Мазмұны
Кіріспе……………………………………………………………………………………………………
І. Қарақұйрықтың кәсіптік маңыздылығы…………………………………………….
1.1 Қарақұйрытың тіршілік ортасы…………………………………………
1.2 Марал шарушылығының кәсіптік маңызы…………………………………….
1.3 Бал арасының кәсіптік маңыздылығы және халақ щаушылығына тигізер әсері…………………………………………………………………………………………….
ІІ. Қазақстандағы мал шаруашылығы…………………………………………………..
2.1 Қазақстандағы кәсіптік маңызы бар мал шарушылығы…………………
2.2 Оңтүстік Қазақстандағы қаракөл шаруашылығының маңызы………
Қорытынды…………………………………………………………………………………………….
Сілтемелер………………………………………………………………………………………………
Әдебиеттер тізімі…………………………………………………………………………………….
Кіріспе.
Көне тарихы бар Қазақстан жері сонау ертеден-ақ табиғи байлықтары мол өлке. Ұзақ жылдар бойы аң терілерін дайындап, мемлекетке өткізуде Қазақстан екінші орын алып келген. Бұрынғы Одақ бойынша ауланатын 60 түрлі терісі бағалы аңдардың 52-сі Қазақстаңда кездеседі. Халықтың аң терілерінен істелген жылы киімдерге, тауарларға деген талап-тілегі өскен сайын, болашақта бұл аңдардың санын көбейту және оны тиімді пайдалану ісі түбегейлі проблема болып отыр. Жасыратыны жоқ, терісі бағалы аңдардың саны жыл сайын азайып келеді. Олардың құрып кету қаупі бар. Солардың ішіңде тауда — барыс, қызыл қасқыр, ақ тырнақты аю, құдыр, мензбир суыры, арқар, ормандарда — орман сусары, бұлан, шөл және шөлейт аймақтарда қарақұйрық, үстірт арқары, қарақөл, гепард, су жағасында — камшат, қара күзен, құндыз, жұпар тышқан сияқты хайуанаттар мекендейді. Қазіргі таңда бұл аңдар сирек кездеседі. Шетелдік тәжірибеге көз жіберетін болсақ, қорықтарға Германияда барлық жер көлемінің 2,4%, Англияда 4%, Жапонияда 4,22%, Оңтүстік Америкада 2,5%, Жаңа Зелаңдияда 5,93%-і жер бөлінген. Ал Болгарияда 100 мың шаршы километр жерге 27, Польшада 11 қорық пен табиғи бақ орналасқан.
Қазақстандағы бар болғаны 7 қорықтың жер көлемі республикамыздағы барлық жердің 0,15%-не ғана тең.
Табиғат — қоғам байлығы. Оны қорғау баршаға ортақ мәселе. «Жері байдың — елі бай» деп халық бекер айтпаған. Сондықтан да туған елдің табиғи байлықтарын қорғау оларды тиімді пайдалану, қолда бар байлықты еселеп көбейту бүгінгі күн тақырыбы[1]
Қарақұйрық — қазір жер шарыңда сирек кездесетін және құрып бара жатқан хайуанат ретінде «Қызыл кітапқа» енгізілді. Соңғы уақытта қарақұйрық Қазақставда Үстіртте, Бетпақдаланың біраз жерлеріңде, Зайсан ойпатьшда тіпті жойылып барады. Бұл хайуанат аздап әлі де Қызылқұм мен Мойынқұмда, Сарыесік-Атырау құмдарыңда кездеседі.
Қазіргі таңда табиғат байлығын қорғап, қадірлей білу мәселесі бүкіл жер шары үшін аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Саналуан табиғат байлықтарының бірі жануарлар дүниесі екені белгілі.
Терілерінің мехтік шикізаты екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа қаракөл қойлары қозыларының өлі туған және туғаннан кейінгі үш күңдік қозыларының терісі жатады. 2-ші топқа қырқылған немесе жүндес қойлардың терілері жатады. Қаракөл мех шикізатына қаракөл тұқымды қойлардың қозылардың терісі алынады. Түрлердің жүңді жабыны ерекше әдемі жалтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді, оны елтірі деп атайды. Елтірі — туғаннан кейін 2—3 күн ішінде сойылған қозы терісі. Елтірі қойдың қаракөл, Соколов, Рапштилов деген тұқымдарының қозыларынан ғана алынады. Бұлардың ішінде ең сапалысы және көп өндірілетіні — қаракөл елтірісі. Соңдықтан елтіріні әдетте к,аракөл деп атайды. Елтірінің шелі жұқа және терісі ете берік, елтіріден тігілген киімнің жеңіл және мықты болуы осы қасиетіне байланысты. Қозы туғаннан кейін 7—12 күнге дейін сойылмаса, жүні өскендіктен бұйрасы тарқалып, елтірінің сапасы төмендейді. Енесі буаздығының 135—140 күндерінде сойылып алынған қозының елтірісі қаракүлше деп аталады, олар жоғары бағаланады. Елтірінің сапасы мен құңдылығы түгінің бұйралылығына, түсіне, мөлшеріне байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін), орташа гүлді (ені 4,5—7 мм), ірі бүйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.
Елтірі түсіне қарай қара, сүр қызғылт қоңыр (суыр) болып келеді. Жүннің өн бойының түіі біркелкі болмайтын, түгішң түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте көгілдір, ақырында ақшыл келетін елтіріні сұыр деп атайды. Жүннің бұйра-сына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен қатар серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі. Жүні сирек елтірінің бұйрасы тез жазылып кетеді.
Елтірі сапасы және оны өндіруде Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірін алады. Мехтік шикізатқа қаракөл қойларынан басқа терісі мех жасауға жарамды қой тұқымдары пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар-мериносы, етті, биязы жүнді қой түқымдары.Қазақтың солтүстік мериносы да жүндес етті бағытқа жатады.
Республикада қой терісінен мех жасайтын ірі-ірі Алматы, Орал мех комбинаттары және Семей тон дайындайтын фабрикалары бар. Алматы мех комбинатында қой терісінен басқа ондатра, түлкі, ақ түлкі бұлғын, күзен, қоян және т. б. терілер өңделеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:Қазақстан жері табиғи ресурстарға бай, мол өлке. Кең байтақ республика жерінде құнды тері, дәмді ет дайындаудың бір көзі — кәдімгі жай қорғау шаралары жәрдемімен бағалы және сирек кездесетін жануарларды сақтап қана қоймай, олардың санын кәсіптік тұрғыдан аулау мөлшеріне дейін жеткізу.
сайын артып кемелдене түсуде.[3]
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Қоршаған ортаның аса маңызды байлықтарының бірі — жануарлар дүниесі. Ол — өнеркәсіптік, дәрі-дәрмектік шипалы шикізат, тағамдық өнімдер мен адам қажетін өтеуге керекті басқа да материалдық игіліктер алу үшін пайдаланылатын табиғи ресурс болып табылады.
Зерттеу жұмысының обьектілігі.Сонымен қоршаған ортаның белгілі бір бөлігінде жануарлыр қорының молайып, сол қалпында сақталуы ең алдымен көбіне сол жердің жергілікті адамдарының қоршаған орта мен оның табиғатына деген көзқарасы мен жанашырлығына байланысты болатынына толық көзіміз жетті.
Дипломдық жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс 3-тараудан,2-бөлімнен тұрады.Бұл дипломдық жұмыста Қазақстандағы және Оңтүстік Қазақстан бойынша кәсіптік маңызы бар жануарлар қамтылған.
1.Қарақұйрықтың кәсіптік маңыздылығы.
1.1 Қарақұйрытың тіршілік ортасы.
Туған елге, оның табиғатына деген адамның көзқарасы бәрінен ерекше. Табиғатты бастапқы қалпынан өзгертуші де, оны жасартып, гүлдендіруші де адам.
Адам — қоршаған ортаның аялаушысы, қадірлейтін қорғанышы. Совет адамдары үшін туған табиғат пен өскен ел бірінен бірі ажырамас, тұтас ұғым. Сондыңтан да олардың қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігі мен мейірбандығы, қамқорлығы мен табиғатқа деген көзңарасы да жыл.
Жануарлар дүниесінің ғылыми, тәрбиелік және эстетикалық мақсаттар үшін де маңызы зор. Сондықтан да олардың санын өсіру, басқа жерлерге жерсіндіру және қорғау бұл күнде бүкіл дүние жүзі үшін аса маңызды іске айналып отыр.
Біздің елімізде бұл іске үлкен мән берілген. Бізде тіршілік бесігі — табиғатты қорғау ісіне әрқашан да көңіл бөлініп келеді. «Қорықты территориялар мен ұлттық парктердің ғылыми негізделген жүйелерін қалыптастыру ісі одан әрі жүргізілсін және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсатымен солардың негізінде табиғат жүйелері мен объектілеріне зерттеу жүргізілсін. Жабайы жануарлардың санын үйлесімді түрде көбейту және табиғи су айдындары мен бөгендерде балықтың бағалы түрлерін көбейтіп, қалпына келтіре өсіру жөнінде шаралар жүзеге асырылсын»,— деп жазылуы үкімет табиғат қорғау проблемасын әрқашан да алдыңғы кезекке қойып отыратынын айқындайды.
Әсіресе 1977 жылы 7 октябрьде кезектен тыс жетінші сессиясында қабылданған жаңа Конституциясында бүгінгі және келешек ұрпаңтардың мүдделері үшін табиғат байлықтары — жер, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғаудың үлкен маңызы барлығы айырықша атап көрсетілді. Бұл күндері табиғат жанашырлары осы тұжырымдарды бао шылықңа алып, қай жерде болса да жұмыстың арқауын күннен-күнге ширатып келеді. Осы тұрғыдан республикамызда саны күрт азая бастаған хайуанаттардың жер-жерге таралуын, биологиялық ерекшеліктерін зерттей отырып, оларды қорғау бүкілодақтық іс болып отыр. Сол істердің бірі — бұрын жерімізде көптеп кездесіп, қазіргі уаңытта саны өте азайып, жойылып кету қаупінде тұрған жануарлардың бірі қарақұйрыңты қорғап, оның санын көбейту. Қарақұйрық Отанымыздың жазы құрғақ, аңызақ аптапты, ал қысы суық, қарлы борасынды, ауа райының қиын жағдайларына бейім-делген жусан, бұйырғын, баялыш, жантақ, сексеуіл сияқты өсімдіктер өсетін шөлді және шөлейт аудандарда мекен ететін тұяқты хайуанаттардың ішіндегі бітім-тұлғасымен қоса әдемілігі мен ерекше көзге түсетін түз тағысы.
