыларға  басқа қатысушылардың  келісімі негізінде бірлескен қызметке және жалпы істерді жүргізуге жетекшілік етуді бір қатысушыға тапсыруға құқық беретіндіктен де, мүндай тэртіп қатысушылар саны көп болған жағдайда белгілі бір қиындықтар туғызады.

Қатысушылар салымы ретінде кез-келген мүлік үсынылуы мүмкін: ақша құралдары, бағалы қағаздар, қозғалмайтын мүліктер, тауарлар. Сондай-ақ, пайдалану құқығының, интеллектуалдық меншік объектісінің де салым ретінде беріліуне тиім салынбайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі салым ретінде еңбектік салымға да жол береді.м Заңмен сондай-ақ, үйымдастырушылық ус жүргізуді де салым ретінде қарастыру мүмкіндігі туралы атап өту ерекше мәнге ие болар еді. Себебі, қатысушылардың салымын ақшалай бағалауда олардың келісімінің өзі жеткілікті болып табылатын шаруашылық қожалықтарының жарғылық қорының құрылуына қарағанда, мұнда тәуелсіз аудиторлық тексеруді жүргізіледі, ал ортақ мүліктегі салымдарды бағалау қатысушылардың өздерімен жүзеге асырылады. Бүл түсінікті жағдай: жай серіктестік заңды түлға болып табылмайды, өз атынан үшінші түлғалармен мәміле жасамайды, сондықтан да шаруашылық серіктестіктерде жасалатын мәмілелер үшін маңызды болып табылатын міндеттеменің орныдалуын мүліктік қамтамасыз етуге бағытталған шара үшінші түлғалар үшін талап етілмейді. Сонымен, салымдардың көлемін дұрыс бағалау бірлескен қызмет туралы шарт қатысушалының өздері үшін мағыналы, өйткені олардың үлес мөлшеріне қарай табыстар мен шығыстарға қатысты қатысушылығы анықталады. Тағы бір назар аудартатын тұсы: шартта эрбір қатысушының үлесі жөнінде арнайы келісім болмаса, қатысушылардың үлесі тең болып саналады.

Жай серіктестік заңда түлға болып табылмайтындықтан, оның меншігі жөнінде сөз қозғауға ешқандай негіздеме жоқ.\27, с.4-5\ Шаруашылық серіктестіктерінің қызметімен салыстырғанда, жай серіктестік қызметі салықтық   қарым-қатынастарға  қатысты   өзгеше   құқықтық   жағдайға  ие: табысы Қазақстан Республикасының 2001-жылғы 12-маусымдағы «Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» кодексіне (Салық кодексі) сәйкес салық салу объектісіне жататын заңды түлғалар қызметіне қарағанда, жай серіктестік тұтас алғанда салықтық қатынастардың субъектісі болып табылмайды.

Бірлескен қызмет туралы шарт қатысушыларының ақшалай немесе өзге де мүлктік салымдары олардың жалпы үлестік меншігі болып табылады. Сәйкесінше өз үлесіне еркін билік ету құқығын қоспаған жағдайда, бүл мүліктерге жалпы үлестік меншік туралы барлық ережелер таралады. Өйткені, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі жай серіктестіктерге қатысты келісідей қатаң талапты белгілейді: бірлескен қызмет туралы шарттың қатысушысы шартың басқа қатысушыларының келісімінсіз жалпы мүліктегі өз үлесіне билік етуге құқылы емес. Басқа сөздермен айтқанда, жай серіктестіктің мүліктік тәртібі дара және бір ғана меншік иесі болып келетін шаруашылық серіктестік мүлкінің тәртібіне қарағанда елеулі ерекшеліктерге ие.

Ауыл шаруашылығы саласындағы фермерлік сектордың қүрылуы жер
реформаларының аса маңызды мәселедерінің бірі болып табылады. Бүл өз
кезегінде, ауыл шаруашылыңғындағы түрлі меншіктік қатынастардың
қалыптасуына,     аграрлық          экономика     секторлырының     мемлекттік,

кооперативтік, акционерлік, ұжымдық және көпқырлы аграрлық қүрылым ретінде пайда болуына бағыталады.

Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жермен жүмыс жасайтын түлғалардың меншіктік қарым-қатынастар тетігінде белсенді рөл атқаруымен және олардың көп болуымен тығыз байланысты. Өйткені, жер қатынастарындағы басты түлға жерді шарушылық пайдалану құқығына ие түлға емес, осы жерді пайдалануды тікелей жүзеге асыратын түлға басты фигура болып табылады.\14, с.20\

Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы шаруа қожалықтарын құрудың және олардың жүмыс істеуінің құқықтық, үйымдық және экономикалық негіздерін белгілейді. Мемлекет азаматтардың шаруашылық қызметте жеке эрекет етуіне және әлеуметтік эділеттікке кепіл береді, сондай-ақ олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға да кепілдік бере отырып, шаруа қожалықтарының дамуы үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруды көздейді.

Ең алғашы рет «шаруа (фермерлік) қожалығы» термині Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы «Шаруа қожалығы туралы» Заңының 1-бабында былайша көрсетілді: «Шаруа қожалығы деп ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде өндіріс шаруа қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі өндіріс құралдары мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген тұлғалардың отбасылық-еңбектік бірлестігі танылады».

Ал, еліміз тәуелсіздік туын желбіретіп, өз алдына дербес мемлекет ретінде элемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде орныққаннан кейінгі тұста Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабының 4-тармағының 1-тармақшасында «шаруа (фермерлік) қожалығы» термині азаматтардың заңды тұлға қүрмастан жүзеге асыратын кэсіпкерлік қызметінің бір нысаны ретінде аталған болатын. Содан кейін Қзақстан Республиккасы Президентінің 1995-жылғы 22-желтоқсандағы «Жер туралы» Заң күші бар Жарлығын 40-бабында шаруа (фермерлік) қожалығы жер учаскелерін түрақты пайдалану құқығына ие жер пайдаланушы субъектілер ретінде қарастырылды. Алайда, аталаған актілердің ешқайсысыда да бүл субъектінің заңдық тұрғыдағы құқықтық жағдайын нақтылап көрсетпеді. Яғни, көрсетілген заңнама нормалары шаруа қожалығы немесе фермерлік шаруашылық ретінде белгілі бір субъект эрекет етуі тиіс деген жансақ пікір қалыптастырды: бүл түхта құқытық құрылуы жағынан олардың түрліше болу мүмкіндігі ескерілмеді.

Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтардың құқықтық жағдайы арасындағы келесідей айырмашылықтарды атап өтуге болады:

біріншіден, шаруа қожалығы деп тұлғалардың отбасылық-еңбектік бірлестігі танылады, яғни, жалпы бірлескен меншікке негізделген отбасылық кэсіпкерлік болып табылады (бүл бірінші нысаны);

екіншіден, фермерлік шаруашылық екі нысанда болуы мүмкін — бір ғана қатысушыдан тұратын бірлескен қызмет туралы шартқа негізделген жай серіктестік нысанындағы жеке кәсіпкерлік.

Өз кезегінде, аталған субъектілердің барлығы да жерді пайдаланумен, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындауымен және оны қайта өндеумен тығыз байланысты болып келетін жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын тең құқықты шаруашылықтар болып танылады. Бұл меншікті жалпы үлестік меншік пен жалпы ортақ меншікке бөлуге байланысты.

Шаруа (фермерлік) қожалықтарының қызметін реттейтін заңнамаларда шаруа қожалығы ретінде ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде өндіріс шаруа қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі өндіріс құралдары мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген түлғалардың отбасылық-еңбектік бірлестігі қарастырылады. Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы «Қазақстан Республикасының кейбір зң актілерін күші жойылған деп тану туралы (Шаруа қожалықтар мәселеріне қатысты)» Заңына сэйкес эрекет етуін тоқтатып, заңдық күшін жойған Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы «Шаруа қожалығы туралы» Заңында шаруа қожалықтарының мүшелері ретінде жүбайлар (зайыбы), балалары, ата-анасы, басқа туысқандары және шаруа қожалығын бірлесіп жүргізетін өзге де түлғалар танылған болатын. Өзге де түлғалардың шаруа қожалығының мүшесі ретінде көрсетілуі Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы «Шаруа қожалығы туралы» Заңына 1993-жылғы 8-сэуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Каулысымен еңгізілген өзгерістерге сэйкес алынып    тасталды,    ал    Қазақстан    Республикасының    1998-жылғы    31-наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңында өзге түлғалар шаруа қожалығының субъектісі ретінде танылмады.

Біздің ойымызша, бұған келесідей себептер эсер етті. Шаруа қожалығы құрамына «өзге түлғалардың» саны анықталмай кіретіні заңнама белгіленген жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдалану мақсатында жалған шаруа қожалықтарының қүрылуы мүмкіндігін туғызған болатын. Яғни, туыстық байланысы жоқ түлғалар өзге нысандағы: шағын ауыл шаруашылық кәсіп орындары, ауыл-шаруашылығы кооперативтері т.б. шаруа қожалығы мэртебесінен құқықтық жағдайы жағынан әлдеқайда ерекшеленетін шаруашылықтарды қүруы мүмкін еді. Н.Н. Веденин «Тек отбасы ғана шаруа қожалығын ядросы бола алады» деп орынды атап өте келе, туыстық байланысы жоқ «адамдар тобының» емес, жекеленген түлғалардың шаруа қожалығы мүшелігіне кіруі ереже түрінде көрсетілмей, ерекше жағдайларда жол берілетіні көрсетілгені жөн деп санайды.\14,с.8\

Осыған қатысты айтылған Г.А. Волковтың «Шаруа қожалығын ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтерінен және ауыл шаруашылығындағы кэсіпкерлік қызметтің өзге нысандарынан ажыратын белгісі — отбасы еңбектік бірігуге негізделуінде» деген пікірімен толықтай келісуге болады.\15,с.12\

Профессор К.А. Шайбеков шаруа қожалығы субъектісін анықтауға қатысты мәселеге орай өз көзқарасын былайша білдіреді, «Отбасы мәселесі эдебиетерде аз зерттелген, отбасы демографиялық, адамгершіліктік тэрбиелік және мүліктік құқықтық үш түрғыдан қарастырылып, оған, яғни отбасы мәселесіне шаруашылық экономикалық бірлік ретінде тиісінше дэрежеде көңіл бөлінбеді»\45,с 91\ Бұдан әрі танымал зерттеуші К.А. Шайбеков: Отбасылық факторға адамзаттық фактор ретінде ерекше көңіл бөлген жөн, — дейді. Отбасылық бірлестік іске деген жанұя мүшелерінің адамгершіліктік қатынасын ынталандырып,   шығармашылық бастама үшін кең мүмкіндіктер ашатыны сөзсіз. Сонымен бірге, жанүлның барлық мүшелері шаруашылықты тиімді эрі адал жүргізуге мүдделі болатыны айтпаса да белгілі жағдай. Бүған қоса, эрбір қатысушы өндірістің тек атқарушы субъектісі емес, оның үйымдастырушысы ретінде де үлкен қанағаттанушылықты сезінеді. Жаныл — жұмысшылардың «өндіріс иесінің бірі» секілді өз қабілеттерін толық жүзеге асыруына оң ықпалын тигізіп, шаруа қожалығы қызметін үйымдастыру барысындағы еңбектің табысты да нэтижелі болатынына еш күмэн келтірмейді.

Осы мазмұлдалған пікірді қолдай отырып, белгілі заңгер-ғалым, құқықтанушы-зерттеуші Ю. Г. Басин мынаны атап көрсеткен: «Шаруа қожалығының отбасы ретіндегі жанұя белгілеріне мыналар тән: мүшелері арасындағы байланыстың мықтылығы, мүдделердің бөлінбейтіедігі қарым қатынастардың терең сенімдік сипатта болуы отбасылық түрмыстың күйбең

тіршілігі». Сондықтан шаруа қожалығы мүшелерін анықтайтын белгі -олардың бір-бірімен туыстық қатынастарда болуы қажет.

Бүл жерде сонау 1872-жылы Ректор Сент-Джон де Крефкердің «Кез келген американдық фермердің философиялық үхтанымы өз көршілерін мазаламай және ештеңе қарызданбай бэрінде өз жанүлсы үшін жасау… Осы алтын ережені эр кез жадында ұстайтын және жақсы әйелі бар адамға жетістік кепілденген».\46,с. 15\

Сонымен, қазіргі уақытта шаруа қожалығы құрамына туыстық байланысы жоқ адамдардың кіруіне жол берілмейді. Л. А. Қүсайынова өз пікірінде былай дейді: — Туыс болып табылмайтын мұндай түлғалар еңбек шарты бойынша жүмыс істеуі мүмкін шаруа қожалығын мүшелерінің келісімімен өзінің мүлкі шегінде шаруа қожалығы қызметіне қосқан мүлкінің шамасына қарай қатыса алады.\45,с.34\

Біздің пікірімзше, осы айтылған көзқарастың екінші бөлігі қате айтылған, себебі, түлға шаруа қожалығында өзінің еңбегімен қатыса отырып, фактілік түрде жай серіктестік құрады, соған орай бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт жасауы тиіс. Не болмаса бұл түлғалар шаруа қожалығында жұмысшы ретінде қандай да бір мүлкін қоспастан жеке еңбек шартын жасап қатысуы мүмкін.