Бұл хайуанат үстіміздегі ғасырдың 40-шы жылдарына дейін еліміздің ұшықиырсыз шелді және шөлейт аймақтарына кеңінен таралып, өзі таралған ортаның табиғат жағдайына бейімделіп кетті. Бір қараған көзге тіршіліксіз орта болып көрінетін ұсқынсыз шөлді далаларда соқңан желмен жарысқан қарақұйрықтардың бір тобы жүріп өткен кезде, сол ұсқыны қашқан тіршіліксіз ортамыз керемет жанданып, осы далаға жиіркене қараған бақы-лаушыға табиғаттың сирек кездесетін құбылыстарының бірін көз алдынан өткізгенінің өзі каншама үлкен нәр беретін рухани байлық екендігі сөзсіз. Қарқұйрық адам баласын тек рухани байлықпен қанағаттандырып қоймайды. Өзінің дәмді етімен және терісімен де көптеген ғасырлар бойы адам қажетіне жарап келеді. Осындай саналуан қасиеттерімен мыңдаған жылдар бойы адамдардың қажетіне жарап келген қарақұйрық, үстіміздегі ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап техниканың қарыштап өсіп, көптеген аң мен құс мекендеген далаларды игеруге байланысты, сондай-ақ осы техникаларды аң аулауға басты құрал етіп пайдаланған кейбір табиғатқа жаны ашымас жан-дардың (браконьерлер) кесірінен саны азайып отыр. Сол сияқты бұл аңдардың санының кемуіне кей жылдары ауа райының құбылмалы болуы да көп әсер етті.[4]
Бұрынғы кездері қазіргі қарақұйрық мекендерінде жазы құрғақ, қысы қатал жылдары жиі болып тұрды. Бірақ бұл кездерде қарақұйрық топтары қазіргі қыстайтын жерлерінен де жылырақ, оңтүстік аймақтарға ауып отырған. Бірақ әр турлі себептермен тұз тағыларына бұл жерлерден өздеріне қажетті қорек табу оңайға түспейді. Әсіресе, қыс айлары қолайсыз болған жылдары қарақұйрықтардың өсіп-өнуіне мүмкіндік бола бермейді.
Қазіргі уақытта бұл хайуанатты бұрын көптеп кездесетін мекендерінен көре алмайсыз. Кездестіргеннің өзінде де саны бірлі-жарымнан аспайды. Бұл жағдай тек біздің еліміздің территориясынан ғана байқалып қоймай, қарақұйрықтар мекендейтін басқа да аймақтардан бай-қалады. Сондықтан қарақұйрық сирек кездесетін және жер бетінен жойылып кету қаупінде тұрған хайуанат есебінде Дүниежузілік «Қызыл кітапқа» енгізіліп отыр. Сол себептен қоршаған ортаның бір мүшесі — қарақұйрықты кең байтақ жерімізде аман сақтап, оның санын көбейтіп, келешек ұрпақтарымызға жеткізу үшін көпшілік қауымды бүл аңның тіршілік ортасымен, өмір сүру ерекшеліктерімен және басңа биологиялық ерекшеліктерімен таныстыру артық бола қоймас.
Караңұйрық — шөл және шөлейт аймақтарда өмір сүруге бейімделген, шағын денелі аша туяқты, қуыс мүйізділер тұқымдасына жататын аңдардың бір түрі. Бітім-тұлғасы өте сымбатты. Оның сүйрік денесі, сұңғаң бойы, жіңішке ұзын мойыны, шағын көлемді басы, қамыс құлақтары, мөлдіреген қарақаттай бота көздері мен жеңіл қимылы өзіне еріксіз тартады. Бұлардың алдыңғы сирағы артқысынан сәл қысқалау болады да, орындарынан жеңіл қозғалып; алысқа секіруге бейім келеді. Еркек қарақүйрықтың мүйізінің түп жағы бедерлі, ұшы бір-біріне қарай аздап иілген, ұзындығы 20— 30 сантиметрдей, ашаланбаған әдемі қара—қоңыр болып келеді. Ұрғашыларында мүйіз болмайды, бірақ кейбіреулерінен 2—5 санти-метрдей мүйіздерінің тұқылын байқауға болады. Денесінің ұзындығы 100—105 сантиметр де, шоқтығының биіктігі жерден 70—75 см. Құйрығы денесінің ұзындығының алтыдан біріндей. Түсі қара немесе кара қоңыр болып келеді. Сондықтан да бұл аңды Қазақстан мен Орта Азия елдері қарақұйрық деп атайды. Ал Персияда, Закавказияда «джейран» деп атайдь» да, Монғолияда «қарасульта» дейді. Қарақұйрықтың түсі өзі мекендейтін ортасына сай сұрғылт болса, ал бауыры, тамағы, сирақтарының ішкі және екі санының құйрығының асты немесе таңы ақшыл болып келеді. Таңындағы ақшыл аумақтың формасы дөңгелек болады да мұны көбінесе «айнасы» деп атайды. Карақұйрықтың өз жауын көріп жалт беріп секем алғанда, басқа сықарларына «сақтаныңдар» дегендей белгі беруі үшін бұл «айнасының» маңызы өте зор. Олардың қысқы түс жазғысынан ашықтау, ақшыл құм түстес болады. Жүні қалың, түбітсіз шуашы жоқ құрғақ болғандықтан тез сынады. Сирақтары қамшының сабындай жіңішке, тұяқтары үшкір болып келеді. Алдыңғы тұяқтарының ұзындығы 4,9—5,6 сантиметрдей, ал артқылары алдыңғыларынан сәл қысқалау. Сондықтан да тебіндеуге және қалың қармен жүруге икемсіз. Топырағы тығыз, құмдауыт жерлермен жақсы жүреді. Мұндай жерлерде сағатына 65—70 км жылдамдықпен жүреді.[5]
Бірақ, бұл жылдамдығы 20 минут жүгіргеннен кейін кеми береді. Жерге түскен ізінің формасы жүрек тәріздес, өте үшкір болады. Қарақұйрықтың текелерінің орташа салмағы 27—33, ал әшкілерінікі—21—23 кг болады. Кейбір өте сирек кездесетін ересек текелерінің салмағы 43 килограмға дейін жетеді. Мұндай текелерді он жасар кезінде қазақтар «үйір басы» немесе «құлтекелер» деп атаған. Қарақұйрықтың мойынын созып, басын жоғары көтерген кезінде тамағының астындағы бездері бұлтиып шығып тұрады. Сонысына қарап оларды «зобты киік» деп те атайды. Қарақұйрық құмалақтарының көлемі қойдың құмалағындай болады да, бір ұшы үшкірленіп келеді.
Жер шарында қарақұйрық Закавказьенің оңтүстігі мен шығысында, Орта Азияда, оңтүстік Қазақстанда, Қашқарияда, Гобида, Алашанда, Ордоста сондай-ақ солтүстік Тибеттегі шөл және шөлейт аймақтардағы жазықтықтарға, тау етектері мен қыраттарға таралған. Таралу аймағының солтүстіктегі шекарасы Каспий те-ңізінің солтүстік-шығыс жағалауларынан бастап Ембі, Ұлытау, Балқаш көлінің оңтүстігін жағалап отырып, Зайсан ойпатын қамтып, Сауыр, Тарбағатай тауларының етегіне дейін созылған. Ал оңтүстіктегі шекарасы Аравия түбегінен бастап шығыстағы Пакистанға дейінгі аумақты қамтиды. Бұл аңның түрінің біздің елде таралған мекендеріне жете тоқталатын болсақ: қарақұйрықтар өткен ғасырда Закавказьенің шөлді аудандарында көптеп кездескен. Мұнда Кура-Арқа ойпатына, Апшерон түбегіне, Карабах, Миль Мурган далаларына түгел таралған. Осы жерлерді зерттеуші ғалым Н. Я. Динниктің 1910 жылғы мәліметі бойынша XIX ғасырдың
70-жылдарына дейін қарақұйрықтар Грузия республикасының астанасы Тбилиси қаласының айналасында көптеп кездесіп, оны жүйрік итпен аулау өріс алып, қала базарларында оның дәмді етімен еркін сауда жасаған. Бұдан кейінгі жылдарда Закавказье территориясында қарақұйрық саны біртіндеп азая бастады. Өткен ғасырдың соңғы жылдары олар Армения жерінен мүлдем кездеспейтін болды. Бұл аң үстіміздегі ғасырдың 30-шы жылдары Закавказье территориясында тек Азербайжан жеріндегі Кура ойпатында және Аджинур мен Кабристан қыраттарында, адам аяғы сирек басатын, әлі де игерілмей жатқан аймақтарда ғана кездесті. Олардың жалпы саны 5—6 мыңнан аспайды. Бұдан кейінгі жылдары Закавказье далаларын ауыл шаруашылығына толық пайдалану үшін жүргізілген жұмыстардың барысында осы істерді жүргізуші адамдар мұнда мекен ететін қарақұйрықтарға қамқорлық жасаудың орнына оларды атып санын өте азайтып, тіпті бұл жерлерден жойылып кету қаупіне әкеліп тіреді. 1960 жылы Закавказьеде самолет көмегімен жүргізілген санақтың мәліметі бойынша қарақұйрық бұрын мыңдап кездесетін Мурган далаларынан кездеспеген, ал Джейранчале, Аджинур, Миль-Карабах және Ширван далаларында өте сирек кездескен. Осы аталған далаларда көлемі 14,3 мың шаршы километр жерде бар-жоғы 130-аң қарақұйрық ұшырасқан. Бұл жағдай жергілікті жерлердің табиғат жанашырларын қатты ойландырып, жануарлар дүниесін қорғау саласында біршама жұмыс істеуге түрткі болды. Қарақүйрық биологиясын жете тексерген еліміздің белгілі ғалымы А. А. Слудскийдің мәліметі бойынша, Бареакелмес аралын мекендейтін бұл аң жазғы уақыттарда 70, ал қысқы уаңыттарда 37 түрлі өсімдікпен ңоректенеді екен. Қыста азық ететін өсімдіктерінің 16 түрі бұта және жартылай бұта тәріздес, 7 түрі бұта тектес, 12 түрі бір жылдың және көп жылдық шөптер. Қыста көбінесе қылшаны, тікенді түйесіңірді, көкпекті, бұйырғынды, сұр теріскенді, сексеуілді, жыңғылды, жусанды және сайғақ шөпті қорек етеді- Ал, көктем мен жазғы азығына шөл даланың қылшасы, бидай-ық, раң, қоқырбасы, өлеңшөп, су жағаларындағы қамыстың жапыраңтарын, иісі бұрқыраған жусан мен алабота, итсигек сияқты бойында ылғалы мол өсімдіктерді қорек етеді. Бұл аралдағы карақұйрықтар сонымен қатар су толқыны жағаға шығарып тастаған кіші зостераны ңысы-жазы бірдей жейді.[6]
Қарақұйрықтың бойындағы ерекшелігі, олар басқа жануарлар, әсіресе, үй жануарлары азық ретінде пайдаланбайтын адраспан, түркмен түйетабаны, черкез, бүрлі кос масақшалы және қызыл тамырлы қылшалар, жертезек бұйырғыны, итсигек және текесақал сияқты ұлы өсімдіктерді сүйсініп жей береді. Кез келген хайуанатта бола бермейтін мұндай қасиет қарақұйрықты өсімдігі сирек шөл далаларда азықтың түрлерімен қамтамасыз етіп, өмір сүруіне мүмкіндіктер туғызады. Бұл аңның етінің дәмді, оның шипалық қасиеттерінің мол болуы да осыған байланысты болса керек.