Алайда, тұлғаның отбасылық кәсіпкерлік түріндегі шаруа қожалығы мүшесі деп танылуы үшін тек туыстық қатынастардың болуы ғана емес, сонымен қатар шаруа қожалығаның ісін жүргізуде. Шаруа қожалығының еңбек сипаты маңызды мэнге ие Қазақ ССР інің 1990-жылғы күші жойылған заңда мұндай норма бекітілмесе де, осы Заңның бірқатар нормаларын талдау негізде Л.А. Құсайынова «заңшығарушы ең болмағанда қожалық басшысының жұмыссыз болмауын көздеген» деген түжырым жасайды. Бүл кэсіпкерлік қызметтің осы түрі салымдарды енгізу негізінде ғана емес міндетті шарт ретінде жеке еңбектің де болуы тиіс екендігін білдіреді. Осы айтылған шаруа қожалығы басшысының бірінші кезекте жүмыссыз болмауына қатысты көзқарасты қолданыстағы Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы нормаларына талдау жасай келе біз де қолдаймыз. Атап айтқанда, Заңның 6-бабынаң 2-тармағында былайша тікелей белгіленген «Жеке еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар, ауыл шаруашылығында іс жүзіндегі жүмыс тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада, ауылда (селода), кентте тұратын азаматтар шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін алуға басым құқықты пайдаланады». Сондай-ақ, жер учаскесі үлесіне құқығы бар азамат ауыл шаруашылығы үйымының құрамынан шыққан кезде, оған шаруа қожалығында іс жүргізуіне арналып осы үйымның жерінен жер учаскесі берілген болатын. Азаматтың жергілікті атқарушы органға өтініші және бөліп шығарылатын жер учаскесінің орналасқан жері туралы қоса берілген келісілген материалдар заңнама нормааларына сэйкес оған жер учаскесше құқық беру үшін негіз болып табылады.\29,с.22\

В.В. Петров көрсеткендей: «Фермерлік шарашылықтардың отбасылық -еңбектік сипаты оны кэсіпкерліктің өзге нысандарынан ажырататын ең бір елеулі белгісі ретінде қарастырады. Американдық ғалымдар кейбір жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізудің отбасылық нысанын бөліп көрсетуде келесіні критерийді негізге алады: орта жылдық есептеуде 1,5-тен кем жалдамалы жұмысшылар еңбегін қолдануы.\31,с. 4\

Біз үшін шаруа қожалығын анықтауда Латвия Республикасының 1990-жылғы 11-тамыздағы «Латвия Республикасының ауылдық жерлеріндегі жер реформасы туралы Заңында көрсетілген төмендегі белгілерге ие отбасылық шаруашылықтарды шаруа қожалықтары деп санаған дұрыс:

еңбекке  қабілетті жанұя мүшелерінің  ең болмағанда біреуінің

негізгі жұмыс орны шаруа қожалығы болып табылса;

отбасының шаруа қожалығынан алатын табысы шаруашалықтан

тыс алынатын табыстарының мөлшерінен артық болса.\5\

Жоғарыда Л.А. Қүсайынова атап өткендей, Қазақ ССР-інің 1990-жылғы

21-мамырдағы    «Шаруа    қожалығы    туралы»    Заңында    тікелей    атап

көрсетілмесе де шаруа қожалығандағы оның басшысының бірінші кезектегі

жұмыспен  қамтылуы  жанама түрде  көзделеді.  Бұған  шаруа  қожалығын

құруға      ниет      білдірген      колхоз      мүшесі      (ауыл      шаруашылығы

кәсіпорындарының   өзге   қызметкерлері)   колхоздың    немесе   совхоздың

құрамынан   шығуы   (яғни   ондағы   мүшелік   немесе   еңбектік   қатынасын

тоқтатады), сонымен шаруа қожағындағы жұмыс негізгі болып табылады

және   еңбек   ету   жылына   (еңбектік   стаж)   саналады   осы   заңның   7-ші

бабындағы    көзделген    норманы    айтуға    болады.    Біздің    қара   тырған

жағдайымызда   Қазақстан   Республикасының   1998-жылғы   31-наурыздағы

«Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы анақұрылым нақты норманы бекітеді.

Шаруа қожалықтары қызметінің табиғатын айқындайтын екі концепция бар: біріншісі — легалдық, екіншісі — доктриналдық.

Легалдық концепция тікелей заңнамалардан (мысалы жер қатынастарын реттейтін заңнамалары) және оларды қолдану салдарынан туындайды. Ал доктриналдық концепция жер және конституциялық заңнамалармен берілетін элементтер көмегімен жерге қатысты ақиқатпен құрастырылатын техникалық — заңдық құрылымдардан туындайды.

Доктриналдық концепцияға қатысты 1992-жылы Саргостағы Бірінші Халықаралық Имбероамерикандық Конгресте аталған көзқарасты үстануға болады. Бұл Конгресте кэсіби жер өндеуші деп ауыл шаруашылық қызметін жүзеге асыруда заңды мүмкіндіктерге ие және осы қызметте өзін тұтастай арнаған, өмірінің басты қызметі ретінде аталған салаға ерекше мән беретін түлға саналуы тиім екендігі атап өтілді. Яғни:

• белгілі бір жасқа толған, өз еркімен жермен еңбектенуге ықылас
  білдірген түлға жер  өндеуші  бола алады.  Мүлдай  білдірген
  қалауы      бойынша      ол      қандайда      бір      алалаушылыққа
  (дискриминация) үліырамайды немесе оның қандай да болмасын
  құқықтары заңда көзделмеген тэртіппен шектелмеуі тиіс, оның
  заңды мүдделеріне нұқсан келтірілуіне жол берілмейді.
• Жер өндеуші болуға ерік білдірген мүдделі түлғадан аграрлық
  құқықтық қатынастардың пайда болуы мен жүзеге асырылуына

қажет болатын құқықтық эрекеттерді  орындау үшін «заңмен белгіленген мүмкіндік» талап етіледі.

3) Жер өндеушінің «ауыл шаруашалығы қызметін» жүзеге асыруда сэйкесінші тэртіпте «Ауыл шаруашылығы саласында көжолғы немесе біржолғы» деп түсіндірілетін келесідей іс — эрекет етуге мүмкіндігінің болуы:

а) өсімдіктер өсіруге және үй жануарларын үхтауға тікелей бағытталған
негізгі ауыл шаруашылық қызмет;

б)    негізгі    қызметке    қатысты    тек    дайындық    сипаттағы    ауыл
шаруашылық қызметі;

в)   қосымша және алдынғымен байланысты және негізгі қызметтін
заңдық тэртібіне бағынатын өзге ауыл шаруашылық қызметі.

• Жер өндеуші аталған қызмет түріне аграрлық шаруашылықтың
  (шаруа қожалығының) иегері ретінде өзін тұтастай арнуға және
  ауыл шаруашылығы  қызметімен   байланысты  тэуекелді  өзіне
  қабылдауға тиіс;
• Ауыл шаруашылық қызметі кэсіби түрде жүзеге асырылуы тиіс,
  яғни «жер  өндеушінің  еңбек міндеттерін  орындауы»  арнайы
  дайындық  пен  еңбектің  сәйкесінше  ұйымдастырылуын  талап
  етеді;
• Ауыл шаруашылық   қызметімен   айналысу   уақыты   жағынан
  негізгі, ал экономикалық нэтижесі айтарлықтай болуы тиіс;
• Кэсіби ауыл    шаруашылық    қызметі    кездейсоқ   емес,    жер
  өндеушінің   тү-рақты   эрі   орнықты   өмір   сүру   салты   ретінде

жалғасатын «алғашқы» болу тиіс.

Шаура қожалығы ауыл шаруашылығы өндірісінде оның мүшелері сол сала бойынша мамандандырылған (кәсіби) түлғалар болса, ауыл шаруашылығы саясатының тиісінше дэрежеде жүзеге асырылуына қарқынды

екпін беретіні сөзсіз. Бұған қоса, ауыл шаруашылығының дамуындағы олардың қоғамдық маңыздылығы да арта түседі.

Өз кезегінде, В.А. Нудненко: Шаруа қожалығындағы мүліктік қатынастар оның мүшелері арасындағы жеке қарым — қатынастардың сипатына тэуелді болғандықтан да, бүл қатынастар қалыпты болып табылады және эзірше олардан дау туындамайды, — деп орынды атап өткен.\35,с. 23\

Шаруа қожалығының мүшелігінің бірі оның ісіне жеке еңбегімен ү_зақ уақыт қатыспаған жағдайда дау туындайтын болса, оның шаруа қожалығындағы мүшелігі туралы орынды сүрақ тиісінше шешімді талап етеді. Біздің пікірімізше — бұл сұрақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің қандай себепке байланысты қожалық қызметіне қатыспау фактісі жан-жақты ескерілуі қажет. Шаруа қожалығы мүшесінің қожалықтың құрылуы мен ондағы ауыл шаруашылығын жүргізуге міндетті еңбектік қатысуы шаруа қожалығындағы меншіктің ортақ сипатын да білдіреді. Сонлықтан, біздің ойымызша, егер еңбекке қабілетті шаруашылық мүшесі үш жыл ішінде өз еңбегімен не болмаса ауыл шаруашылық құралдарымен қожалық қызметіне қатыспайтын болса, шаруа қожалығы мүлкіндегі үлестік құқығын жоғалтады. Тек дәлелді себептер (жедел эскери қызметке шақырылуы, оқу орнында білім алуы, науқастануы) ғана шаруа қожалығы мүшесіне тиесіті үлестік құқығын сақтап қалуға мүмкіндік береді.

Біздің пікірімізше, шаруа қожалығы қызметінде дэлелсіз себептермен үзақ уақыт қатыспауды сот мүдделі түлғаларды талабы негізінде осындай азаматты шаруа қожалығы құрамынан шығару туралы мәселені шеіпуі мүмкін.

Кэмелетке толмағандар мен еңбекке қабілетсіз шаруа қожалығы мүшелерінің құқығы ешқандай да мерзімге байланыситы шектелмуі тиіс. Яғни олрадың шаруа қожалығы қызметіне үзақ уақыт қатыспауы шаруа қожалығы мүшелігінен шығару негізі ретінде қарастырылуы мүмкін емес. Осыған қатысты айтылған В.П. Никитинаның келесідей көз қарасын қолдауға болады: «Өз ата-аналарымен басқа жаққа кетіп қалған кішкентай балалар ата-аналарымен бірдей мерзімде мүлікке деген құқығын сақтайды, өйткені олардың ата-аналарына өздеренің кішкентай балаларының (14 жасқа толмағандар) мүддесіне орай үлесін бөліп беруді талап ету құқығы берілген.

Егер де балалар ата-анасының қайтыс болуы немесе өзге де жағдайларға байланысты балалар мекемелеріне орналастырылатын болса, онда мүлікте құқығы олардың осы мекемеде болған барлық уақыт ішінде және еңбектік қабілеттілікке жеткен сэтінен кейінгі үш жыл бойына сақталуы тиіс. Ал Қарт адамдарға келетін болсақ, шаруа қожалығын мүшесі ретіндегі олардың құқықтық жағдайы және мүлікке деген құқығы қатыспаушылық мерзіміне байланыссыз сақталуы тиіс»\46,с.11\

В.В. Устюков «Шаруа қожалығы қызметіне оның қарт мүшелері өздерінің құралдарымен және мүмкіндіктеріне қарай еңбегімен қатысады (көп жағдайда шаруашылыққа берілген олардың колхоздағы еңбек үлесімен тиесілі болған жер учаскесі түріндегі және мүліктік сипаттағы жарнасымен қатысады). Сондықтан да шаруа қожалығы мүшерінен қарт адамдарды шығарып тастау заңдық тұрғыдан да адамгершілік түрғысынан да дүрыс емес».\46.,с23\

Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңында да , Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы «Шаруа қожалығы туралы» Заңында да балалар қандай жастан өз ата-аналарының шаруа қожалығына мүше бола алатындығы туралы айтылмаған. Бүл жерде шаруа қожалығындағы ортақ бірлескен меншік құқығының субъектісі оның мүшелерінің жасына және еңбек қабэлетіне тәуелсіз болатынын ескеруіміз қажет. Бүған қоса, шаруашылықтың еңбекке қабілетті мүшесінің оның үзақ уақыт шаруа қожалығы құрамында болмауы немесе   осы  шаруашылықтағы  оның  өз  құралдарымен     және  еңбегімен

шамалы қатысуына орай үлесі аз болуы мүмкін, ал еңбекке қабілетсіз шаруа қожалығының мүшесінің үлесі ешқандай да себептерге байланысты азайтылуы мүмкін емес.

Бір қатар авторлар, соның ішіндегі Н.Полянская «үлкендер мен кәмелетке толмағандардың мүшелі қатысудағы үлесі бірдей болуына қарсы шығады, себебі, қарт адамдардың өз еңбектерімен қүрған мүліктеріне қатысты мүліктік мүдделері шектеледі».\44,с.45\

Бүл жерде біз В.В. Устюкованың келесідей пікірімен келісуіміз қажет: «Кішкентай балалардың мүліктегі үлесін бөлу туралы мәселе олардың ата-аналары ажырсқан жағдайда туындайды. Егер неке қысқа уақытқа созылған болса, онда соттар үлкендермен бірге мүліктік үлесті бөле отырып, қожалық құрамындағы қысқа мерзімде болуына орай оны еңбекке қабілетті мүшесі ретінде ата-анасының үлесін азайтуы мүмкін».\46,с.73\

Балалар өсе келе шаруа қожалығы ісіне белсенді қатыса бастайды, яғни жалпы мүлікті қүруда өз еңбегін салады. Жалпы мүліктік құрудағы салымы жас өспірім 18 жасқа толған кезде анақү_рылым арта түседі, өйткені бүл кезде аталған түлға шаруа қожалығы мүлкіндегі өзінің меншік құқығын жеке дара жүзеге асыра алады және өз үлесін бөліп беруді талап ете алады.

Кэмелетке толмағандар үлесін шаруа қожалығындағы жалпы мүлікті қүру барысындағы үлестік қатысу принципіне орай анықтау мүмкін емес. Бүл шаруа қожалығының «мүшелері бір бірімен туыстық қарым қатынаста болаиын, бірлескен шаруашылық жүргізетін отбасылық еңбектік ретіндегі сипатына қайшы келеді».\43,с.18\

Азаматтық заңнама номалырың талқылай келе, жетекші заңгерлер еңбектерінде баян етілген шару қожалығындағы мүшелік туралы шаруа қожалығы үмшелерінің кэмелектке толмаған балалары шаруа қожалығы мүлкінің иелері болып табылады, соған байланысты шаруа қожалығының мүшелері ретінде де танылуы мүмкін деген қорытындыға келуге болады. Біздің ойымызша, шаруа қожалығындағы мүшелік жөніндегі мәселенің әр қилы түсундірілуіне мүмкіндік беретін заңнамадағы ақтаңдақтықтарды жою қажет, ең болмағанда, кэмелетке толмаған түлғалардың шаруа қожалығы қызметіне өз еңбектерімен қатысу құқығын және заңнамамен белгіленген тэртіпте шаруа қожалығы мүшесі ретінде тіркелу қүдығын көрсету керек. Сондай ақ егер қожалық жанұясының құрамына мұндай өзгерістер еңгізілетін болса, шаруашылық кітапшасында сәйкесінше жазбалар еңгізіліп құқықтық тұрғыдан рәсімделуі тиіс. Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қортындай келе, шаруа қожалығы барлық жағдайларда отбасылық шаруашылық нысанында қүрылады деуге болады.

Украина Республикасы заңнамасы бойнша шаруа қожалығы бір түлғамен де құрылуы мүмкін. Осыдан аз уақыт бүрын Қазақстан мен Украина заңнамасы арасында шаруа қожалығы құрамы бойынша елеулі айырмашылықтар бар болатын. Ал Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымда «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңының қабылдануымен мү_ндай айырмашылық жойылып, фермерлік шаруашылықтың жеке кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылу мүмкіндігі баян етілді. Аталған Заңының 8-бабыда «Шаруа қожалығы (фермерлік қожалық)» деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл шаруашылық өндірісі үшін, сондай-ақ бұл өнімді түлыну мен қайта өңдеу үшін ауыл шаруашылық мақсатында жерлерді қолданумен байланысты шаруашылық танылады» деп тікелей көрсетілген.

Ресей заңнамасында да мұндай шаруашылықты тек жекелеген азаматтар мен отбасылар ғана емес, адамдар тобы да құра алатыны туралы үқсас жағдай орын алған. Бұған мысал ретінде біз бірлескен қызмет туралы шарт негізінде қүрылған жай серіктестік нысанындағы фермерлік шаруашылықты атап өтуге болады.

Сонымен бірге, Ресей Федерациясының заңнамасы («Шаруа қожалығы (фермерлік қожалық) туралы» Заңының 1-бабының 1 және 2- тармақтары) шаруа қожалығын жеке шаруашылық субъектісі ретінде және экономикалық пайда табу қағидаларына негізделген қызметті жүзеге асыратын еркін кәсіпкерлік нысаны ретінде қарастырады, ал Украиндық заңнамада шаруа қожалығын кэсіпорын нысанында қарастырып шаруа қожалығына заңды түлға мэртебесін берген.

Ресейлік және украиндық заңгерлер атап өткендей, барлық заңдық салдарлар, жерді, өзге де өндіріс құралдарын пайдалануға қатысты құқықтар мен міндеттер, өндірістік шаруашылық істерді жүргізу — тұтастай кәсіпорын ретінде шаруа (фермерлік) қожалығына емес, шаруа қожалығы басшысына не болмаса оның Мүшелеріне беріледі. Соған байланысты ресейлік және украиндық заңнамаларда шаруа қожалығының заңды түлға құқықтары мен міндеттеріне ие болуы бірқатар түсінбестіктер тұғызады. «Бұл заңдарды мү_қият зерттеу ешқандай жағдайда да шару қожалығының құқықтары мен міндеттері заңды түлға ретінде қарастырылмауы керек» деген пікір түйіндетеді.²⁶

А.А. Погребной мен В.В. Устюкованың пікірінше, шаруа қожалығын заңды түлға деп тану тәжірибелік түрғыда жиі қиындықтар туғызады. «Шаруа қожалығын заңды тұлға деп заңмен тану барысында кейбір жергілікті атқарушы оны тіркеуде осы шаруашылықтың және өзге де құжаттарымен қатар оның Жарғысында талап етеді мұндай талап шаруа қожалықтары қызметін реттейтін заңнамамен көрсетілмеген, бірақ та мұндай талап заңды түлғаларды тіркеу тэртібі туралы азаматтық заңнама талабынан туындайды. Нәтижесінде шаруа қожалығын құруға ниеттенген азамат шаруашылық Жарғысында не көрсетілуі қажет екендігін білмейтіндіктен қиын жағдайға ұшырайды»\13,с18\

Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасы заңнамасы шаруа қожалығын заңды түлға белгісінсіз жеке түлға ретінде заңдық тәртіпте бекітті. Армения Республикасының «Шаруа қожалығы және ұжымдық шаруа қожалықтары туралы» Заңы шаруа қожалықтарының құқықтық мәртебесін заңдық тұрығыдан сауатты, нақты белгілейді. Аталған Заңға сәйкес «Шаруа қожалығы жерге деген құыққты білдіретін мемлекттік актіні алған сэттен бастап заңды түлғалар үшін белгіленген сәйкесінше құқықтар мен міндеттерге ие болады».\6\

Яғни, шаруа қожалығы заңды тұлға болып табылмайды, бірақ өзінің өндірістік-шаруашылық (кәсіпкерлік)  қызметін жүзеге  асыру барысында кәсіпорындар сияқты заңды түлға кұқығына ие болады. Аталған нормаға үқсас ереже Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 19-бабының 3-тармағында баяндалған: «Азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметіне, егер заңдардан немесе құқықтық қатынастар мәнінен өзгеше нэрсе туындамайтын болса, тиісінше осы Кодекстің коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды түлғалардың қызметін реттейтін ережелері қолданылады».

Жоғарыда айтылғандарды ескере келе, Л. А. Қүсайынова «шаруа қожалықтарын заңды түлға ретінде танудың ешқандай да тәжірибелік мәні жоқ» деген қортындыға келеді. Керісінше, шаруа қожалығын заңды түлға деп тану заңнамаларда қарама — қайшылықтардың пайда болуына, оның нормаларын дұрыс түсіндірмеуге экеліп соғады, тіпті кейбір жағдайларда шаруа — фермерлердің жағдайын төмендетеді. Осы орайда шаруа қожалығын (фермерлік қожалық) қүрудың негізінде үлестік бірлескен меншік пе элде ортақ бірлескен меншікпе, қайсысы жатқанына қарамастан отбасы қағидасына сүйеніп құрылған шаруашылық туралы сөз болуы тиіс.\29, с.29-30\

Қазақстан Республикасындағы шаруа қожалықтар заңды түлға болып табылмайтындығы туралы Л.А. Құсайынованың айтқан пікірімен біз келісе алмаймыз, өйткені қазіргі таңда Қазақстандағы шаруа (фермерлік) қожалықтарының заңды түлға нысанында қүрылуы мүмкіндігі фактісін 2001-жылдың 12-маусымында қабылданған Қазақстан Республикасы Салық Кодексінің 66-бөлімінде заңды түлғалар — ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер үшін арнаулы салықтық режимінің көрсетілуі растайды.

Біз автор Л.А. Құсайынова пікірінің «шаруа қожалықтарын заңды түлға ретінде танудың ешқандай да тәжірибелік мэні жоқ» деген бөлігімен ғана келісе аламыз, шынында да, тәжірибелік өмірде шаруа қожалықтары жиі банкроттыққа үшырап жатады. Бұған мысалы ретінде Ақмола облысы Атабасар  ауданы  Мариновка  ауылындағы  ауыл  шаруашылық өнімдерін (бидай) өсірумен айналысатын «Амантай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қазіргі кездегі банкрот деп танылуын атап өтуге болады, бүдың себептері ретінде келесілерді көрсетуге болады:

• заңды түлғадағы    ұйымдастырушылық    бірліктің    болмауы,
  керісінше      отбасылық      кэсіпкерлік      нысанындағы      шаруа
  қожалығына   бүл   белгі   тэң   және   ол   бәрінен   бұрын   шаруа
  қожалығы мүшелері арасындағы берік жеке байланыстармен,
  мүдделердің бөлінбейтіндігімен, терең сенімдік қатынастармен
  айқындалады;
• осы ұйым   мүшелерінде   еңбектік,   жеке   мүдделіліктің   және
  жауапкершіліктің, эсіресе заңды түлға органдарында (директор,
  президент) болмауы;
• ауыл шаруашылық     қызметінде     форс-мажорлық    (өткінші
  жауындар, құаңшылық, шегіртке сияқты зиянды зиянкестердің
  шабуылы т.б.) мән-жайлар түріндегі кәсіпкерлік тәуекел жоғары
  болып табылады.

 

2-ТАРАУ.    ҚАЗАҚСТАН    РЕСПУБЛИКАСЫ    ЗАҢНАМАСЫ    БОЙЫНША    ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК  НЫСАНЫНДАҒЫ  КӘСІПКЕРЛІК  ҚЫЗМЕТТІ ЖҮЗЕГЕ  АСЫРУДЫҢ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

2.1. Жеке кәсіпкердің құқық қабілеттілігің жүзеге асырудың және оны

заңнамалық реттеудің өзекті мәселелері

 

Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүргізіліп жатқан нарықтық реформалар тауарлар мен қызмет көрсетулердің еркін нарығын қүруды кәсіпкерлік қызмет саласын кеңейту мен нығайтуды көздейді. Осы мақсатта тек қана экономикалық тұтқаларды ғана емес, белсенді әрі тиімді нарықтық экономикаға қажетті жағдайларды қалыптастырудың қажетті шарты болып табылатын құқықтық тұтқалар да кең қолданылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 4-тармағында «Әркімнің кэсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кэсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар» екендігі тура атап көрсетілген, яғни Ата Заңымызбен көзделген бүл норма мемлекетіміз кәсіпкерлердің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға кепілдік беретінін және олардың қызметін қолдауды қамтамасыз ететінін баян етеді.\1\

Қазіргі қолданыстағы 1994-жылы 27-желтоқсанда қабылданып, 1995-жылы 1-наурыздан заңды күшіне енген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімінің 10-бабының 1-тармағына сәйкес «Кәсіпкерлік -меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды түлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сүранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кэсіпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кэсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кэсіпкерлік қызмет кэсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.\2\

Бүл көрсетілген анықтамадан кәсіпкерлік қызмет қатынастарының субъектілерінен:   азаматтар   (жеке   кәсіпкерлер),   мемлекттік   емес   заңды түлғалар және мемлекет (мемлекеттік кәсіпорындар) жататынын аңғаруға болады).

Кәіпкерлік қызмет келесідей белгілермен сипатталады:

А) ол таза табыс табуға бағытталады; 

Б) ол бастамашыл қызмет болып табылады, яғни кәіркердің тек өз қалауы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін;  

В) мүндай қызмет кәіпкердің толық мүліктік дербестігі негізінде жүзеге асырылады;

Г) кәсіпкер кәсіпкерлік қатынастарға өз атынан түседі.   

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 19-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтар, осы Кодексте және өзге заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, заңды түлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Яғни, жоғарыда келтірілген баптың мазмұнынан Қазақстан Республикасы азаматтары (жеке түлғалар) кэсіпкерлік қызметті заңды түлғаның нысандарында ғана емес, сондай-ақ заңды түлға қүрмастан жеке кэсіпкерлік арқылы да жүзеге асыра алатынын аңғаруға болады. Жеке кәсіпкердің түсінігі Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңынын 1-бабының 1-тармағында келтірілген, алайда бүл норма жоғарыда көрсетілген кэсіпкерлік қызмет түсінігімен бірдей.