Жусан мен баялыштан басқа өсімдік өспейтіндей болып көрінетін ңұлазып жатқан Бетпаңдалада шөлінің өзінен бұл аңдар 47 түрлі өсімдік тауып жейтіні ғалымдарға көптен белгілі. Бұл шөлейттерде олар 7 түрлі астық тұ-қымдас, оның ішінде әсіресе жуашықты, қоңырбасты, бидай мортығын, боздық үш түрін, өлеңнің екі түрін, лала гүлдері тұқымдасына жататын жуаның үш түрін сүйікті қорегі етеді. Сонымен қоса бұл жерлерде изенді, баялышты, күмәнді торсылдақты, адраспанды, астрагалдың үш түрін, қарағанды, мияның екі түрін, жусанның үш түрін, қылшаны және сексеуілді де азығына пайдаланады. Бетпақдаланың көп шілік өсімдіктері қураған уақыттарда, осы даладағы өсетін тобылғы түсті; жантақты қорек етіп, осы өсімдіктер өскен жайылымдардан ұзамайды.
Олар өздерінің басқа мекендерінде де осындай өсімдік түрлерін пайдаланады. Мысалы, жоғарыда келтірілген аудандардан алыс жатқан еліміздің оңтүстік шығысындағы қара құйрық мекендері Іле және Сөгеті далаларында жыл бойы олар жусан, қандым, астрагал, изен және сексеуілді қорек етеді. Ал, көктем мен жазда бетеге, боз, тобылғы Тянь-Шань қызылбояуы, жуа тағы басқа да осы мекендерде кездесетін өсімдік түрлерін жейді. Жұт жылдары қорек ететін өсімдіктердің азайған уағында қарақұйрыңтар өзен бойларындағы тоғайларға топтасып онда өсетін шеңгелдерді қажалайды.[7]
Жақсы жайылып, тойған қарақұйрықтың ао қазанындағы жеген тамағының салмағы 2,5-тен 4 килограмға дейін болып, тәулігіне 6 кило-грамдай әр түрлі өсімдікпен қоректеніп тіршілігін жалғастырады.
Көктем мен жаздың алғашқы жартысында шөлді жерлерде ылғал мол болатындығына байланысты ол кезде өсетін өсімдіктердің құрамында да ылғал кәп болады. Қарақұйрықтар бұл уақытта су ішпей-ақ өсімдіктердің бойындағы ылғалымен қанағаттанады- Тіпті тақырларға тоқтаған көлшіктердің маңайында жайылып жүрсе де суды сирек ішеді. Бұл аңның шөлге төзімділігі соншалық, жаздың ыстық, аптапты күндерінің өзінде күнделікті су ішпейді. Бірақ су ішпей өмір сүре алмайды. Суаттан 70—80 километр қашықтықтағы шөлді жайылымдарда жайылып, суға үш-төрт күн-де бір-ақ рет барады. Жайылымдарында ылғалы мол өсімдіктер мен су болмайтын жылдары қарақұйрыңтар мекен жайларын ауыстырып суы бар жерлерге жылжып отырады. Қысқы уақыттарда су табылмаса қар жалап та күнелте береді. Егер мекендерінде қара суық қатты болып, өзендердің беті қатып, қар түспегек жағдайларда бұл жерлерде қорек ететін өсімдіктері көп болғанымен тұрақ таба алмайды, Кейде осындай жағдайлардың әсерінен қарақұйрықтар оңтүстіктегі суы қатпаған аудандарға қоныс аударып отырады. Бұл аң 1 литр суының құрамында 9—14 грамға дейін тұз бояатын, ащы теңіз суларын да іше береді. Осындай қасиеттерінің барлығы түз тағысы — қарақұйрықтың шөлді далаларының табиғат жағдайларына жете бейімделген хайуанат екенін көрсете түседі.[8]
Көктем айлары шөлді далаларда ерекше. Бұл уақытта қыстай қар, жаңбыр күйінде түскен ылғалдың ықпалымен өсімдіктердің барлығы көгере бастайды. Өсіп-өнуін тез арада бітіретін эфермерлер мен эфемеройдтар гүл-деп, шөл даланы өзгертіп, құлпырған қызыл-жасыл алаңға айналдырады. Осы уақыт мұнда өмір сүретін хайуанаттар үшін ең қолайлы мезгіл болып, олардың тіршілігіне жақсы жағдай туады. Бұл кездегі қарақұйрьіқтың негізгі қорегі көктемде жаңа шыққан балауса шөп болады. Олар таң қылаң бергеннен сағат 8—10-ға дейін жайылып, жан-жағы жақсы көрінетін ашық тақырларға жатып, бірер сағат дем алады да, қайта жайылуға кіріседі. Осы-лайша жайылу мерзімі қайталана отырып, түнгі 10—11-ге дейін созылады. Демалу кезінде шедбер бойына шыр айнала орналасып, жотасын ішке, бетін сыртқа береді. Дем алып жатқан қарақұйрыңтар кезектесіп басын жоғары көтеріп, айналасын бақылап отырады. Титтей бөгде зат көрсе болғаны орнынан атып тұрып басқаларына белгі береді. Ал, түнгі демалысын қыраттардың беткейлерінде, немесе үлкен тақырларға жатып өткізеді. Бұның өзі ұрланып келіп бас салатын жауларын алыстан сезіну үшін қажетті тіршілік қорғаныстары болып табылады.[9]
Жылдың осы мезгілінде суға сирек барады. Суға барар жолында асықпай жол-жөнекей жайылып су ішетін жеріне жақындағанда қайтадан кейін қайтып, ілгері жүріп, суат басында жауының бар-жоғын анықтайтын қимылдар жасайды. Топты бастап келе жатқан ересек аналық бастың суға жақындай беріп жалт бұрылып тұра қашатыны да болады. Су ішуге бәрі бірдей бармай, су жағасынан алыстау жерде бір екеуі қарауылдап тұрады. Ал қарауылда тұрған қарақүйрықтар алдыңғылары су ішіп қайтқанда ғана суға бет алады. Олар суды қамысы мен қоғасы жоқ ашық жағалаудан ішуге тырысады.
Жаздың ыстық күндері жайылымға таң қылаң бере, сағат жеті, жеті жарымға дейін шығады да, 30—40 мнуттай демалып, 9—10-ға дейін қайта жайылады. Бұл уақытта шөл далаларда күн ысыйды да қарақұйрықтар күн көзінен жасырынып, күннің қызуы қайтқанша қалың бұталы сексеуілдің, жыңғылдың немесе тораңғының түбінен тұяқтарымен тарпып жасаған жатақтарында күйіс қайырып, көлеңкелеп жатады. Мұндай демалыстарын кей уақыттарда ашық самал соғатын құм төбелер мен қыраттардың беткейлерінде өткізеді. Барса-келмес алаңдарында мекен ететін қарақұйрық-тар күннің ыстық уақытында көбінесе теңіз жағалауларына топтасады. Теңіз суымен шөлін қандырған аңдар жағалаудағы су шетінен «жатақтар» жасап орналасып, күннің ыстығынан қорғанады. Кейде денесін жағадағы таяз суға жартылай салып жататындары да болады. Күннің қызуы қайтып, кешкі салқын түсе бастаған уақыттан түн ортасы ауғанша жайылымға шы-ғады. Түнгі жайылымның кезінде демалыстары 20 минуттан бір сағатқа дейін созылады. Осындай түнгі қысқа демалыстарының көпшілігін ересек қарақұйрықтар тік тұрып өткізеді. Олар су ішуге көбінесе таңертең барады. Белгілі бір жерден су ішеді де, күнделікті жүрген жолын өзгертпейді. Қарақұйрықтың бұл мінезін білген аңшылар, жолына қақпан құрып та ұстай береді.[10]
Қысқы уақыттарда таңертеңнен қараңғы түскенше жайылады. Түсте ғана біраз уақыт демалады. Түнгі уақытын құм төбелерінің арасындағы қалың бұталарының маңайында, жарлардың көлеңкесінде өткізеді. Бұл жерлердің ық жағынан қарды аяғымен тарпып, денесі толық сиятын сопақша шұқыршалар немесе жатақтар жасайды.
Топ мүшелері жайылып жүргенде жан-жағына жиі қарап, бір-біріне белгі беріп отырады, титтей сезік туса болғаны, бір жерге тез топталып, ол сезікті толық біліп, түсінуге тырысады. Жайылым кезінде осы жерлерді мекен ететін құм тышқандары сияқты колония құрып тіршілік ететін кемірушілердің жауын көріп шығарған дыбыстарын да пайдаланады. Осы дыбыстар арқылы жауын алыстан сезеді.
Мұндай көмекті шөлді жерлерде мекен ететін бұлдырық, бозторғай, дуадақ сияңты құстар да көрсетеді. Демалған уақыттарында да олар бір-біріне алыс жатпайды. Демалып жатқанда немесе жайылымда жүргенде тыныштық бұзылып қауіп төнгендей жағдайды сезсе, олар сезік туғызған заттан не болмаса жауынан бірден қашпай, жақын арадағы бұталардың қалқасына тығылып, тыныштық бұзушыны бұтаның арасындағы саңылаулардан бақылай-ды, егерде бұта арасында саңылау болмаса мойнын созып басын бұта арасынан шығарып көруге тырысады. Қауіп төндіруші тікелей өздеріне қарай бағыт алса ғана одан тез қашып құтылуға тырысады. Аналық бастар жауларынан қашқанда лақтарын алдына салып қорғай жүреді, егер тсп мүшелері аралас бастардан (жас текелер, шыбыштар, лақтар, ересек ана-лықтар мен текелерден) тұрса, онда топ айналасын ересек текелер қоршайды- Ал топ мүшелері ылғи текелерден тұрса бұларды топ ішіндегі ең әлді, ересек теке бастап қашады да қалғандары соңынан ереді. Егер, аңшы топтап жеке жүрген қарақұйрықты қуса, ол тезірек жақын маңдағы топқа қосылуға тырысады. Қашып келіп топқа қосылған аңның жүгіру жылдамдығы топпен бірге бұрынғысынан біршама артады. Осылай біраз жер қашқан соң қуғынға ұшыраған қарақұйрық шаршап, шеттей береді. Сол кезде топ мүшелері жапатармағай қашып, қалың топ ішіне түскен қу-ғындалған қарақұйрық байқалмай, шеттеп, барып жата қалады. Мұны аңшы көбіне байқамай, өзгелерінің соңынан қуа береді. Қуғынға ұшыраған басқа қарақұйрықтар басқа топтарға қосылып, үйреншікті әдіспен қуғыншыдан құтылып кетуге тырысады. Ал шаршап барып тығылып қалған қарақұйрық тез демалып, бұрынғы қалпына келеді. Көп уақыт су ішпеген және қатты семірген аңдар қуғынға көп шыдамайды.
Қарақұйрықтың таңқаларлың қасиеттерінің бірі — олар атты немесе машиналы адаммен қатар кездесе қалған жағдайларда ары қарай қашпай, бірге жарысып, жолын көлденеңдеп кесіп өтуге тырысады. Мұндай тәккаппар мінезімен ол аңшының қарауылына қиындықсыз ілініп, оның оңай олжасы болады. Қарақұйрықтың керу, есту органдары жақсы жетілген. Ол далалы жерлерде қимылдаған кішкентай заттың өзін 1—1,5 шақырым қашықтыңтан жақсы көре алады. Сол сияқты, өз жауының қимылынан шыңңан дыбысты алыстан естиді. Ал, иіс сезу органы онша дамымаған. Осыны пайдаланған қасқырлар қарақұйрықтардың су ішетін жерлерін біліп алып, қамыс қоғалардың арасына тығылып жатып, суға келген кезінде тосыннан шабуыл жасайды. Мұндай «кездесудің» куәсі болған кезіміз де бар сымбатты, дене тұрқы 101 — 126, шоқтығының биікт. 67 79 см. Текесінің салм. 22,0 41,0 ешкісінікі — 20 — 34
кг. Текелерінің мүйізі түп жағы бедерлі, үшы бір-біріне қарай аздап иілген, қара-қоңыр түсті үз. 33 — 43 см болады, ешкілері — тоқал.Құйрығы кішкентай, қара-қоңыр түсті. Тұяқтары кішкентай, қара түсті, сопақша
әрі үшкір келеді. Тері жамылғысы құм түстес, сарғыш-сұр. Көз алды, шат, тұяқ аралықиіс бездері, көру және есту мүшелері жақсы жетілген, осылар арқылы бір-бірімен тез табысады.