Жеке кәсіпкер мәртебесін иелену үшін азамат (жеке түлға) азаматтық құқық субъектісіне тән келесідей белгілерге ие болуы тиіс:

А) құқық қабілеттілігі (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 13-бабына сәйкес құқық қабілеттілік ретінде азаматтарға бірдей негізде берілетін азаматтық құқықтарға ие болып, соған байланысты міндеттер атқаруын білдіретін және оның дүниеге келуімен байланысты пайда болып, қайтыс болуымен тоқтатылатын қабілеттілігі танылады);

Б) әрекет қабілеттілігі (кәіпкерлік қызметті әекет қабілеттігі бар азаматтар ғана жүзеге асыра алады, әрекет қабілеттілік азматтың заңдық әрекеттерді   өзі   жүзеге   асыруын   мәмілелер   жасауын   және   мүліктерді иеленуін, сондай-ақ өзге тұлғаларға келтірген зияны үшін өз басымен жауап беруін білдіреді).\2\

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 17-бабында көрсетілген жалпы ережеге сэйкес, эрекет қабілеттілік кәелеттік жасқа, яғни 18 жасқа толған кезде толық көлемде пайда болады, алайда заң актілерімен тікелей көрсетілген жағдайда, түлға 18 жасқа толмай неке қиятын болса, 18 жасқа элі толмаған бұл азамат эрекет қабілеттілігін толық күйінде некеге түрған сэттен бастап иелене алады. Бүл ереже Қазақстан Республикасының 1998 -жылғы 17-желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңының 10-бабында былайша көрсетілген: «Неке жасы еркектер мен эйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді. Дэлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін.\13\

В) Азамат жеке кәсіпкер мәртебесін алу үшін Қазақстан Республикасының 1992 — жылғы 4 — шілдедегі «Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы» Заңының 8 — бабында көрсетілген тэртіппен өзінің түрғылықты мекен — жайы бойынша аумақтық салық органында тіркеуден өтуі тиіс. Сонымен, азаматтың жеке кэсіпкер ретінде пайда табу мақсатына бағытталған қызметін жеке кэсіпкерлік деп танудың бір белгісі түрақты мекен — жайы болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 16 — бабына сәйкес «Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның түрғылықты жері деп танылады».\10\

Жоғарыда атап көрсетілгендей, жеке кәіпкер мәтебесін азаматтар түрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында есепке түруды қамтитын мемлекеттік тіркеуден өту нәижесінде ғана иелене алады. Жеке кәіпкерлерді мемлекеттік тіркеу ешкімнің келісімін алмай-ақ жүргізіледі және оларды азаматтық түрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында (бұдан әрі тіркеуші орган) шаруашылық жүргізуші субъектілер ретінде есепке қоюды көздейді. Шаруашылық жүргізуші субъект ретінде мемлекеттік тіркеу сонымен бірге оны сыртқы экономикалық қызмет субъектісі ретінде тіркеу де болып табылады.

Жеке кәсіпкер тіркеу карточкасында заң тыйым салған қызмет түрін

көрсеткен жағдайда ғана тіркеуден бас тартылуы мүмкін. Бүл орайда тіркеу

органы қызметтің бүл түріне тыйым салатын нақты заң актісін көрсете

отырып    арыз    берушіге    дәлелді    жазбаша    жауап    қайтаруға    тиіс.

Мынадай шарттардың біріне сәкес келетін:

1) жалдама қызметкерлердің еңбегін түрақты негізде пайдаланатын;

2) кәсіпкерлік қызметтен салық заңдарына сәйкес есептелген, Қазақстан Республикасының заң актілерінде жеке түлғалар үшін белгіленген жиынтық жылдық табыстың салық салынбайтын мөлшерінен артық жиынтық табыс табатын    жеке    кэсіпкерлер    міндетті    мемлекеттік    тіркеуге    жатады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік тіркеусіз аталған және кәіпкерлердің қызметіне тыйым салынады.

Аталаған баптың 4-тармағында аталмаған жеке кәіпкерлер өздерінің қалауы бойынша жеке кэсіпкер ретінде тіркеледі. Көрсетілген баптың 4-тармағында аталғандардан басқа жеке кәсіпкерлерде мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің болмауы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін кедергі болмайды.

Қызметін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асыратын жеке кэсіпкердің мэмілелер жасасқан кезде өзінің кәіпкер болып табылмайтынына сілтеме жасауға хақы жоқ. Тіркеу белгіленген үлгідегі тіркеу карточкасы негізінде жүргізіледі, оны кәіпкер тіркеу органына береді, карточканы кэсіпкер жеке өзі келіп көрсетеді не почта арқылы жібереді. Жеке кәіпкерлерді мемлекеттік тіркеу заң актілерінде белгіленген тәтіппен жүзеге асырылады. Заңды тарап ретінде тіркелмей кэсіпкерлік қызмет жүргізетін азаматтың тіркеу карточкасында фамилиясы, аты, әкесінің аты, туған уақыты мен орны, жеке басын куәландыратын құжаттың деректері (құжаттың сериясы мен нөмірі, кім және қашан берген), түрғылықты орны, жинақтап айтылған кэсіпкерлік қызмет түрі, өндірістік үй-жайы болған жағдайда — оның тұрған жері көрсетіледі. Карточкаға азамат қол қояды, оның қолының растығы ноториалдық тэртіппен (карточка почта арқылы жіберілген кезде) не жеке басты куәандыратын құжтты көрсету жолымен (карточканы жеке өзі келіп тапсырған кезде) куэландырылады. Тіркеу карточкасында көрсетілген деректер өзгерген жағдайда кэсіпкер оған өзгерістерді түсіруге міндетті. Егер кэсіпкер белгіленген мерзімде тіркелмеген болса немесе оны тіркеуден бас тартылса, ол тіркеуші орган тұрған жері бойынша сот билігін жүзеге асыратын сот органдарына жүгінуге құқылы. Сот тіркеуден негізсіз бас тартылғанын немесе тіркеу үшін белгіленген мерзімнің өтіп кеткенін анықтап шешім шығарады, оған сэйкес кэсіпкер тіркелген деп танылады, ал тіркеуді жүргізген орган сот шешімін алған кезден бастап үш күн ішінде кэсіпкерге тіркеу туралы куэлік беруге міндетті. Сонымен бірге сот кінэлі лауазымды адамнан 1000 сомнан 5000 сомға дейінгі мөлшерде айыппүл өндіріп алады. Лауазымды адам өзіне аталған шара қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде осындай тэртіп бұзуды қайталаса оған 5000 сомнан 10000 сомға дейінгі мөлшерде айыппүл салынып, қызметінен босатылады. Өндіріп алынған айыппүлдар сомасы тиісті жергілікті бюджет кірісіне түседі.

Тіркеуші орган кәсіпкерді тіркеген соң мемлекеттік қадағалау мен бақылау органдарына (салық қызметі, санитариялық, өрт, техникалық, экологиялық қадағалау органдарына, және басқа тиісті органдарға) шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда болғаны туралы хабарлайды

Сондай-ақ, жеке кэсіпкерлікті тіркеуді жүзеге асыруға өкілеттік берілген мемлекеттік органның заң актілерімен көзделмеген өзге құжаттарды талап етуіне тыйым салынады, тиісінше тіркеуге қажетті қүжаттар үсынылғаннан кейін, заңнамаларда белгіленген тәртіптегі куэлік беріледі. Бірлескен кэсіпкерлікті тіркеуде эрбір кэсіпкер жеке — жеке беретін өтінішінде ұйымдық-құқықтық нысаны бірлескен түрде болатынын міндетті түрде көрсетуі қажет, ал тіркеуші орган өз кезегшде, мемлекеттік тіркеу туралы куэлікте бірлескен кэсіпкерліктің барлық мүшелерін жазып көрсетеді.\9\

Өтініште көрсетілген мэліметтер қандай да бір себептерге байланысты өзгерген жағдайда жеке кэсіпкер қайта тіркеуден өтуі тиіс, ал куэлікті жоғалтып алған ретте кэсіпкерге өтініші негізінде түпнүсқаның көшірмесі (дубликат) беріледі. Түпнүхқа көшірмесін алу үшін Қазақстан Республикасы заң актілерімен белгіленген тэртіптегі мемлекеттік алым төленеді.

Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңының 11 — бабында келесідей ереже бекітілген: Мемлекеттік тіркеу туралы куэлік — кәсіпкер қызметті заңды тұлға құрмастан жүзеге асыратын азаматты жекелеу тэсілі болып табылады. Мемлекеттік тіркеу туралы куэлік жеке кэсіпкер Заңның 10-бабының 2-тармағында белгіленген мерзімде беріледі. Тіркеуші орган жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу туралы хабарламаны тіркеу күнінен бастап он күн мерзімде статистикалық қызмет жүргізетін уәкілетті органға жібереді. Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, егер өтініште өзге мерзім көзделмесе, мерзімсіз уақытқа беріледі. Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің нысанын Қазақстан Республикасының үкіметі бекітеді. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу мәселесі болып табылатын мәліметтер жалпы жүртқа ашық болады.\9\

Заң шығарушы жеке кэсіпкерлер үшін Қазақстан Республикасы салықтық заңнамаларымен салық салудың арнаулы режимін белгілейді. Мұны Қазақстан Республикасының 2001- жылғы 12 — маусымындағы Салық кодексінің 368 — бабында мазмұндалған төменедегі нормадан айқын аңғара аламыз:

• шағын бизнес субъектілеріне;
• шаруа (фермер) қожалықтарына;
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғаларға;

4) кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне қатысты арнаулы салық режимдері көзделеді.

Біржолғы талон — арнаулы салық режимін қолдану құқығын куэландыратын және төлем көзінен үсталатын жеке табыс салығын қоспағанда, жеке табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу фактісін растайтын құжат.

Патент — арнаулы салық режимін қолдану құқығын куэландыратын және салық сомаларының бюджетке төленген фактісін растайтын қүжат. Белгілі бір арнаулы салық режимін қолдануға арналған патент нысанын уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Патент жоғалған немесе бүлінген жағдайда салық төлеушінің өтініші бойынша дубликат беріледі. Салық төлеуші бүлінген патентті салық органына тапсыруға тиіс. Берілген патенттерді тіркеуді салық органдары патенттерді тіркеу (беру) журналында жүргізеді.

Тіркеу журналдарының нысандарын және оларды толтыру тэртібін уэкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Жеке кэсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, біржолғы талон және патент бланкілері қатаң есептілік бланкілері болып табылады және ақша алынбай беріледі. Оларды басқа адамдарға беруге тыйым салынады. Арнайы салық режимдері қолданылатын түлғаларға салық салу мақсатында салық төлеушінің өзге оқшауланған құрылымдық бөлімшесі болып оның функцияларының бір бөлігін орындайтын, орналасқан жері бойынша тү_рақты жүмыс орындары жабдықталған аумақтық оқшауланған бөлімше танылады. Егер жұмыс орны бір айдан асатын мерзімге құрылса, ол түрақты болып есептеледі. Кэсіпкерлік қызметтің кейбір түрлері үшін заң шығарушы қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатын көздеуіне байланысты арнайы рүқсат алу тэртібі — лицензиялық тэртіпті орнатқан. Баяндалған мәтінді Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 19-бабының 5-бөлігінен де кездестіре аламыз. Егер жеке кэсіпкер лицензиялануға тиіс қызметті жүзеге асырса, оның осындай қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы болуы міндетті.

Лицензия лицензиялау туралы заңдарда белгіленген тэртіппен беріледі. Қазақстан Республикасының Үкіметі жеке кэсіпкерлерге лицензия берудің оңайлатылған тэртібін белгілеуге хақылы.

Лицензияланатын қызметпен айналысу құқығына лицензия қызметтің осы түріне қойылатын талаптарға біліктілік деңгейі сай келетін субъектіге беріледі.

Лицензияланатын қызмет түрлеріне біліктілік талаптарын, сондай-ақ осы Заңға сэйкес лицензияланатын, санитариялық, экологиялық кен-техникалық қадағалау және мемэнергияқадағалау органдарының қорытындысын қажет ететін қызмет түрлерінің тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

Лицензия берген кезде қоғамның, айналадағы ортаның, азаматтардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін, сондай-ақ өндірілетін өнім, орындалатын жұмыс, көрсетілетін қызмет сапасының кепілдігін қамтамасыз ететін өндіріс жағдайлары ескеріледі. Субъектінің (өтініш берушінің және (немесе) лицензиаттың) біліктілік деңгейіне сэйкестігі белгіленген тэртіппен тіркелген заңды, жеке түлғалар жүргізетін тәуелсіз сараптамалық бағалау негізінде белгіленуі мүмкін.

Лицензиялар берудің, олардың қолданылуын тоқтатудың тэртібі мен шарттары, сондай-ақ валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды жүзеге асыру жөніндегі біліктілік талаптары валюталық заңдармен белгіленеді.

Лицензиясын жоғалтқан жағдайда лицензиаттың дубликат алуға құқығы бар. Лицензиаттың жазбаша өтініші бойынша лицензиар лицензияның дубликатын беруді он күн ішінде орындайды. Бұл орайда лицензиат жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым төлейді.

Жеке түлғаның тегі, аты, экесінің аты өзгерген жағдайда ол бүл туралы көрсетілген мэліметтерді растайтын тиісті құжаттарды қоса тіркей отырып, бір ай мерзім ішінде лицензиарға жазбаша хабарлауға міндетті.

Заңды тұлғаның атауы өзгерген (соның ішінде Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, ұйымдық-құқықтық нысаны өзгерген), тұрған жері (егер ол лицензияда көрсетілген болса) өзгерген жағдайда, ол бір айдың ішінде көрсетілген мэліметтерді растайтын тиісті қүжаттарды қоса тіркей отырып, лицензияны қайта ресімдеу туралы өтініш беруге міндетті.

Лицензиар лицензиат тиісті жазбаша өтінішін берген күннен бастап он күннің ішінде лицензияны қайта ресімдейді.

Лицензияны қайта ресімдеу және көрсетілген қүжатты беру кезінде Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген тэртіппен және мөлшерде қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым төленеді.

Шетелдік жұмыс күшін тартуға байланысты қызметті жүзеге асыруға арналған лицензия жүмыс беруші Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден Республика аумағында жұмыс істеу үшін жалдайтын шетел азаматтарын тартуға арнап, Қазақстан Республикасының Үкіметі түтастай және кэсіптік топтар бойынша белгілейтін квота ескеріле отырып беріледі.