Сүтқоректілер класының қуысмүйізділер тұқымдасына жататын аң. Қазақстанда Үстірт пен Маңғыстауда, Арал өңірінде, Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпакдаланың оңтүстігінде, Оңттүстік Балқаш өңірінде (Тауқұм, Сарыесік атырау) кездеседі. Соңғы жылдары Қара Ертіс өзнің жағалауындағы құмдарда көрініп жүр. Тұлғасы құмды, сазды топырақты шөлді аймақтарда мекендеуге бейімделген. Қоныстарын жыл маусымдарына қарай, қыста сексеуіл, жыңғыл өскен бұйрат-бұйрат құмдарға, жазда шөлді жерлерге қарай қоныс ауыстырып отырады. Тау етектерінде, теңіз деңге-йінен 2500 — 3000 м биіктікте де кездеседі (мысалы «Алтынемел» ұлттық табиғи саябағында). Күйіс қайырып, демалу және ауарайының қолайсыз жағдайларынан қорғану үшін тұяқпен тарпып қазуға оңай жұмсақ то-пырақты жерлерден шағын (60×30 см) жатақтар жасайды. Қорегі — 70-тен аса шөптесін өсімдіктер мен бұталар. Ылғалы мол жас шөптермен қоректеніп, қар мен жаңбырдан жиналған қақтардан су ішіп шөлін қандырса, қыста қар жалайды. Жаз айларында Қарақұйрық таңертең және түс қайта жайылуға шығып, түсте жатса, қыста жайылуы мен күйіс қайыруы алма-кезек ауысып отырады. Қазанның аяғынан желтоқсанның ортасына дейін күйлейді. 5 — 5,5 ай буаз болып, сәуірдің аяғынан маусымның аяғына дейін (жаппай төлдеу мамырдың екінші жартысында) лақтайды. Көбіне 1 — 2 лақ (егізі басым), кейде 3 — 4 лақ (өте сирек) табады. Жаңа туған лақтың салмағы 2 — 3 кг, дене тұрқы 48 — 58 см. 5-10 күнде шөп тістеп, 3 айдан аса енесін емеді. Жас төлдер тез өседі: алғашқы 10 күнде салм. 4,5 кг, бір айда — 9,0 кг, 6 айда — 15,0 кг, бір жаста салм. 20 кг-нан асады. 7 — 8 айда, сер-кештері 1,5 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Қарақұйрықтың жаулары — қасқыр, түлкі, қарақал және бүралқы иттер, құстардан: бүркіт, қарақұс. Аусыл және туляремия ауруларымен ауырады. Дәмді еті мен әдемі терісі үшін көп ауланған. Терісінен сырт киім, жазғы аяқ киім, мәсі тігіледі, саба және қауға жасаған. Қазір саны аз, Қазақстанда баржоғы 13—15 мыңдай. Оның 5 — 7 мыңы «Алтынемел» ұлттық табиғи саябағында, қалғаны Үстірт қорығы мен Ақтау-Бозашы қорықшасында қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (1996).
1.2 Марал шарушылығының кәсіптік маңызы.
МАРАЛ — аша тұяқтылар отрядына жататын сүт қоректі жануар. Дене тұрқы 250—265 см, биіктігі (шоқтығынан) 135—155 см, салмалмағы 300—340 кг. Ересек бұңасының тармақталған, сүйекті, бітеу мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз болмайды, құйрығы қысқа. Мекендейді Баттыс Европада, Солтүстік Африка (Алжир, Тунис, Марокко), Иран, Ауғанстан, Монғолия, Оңтүстік-Шығығыс Қытай, Тибетте, Солтүстік Американың қоңыржай аймағында таралған. СССР-де Белоруссия, Карпат, Воронеж, Кавказ, Алтай, Шығ. Сібір, Қиыр Шығыс, Тянь-Шань т. б. Жерлерде кездесетін 7 түр тармағы бар. Бұның бірі Қазақстанда Алтай, Саур, Тарбағатайда, Ортлық Тянь-Шаньда, Жоңғар, Күнгей, Теріскей,Іле Алатауында, Кетпентауда, Нарын-қол ауднда кездеседі. Іле, Жоңғар Алатауында, Орт. Тянь-Шаньда, Шығыс Қазақстанда мал өсіретін совхоздар ұйымдастырылған. Мүйізінен панты алады. Марал тоғайлы, тайғалы орман, субалпілік, қоңыржай аймақтарды мекендейді. Марал— шөп қоректі жануар. Үйірімен топтанып жүреді, полигамды.Жыныстық жағынан 3 жылда жетіледі, август—сентябрьде қашып, май —июньде туады. Маралдың жыл сайын қыстың ортасында ескі мүйізі түсіп, жаңа мүйіз шығады. Маралдың сүйектенбеген жас мүйізінен — пан-
ты алынып, одан пантокрин дәрісі жасалады.
1.3 Бал арасының кәсіптік маңыздылығы және халақ щаашылығына тигізер әсері.
Бал арасы — ұзындығы 1—1,5 сантиметр, ұяластарымен топтанып ұшатын қауымшыл насеком. Әр ұяны аралардың бір семьясы мекендейді. Семьяда бір аналық ара, бірнеше жүздеген еңбек ететін аталық ара — трутеньдер және бірнеше ондаған мың (100 мың және одан да көп) «жұмысшы» ара болады. Мұнда олар белгілі тәртіппен, ережелермен әрекет етеді. Әрбір ара өзінің орнын біледі және өзіне жүктелгенді бұлжытпай орындайды. Ұядағы соншама үйірлі аралардың анасы— ұрғашы ара болып саналады. Ұрғашы ара күн сайын арнаулы ұяға бір-екі мың ұрық салады. Насекомдардың ішінде ана арасы ең көп жыл өмір сүретін жәндік. Ол —бес-алты, ал кейде сегіз жылға дейін тіршілік етеді. Бірақ жыныстық қабілеті жасына байланысты бәсеңдейді. Сондықтан екі-үш жылдан соң оларды жас арамен алмастырып отырады. Ал ана араға қарағанда «жұмысшы» аралар өте қысқа өмір сүреді. Олар 30—35 күн тіршілік етеді, осы қысқа мерзімді тынымсыз тіршілікпен өткізеді.
Еркек ара шірне иемесе тозақ жинамайды, ұя тазаламайды, тек ашық күндері ұшып ойнайды. Оның аяғында гүл шірнесін жинайтын «кәрзеңкесі» болмайды. Жыныс қабілеті үш-төрт аптада жетіледі. Ұрғашы анаға жанасқан соң ол бірден өледі. Ұрғашы ара секілді еркек ара да тек омарташының балымен қоректенеді. Еркек ара не бары үш айға жуық өмір сүреді. «Жұмысшы»( ара жыныс қабілеті жетілмегендіктен шағылыс-пайды, сондықтан бір ай ғана емір сүреді.
Бұлар үш-төрт күндігінен бастап-ақ личинкаларды қоректендіреді, ұрғашы араны күтеді. Сондай-ақ алысқа ұшып «барлаушылық» қызметін атқарады, гүл шірнесін жинайды, балауыз шығарып, ұя салады. Сол ұяны тазартады да, ұя қабырғасының сақлауларын ара желімімен бітейді, сөйтіп ұяны қорғайды. Жұмысшы аралар ұяға жинайтын гүл тозаңын аяғының артқы жағында орналасқан «кәрзеңкесімен» тасиды.
Ара семьясының тіршілігі өте қызық. Аралардың биологиялық ерекшеліктері, бет алысы және олардың жан-жақты «жұмыстары» әр уақытта адамды таң қалдырып келген. :
Бал арасы дәнді дақылдарды, жеміс-жидек және бақша дақылдарын, майлы және азықтық есімдіктерді тозаңдандыруда үлкен роль атқарады. Мысалы, қазіргі кезде біздің елімізде 20 миллион гектардан астам 150-ге жуық ауыл шаруашылық дақылдарын негізінен аралар тозаңдандырады. Осының нәтижесінде қарақұмықтың, күнбағыстың, жоңышқаның, алма ағашы жемісінің және қарбыз-қауынның, асқабақтың өнімі екі-үш есе артады. Сондықтан да «бақша мен ол марта жақсы көршілер» деп халық бекер айтпаған. Бал аралары гүл шірнесін жинай жүріп, бір гүлдің тозаңын екінші бір гүлге әкеліп, сол арқылы өсімдіктердің тозаңдануына мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мамандардың есебіне қарағанда, біздің елде аралардың көптеген ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдату қызметінің арқасында жыл сайын екі миллиард сом табыс түседі екен. Сөйтіп, кәптеген ауыл шаруашылық дақылдарының пщғымдылығын арттыру жөнінен аралар адамның қанатты досы және көмекшісі. Халық араны адамның кішкене досы деп дұрыс атаған.[12]
Сондай-ақ бал арасы — табиғи дәрі-дәрмектердің қайнар кезі. Одан алынатын бал, ара уы, перга, аналық, сүтше, балауыз және ара желімі сияқты өнімдер қазір гі медицинада және техникада кең қолданылады. Бал өте қоректі, организмге жақсы сіңетін шипалы тағам. Балдың құрамында 60—70-ке жуық зат бар. Оның ішінде көптеген минералды тұздар, органикалық қышқылдар, витаминдер, химиялық заттардың алмасуын күшейтетін ферменттер және белок бар. Бал арасы — өте еңбекқор жәндік. Ол бір килограмм бал үшін миллионға жуық гүлден шірне жинайды. Егер гүлді алқап ұясынан 1,5 километр қашықтықта болса, ол бір килограмм бал үшін 300—400 мың километр жер ұшады Ара сағатына 65 километр жылдамдықпен ұшады.
Араның шірнені қай өсімдіктен жинағанына қарай және түсіне, иісіне, дәміне қарай бал бірнеше түрге бөлінеді. Бал арасының тек табиғи өсімдіктерден жинайтын балының 60-тан аса түрі белгілі. Егер ара шірнені қазанақ, радодендрон, азалея сияқты улы өсімдіктерден жинаса, ондай балдан адам уланады. Бірақ бұл өте сирек кездесетін оқиға. Сондықтан бал омарталарын улы өсімдіктердің көп жерінде ұйымдастыруға бол-майды.
Қазір Қазақстанда өсімдіктің бес мыңнан аса түрі кездесетін болса, соның ішінде 250-дей түрі балды өсімдіктерге жатады. Гүл шірнесі мол әрі оны бал арасы оңай алатын 50-дей (20 процент) түрінің ғана омарта шаруашылығында зор маңызы бар. Қолдан өсіретін жеміс-жидек, ақ қараған, жоңышқа, мақта сияқты балды өсімдіктер республиканың оңтүстігінде көп өседі. Егісті алқаптарда өсетін емен, қайың, ақ қараған, шегіршін, қара ағаштың тозаңдарынан бал арасы жазғытұрым көп бал шырынын жинайды. Шабындықта өсетін өсімдіктердің ішінен әсіресе бұршақ тұқымдастарына жататын өсімдіктер, қазтамақ, кекіре, шалфей сияқты шөптесін есімдіктер де балды мол береді. Жөке, үйеңкі, тал караған мен жабайы жеміс ағаштарының, сондай-ақ қарақұмық, күнбағыс, балдырған, беде, жоңышқа, эспарцет сияқты өсімдіктердің де омарта шаруашылығы үшін маңызы бар. Мәселен, республикамыздың солтүстік облыстарында жаз айларында қарақұмық өсетін жерден бал арасының бір ұясынан 20—40 килограмм бал жинауға болады. Ал республика бойынша қарақұмықтың жалпы егіс көлемі 180—250 мың гектардай.
Әсіресе орман өсімдіктерінің арасында таулы өңірлерде мекендейтін бал аралары гүл тозаңын кәбірек жинайды. Сол себепті де орман өсімдіктері балды мол береді. Мәселен, таулы, орманды алқаптарда үшкір жапырақ үйеңкі өсетін бір гектардан 500 килограмға, ал дала үйеңкісі және татар үйеқкісі өсетін бір гектардан 1000 килограмға дейін бал жинауға болатыны анықталып отыр. Ерте көктемде алмұрт, алма, шие сияқты жеміс ағаштары көктейді. Бұл ағаштар әр гектарынан 30 килограмға дейін бал шірнесін береді. Сондай-ақ мұндай алқаптарда өсетін ақ қарағанның бір гектарынан 500 килограмға, ал жеке ағашының осындай мөлшерінен 1000 килограмға дейін бал тозаңын береді. Сондықтан омартаны балды есімдіктердің гүл тозаңы молырақ жерлеріне орналастырған ете тиімді келетіні мәлім.
Қазақстанның бірсыпыра облыстарында ара шірнесін негізінен жоңышқа, әр түрлі шөп, күнбағыс, қарақұмық сияқты өсімдіктерден жинайды. Ара бал сауытына өз салмағының жартысындай шірне жинауы мүмкін. Олар жинаған шірнесін ұядағы жас араға қалдырып, қайтадан далаға ұшып кетеді.
Жас аралар шірнені тор көзшелерге құяды. Содан соң олар ұяны желдетіп, артық ылғалды жояды. Араның сілекей безі шірнедегі қант құрамын өзгертіп, оны балға айналдырады. Көзшелер балға толғаннан кейін, ара оны балауыз қақпақшамен желімдейді. Мұнда бал ұзақ сақталады. Араның бал жинауы ара ұяласының күйіне, ауа райына, өсімдіктердің ерекшелігіне және оның омартаға алыс-жақындығына, шірненің бөліну дәрежесіне байланысты. Араның бал жинауы өсімдіктің жаппай гүлдеуіне сәйкес келеді, ол үш кезеңге бөлінеді: көктемде, жазда және күзде жинау. Әсіресе кек-темде жиналған балдың сапасы өте жоғары болады. Республика бойынша әр ұядан орта есеппен жыл сайын 7—20 килограмм бал және 0,4—0,7 кг балауыз жиналады. Алдыңғы қатарлы омарта шаруашылығында әр ұядан орта есеппен жылына 15—30 килограмм бал алынады. Ал РСФСР-да әр ұядан орта есеппен 70—80 килограмм бал жиналады екен. Араның балы — табиғаттың бізге сыйға тартқан аса бағалы қазынасының бірі. Балдың адам организмі үшін зор маңызы бар екені мәлім. Сондықтан да бал арасы сияқты пайдалы насекомдарды омартада көптеп өсірудің халық шаруашылығында ролі ете зор. Омарта — дәрі-дәрмектердің жанды фабрикасы немесе ол — табиғи емхана.
Адам баласы балдың шипалық қасиетін ерте заманнан-ақ білген және емдік дәрі-дәрмек ретінде қолданып та келген. Бал — дертке дауа. Қазіргі кезде оны асқазан, бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе және жүйке тамыр ауруларына, суық тигенде, сондай-ақ басқа да толып жатқан дерттерге қарсы ойдағыдай қолданып келеді. Қант диабетімен ауыратын адамдар мен семіз адамдарға бал жеулеріне болмайды. Емделіп журген ересек адамдар күніне 100 г бал жеуіне ғана болады. Соның өзінде де балдың емдік жалпы мөлшері күніне 100—200 грамнан аспауы қажет. Бұл дозаны тамаққа дейін бір-екі сағат бұрын бөліп-бөліп жеуге болады.
Араның уы (апитоксин) — оның улы безінен бөлінетін түссіз, мөлдір ерітінді. Бір араның у сақтағыш бездерінде орта есеппен 0,2—0,4 миллиграмм у болады. Араның уы бал иісіндей хош иісті, ащы дәмді келеді. Ара уының құрғақ түрін жоғарғы температурада (100 градусқа дейін) қыздырғанда оның уландырғыш қасиеті тері өзгермейді. Ара уының бұл маңызды қасиеті оның құрамында биологиялық әрекетті айрықша белоктің болуына байланысты.
Ал енді араның уын қалай алуға болады, араларды өз мекенінде бал берумен қатар у да беруге қалай бейімдеуге болады дегенге келсек, бұл мәселені бірінші болып шешкен Эстония ғалымдары. Эстония ауыл ша-руашылығы академиясының доценті Паул Аллес бастаған республиканың омарташы мамандары ара уын жинайтын шағын аспап ойлап тапқан. Бұл аспаппен бір мезгілде 10—15 ара ұясынан у жинауға болады және әрбір операцияға жарты сағаттан артық уақыт кетпейді.
Ара өз денесінен уды тосын қауіп төнгенде немесе бірдеңеге ызаланғанда бөледі екен. Олай болса, сан мыңдаған еңбеккер семьясының қалыпты тіршілік тынысын бұзбай-ақ бұл бағалы өнімді қалай алуға бола-ды? Енді осыған келейік.
Бұл жердегі көмекші электр тогы болады екен. Тізбекке жіберілген тұрақты электр тогының импульсі араның бойында әлсіз болса да ток соғуын тудыратын көрінеді. Осы кезде токпен жалғанып, ара уясының ішіне қойылған шыны пластинкаларда фармацевтік кәсіпорындар үшін бағалы шикізат — ара уының түйіршіктері қалады.
Эстонияда, Украинада және басқа республикаларда жүргізілген тәжірибелер аралардың қалыпты «жұмыс» жағдайына бұл әрекет ешқандай зиян келтірмейтінін,қайта олардың гүл шырынын бұрынғыдан да құлшына жинайтынын көрсетті.
Қазір бұл аспаптарды Москваның, Киевтің және басқа да қалалардың ауыл шаруашылығы институттары алып, оның құрылысын студенттерге үйрете бастауда. Болашақ омарташы мамандар бұл аспапты өздерінің практикалық ісінде қолданатын болады.
Фармацевтика өндірісінде ара уынан венапиолин, токсапин, апизартрон және вирапин сияқты препараттар шығарады. Бұл дәрі-дәрмектер көптеген ауруларға ем. Олар негізінде ревматизмді, радикулитті, перифе-риялық (шеттік) нерв жуйесін, демікпелі бронхитты, бас сақинасын (мигрень), гипертонияны және басқа да ауруларды емдеуге қолданылады. Ара уын апитоксинді адамға әр турлі жолмен қолданады: кейде араны дене-ге қондырады да шақтырады, кейде ара уынан жасалған дәріні (май түрінде немесе егу үшін суйық ерітінді күйінде) береді.
Әр турлі гүлдерден тасып әкелген тозаңды уяларына жинап, үстіне бал құйып қорек ретінде пайдаланатын азықты перга дейді. Осы перга белок пен витаминдерге ете бай келетіндіктен, оны медицинада биологиялық, әрекетті зат ретінде пайдаланады.
«Жұмысшы» араның жұтқыншақ безінен белінетін ерекше өте дәмді заттың бірі — аналық сүтше. Оның аналық сүтшесі пергадан дайындалады. Осы аналық сүтшеден апилак деген препарат жасалынады. Ол — ор-ганизмді қуаттандыратын, әрі сауықтандыратын өте бағалы дәрі-дәрмек.
Сондай-ақ, арадан балауыз алынады. Балауыз — ара қурсағының ішкі жағында орналасқан балауыз безінен белінетін зат. Балауыз пластырь (жабысқақ қою зат) және май дәрі түрінде пайдаланылады. Бұл — әсіресе өндірісте өте құнды өнім. Оны металлургия, авиация, радиотехника, былғары және қағаз өнеркәсібінде қолданады. Балауыз медицинада көбінесе тері ауруларын емдеуге қолданылатын дәрі-дәрмектер жасауға қажет. Бір маусымда әр ара ұясынан 2—3 килограмға дейін балауыз алынады. Бұл — ұзақ жылдар қасиетін сақтайтын тамаша зат.[13]
Ара желімі сүртпе май және пластырь түрінде кей-бір тері ауруларын емдеуге қолданылады. Ара желімі оның ұясына жиналған әр турлі өсімдіктерден пайда болады. Әр маусымда бір араның ұясынан 100—150 г ара желімін жинауға болады.
Ара өсіру — ауыл шаруашылығының бір саласы. Бал арасын өсіруге Совет үкіметі орнаған жылы-ақ көңіл бөлінді.
«Ара шаруашылығын қорғау» туралы қаулыға В. И. Ленин 1919 жылы қол қойды.
1971 жылы Москвада ара өсірушілердің халықаралық XXIII конгресі болды. Мұнда, халықаралық ара өсіретін қоғамның соңғы мәліметі бойынша, дүние жүзінде 42 миллион араның ұясы бар екендігі айтылды. Тек 1969 жылы ғана жер жүзіндегі барлық омартадан не бары 390 мың тонна бал жиналып алынған. Америкада жылына 40 миллион долларды бал арасының балы мен балауызынан алады екен.
Совет Одағында ара ұясының, омартасының саны шамамен 10 миллион, оның 50 проценті колхоздар мен совхоздарда, қалғаны жеке шаруашылықтарда. Совет Одағы ара ұясының саны жағынан және бал жинаудан жер жүзінде бірінші орын алады. Одақ бойынша ара семьясының саны жағынан Қазақстан төртінші орында келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда 300 мыңға жуық ара ұясы бар, оның 44 проценті совхоздарда, 18 проценті колхоздарда, 5 проценті әр түрлі мемлекеттік шаруашылықтарда орналасқан болса, ал 33 проценті ара өсіруші әуесқойлардың үлесіне тиеді. Ара ұясы әсіресе шығыс және оңтүстік облыстарда көбірек орналасқан. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысында 114 мың ара ұясы бар. Мұнда төрт омарта шаруашылығы орналасқан. Әр осындай шаруашылықта 60 мың ара ұясы өсіріледі. Сонымен бірге Талдықорған облысында 42 мың ара ұясы болса, ал Алматы, Семей облыстарының әрқайсысында 25 мың ара ұясы бар. Сондай-ақ Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстарында не бары 45 мың, Қарағанды, Көкшетау, Қостанай, Павлодар және Целиноград облыстарында — 47 мың, ал басқа облыстарда — 2 мың бал арасының ұясы ұсталады. Қазақстанда омарта шаруашылығы көбіне таулы өңірлерде жақсы дамыған.