Лицензия алу үшін мынадай құжаттар қажет:

• нысанын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін белгіленген
  үлгідегі арыз;
• лицензиаттың Заңның 15-бабының талаптарына сэйкес келетіндігін
  растайтын қүжаттар;
• қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық
  алымның бюджетке төленгенін растайтын құжат

Бүдан басқа заңды түлғалар үшін мемлекеттік тіркеу туралы куэліктің көшірмесі табыс етілуі қажет. Заң актілерінде лицензияланатын қызметтің жекелеген түрлері жөніндегі қүжаттар тізбесіне қосымша және арнаулы талаптар белгіленуі мүмкін. Лицензиат (субъект) құжаттарда берілген ақпараттың дүрыстығы, толықтығы және уақтылы берілуі үшін заңдарда белгіленген тэртіппен жауапты болады.

Лицензия (патент) беру туралы арызды қарау мерзімі. Егер заң актілерінде өзгеше мерзім белгіленбесе, лицензиялар барлық қажетті құжаттарымен қоса арыз берілген күннен бастап бір ай мерзімнен, ал шағын кэсіпкерлік субъектілері үшін — он күн мерзімнен кешіктірмей беріледі. Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін төленетін лицензиялық алым. Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алымның бюджетке төленетін ставкалары, есептеу мен төлеу және төленген сомаларды қайтару тэртібі Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сэйкес белгіленеді.

Қызметтің тиісті түрімен айналысатын бүкіл кезеңге лицензия беру лицензия берген кезде лицензиялық алымды бір жолғы төлеумен қоса жүзеге асырылады. Лицензия беруден бастарту егер:

• субъектілердің осы санаты үшін белгілі бір қызмет түрін жүзеге
  асыруға заң актілерімен тыйым салынса;
• осы Заңның 16-бабына сэйкес немесе басқа заң актілерімен талап
  етілетін барлық   қүжаттар   табыс   етілмесе.   Арыз   беруші   көрсетілген
  кедергілерді жойған жағдайда арыз жалпы негіздер бойынша қаралады;
• қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін төленетін
  лицензиялық алым төленбесе (осы Заңның 18-бабы);
• арыз беруші осы Заңның 15-бабына сэйкес белгіленген біліктілік
  талаптарына сай келмесе;
• арыз беруші жөнінде оған қызметтің осы түрімен айналысуға тыйым
  салатын сот шешімі болса, лицензия берілмейді.

2. Мына себептер бойынша:

1) арыз берушіге лицензияланатын қызметті жүзеге асыру құқығын берудің жөнсіздігі; өндіруге не сатуға лицензия талап етілетін тауарлардың (жүмыстың,
қызметтің) нарықта мол болуы;

• нарықта монополиялық жағдайдың қамтамасыз етілуі;
• арыз берушінің жеке басына және іскерлік беделіне күмэндану, соның
  ішінде бүрын сотталғандығы, егер тыйым салу мен қайтарып алу заңда
  белгіленген тэртіпке сэйкес өзінің қолданылуын тоқтатқан (өтелген) деп
  есептелсе кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға бұрын тыйым салынғандығы,
  мүның алдындағы    лицензиялардың    қайтарып    алынуы    себептерімен
  күмэндану бойынша лицензия беруден бастартуға тыйым салынады.

Лицензия беруге мынадай талаптар қойыладькмемлекет мұқтажына міндетті түрде өнім сатып алу туралы, алынған лицензияға сэйкес өндірілген тауарларды (жүмысты, қызметті) белгілі бір түлынушыларға өткізу не оларды республиканың белгілі аймақтарына жеткізу туралы, соның ішінде белгілі бір әкімшілік-аймақтық бөліністен тыс жерге немесе экспортқа шығарудан бастарту туралы талапты, өндірілетін тауарға (жұмысқа, қызметке) белгілі бір баға (тариф, нарық) белгілеу туралы, соның ішінде оларды белгілі бір түлынушыларға алдын ала белгіленген бағамен сату туралы талаптарды шарт етіп қоюға тыйым салынады. Лицензия беруден бастартылған жағдайда арыз берушіге лицензия беру үшін белгіленген мерзімде жазбаша түрде дэлелді жауап қайтарылады.

Егер лицензия осы Заңда немесе басқа да заң актілерінде белгіленген мерзімде берілмесе немесе бастарту арыз берушіге дэлелсіз болып көрінсе, ол бір ай мерзімде бүл эрекеттерге сот тэртібімен шағым жасауға құқылы. Лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе белгіленген мерзімде бермеу фактісін анықтағаннан кейін сот лицензия органын сот шешімі заңды күшіне енген сэттен бастап он күн мерзімде лицензия беруге міндеттейтін шешім шығарады.

Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алымның бюджетке төленетін ставкалары, есептеу мен төлеу және төленген сомаларды қайтару тэртібі Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сэйкес белгіленеді.

Мына себептер бойынша:

1)  арыз  берушіге лицензияланатын  қызметті  жүзеге  асыру  құқығын
берудің жөнсіздігі;

• өндіруге не сатуға лицензия талап етілетін тауарлардың (жүмыстың,
  қызметтің) нарықта мол болуы;
• нарықта монополиялық жағдайдың қамтамасыз етілуі;
• арыз берушінің жеке басына және іскерлік беделіне күмәндану, соның
  ішінде бүрын сотталғандығы, егер тыйым салу мен қайтарып алу заңда
  белгіленген тэртіпке сэйкес өзінің қолданылуын тоқтатқан (өтелген) деп
  есептелсе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға бұрын тыйым салынғандығы,
  мүның алдындағы    лицензиялардың    қайтарып    алынуы    себептерімен
  күмэндану бойынша лицензия беруден бастартуға тыйым салынады.

Лицензия беруге мынадай талаптарды:

1) мемлекет мұқтажына міндетті түрде өнім сатып алу туралы;

2)    алынған   лицензияға   сэйкес   өндірілген   тауарларды   (жү_мысты,
қызметті) белгілі бір тұтынушыларға өткізу не оларды республиканың белгілі
аймақтарына жеткізу туралы, соның ішінде белгілі бір әкімшілік-аймақтық
бөліністен тыс жерге немесе экспортқа шығарудан бастарту туралы талапты;

3)   өндірілетін тауарға (жұмысқа, қызметке) белгілі бір баға (тариф,
нарық) белгілеу туралы, соның ішінде оларды белгілі бір түлынушыларға
алдын ала белгіленген бағамен сату туралы талаптарды шарт етіп қоюға
тыйым салынады.

Лицензия беруден бастартылған жағдайда арыз берушіге лицензия беру үшін белгіленген мерзімде жазбаша түрде дэлелді жауап қайтарылады. Егер лицензия осы Заңда немесе басқа да заң актілерінде белгіленген мерзімде берілмесе немесе бастарту арыз берушіге дэлелсіз болып көрінсе, ол бір ай мерзімде бүл эрекеттерге сот тэртібімен шағым жасауға құқылы. Лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе белгіленген мерзімде бермеу фактісін анықтағаннан кейш сот лицензия органын сот шеіпімі заңды күшше енген сэттен бастап он күн мерзімде лицензия беруге міндеттейтін шешім шығарады. Тағы бір ескерер жайт: мемлекеттік органдардың үлттық белгісіне қарай лицензия беруден негізсіз бас тартуға тийым салынады. Сонымен, азамат жеке кәсіпкер мәртебесіне ие болу үшін жоғарыда көрсетілген эрекеттерді жүзеге асыруы қажет.

Заңшығарушы заңшығарушылық қызметті жүзеге асыру барысында шаруашылық субъектілері арасында пайда болатын кэсіпкерлік қарым -қатынастарды анағүрлым тиімді реттеуге және өркениетті қарым-қатынастырға қол жеткіжу мақсатында құқықтық қоғамдағы жек кэсіпкерлердің құқықтық жағдайын анықтауға тырысады. Ресей Федерациясының заңнамасында жек кэсіпкерлер мэртебесіне қатысты бірқатар құқықытық мәселелер кездеседі, біз оларды Қазақстан Республикасы заңнамаларымен салыстыра талдай келе төменде көрсетуді жөн санадық.

Тұлғаның құқықтық жағдайының негіздері Ресей Федерациясы Конституциясының 2-тарауында көрсетілсе, осыған үқсас норма, өз кезегінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бөлімінде баяндалған. Конституциялық құқық ғылымында «құқықтық жағдай (мәртебе)» санаты құқықтық қоғамда түлға орнын зерттеуде маңызды институтқа айналды. Бірақ контитуция мемлекетпен түлғаның өзара қарым — қатынасын реттеу саласында тек негізгі ережелерді белгілейтінін ескеруіміз қажет.

Басқаша айтқанда, онда қоғамдағы түлғаның құқықтың жағдайының негіздері ғана бекітілген, яғни кәсіпкерсіби, жастық, әлеуметтік, өзге де белгілері бойынша топтарға біріккен азаматтардың мэртебесін нақтылайтын жалпы ережелер орын алаған. Мұндағы түлғаның негізгі жағдайы жекелеген түлғалар мэртебесіне орай олардың ерекшеліктеріне қарай нақтыланады.

Жеке кәсіпкердің азаматтық-құқықтық жағдайын таңдаудың күрделігі: оның қарапайым жеке түлға ретінде де, кэсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде де екіжақты түлғалық сипатында. Бұл Ресей Федерация Азаматтық кодексінде және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде коммерциялық ү-йымдар қызметін реттейтін ережелердің заңды тұлға құрмастан жүзеге асырылатын азаматтардың кэсіпкерлік қызметіне қолданылатын туралы норманың бекітілуінде (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 19-бабының 3-тармағында) көрсетілген екіжақтылық және кэсіпкердің азаматтық-құқықтық мэртебесін барлық аспетілерде байқалады.

Жеке кэсіпкердің құқықтық мэртебесінің құрылымы туралы сұрақ та даулы. Әдебиеттерде кейде құқықтық мэртебені құқықтармен және міндеттермен ұқсастыру да кездеседі. Тіпті заңнамада да құқықтық жағдай (мэртебе) құқықтармен міндеттер институтымен бір қатарға қойылады да, бір-біріне бағынышты екі институт бір түсінікке біріктіріледі.

Аталған көзқарас дұрыс деп санаймыз, өйткені жеке кәсіпкердің азаматтық мэртебесі ерекше болып келеді. Азаматтық құқық та жеке құқық сияқтиы адам мен мемлекеттің саяси-құқықтық байланысына немқұрайлы қарайды. Ресей Федерациясының Конституциясының 34-бабы тек Ресей Федерация азаматтарының ғана емес эркімнің кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқылы екендігін дариялайды, өз кезегінде Қазақстан Республикасының Конституциясының 26-бабы да эркімге кәсіпкерлік қызмет құқығы тиесілі екенін баян етеді. Ресей Федерациясының Азаматтық кодексі «заңды түлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар туралы» айта отырып, мэнісі бойынша «азамат» терминін «жеке түлғаның»

синонимы ретінде қолданады Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі де «азамат» термині «жеке түлғаның» синонимы ретінде қолдвнвлады, яғни шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ түлғалардың (апатрид) құқытық жағдайы бірдей. Қазақ ССР 1990-жылғы 11 -желтоқсандағы «Қазақ ССР-дегі шаруашылы» Қазақ ССР-ң 1990-жылғы 11-желтоқсандағы «Қазақ ССР-дегі шаруашылық қызмет еркіндігі және кэсіпкрлікті дамуы туралы» Заңында Қазақстан Республиксының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кэсікпкерлік туралы» Заңынла, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 2001-жылғы 12-маусымдағы Салық Кодексінің нормаларында да «жеке түлға» термині қолданылады, яғни Қазақстан Республиксының азаматтарымен жетелдік азаматтардың, азматтығы жоқ түлғалардың азаматтық-құқытық түрғыдан теңдігі танылады.

Жеке кэсіпкердің азаматтық құқықтық мэртебесінің маңызды элементі-құқықсубъектілігі, яғни түлғаның құқықтарға ие болып, міндеттер атқарудағы әрекет қабілеттілігіне құқығы.

Қүқыққабілеттігі мен әрекет қабілеттігін жеке кәсіпкер болып табылмайтын жеке түлғаларға қатысты ғана толық көлемде ажыратуға болады. Мұны Қазақстан Республикасының Азматттық кодексінің 13,17-баптарынан байқай аламыз. Ал заңды тұлғаларға қатысты құқыққабілеттілігі мен эрекет қабілетілігінің өзара шегін анықтау мүмкін емес, себебі үйымдар мемлекттік тіркеуден өткен сэттен бастап азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие бола алады.\2\  Дэстүрлі түсінігіне сүйінсек бүл үғымдардың, заңды түлғалардың құқыққабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір уақытта пайда болып, бір уақытта тоқтатылады.

Бұл көзқараспен біз де келісе отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 35-бабында реттелген атап өтіду жөн ванадық. Құқықтық мәртебенің екі жоқтылығының салдарынан жеке кэсіпкерлердің эрекет қабілеттілігі мен құқыққабілеттілігі туралы, олардың пайда болуы мен тоқтатылу сэті туралы сұрақтар туындап отыр. Жеке түлғалардың құқықсубъектілігінің екі түрін ажырата білуіміз қажет:

• кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруымен байланысты емес
  құқысубъектілік;
• кәсіпкерлік құқықсубъектілік.

Бірінші түрі азаматтық құқыққабілеттілікті де, азматтық эрекет қабілеттілікті де құрайды. Бірақ «жеке түлғалардың азаматтық құқыққабілеттілігі» түсінігі (жеке түлғалардың дүниеге келуінен бастап, қайтыс болғанға дейінгі) кәсіпкерлікті жүргізумен байланысты емес жеке түлғалардың іс-эрекеттерді жүзеге асыру мүмкіндігін ғана қамтуы тиіс. Бүл түсінікке «азаматтардың әрекет қабілеттігі» түсінігі сәйкес келуі қажет.

Азаматтың кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мүмкіндігі мемлекеттік тіркеуі фактісімен тығыз байланысты, сондықтан азаматтың кэсіпкерлік қарым-қатынастардың субъектісі ретінде танылу мүмкіндігін сипаттауда оның кэсіпкерлік эрекет қабілеттігі мен құқықықабілеттігі туралы емес, кэсіпкерлік құқықсубъектілік (заңды түлғалармен бірдей) туралы сөз қозғауымыз қажет. Жеке кэсіпкер өз табиғатынан жеке түлға болып қала отырып, қарапайым әдеттегі азаматтан келесідей белгіміне орай ерекшеленеді:

Кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес әрекеттерге қатысты құқыққабілеттілік мен әрекет қабілеттілік («кәсіпкер емес құқықсубъектілік»);

Кәсіпкерлік қызметке қатысты құқықсубъектілік.

Кәсіпкер қызметпен айналысу құқығын барлық азаматтардың құқыққабілеттігі мазмұнына қосуды сынаған кейбір авторлармен жоғарыда баяндалғандар негізінде келіспеуі болмайды.\9\

Сонымен, жеке кэсіпкер ретінде тіркелген азаматтың құқықсубъектілігінің мазмүны эдеттегі (жай) азаматтың құқықсубъектілігі мазмұнынан да кеңірек. Соңғысынан қарағанда, жеке кэсіпкердің құқықсубъектілігі кэсіпкерлік құқықсубъектілікті де қамтиды, яғни кэсіпкерлік қатынастардың қатысушысы болу қабілеті. Алайда, әдеттегі азаматтың құқықсубъектілігі Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусыдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңның 9-бабының 4-тармағындағы «пз қызметін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырушы жеке кэсіпкердің өз мэмілелер жасасқан жағдайда өзінің кэсіпкер еместігіне сілтеме жасауға құқығы жоқ.» деп көзделген нормаға сәйкес кәсіпкер құқықсубъектілігіне жақындайды.\9\

 

2.2 Жеке кәсіпкерлік қызметті тоқтатудың нысандары. Жеке

кәсіпкердің банкроттығы

Қазақстан Республикасы заң актілерінде жеке кәсіпкер қызметінің негіздері, тоқтатылу және тоқтата тұру тэртібі көрсетілген. Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының 33-бабына сэйкес жеке кәсіпкердің қызметі ерікті тэртіппен кез-келген уақытта өзіндік кәсіпкерлік жағдайында жеке кәсіпкердің өздігінен қабылдаған шешімінің, бірлескен кәсіпкерлік жағдайында — барлық қатысушылардың бірлесіп қабылдаған шешімінің негізінде тоқтатылады. Бірлескен кәсіпкерлікті тоқтату туралы шешім оның қатысушыларының жартысы жақтап дауыс берсе, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қабылданған болып есептеледі.\9\

Жеке кәсіпкердің қызметін тоқтату немесе тоқтата тұру бақылау және қадағалау міндеттерін жүзеге асыратын мемлекеттік органның өтініші бойынша сот арқылы жүргізіледі. Жеке кәсіпкердің қызметін тоқтату немесе тоқтата түру туралы талап-арызды уәкілетті мемлекеттік орган Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген тэртіппен және негіздерде сотқа жібереді.

Сот жеке кәсіпкер қызметін тоқтату жөніндегі шешімнің орнына, егер кэсіпкер өз қызметін жүзеге асыру барысында күнтізбелік жыл ішінде заңнаманы бірнеше рет немесе өрескел бұзған болса, сот мұндай қызметті тоқтата тұру туралы шешім қабылдауға да құқылы Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының 33-бабының 3-тармағының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда, сот жеке кәсіпкердің қызметін тоқтату туралы шешімнің орнына мұндай қызметті тоқтата тұру туралы шешім шығаруы мүмкін. Жеке кәсіпкердің қызметін сот шешімінсіз тоқтата тұруға Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген ерекше жағдайларда талап арызды 3 күннен аспайтын мерзімде сотқа табыс ету міндеттеліп, аталған мерзімге

рұқсат етілуі мүмкін. Бүл орайда қызметті тоқтата тұру туралы акт сот шешімі шыққанға дейін қолданылады.

Жеке кәсіпкер қызметі жоғарыда көрсетілген негіздемелерден басқа келесідей жағдайларда тоқтатылады:

• жеке кәсіпкерді банкрот деп тану;
• тіркеу кезінде     қалпына     келтірілмейтіндей     сипаттағы     заң
  бұзушылыққа жол берілуіне байланысты жеке кәсіпкердің тіркелуін
  жарамсыз деп тану;
• егер қызмет лицензиялануға жататын болса, қызметті лицензиясыз
  не заң актілері тыйым салған қызметті жүзеге асыру;
• заңдарды күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе өрескел бұза
  отырып жүзеге асыру жағдайларында;

5) заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда сот шешімі бойынша мэжбүрлеу тәртібімен тоқтатылады.\2\

Заң шығарушы кэсіпкерлік қызметтің тоқтатылу сэтін Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының 33-бабының 7-тармағында былайшы белгіленген: жеке кәсіпкердің қызметі оның (олардың) өтініші не тиісті жағдайларда сот шешімі негізінде мұндай кәсіпкер (кәсіпкерлер) мемлекеттік тізілімнен шығарылған кезден бастап тоқтатылған болып есептеледі. Мемлекеттік тізілімнен алып тастау жеке кәсіпкердің мемлекеттік тіркелгені туралы куәлігін тіркеуші органға тапсырғаннан кейін жүргізіледі. Кәсіпкерлік белгіленген жағдайларда тіркеусіз жүзеге асырылған кезде ол ерікті сипатта болғанда — нақты тоқтатылған кезінен бастап не, тиісінше, мэжбүрлеу жағдайында — сот шешімі күшіне енген кезден бастап кәсіпкерлік қызмет тоқтатылған болып есептеледі.

Қазіргі кезде Қазақстандық заңнамада әртүрлі құқықтық институттар қолданылады, олар біздің отандық құқықтық жүйемізде бүрын ұмыт болған немесе белгісіз болған құқықтық институттар. Соның бірі — банкроттық институты. Бакроттықтың құқықтық тетігін (механизмін) заңды және жеке түлғалардың дәрменсіздігі мәселелерін реттуге бағытталған азматтық материалдық және азаматтық іс жүргізу нормалалрынан түратын кешеңді институт ретінде сипаттауға болады.

Бүгінді таңда банкроттық субъектісіне коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғалар (қазыналық кәсіпорындардан басқа), сондай-ақ жеке кәсіпкерлер жатады. Заңды түлғалардың банкроттығына қатысты Қазақстанда да ТМД-ның басқа елдерінде де сияқты жеткілікті бай тәжірибиесі бар және сэйкесінше іс қағаздары мен құжаттар жинақталған. Алайда, жеке кәсіпкерлер болып табылатын азаматтардың банкроттығы сүрақтары тиісінше деңгейде қарастырылмай отыр. Мұның себебі: жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы заңнаманың тәжірибе жүзінде қолданылмауында. Азаматтардың көпшілік бөлігі банкроттық институтының мэні жөнінде толық және түсінікті көріністен хабарсыз. Банкроттық институты мүліктік қатынастардың маңызды эрі қажетті реттеушісі болып табылатынын және оның төмендегідей бірқатар функциялар атқаруға қабілетті екенін ескерген жөн:

несие берушілер мүддесін борышкер мүлкінен өнідіріп алу жолымен қорғау;

шығынды кәсіпорындарды тарату және қызығушылық тудыратын активтерді өзгелердің арасында қайта бөлу;

банкроттық туралы істі қозғағаннан кейін борышкердің өтініші негізінде оңалту рэсімдері шеңберінде борышкердің төлем қабілеттігін қайта қалпына келтіру;

борышкерге оның мүлкін бөлу аяқталған соң және банкроттық ісі біткен соң қарыздардан құтылу мүмкіндігін беру.

Соңғы көрсетілген екі фактор дебиторлардың банкроттық рәсіміне бастамашылық жасауына негізгі түрткі болатын сөзсіз.

Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 21-қантардағы «Банкроттық туралы» Заңының 1-бабының 3-тармақшасына сәйкес «банкроттық -борышкердің сот шешімімен танылған оны таратуға негіз болатын дэрменсіздігі» болып табылады. Сондай-ақ, дәрменсіздік, өз кезегінде — сот немесе борышкер мойындаған, кредиторлардың жалақы төлеу жөніндегі талаптарын қоса алғанда, ақшалай міндеттемелер бойынша талаптарын борышкердің толық көлемде қанағаттандыруға қабілетсіздігі.\8\

Банкроттық жағдайдың негізінде борышкердің ақшалай міндетемелерін орындауға қабілетсіздігі жатыр. Пәні тауар құнын, көрсетілген қызметті, келтірген зиянның орнын толтыру, ақшалай сипаттағы өзге де талаптарды төлеуді   ақшалай   өтеу   болып   табылатын   міндеттемені   «ақшалай»   деп

айтамыз.

Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 21-қантардағы «Банкроттық туралы» Заңының 1-бабының 5-тармақшасына сәйкес ақшалай міндеттеме -борышкердің кредиторлар жеткізген (беріп жіберген) тауарлардың (атқарған жүмыстардың, көрсеткен қызметтердің) қүлын төлеуге, пайдаланғаны үшін сыйақы (мүдде) төлей отырып заем сомасын қайтаруға, сондай-ақ ақшалай сипаттағы өзге де талаптар бойынша төлемдерді жүзеге асырауға міндеттілігі.\8\

Боршыкердің банкроттығы туралы сүрақты қарастыруда кредиторлар өздеріне ақшалай нысанда келтірілген шығындарын дэлелдеп көрсетуі тиіс.

Банкрот  ден   танылған   борышкер   несие   берушілермен   есеп   айырысып болғаннан кейін кэсіпкерлік қызметке байланысты қалған міндеттемелерді

 

орындаудан босатылады, бұған банкрот деп жарияланған түлға өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жауап беретін азаматтардың талаптары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жеке сипаттағы өзге де талаптар қосылмайды. Кәсіпкерлік қызметке байланысы жоқ міндеттемелер жөніндегі талаптар, егер мүндай талаптар конкурстық мүліктен толық көлемінде қанағаттандырылмаған болса, күшін сақтап қалады және банкроттық рәсімдер аяқталғаннан кейін жеке адам ретінде борышкерге өндіріп алуға қойылуы мүмкін. Бүл талаптардың мөлшері борышкердің банкроттығы процесінде алынып қанағаттандырылған сомасына кемітіледі.

Банктроттық кредитордың арызы бойынша да, борышкердің өтініші бойынша да белгіленуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының 1997-жылыдың 21-қантардағы «Банктроттық туралы» Заңының 4-бабында кредиторлардың борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рэсімдерін өткізу туралы уәкілетті органға арыз беріп өтініш жасауына борышкердің төлем қабілетсіздігі негіз болып табылатындығы көрсетілген.

Егер борышкер міндеттемесін орындау мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындамаса, ол төлеуге қабілетсіз деп есептеледі. Борышкердің өзін банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рэсімдерін өткізу туралы уәкілетті органға арыз беріп өтініш жасауына оның дэрменсіздігі негіз болып табылады.\8\

Сонымен, борышкердің өзін ерікті түрде банктрот деп тану жөнінде сотқа беретін шағымының негізі — оның дәрменсіздігі болып табылады. Жеке кэсіпкерлерге қатысты банктроттық рэсімінің тэртібі заңды түлғалардың дэрменсіздігіне байланысты қатынастарды реттейтін ережелерден бірқатар белгілері бойынша ерекшеленеді. Мысалы, егер кредиторлардың борышкерге қоятын талаптары жиынтығында жүз елу айлық есептік    көрсеткіштен     кем    болмаса,     осы    Қазақстан    Республикасы

«Банктроттық    туралы»    Заңның    94-бабында    көзделген    жағдайларды қоспағанда,банкроттық туралы істерді сот қарайды.

Банкроттықты борышкердің сотқа берген өтініші негізінде сот белгілейді. Банкроттық кредиторлардың немесе осы Заңмен уэкілдік берілген өзге адамдардың сотқа берген өтініші негізінде мэжбүр етіп белгіленеді. Осы Заңда белгіленген жағдайларда борышкер өзін банкрот деп тану туралы сотқа өтініш беруге міндетті. Егер Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 49-бабының 1-тармағында белгіленген тэртіппен тарату туралы шешім қабылданған заңды тұлға мүлкінің қүны кредиторлардың талаптарын қанағаттандыруға жеткіліксіз болса, мүндай заңды тұлға осы Заңда белгіленген ережелер бойынша сот тэртібімен не соттан тыс тәртіппен таратылуға тиіс. Осы Заңның 17-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларда борышкердің өтініш бермеуі борышкердің басшысына борышкердің кредиторлар алдындағы міндеттемелері бойынша субсидиялық жауапкершілікті қолдануға экеп соғады. Сот тэртібімен не соттан тыс тарату рэсімдерін өткізумен борышкерді банкрот деп жариялауға оның дәрменсіздігі негіз болып табылады.