ІІ.Қазақстандағы мал шаруашылығы.
2.1Қазақстандағы кәсіптік маңызы бар мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығы -ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азық-тү-лікпен (сүт, май, ет, т.б.) жеңіл және тамақ өнеркәсіп-терін шикізатпен (жүн, тері, ет өнімдері қалдықтары, т.б.) ауыл ш. өндірісін күш-көлік (ат, өгіз, түйе, т.б.) және тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Мал шаруашылығы өнімдері мен оның қалдықтарынан мал азықтары (майы алынған сүт, ет-сүйек және сүйек ұндары, тығыз оаиланыста жүрді. Мыңдаған жылдық тарихы бар Мал шаруашылығының Қазақстанның эконмикалық, әлеуметтік және мәдени дамуындағы орны ерекше болды. 20 ғасырдың басына дейін адамдардың әл-ауқаты мен тұрмыс тіршілік деңгейі түгелге жуық Мал шаруашылығының өркендеу деңгейімен анықталды. Қазақстан жерінде Мал шаруашылығы ежелден жайылым ауыстырып отыруды талап ететін көшпелі жүйе бойынша дамығандықтан негізінен қой, ешкі, жылқы және түйе өсірілді. Салыстырмалы түрде күтімді және құнарлы азықтарды көп қажет ететін сиыр-т.б.), дәрі-дәрмектер мен биологиялық белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды қосылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылық салаларына сиыр, қой; ешкі, жылқы және түйе шаруашылықттары жатады.Мал шаруащылығының тарихы осыдан 10 мың жылдай бұрын жабайы жануарларды қолға үйрету кезеңінен бастау алады. Алғашқыда Мал шаруашылығы табиғи сипатта дамығандықтан малдардың өнімділік бағыттары мен тұқымдары санын ұлғайтуға жеткілікті жағдайлар болмады. Мал тұқымдарын шығарудың қарқын алуы Мал шаруашылық өнімдерін өндіру тауарлары сипат алған капиталистік қатынастардың өркендеуімен дың кеңінен таралуы, сондай-ақ, қазақ халқы төрт түлік мал санатына қоспайтын шошқа өсірудің қолға алынуы 19 — 20 ғ-ларда Ресейден орыс шаруаларының қоныс аударып келе бастауымен тығыз байланысты. Сол кездерде Орталық Қазақстан аймағындағы Мал шаруашылық ерекше-ліктерін анықгау мақсатында жүргізілген зерттеулер нәтижесі мал түрлері үлес салмағының төмендегідей болғандығын көрсетті (1-кесте).
Қазақстанда 19 ғ-дың соңына дейін негізінен қой, ешкі, түйе және жылқы түліктері өсірілуінің бірнеше басты себептері бар: Жер аумағының 70%-ға жуығын (182 млн. га) осы малдарды өсіру арқылы тиімді пайдалануға болатын жайылым алқаптары алып жатты; айтылған малдар жергілікті табиғат жағдайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым азығын пайдаланып өсіп-өнді, сонымен бірге, жергілікті халық олардың өзіндік құны төмен және зор сұранысқа ие өнім түрлерін өндіру мен оларды өңдеудің тиімді технологияларын (ет, май, сүттен, тағам, жүн теріден киім-кешек, көшпелі баспана — киіз үй жасау) жақсы меңгерді. Әр түрлі аймақтардағы Мал шаруашылығының дамуы мен түлік түрлерінің үлес салмағының нақты мағына нақты аудандардың жер, су, ауа-райы ерекшеліктері үлкен әсерін тигізеді. Сиыр өсіру әуелден-ақ топырағы құнарлы, шалғынды аймақтарда нәтижелі жүргі-зілсе, шөл және шөлейіт жерлерде малдың негізгі бөлігін (80%-дан аса) уақ малдар (қой, ешкі) құрады (2-кесте).
Қазақстанда 1916 ж. 18,4 млн. бас қой мен ешкі, 4,3 млн. жылқы, 733 мың түйе, 5,0 млн. бас сиыр өсірілді. 1918 — 21 ж. Азамат соғысы мен бірнеше рет қайталанған жүт нәтижесінде мал саны 1916 жылмен салыстырғанда 3 еседен аса төмендеді. 1923 — 29 ж. аралығында ауыл шарашылығын игеруге бағытталған жан-жақты шаралар барысында мал саны кайтадан 1916 жыл-ғы деңгейге жеткізілді. Алайда, 1930 — 33 ж. Ауыл шарушылығын жаппай ұжымдастыру науқанында жіберілген өрескел қателіктер салдарынан мал басы 10 еседен аса қысқарды. Республика Мал шаруашылығые қалпына келтіруде 1932 ж. Орталық комитетінің қабылдаған Қазақстан мал шаруашылығы туралы» шешімінің маңызы зор болды. Әрбір отбасыға 100-ге дейін қой-ешкі, 8 — 10 сиыр, 3 — 5 түйе мен 8 — 10 жылқы ұстауға рұқсат берілді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы мен өндірісті жоспарлы түрде дамыту, жаңа жерлерді игеру және отырықшылық өмір салтының берік орнығуы Мал шаруашылығынның жаңа бағыттары — сүтті және етті ірі қара шаруашылығын, биязы және биязылау жүнді қой шаруашылықтарын, қаракөл қойы шарушылығын өркендетуге кең жол ашты. 1934 — 90 ж. аралығында ұжымдық және кеңестік шаруашылықтар жұмысының жүйелі ұйымдастырылуы Мал шаруашылығының барлық салаларын айтарлықтай жоғары қарқында дамытуға мүмкіндік берді. 1990 — 92 ж. Қазақстанда малдың 51, оның ішінде 18 қой, 11 мүйізді ірі қара, 13 жылқы, 3 түйе тұқымдары мен тұқымдық топтары өсірілді. Олардың жартысына жуығы 12 қой, 4 сиыр және 3 жылқы тұқымы Қазақстан ғалымдары мен Мал шаруашылығының саласы мамандарының бірлескен жемісті еңбегі нәтижесінде шығарылды. Осы мал тұқымдарының гендік қорын тиімді пайдалану, зоотехник. талаптарға сай азықтандыру мен бағуға негізделген технологиялардың кеңінен қолданылуы жыл сайын 1,5 млн. т ет (сойыс салмағымен), 5,5 млн. т сүт, 100 мың т (табиғи) жүн және 1700 мың данаға жуық қаракөл елтірісін өндіруді камтамасыз етіп келді. 1990 — 2000 ж. ауыл шаруашылығын реформалауда жіберілген кемшіліктер салдарынан мал саны күрт кеміді, оның ішінде сиыр 2,4, қой мен ешкі 3,7, жылқы 1,7, түйе 1,5 есе-ге азайды. Нәтижесінде негізгі Мал шаруашылдық өнімдерін өндіру көл. 2,5 — 3,0 есеге дейін қысқарды. Бұл ауыл халқының әлеуметтік жағдайының күрт нашарлауына алып келді, республика бойынша жан басына шаққанда ет және ет өнімдерін тұтыну мөлшерінің 73 кг-нан 40 кг-ға, сүт және сүт өнімдерінің 311 кг-нан 208 кг-ға дейін төмендеуіне әкеліп соқты (ғылыми негізделген мөлшерден 2 еседей аз). Ел экономикасының тұрақталуына байланысты, 2000 жылдан бастап Мал шаруашылығында оңды өзгерістер орын ала бастады. 1999 — 2000 жылдармен салыстырғанда 2004 ж. сиыр 24,0 — 22,7%-ға, оның ішінде аналық сиыр-лар 16,0 — 15,4%-ға, қой мен ешкі 16,0 — 15,4%-ға, жылқы 5,4 — 7,2%-ға, түйе 18,0 — 17,6%-ға көбейді. Бұл ретте ірі қарамен (сиыр, жылқы, түйе) салыстырған-а, уақ малдар саны (қой, ешкі) 20 ғ-дың 90-жылдарының басында тез кеміген болса, ал қазір қарқындырақ артып отырғандығы байкалады. Бірінші жағдай реформаның алғашқы жылдарында уақ малдың баспа-бас есеп айыру құралы ретінде қолдануға тиімді болғандығымен, ал екінші жағдай олардың өсімталдық қасиеттерінің жоғарылығымен түсіндіріледі.
Қазіргі уақытта барлық сиыр дың 87,3%-ы жеке меншік те, 6,2%-ы шаруа қожалық тарында, 6,5%-ы мемлекеттік ауыл шаруашылық мекемелерінде жинақталған Бұл көрсеткіштер қой меі ешкі түліктері бойынша 80,2 12,3 және 7,5%-ға, жылқы түлігі бойынша 83,8; 10,( және 5,6%-ға, түйе түлігі бо-йынша 75,7; 11,3 және 13,0%-ға сәйкес келеді. Ауыл шаруашылық мекемелерінің шаруа қожалықтарына (ӨК, АҚ, т.б.) бөлінуінің артықшылығы ретінде 2000 жылдан бастап жеке және шаруа қожалықтарында орынсыз мал шығынына жол берілмеуі нәтижесінде соңғы 3 — 4 жылда түлік түрлері бойынша мал санының орташа өсімі 3 — 10%-ға, ет, сүт өнімдерін өндіру 3 -6,5%-ға тұрақты артып келеді.[14]
Құйрықты қой тұқымдарынан түсетін өнімдердің халық мұқтажына пайдалануда маңызы ерекше зор екені барлық деректерде толық келтірілген. Әсіресе, құйрықты қойдан алынатын ет өнімі, оның сапасы, қой-
дың бордақылау немесе жайылымда семірту кезіндегі биологиялық ерекшеліктері жайлы П. Н. Кулешов (1888), А. Доромыслов (1895), С. Н. Боголюбский (1929), М. Ф. Иванов (1936), М. А. Ермеков, А. В. Голоднов (1977), Қ. Ү. Медеубеков, А. Г. Племянников, т. б. (1977) еңбектерінен жан-жақты мағлұматтар алуға болады. ,
Осы тұрғыдан келгенде мал шаруашылығьшьщ негізгі саласының бірі етті-майлы бағыттағы құйрықты қой тұқымдарын жақсарту бағытында жүргізілетін селекциялық жұмыстарды жан-жақты талдап, осы тұқымнан түсетін өнімдердің әрқайсысына жеке-жеке селекциялық варианттар қолдана отырып, олардың санын көбейтуге, алынатын өнімдердің сапасын көтеруге болады.
Мал шаруашылығы мамандарының, селекционерлердің, ғалымдардың алдына қойылып отырған күрделі мәселелердің бірі — қой шаруашылығынан түсетін өнімдердің сапасын арттыра отырып, өнімнің өзіндік құнын төмендету. Бұл бір ғана азық қорын молайта отырып қойдан түсетін өнім мөлшерін көбейтумен ғана шешілмейді, сондай-ақ генетиканың негізіне сай алға қойған мақсатқа орай селекция жұмыстарын жүргізу арқылы шешіледі. Дәлірек айтқанда, етті-майлы бағыттағы құйрықты қой тұқымдарын белгілі бір бағытқа, халық сұранысына орай өнім алынатын мақсатқа лайықты тұқым асылдандыру жұмыстарын жүргізе отырып, жеке популяция алу. Бұл үшін селекцияның негізгі зерттелген тәсілдерінің бірі — сұрыптау мен жүп таңдау мәселесін кеңінен қолдануымыз керек.
Сұрыптау дегеніміз адамның өзіне қажет малдың жақсысын жеке бөліп алып, қалғанын етке, болмаса шаруашылықтың басқа да мұқтажына жұмсап тазартып отыруы. Сұрыптаудың маңызы малдың тұқым қуа-лаушылық және өзгергіштік құбылыстарына, адамның еткен әсерінен белгілі бағытқа қарай организмдерінің икемделушілік қасиеттеріне негізделген.
Сұрыптаудың теориялық маңызына аса зор мән берген ғалым, жалпы биологияның негізін салған Ч. Дарвин. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында сұрыптаудың ерекше маңызын, сол эволюцияны қозғаушы негізгі күш екенін толық дәлелдеді. Сондай-ақ ол сұрыптау мен организмдердің тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерінің араларындағы байланысты тапты. Өзгергіштіктің әсері әр ұрпақта онша көзге түсе бермейтін көптеген жаңа нәсілдік қасиеттер туғызады. Ал сұрыптаудың негізгі құндылығы — осы онша көзге көрінбейтін, бірақ өте пайдалы жаңа нәсілдік қаситтерді топтастыруында, жинақтауында. Сұрыптау — табиғи сұрыптау және қолдан сұрыптау болып екіге бөлінеді. Табиғи сұрыптау деп жан-жануардың өз тіршілігінің ерекшеліктерін жалғастыру үшін ұрпақ қалдыруын айтамыз. Бұл процесс негізінен табиғи түрде өтеді.
Ал, қолдан сұрыптау деп адамның өзіне ұнаған, талапқа сай келетін малды жеке бөліп алып өсіруін айтамыз.
Сұрыптаудың бұл екі түрі бір-бірімен тығыз байлалыста болады. Табиғи сұрыптаудың негізі табиғи түрде жүздеген немесе мыңдаған жылдар бойы ұдайы бір географиялық ортаның әсері арқылы сол ортаға төзімді жаңа түр шығаруда жатса, қолдан сұрыптаудың негізі — адамның өз талабына сай бір немесе бірнеше өнімділік белгілерін күшейте отырып, сол түрдің ішінен жеке тұқым шығаруда жатыр. Мұның бірнеше оңдаған жылдарға созылуы мүмкін.
Қой шаруашылығында селекциялық жұмыстар жүргізетін мамандар табиғи сұрыптау мен қолдан сұрыптаудың ерекшеліктерін қатар пайдаланып, бір-бірімен байланыстырып отырулары керек. Демек, құйрықты қой тұқымдарын асылдандыру үшін осы малдың өскей табиғи географиялық ортасының ерекшеліктерін жете білуі, содан соң селекционерлердің құйрықты қойдың қандай өнімділік белгілерін күшейткісі келсе, соған кі-рісулері керек. Себебі сыртқы ортаның қой шаруашылығындағы селекциялық жұмыстарға тигізетін әсері зор. Әрбір организм белгілерінің, оның мүшелері қызметінің үйлесімділігін, оның тіршілікке бейімділігін тек табиғи сұрыптау ғана анықтайды. Осындай табиғи сұрыптау мен қолдан сұрыптаудан шыққан құйрықты қой тұқымдарының бірі — қазақтың құйрықты қойы. М. А. Ермеков, А. В. Голодновтардың (1977) деректе-терінде, СССР Ғылым академиясы, Орта Азия университеті мен Москва зоотехникалық институты (1927— 1930 жылдары) экспедициясының материалдарында Қазақстанда құйрықты қойлардың географиялық 22 ва-рианты бар екендігі көрсетілген. Осы варианттардың бір бұтағы Жезқазған облысының шаруашылықтарында шоғырландырылған. Бұл қойлар шөлді және шөлейтті жерлерге ете шыдамды. Дене бітімі ерекше кезге түседі. Табиғаттың қатал жағдайына төзімді.
Жері жазық, кейде құмды төбелер кездеседі және шөлейтті аймаққа жатады. Қысы қатты, жазы ыстық, климаты қатаң болып келеді. Ылғалы аз, суы тапшылау, жаз айларында мал тек құдықтардан ғана суарылады. Осындай табиғаты қатал, жемшөп қоры тапшы, малы қысы-жазы жайлымда ғана жайылатын жерде тек құйрықты, қылшықты жүнді қойлар ғана шыдайтыны көрініп тұр. Бұл совхозда 70 мыңға жуық жергілікті қылшық жүнді құйрықты қой өседі. Олар соңғы кезде Орал облысынан әкелінген еділбай қойының қошқарларымен будандастырылған. Қойдың жалпы дене бітімі шымыр, тұрқы еділбай қойына қарағанда қысқалау, сирақтары да қысқа, бірақ ұзақ жүріске шыдамды, құйрықтарының көлемі және сыртқы формасы әр түрлі болып келеді. Жергілікті жердің құйрықты қойларының тірілей салмағы мен дене өлшемдерінің шамасын білу үшін «Сарысу» асыл тұқымды қой заводында өсірілетін еділбай қойының көрсеткіштерімен салыстыруды дұрыс көрдік. «Сарысу» асыл тұқымды қой заводының деректерін А. В. Голоднов, С. М. Макбузов, А. Алыпқариндердің еңбектерінен пайдаландық. «Жеңіс» совхозында өсірілетін қой елшемдері үшін өзіміздің тікелей жүргізген зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесінде алынған өлшемдердің орта шамасын беріп отырмыз. 1-таблицада орта есеппен 357 сақа қошқардың тірілей массасы (5 жылғы ізденістен шыққан қағидалар), 10 мың сақа саулықтың әр жылғы өлшенген деректерінің орташа массасы берілген.«Жеңіс» совхозындағы қойлардың тірілей массасы әр түрлі. Мәселен, өң шағыны 89 кг, ең ірісі—125 кг тартады. Саулықтары 52,5—80,0 кг шығады. Салмақ айырмашылығы осынша алшақ жерде сұрыптау жұмысын кеңінен жүргізуге болатындығы селекционерлерге әбден түсінікті болуға тиіс. «Жеңіс» совхозында өсірілетін койларға жан-жақты терең зерттеулер жүргізілді. Әсіресе, шаруашылыққа пайдалы қасиеттерін, атап айтқанда, тіршілікке бейімділігі, жылдам жетілгіштігі, шыдамдылығы, еттілігі, құйрығының сыртқы формасы, олардың басқа қасиеттерімен байланысы, жүндестігі, оның түсі, сорты, сапасы, тағы басқалары қатты ескерілді. Осы келтірілген көрсеткіштер бойынша сұрыптау жұмысын терең де ұқыпты жүргізе отырып, қазіргі тоқыма өнеркәсібінің құйрықты қылшық жүнді қой өсіретін шаруашылықтардың алдына қоятын күрделі мәселерінің бірі — мүмкіндігінше ақ түсті қылшық жүнді мол тапсыру. Себебі халықтың ақ түсті қылшық жүнге деген сұранысы өсіп отырса, екіншіден мұндай жүн фабрикаға да өте пайдалы, сондай-ақ түрлі-түсті бұйымдар шығаруда болсын, ақ туырлық басу үшін де басқа түсті жүндерге қарағанда ете қажет. Мұндай жүнді қой республикамызда болғанымен шамалы. Олардан көбінесе жартылай қылшықты, ұяң жүн түсе-ді де, тікелей қылшықты ақ жун аз кездеседі. Осы мәселені шешуде генетиканы негізге ала отырып, селекциялық жұмыстар жүргізудің маңызы аса зор. Ақ түсті қылшықты жүнді қой өсіру үшін оған тек селекция жолымен ғана жетуге болады. Біздің негізгі мақсатымыз осындай тұқымды қой өсіру, соған қалай сатылап жетудің кейбір деректерін көрсету.
Малдың еттілік қасиеттерінің белгілеріне дене бітімі, жылдам жетілгіштігі, ірілігі, таза ет түсімі, сұрпы етінің шығымы, етінің химиялық, биохимиялық құрылымы т. б. жатады және оған бірнеше факторлар әсер етеді де бірнеше факторларға тікелей байланысты бо-лады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың өзіне тән биологиялық ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа да өнімдерін өзгертуде алға қойған мақсатқа жету үшін әрбір организмде өтетін құбылыстардың негізін жете білу селекционерлерге өте қажет. Барлық жан-жануарлар денесінің морфологиялық құбылыс пен физиологиялық функциядан тұратыны белгілі. Демек малдың әр түрлі өнімдері, оның өсіп-жетілген кезеңдерінде болатын табиғи заңдылық. Мал тіршілігінің алғашқы күнінен бастап, соңғы күніне дейінгі өткен жолы онтогенез деп аталады. Онтогенез немесе жеке организмнің өсіп-жетілу жолы, өсуі және жетілуі сияқты негізгі екі процестен тұрады.
Қазіргі кезде өсу денедегі тканьдердің, клеткалардың сан жағынан көбеюі, сол арқылы бүкіл организмнін өсіп, ұлғаюын айтады. Өсу процесі сатылап жетілу шыңдалу процесіне ауысады. Өсудің негізгі элементі олардың жылдам, аз уақыттың ішінде тез жетілуінде, бұл организмдердегі тканьдердің, клеткалардың тез бөлініп көбеюіне байланысты. Сөйтіп, дене массасы ауырлайды. Бұл организмнің тұқым қуалағыштық қасиетіне және сыртқы ортаның әсеріне тығыз қатысты құ-былыс.
Ал бір тұқым малының өз арасындағы өсіп-өну жылдамдығына келетін болсақ көптеген ғалымдардың деректерін келтіруге болады. Д. X. Эммонд (1937) бірнеше қой тұқымы төлдерінің өсу жылдамдығын зерттегенде, еркек қозылардың ұрғашы қозыларға қарағанда салмақты болып туатындығын және жылдам өсетіндігін байқаған. Ол сондай-ақ еркек қозының туғандағы тірілей салмағы ұрғашы қозының тірі салмағымең салыстырғанда орта есеппен 103—116% артатындығын дәлелдеген.
Тәжірибеге қойылған малға ерекше күтім жасалған жоқ, жалпы совхоз малына қандай азық берсе, оларға да сондай азық берілді. Тәжірибе июнь, июль, август айларында жүргізілді. Бұл, әрине, бір тұқымның қойында әр түрлі факторларға байланысты төмендеп қалып, кейін ыңғайлы жағдай туғанда генетикалық ерекшеліктеріне байланысты өз шамаластарын салмағы жөнінен қуып жетуі мүмкін. Біз 7—8 жылдық тәжірибемізде қойдың тірілей салмағы оның жүнінің түсіне байланысты-байланыссыз жағына ерекше зер салғанымызда, қойдың тірілей салмағы жүнінің түсіне байланысты емес екені дәлелденді
Әр түсті жүнді қозылардың еттілік қасиеттерінің арасында бәлендей көзге түсерлік айырмашылық болған жоқ. Тек бурыл түсті қозының ет шығымы мен құйрық майының шығымында басқа қозылармен салыстырғанда аздаған ғана артықшылық бар сияқты.