Дәрменсіздік фактісін анықтау кезінде борышкердің орындау мерзімі жеткен, сондай-ақ орындауға қабылданған және (немесе) орындалып жатқан міндеттемелері ескерілуге тиіс.\8\

Борышкердің мәмілелерін жарамсыз деп тануды сот өз бастамасы бойынша немесе мүдделі адамдардың өтініші бойынша Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және банкроттық туралы заңдарда көзделген тәртіп пен негіздерде жүзеге асырады.

Мұндай ереже азаматтық заңнама үшін жаңалық болып табылады, өйткені мәмілелер не қатысуша тараптарының бастамасы бойынша не болмаса мүдделі түлғалардың бастамасы бойынша (мемлекет кредиторлары) даулануы мүмкін. Ал сот сот төрелігің органы ретінде қарауға келіп түскен талаптар бойынша шешім шығаруды әділ болуы тиіс.Заңды түлғалардың банктроттыққа қатысты істерде борышкердің төлем қабілеттігін қайта қалпына келтіру мақсатындағы немесе кредиторлар арасында оның мүлкін бөлуде басқаруды жүзеге асыратын түлғалар -оңалтуды немесе конкурстық басқарушы тартылады. Аталаған жалпы ереже жеке кэсіпкерлердің банктроттығы жағдайында орын алмауыда мүмкін. Азаматардың кэсіпкерлік қызметінің ұйымдастырылуы заңды түлғалардың қызметіне қарағанда анағұрлым жеңілдеу күрделі емес болып келеді және оның мүлкінің мөлшері де аз болады. Сондықтан да жеке кэсіпкерлірдің банктроттығына конкурс оңалтуды және конкурстық басқарушыны қатыстырудың қажеті шамалы. Соған байланысты, жеке кэсіпкерлерге қатысты оңалту рәсімін оңалтуды басқаруышының қатысуынсыз жүргізу мүмкіндігі заңмен қарастырылады, ал конкурстық өндіріс конкурстық өндіріс Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-маусымдағы «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңының 41-43-баптарына сэйкес соттың және сот орындаушыларының.³⁷

Мысалы, жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы істерде борышкерді банкрот деп тану жөніндегі хабарламаны мерзімді басылымдарда жариялауды, сондай-ақ кредиторлар талаптарын қарастыруды конкурстық басқарушының орнына сот жүзеге асыра алады.

Сондай-ақ өз міндеттемелері бойынша жеке кэсіпкерлер жауапкершілігінің кейбір ерекшеліетеріне тоқталып өткен жөн. Мысалы, конкурстық массаға борышкерге тиесілі барлық мүлікке заңнамаларға сәйкес өндіріп алу жүргізілуі мүмкін. Бүл жерде жеке кәсіпкердің қызметіне қатыспайтын оның зайыбының (жүбайының) да мүлкіне өндіріп алудың қоюлу мүмкіндігін ескеру қажет. Азамат өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезінде меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен, оның ішінде ерлі-зайыптылардың ортақ меншігіндегі үлесімен жауапты болады. Азамат кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың

ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда оның борыштары бойынша өндіріп алу ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне де қолданылуы мүмкін. Егер кәсіпкер болып табылмайтын ерлі-зайыптының бірі екіншісінің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін ортақ мүлікті пайдалануына келіспесе, ол ортақ мүлікті бөлу туралы мәселе қоюға, оны ішінде сот тәртібімен мәселе қоюға да құқылы. Кәсіпкер болып табылмайтын ерлі-зайыптының әрқайсысының мүлкі өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырушы жұбайдың борыштары бойынша өндіріп алу нысанасы бола алмайды. Кәсіпкерлік қызмет объектісі ретінде жекешелендірілген түрғын үй пайдаланылатын жағдайларда борыштар бойынша өндіріп алу осы тұрғын үйге қолданылады.

Сонымен бірге, жұбайлардың бірінің міндеттемесі бойынша алынғандар отбасы қажеттіліктеріне қолданылғаны дәлелденсе (соның ішінде келесі жұбайдың үлесі де), олар Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 17-желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңының 43-бабының 2-тармағында көрсетілген нормаға сәйкес өндіріп алу ерлі-зайыптылардың ортақ міндеттемелері бойынша, сондай-ақ сот ерлі-зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша алынғандардың бэрі отбасының қажеттеріне пайдаланғандығын анықтаса, ерлі-зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша да ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен жасалады. Бүл мүлік жеткіліксіз болған жағдайда ерлізайыптылар аталған міндеттемелер бойынша өздерінің эрқайсысының мүлкімен бірлесе отырып жауапты болады.\13

Егер соттың үкімімен ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылардың біреуі қылмыстық жолмен алған қаражат есебінен сатып алынғаны немесе көбейтілгені анықталса, өндіріп алу тиісінше ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен немесе оның бір бөлігінен жасалуы мүмкін.

Көптеген авторлармен бірге М. Балкен жоғарыда көрсетілген заң нормасын қолдануға қатысты келесілердің міндетті түрде орын алуын атап көрсетеді:

өз   кредиторларымен   есеп   айырысуда   борышкер-жұбайдың
(зайыбы) мүлкінің жетіспеушілік фактосы;

• сәйкесінше қызметтен     түскен     барлық     табыстар     мен
  түсімдердің толығымен жанұя қажеттіліктеріне жұмсалуы.

Бұл шарттардың ең болмағанда біреуі болмаса, неке және отбасы қарым-қатынастарында пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін аталған заңның 43-бабының 2-бөлігі қолдануға жатпайды.

Қазақстандық заңнамада кездесетін мәселенің бірі — өндірілуге жатпайтын мүліктердің арнайы белгіленген тізбесінің жоқтығы. Қазақ ССР-нің Азаматтық іс жүргізу кодексінің 1-қосымшасында көрсетілген өндірілуге жатпайтын мүліктер тізбесі аталған кодекс өз күшін жойғандықтан да, бүгінгі таңда қолданылуға жатпайды. М. Балкеннің пікірінше жеке түлғалар қазіргі жағдайда мүліктік өндіріп алу салынған кезде қорғаусыз болып отыр.

Өткізілген реформалар нэтижесінде Қазақстан Республикасы
Азаматтық іс жүргізу кодексінде, Қазақстан Республткасының 1998-жылғы
30-маусымда қабылданған «Атқарушылық іс жүргізу және сот
орындаушыларының         мәртебесі   туралы»   Заңында   да   өндіріп   алуға

жатпайтын мүліктер тізімі белгіленбеген. Аталған Заңның 59-бабында «Бір немесе бірнеше атқару құжаттары бойынша борышкердің жалақысынан немесе табысының өзге де түрлерінен өндіріліп алынған жағдайда борышкер жалақысының немесе өзге де табысының кемінде елу проценті сақталуға тиіс» екендігі көрсетілген.

Еңбекке уақытша жарамсыздығы кезінде төленетін әлеуметтік сақтандыру жөніндегі жәрдемақыдан, баланы күтуіне байланысты ішінара ақы төленетін демалыс кезеңінде әйелге берілетін жәрдемақыдан, сондай-ақ оқушылардың стипендиялары мен жүмыссыздық жөніндегі жәрдемақыдан өндіріп алу соттың, алимент төлету туралы және мертіктірумен немесе денсаулығын   өзгедей   зақымдаумен,   сондай-ақ   асыраушысының   қайтыс

болуынан келтірілген зиянды өтеу туралы шешімі бойынша ғана жүргізілуі мүмкін.\13\ Мыналардан:

1)  мертіктірумен немесе денсаулығын өзгедей зақымдаумен, сондай-ақ
асыраушысының қайтыс болуы салдарынан келтірілген залалды өтеу үшін
борышкер алған сомалардан;

1-1) асыраушысынан айрылуына байланысты балаларға берілетін жэрдемақы түрінде борышкер алатын сомалардан;

1-2) мүгедек балаларға берілетін жэрдемақы түрінде борышкер алатын сомалардан;

2)    адамдарға   қызметтік   міндеттерін   орындау   кезеңінде   мертіккен
(жарақаттанған, зақымданған, контузия алған) кезде оларға төленетін және
олардың қаза табуына (қайтыс болуына) байланысты отбасы мүшелеріне
төленетін сақтандыру сомалары мен бір жолғы жэрдемақыдан;

3)  бала тууға байланысты, көп балалы және жалғыз басты аналарға,
кэмелетке толмаған балалардың ата-анасын іздеу кезеңінде оларды асырауға,
зейнеткерлер     мен     1-топтағы     мүгедектерді     күтіп-бағуға     төленетін
жәрдемақыдан;

• жәбірленушілердің қосымша   тағамына,   санаториялық-курорттық
  емдеу   мен   протездеуге   және   мертіктірумен   не   денсаулығын   өзгедей
  зақымдаумен залал келтірілген жағдайларда оларды күтіп-бағу жөніндегі
  шығыстарға төленетін сомалардан;
• зиянды немесе   қысылтаяң   жағдайлардағы   жүмысқа   төленетін
  өтемақылардан,   сондай-ақ  табиғи  және  техногендік   сипаттағы  төтенше
  жағдайлардың   зардаптарын   жою   кезінде   экологиялық   апаттан   немесе
  радиациялық әсерден зардап шеккен азаматтарға төленетін ақша сомасынан;

6) төлем көзіне қарамастан, бір жолғы сипаттағы материалдық көмектен;
9) жерлеуге берілген жәрдемақыдан;

9-1) арнайы мемлекеттік жәрдемақылардан өндіріп алуға болмайды. М. Балкеннің пікірінше, жеке түлғалар қазіргі жағдайда мүліктік өндіріп алу салынған кезде қорғаусыз болып отыр.\16,с.16-18\

Бүл айтылған М. Балкеннің пікірінмен толық келісуге болады. Шынында да. Заңды түлға қүрмай кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке түлға мүліктік өндіріп алудан қорғанбаған. Бүған мынадай тәжірибеде кездескен мысалды атап өтсек дейміз: азамат «Д» өзінің жеке көлігімен көліктік тасымалдауды жүзеге асырып, жол көліктік оқиғасына ұшырап ірі сомаға материалдық шығын келтірді. Кредитормен есепетесуге мүлкі жеткінсіз болды. Жанұясы бар азамат «М» жеке пәтеріне мүліктік өндіріп алудың жүргізілуінен қашу үшін бірлескен жалпы меншік құқығындағы пәтерін туысының меншігіне сыйға беруге тура келді. Бұдан басқа, бірлескен кәсіпкерліктің жұбайлардың бірлескен кәсіпкерлігі, жанүялық кэсіпкерлік шаруа(фермерлік) қожалығы, жай серіктестік (бірлескен қызмет туралы шарт) сияқты нысандарына біріккен кәсіпкерлер тобына қатысты банкроттық туралы істерді қарауда да белгілі бір сұрақтар туындауы мүмкін. Мұндағы азаматтардың аталған бірлестіктері қолданыстағы заңнама бойынша құқықтың жеке субъектілері болып табылмайды, соған орай банкроттық субъектісі тек осы бірлестіктердің қатысушысы ғана болады.

Шартта борышкерлер ретінде бірнеше түлғаның қатысуы үлестік міндеттеменің пайда болуына экеп соғады. Мұны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі 286- бапта көрсетілген нормадан көре аламыз: «Егер міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше борышқор қатысса (адамдар көп болған міндеттеме), несие берушілердің әрқайсысы міндеттемені орындауды талап етуге құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы заңдардан немесе міндеттеме шарттарынан өзгеше туындамайтындықтан, басқалармен тең үлесті орындауға міндетті (үлесті міндеттеме).» Немесе Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің    287-бабының    2-тармағына    сэйкес    «кэсіпкерлік   қызметпен

байланысты міндеттеме бойынша бірнеше борышқордың міндеттері, сол сияқты мүлдай міндеттемелердегі бірнеше несие берушінің талаптары егер заңдарда немесе міндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, ортақтасқан міндет болып табылады.»

Егер жиынтық борышкерлер үлестік міндеттеменің қатысушысы болып табылса, олардың төлемқабілетсіздігін ақшалай міндеттемедегі эркайсысының үлесін орындауға қабілетсіз кэсіпорындар танылуы мүмкін емес борышкерлерге ғана қолданылады. Егер де жиынтық борышкерлер ортақ міндеттеменің қатысушылары болып табылса, ақшалай міндеттемені орындаудың үшайлық мерзімге астам орындалмауы барлық қатысушы түлғалардың төлем қабілетсіздігін куэлвндырады. Бірлескен кэсіпкерлік қатысушыларының дәрменсіздігі ортақ міндеттемеге барлық борышкерлердің мүліктік жағдайы ескеріле отырып анықталады.

Банкроттық субъектілері жеке түлғалар тобы болып табылса, банкроттық туралы істі сотта қарау кезінде де мәселелер туындайды. Мү_ны шешудің екі жолы бар:

• банкроттық туралы істі эрбір борышкер қатысты істі бөлек қарау;
• борышкерлердің дэрменсіздігі мәселелесін бір өндіріс шегінде қарау.
  М. Балкеннің пікірінше, біріншісі, кэсіпкерлердің ортақ міндеттемесі

бойынша қолдануға ыңғайлы, өйткені, мүлдай міндеттемедегі қарыз бөлінбейтін болып табылады.\16,с.41-44\

Жалпы алғанда іс жүргізудің тиімділігі тұрғысынан да, істің мэн-жайын жан-жақты толық және дү-рыс анықтауды қамтамасыз ету тұрғысынан да барлық борышкерлерге қатысты банкроттық жөніндегі істі бір өндіріс шеңберінде қарау элде қайда ұтымды болып табылады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, дипломдық жұмысты қорытындылай келе, нарықтық экономикаға көшу процесі біздің қоғамдық өміріміздің барлық салаларын қамтып, оны жаңашыл түрғыдан зерттеудің қажеттілігін де туындатты деуге болады. Бұл — жеке кәсіпкер мэртебесі, кәсіпкерлік құқықсубъектілігі, жеке кәсіпкер банкроттығы, шаруа қожалығы мүшелерінің мэртебесі және кэсіпкерлік қызмет нысандары сияқты азаматтық құқықтың маңызды институттарын толық қозғайды.

Қазіргі уақытта кэсіпкерлік қызметке деген жұртшылық психологиясы кеңестік дәуір тұсымен салыстырғанда әлдеқайда өзгерді. Қатардағы азамат материалдық құндылықтарды занды жолмен табуға құқылы екендігін және мұндай табысы үшін қоғам алдында ақталудың қажеттігі жоқ екендігін ұғынды.

Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметті сәтті дамыту -елдегі әлеуметтік-экономикалық құрылымдар мен қолданыстағы заңнама арасындағы қарама-қайшылықтарды жоюды талап ететін аса маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

Ауыл шаруашылығы саласы да Қазақстан Республикасы экномиксының негізгі саласы ретінде бірқатар өзгерістерге толы. Қоғамдық өндіріс жүйесінде маңызды сала ретінде азаматтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын бұл саладағы шаруа (фермерлік) қожалығы қызметін ұйымдастыру мен қалыптастырудағы мемлекет саясаты осы қатынастарды реттейтін нормативтік қүдықтық актілерді қабылдау жолымен жүзеге асырылуда. Аталған саладағы мемлекет саясатының негізгі бағыттарының бірі: шағын бизнесті қолдау, экономиканың түрлі саласындағы оның салмағын арттыру, адал бэсекелестік ортаны қалыптастыру.

Кэсіпкерлік қарым-қатынастар нормативтік құқықтық актілер қабылдауда ескерілуге тиіс өзіндік ерекшеліктерден тұрады. Кэсіпкерлік

қызметпен фермерлердің айналысуындағы құқықтық негіздер элі күнге дейін жеткіліксіз болып отыр.

Мемлект кәсіпкерлік қатынастардың бірынғай реттелуі үшін құқықтық негіздермен оларды қамтамасыз етуі тиіс. Алайда, жеке кәсіпкердің азаматтық-құқықтық мәртебесі құқықтық тұрғыдан әлі де тиісінше реттелмей отыр.

Кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңнамаларды талдай отырып, олардан қайшылықтарды көруге болады. Бір жағынан, елдегі заң шығарушылық қызметтің белсенділігін жоққа шығаруға болмайды, нарықтық жағдайда құқық рөлін арттырмастан, экономикамен бірге барлық қоғамдық өмірді дамыту мүмкін емес. Шынында да, 80-жылдардың ортасында кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін бірқатар заң актілері қабылданды. Ал келесі бір жағынан, кәсіпкерлік туралы заңнама материалдық құқықтың басқа салаларымен салыстырғанда мардымсыз дамыған. Жеке кэсіпкерлік қызметіне шағын бизнес саласы ретінде өзіндік артықшылықтар тән: олар шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген бірқатар жеңілдіктерді (арнаулы салық режимі т.б.) пайдалана алады.

Қазақстан Республикасы экномикасында «жеке кәсіпкер» институтың енгізу түрғындарды жұмыспен қамту мәселесін тиімді жолмен шешуге мүмкіндік берді. Жеке кэсіпкер бүгінгі күні тек өздерін жұмыспен қамтамасыз етіп қана қоймай, өздерінің жанұя мүшелерінің қалыпты өмір сүруіне жағдай жасаумен бірге, қосымша жұмыс орындарын да ашты.

Жеке кәсіпкер қызметі мемлекет экономикасының дамуында нақты экномикалық маңызға не болғандықтан да, олардың азаматтық-құқықтық мәртебесін анықтау мәселесіне дұрыстап назар аударған жөн.

Экономикадағы кәсіпкерлік қатынастарды реттеудің мәселелері айтарлықтай жетімеген болып шықты және экономикада жүргізілген реформалар күрделі жағдайларда іске асырылды. Алайда, Н.А. Шайкенов атап өткендей, «Кез-келген қоғамдық қиындықты жеңу ауыр реформаларсыз мүмкін емес, тарихта қателеспейтін реформаторлар жоқ» дейді.

Бүгінгі күн шындығы көрсеткендей, жеке кәсіпкер кәсіпкерлік қатынастардың тұрақты субъектісінен көрініс береді, ал шаруа қожалығы экономикалық, құқықтық және әлеуметтік сипаттағы шешілмеген мәселелерге толы бола тұрса да ауылдық жерлердегі ұйымдардың орнықты нысаны болып табылады. Ғылыми зерттеуді қорытынадай келе, жеке кәсіпкер мәртебесін құқықтық реттеудің келесідей мәселелеріне назар аударуды қажет деп санаймыз:

• шаруа (фермерлік)   қожалығындағы   мүліктік   қатынастар
  оныңғ   мүшелелері   арасындағы   жеке   қарым   қатынастар
  сипатына байланысты боғандықтан, бүл қатынастар ішінде
  дау    туындамайды    алайда,     егер,    үзақ    уақыт    шаура
  қожалығының   мүшесі   шаурашылық  жүргізуге   қатыспаған
  жағдайда шаруа қожалығына мүшелік туралы сұрақ қалай
  шешілуі тиіс деген мәселе туындайды. Біздің ойымызша, бүл
  сұрақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің не себептен
  қожалық  қызметіне  қатыспағанын   анықтау  қажет.   Шаруа
  қожалығы   мүшелерінің   міндетті    еңбек   қатысуы   шаура
  қожалығындағы меншіктің бірлескен сипатын айқындайды.
  Тек дәлеледі себептер шаруа қожалығы мүшесінің мүлікке
  деген   құқықығының      сақталуына   рүқсат   береді.   Біздің
  көзқарасымызша,   кәмелетке   толмаған,   еңбекке   қабілетсіз
  және қарт шаруа қожалығы мүшелерінің құқықтары ешқандай
  мерзімдермен    сиыспауы    тиіс.     Сондықтан    да,    шаура
  қожалығына мүшелік туралы ережені түрліше талдауға жол
  беретін заңнамадағы ахуалдықтарды жою қажет;
• Қазақстандық заңнамада шаура қожалығы нысанына қатысты
  құқықтық анықталмағандық кездеседі: ҚР 1998-жылғы 31-
  наурыздағы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңымен
  отбасылық кэсіпкерлікті қоса алғанда, заңды түлға құрмастан
  шаруа    қожалығының    үш    нысаны    көрсетілген.    Бірақ,

тәжірибеде,   ҚР   Азаматтық   кодексінің   негізінде   олардың
қызметінде ешқандай тәжірибелік мэнге ие емес, заңды тұлға
нысанында құрылған шаруа қожалықтары кездеседі.
3)            Жеке кәсіпкердің азаматтық құқықтық мэртебесінің маңызды

белгісі орның құқыққабілеттілігі. Заңды тұлғаларға қатысты олардың құқыққабілеттілігі мен эрекетқабілеттілігінің шегін анықтау мүмкін емес, зйткені үйымдар мемлекттіктіркеуден өткен сәттен бастап қана азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелене алады. Жеке кэсіпекер ретінде тіркелген азаматтардың құқықсубъектілігінің мазмұнын анықтауда. Заңды тұлғалардыкімен бірдей белгілеу қажет деп санаймыз, сондай-ақ тәжірибе көрсеткендей жеке кәсіпкер заңды тұлға құқықтық жағдайының элементтері бар және кэсіпкерлік қызметпен айналыспайтын жеке тұлғалардың белгілеріне ие кәсіпкерлік қатынастардың нақты анықталған субъектісі болып табылады.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығын әдеттегі азаматтың құқықсубъектілігі мазмұнына қосуға болмайды деп санаймыз. Бұған қоса, жеке кәсіпкер коммерциялық емес заңды тұлға ретінде қайырымдық көрсетуге құқылы.

Сонымен, зерттеудің тәжірибелік мэні кэсіпкерлік қызмет туралы Қазақстан Республикасы заңнамалырын жетілдіру жөніндегі ұсыныстардың негізділігінде деп ойлаймыз. Орындалған бұл дипломдық жұмыс нәтижелері құқықшығармашылық, құқыққолданушылық және ғылыми қызмет барысында қолданылады деп үміттенеміз.

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. I. Құқықтық нормативтік актілер:
2. ҚР Конституциясы 1995 ж. 30 тамыз.
3. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан
4. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
5. ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
6. ҚазССР «Қаз   ССР-інде   шарушылық   қызметтің   еркіндігі   және
   кәсіпкерліктің дамуы туралы» 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
7. ҚР «Жеке кэсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңы 1992 ж. 4
   маусым
8. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 1995 ж. 17 сәуір
9. ҚР «Банкроттық» Заңы 1997 ж. 21 қантар
10. ҚР «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңы 1997 ж. 19 маусым
11. ҚР «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауы туралы» Заңы 1997 ж.
    19 маусым
12. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
    наурыз
13. ҚР «Атқарушылық   іс   жүргізу   және   сот   орындаушыларының
    мэртебесі туралы» Заңы 1998 ж. 30 маусым.
14. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 1998 ж. 17 желтоқсан.
    II. Мақалалар және монографиялар:
15. Ахметбекова С. А. Предприниматель как участник гражданского
    оборота // Вестник КазГУ №3 2000 г.
16. Басин Ю. Г. , Фурсов В. Т. Основы бизнеса в условиях рыночной
    экономике Казахстана А: 1992 г.
17. Балкен       М.        Проблемы        банкротства        индивидуальных
    предпринимателей. // Правовая реформа в Казахстане №4 2000 г.
18. Беляева 3. С.  Крестьянское (фермерское) хозяйство как субъект
    гражданского   права.   Учебное   пособие.   Субъекты   гражданского

права отв. ред. Абова Т.Е. -М: Институт государства и права РАН 2000 г.

18. Бекназарова А.Т. Современное состояние, тенденции и перспективы
    развития предпринимательства в РК // Вестник КазНУ №4 2002 г.
19. Бажкенова Р. Защитим права предпринимателя // Фемида №12, 2004 г.
20. Григоренко С.      Проблемы      гражданско-правового      статуса
    индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право № 5 1999 г.
21. Джандосов С.   У.  Крестьянские  хозяйство:   каким  ему  быть?  //
    Экономика и жизнь №7 2005 г.
22. Жилинский С.  Э.  Предпринимательское  право  (правовая  основа
    предпринимательской деятельности) учебник для ВУЗОВ. М: Изд.
    «НОРМА» 2000 г.
23. Жетпысбаев Б.   Аграрное   право   РК.   Учебник.   Казахстанский
    институт     правоведения     и     международных     отношений.     А:
    «ДАНЕКЕР» 2000 г.
24. Иванов А.          Б.          Государственному         регулированию
    предпринимательства — правовую основу // Юрист №7. 2004 г.
25. Ермаков В.    Как    стать    индивидуальным    предпринимателем,
    Библиотечка      предпринимателя.      А:      «Центр      обслуживания
    предпринимателей Секрет+Сервис» 2000 г.
26. Климкин С.   И.   Вопросы   читателей:   простое   товарищество   //
    Предприниматель и право №5-6 1997 г.
27. Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в РК. учебное
    пособие, А: «БАСПА» 1997 г.
28. Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских фермерских
    хозяйств в РК (историко-правовой анализ), учебное пособие, Акмола
    1998 г.
29. Нам Г. Новая инициатива Президента РК по поддержке малого
    бизнеса // Предприниматель и право №16 1999 г.
30. Олейник О. М. Предпринимательское (хозяйственное) право, том 1,
    учебник, М: «ЮРИСТ» 1999 г.
31. Романкова И.В.   Правовое   регулирование   предпринимательской
    деятельности граждан в РК Автореферат А: 1996 г.
32. Ручкина Г. Ф.  Конституционные основы предпринимательства в
    России // Конституционное и муниципальное право №4. 2002 г.
33. Рудецких А. Шишкина А. Поддержка малого предпринимательства
    со стороны государства //Вестник предпринимателя №5 2001 г.
34. Романкова В.   А.   Процедура   приобретения   правового   статуса
    индивидуального    предпринимателя    //    Актуальные    проблемы
    гражданского    права.    Материалы    ежегодной    республиканской
    научно-практической  конференции  аспирантов и  соискателей.  А.
    февраль 2005 г.
35. Сулейменова М. К. Покровский Б. В. Худяков А. И. Жакенов В. А.
    Право и предпринимательство в РК. учебное пособие, А: «Жеты
    жаргы» 1994 г.
36. Суханова Н.Т. Взаимоотношения предпринимателя и государством //
    Зангер№12. 2005 г.Сафинов К. Б. Роль правительства в формировании предпринима-
    тельской среды // Предприниматель и право №11, 17, 2002 г.
37. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономи-ческая деятельность в Казахстане №10 2000 г.
38. Устюкова В. В. Правовое положение крестьянского (фермерского) и
    личного подсобного хозяйства в условиях аграрной реформы — М:
    Институт государства и право РАН 2000 г.
39. Хруцкий В. Е. Как стать предпринимателем // США экономика,
    политика, идеология №9 1992 г