2.2 Оңтүстік қазақстандағы қаракөл шаруашылығының маңызы. Қаракөл қойы — қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қыл-шық жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде шығарылған. Денесі мығым, шағын, жүрдек, құйып, бұйралары жазылып кетеді. Қаракөл елтірісі қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті болып келеді. Жүні тұлымды, жылына екі рет (көктем, күз) қырқылады. Қошқарларынан’3,0 — 3,5 кг, саулықтарынан 2,0 — 2,5 кг жүн алынады. Одан қалың жүн маталар, кілем тоқылады. Сүттілігі 50′ — 60 кг-ға жетеді. Сүтінің майлылығы 7 — 8%. Қаракөл қойынның еті және майы өте сіңімді әрі дәмді. Қаракөл қойының негізінен Оңттүстік және Батыс Қазақстанда (Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстары) өсіріледі. Қаркөл қойының сұрыптау жұмысымен Қазақ қаракөл шаруашылық ғылым-зерттеу иниституты шұғылданады. Қаракөл шаруашылығы — қой шаруашылығының қаракөл қойын өсіретін саласы. Қаракөл шарушылығы 1928 жылы Оңтүстік Қазақстан өңірінде «Шымқорған» кеңшарын құрудан басталды. Оған Өз-бекстанның Бұхар және Са-марқан облыстарынан таза тұқымды 5 мың қаракөл қойы әкелінді. Сонымен қатар әр түрлі жергілікті қойлар қаракөл қошқарларымен шағылыстырылды. Одан алынған будандар сіңіріле шағылысты-рылды. 1941 жылға дейін қаракөл қойын өсіретін 13 кеңшар құрылды. 1941 — 45 ж. 7 кеңшар, 1946 — 52 ж. 3 кеңшар ұйымдастырылды. 1951 — 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж. Қазақстан бойынша 1 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалды. 1960 — 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қаракөл қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қаракөл қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалып, қаракөл қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті. Қазақстанның Қаракөл шарушылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады: Бірінші кезең 1920 — 30 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қаракөл шаруашылығын құрумен бірге қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында жергілікті құйрықты қойларды қаракөл қошқарлармен сіңіре шағылыстыруды жүргізу. Екінші кезең 1930 — 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қаракөл шарушылықтары ұйымдастырылды. 1939 ж. Шымкентте сыртқы сауда Халық комиссариа-тының қүрамына кіретін «Қазсовхозқаракөл» тресі ұйымдастырылды. 1941 жылға дейін Қазақстан бойынша 12 арнайы Қаракөл шарашылығы болған. Әсіресе, Батыс Қазақстанда Қаракөл шаруашылығының дамуы кең етек алды. 1949 ж. «Гурьевқаракөл» тресі ашылды. Үшінші кезең 1960 — 90 ж. – Қаракөл шарушылығының өркендеу кезеңі. Қаракөл қойын өсіретін арнайы шаруашылықтардың саны 150-ге жетті (1980), жылдан-жылға мемлекетке өткізетін мал өнімінің көлемі ұлғая түсіп, 1984 ж. 2621 мың дана елтірі тап-сырылды. Қаракөл қойының саны 6,4 млн. болды (1989). 1962 ж. Қазақ қаракөл ғылылыми-ветеринарлық иниститутының зоо-техникалық факултетітінде жоғары білімді мамандар дайындайтын бөлім ұйымдастырылды және Қазақ қаракөл шауашылық ғылыми-зерттеу институ-тында тұрақты жұмыс істейтін, мамандығын жетілдіретін курстар ашылды. Ғыл. жетістіктерді өңдіріске ендіру, мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын салалы жүйеге түсіру, малды азықтандыру мәселелерін жетілдіру нәтижесінде дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруа-шылықтар құрылды. Сонымен қатар, шөл және шөлейт аймақтардың жайылымын зерттеу институты құрылды. Оның бөлімшелері Қызылорда, Жамбыл, Гурьев (Атырау) облыстарынан ашылды. Гурьевтегі бөлімшесі Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарының Қаракөл шаруашылық-тарына басшылық жүргізді. Қаракөл шаруашылығының бас басқармасы құрылып, 6 облыстың ауыл шаруашылық басқармаларында Қ. ш. бөлімдері ашылды. Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылми-зерттеу иниституты мен Қазақ ауыл шауашылық механикаландыру және электрлендіру ғылми-зерттеу институтының ғылми қызметкерлері қаракөл елтірісін өндіру процестерін жан-жақты зерттеп, соның нәтижесінде қаракөлше қозының терісін сыпыру конвеерлік жүйеге қойылды. Орта буынды мамандарды дайындау тек қана Қапланбек және Жамбыл ауыл шарушылық техникумдарында жүргізіліп келсе, 1969 ж. Алматы зоо- жақсарту жұмысы да кеңінен қолға алынып, жайылымға жабайы өсетін шөптің ұрығын сеуіп, оның өнімділігін бірнеше есе көбейтуге қол жеткізілді. Өсірілетін жеріне бейімделген, жоғары сапалы өнім беруге бағытталған 14 жаңа зауыттық типті мал түрі бекітіліп, дүние жүзінде теңдесі жоқ атыраулық құйрықты елтірі — ет, май өнімдерін өндіретін қой тұқымы шығарылды (1974 — 98). Төртінші кезең. 1990 — 98 ж. Қаракөл шаруашылығында ондаған жылдар бойы жүргізілген сұрыптау, асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде пайда болған асыл тұқымды мал басы күрт төмендеді. Қаракөл қойының 1582,0 мың басына дейін азайып, ал елтірі өндіру 17 есе кеміп — 101,3 мың болды. Асыл тұқымды мал басының үлесі 50%-дан 8,5%-ға дейін төмендеп, 108,4 мың басты құрады. Бесінші кезең 1999 жылдан басталады. Кейінгі жылдары қаракөл қойының саны жылдан жылға көбеюде. Мысалы, республика бойынша 2001 ж. 1281,1 мың, 2002 ж. 1881,1 мың, ал 2003 ж. — 2011,5 мың бас болды. Түрлі меншіктегі асыл тұқымды қаракөл қой шаруашылығының саны 27-ге жетіп, онда өсірілетін асыл тұқымды қой 136,7 мың басты құрайды. Қазақстан ғалымдары мен мамандарының көп жылдар бойы, арнайы бағытта жүргізген мал тұқымын асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде: Жамбыл облысында қара түсті қаракөл қойының төгіскендік , көк түсті қаракөл қойының таластық типтері мемл. сынақтан өтті. Бұхарлық сұр түсті қаракөл қой тобы Оңтүстік Қазақ-стан облысы, «Сүткент» асыл тұқымды зыуыттында, «Шардара» асыл тұқымды шаруащылығында және Батыс Қазақстан облысы «Тайпақ» асыл тұқымды шарушылығында шығарылды. Қызғылт түсті қаракөл қой тобын шығару әдістемесі Созақаудандық, «Жарты-Төбе» шарушылығында жүргізілді. Атыраулық қой тұқымы өте жоғары бағалы елтірі береді, құйрығының пі-шіні құйрықгы қойға тән әрі тез жетілгіш. 1995 — 2000 ж. қаракөл қойының карақалпақ сұры шамшырақ реңді әлімтаулық заттық типі, «Байырқұм» асыл тұқымды зауыттында — бұхарлық сүр зауыттық типі, «Темір» асыл тұқымды з-тында көк қаракөл қойының көгілдір реңдісі, көгілдір реңді көк каракөлдің сырдариялық зауыттық типі, қола ренді сұрхандария сұрының тартоғайлық зауыттық типі, қара түсті қаракөл қойының өсімтал қожатоғайлық типі, созақтық жакеттік типі бекітілді.[14]
Қаракөл дүниежүзілік нарықта жоғары бағаланатын және үлкен сұранысқа ие болып жүрген терілердің қатарына жатады. Қаракөл елтірісімен салыстырғанда Қаракөл елтірісінің жүні тықыр әрі жылтыр, бүйрасы да әдемі, жібектей құлпырып тұрады, терісі жұқа, жұмсақ, жеңіл келеді. Оның орташа ауд. 900 — 1508 см2, салм. 250 г, қалынд. 0,97 мм, жүнінің ұз. 4,19 мм. Қаракөл әсіресе, түрлі-түсті елтірісі бағалы келеді. Қаракөл өнеркәсіптік өндіру технологиясымен Қазақ қаракөл шаруашылық ғылми-зерттау ин-ты ғалымдары айналысады. Бұл технология республикада ет және елтірі өнімдерін өндіруді ұлғайту резервтерінің бірі болып табылады. Қазақстанда түрлі-түсті Қаракөл өндіру жолдары жақсы зерттелген. Қаракөл ақ, қоңыр, сұр, көк, қара, т.б. түстілерін өндіру технологиясы жасалынып, өндіріске енгізілген. Қ. елтірісінен бас киім, жаға, әйелдің сырт киімі, жакет, т.б. тігіледі.
Құйрықты қой тұқымдарынан түсетін өнімдердің халық мұқтажына пайдалануда маңызы ерекше зор екені барлық деректерде толық келтірілген. Әсіресе, құйрықты қойдан алынатын ет өнімі, оның сапасы, қой-
дың бордақылау немесе жайылымда семірту кезіндегі биологиялық ерекшеліктері жайлы П. Н. Кулешов (1888), А. Доромыслов (1895), С. Н. Боголюбский (1929), М. Ф. Иванов (1936), М. А. Ермеков, А. В. Голоднов (1977), Қ. Ү. Медеубеков, А. Г. Племянников, т. б. (1977) еңбектерінен жан-жақты мағлұматтар алуға болады. ,
Осы тұрғыдан келгенде мал шаруашылығьшьщ негізгі саласының бірі етті-майлы бағыттағы құйрықты қой тұқымдарын жақсарту бағытында жүргізілетін селекциялық жұмыстарды жан-жақты талдап, осы тұқымнан түсетін өнімдердің әрқайсысына жеке-жеке селекциялық варианттар қолдана отырып, олардың санын көбейтуге, алынатын өнімдердің сапасын көтеруге болады.
Мал шаруашылығы мамандарының, селекционерлердің, ғалымдардың алдына қойылып отырған күрделі мәселелердің бірі — қой шаруашылығынан түсетін өнімдердің сапасын арттыра отырып, өнімнің өзіндік құнын төмендету. Бұл бір ғана азық қорын молайта отырып қойдан түсетін өнім мөлшерін көбейтумен ғана шешілмейді, сондай-ақ генетиканың негізіне сай алға қойған мақсатқа орай селекция жұмыстарын жүргізу арқылы шешіледі. Дәлірек айтқанда, етті-майлы бағыттағы құйрықты қой тұқымдарын белгілі бір бағытқа, халық сұранысына орай өнім алынатын мақсатқа лайықты тұқым асылдандыру жұмыстарын жүргізе отырып, жеке популяция алу. Бұл үшін селекцияның негізгі зерттелген тәсілдерінің бірі — сұрыптау мен жүп таңдау мәселесін кеңінен қолдануымыз керек.
Сұрыптау дегеніміз адамның өзіне қажет малдың жақсысын жеке бөліп алып, қалғанын етке, болмаса шаруашылықтың басқа да мұқтажына жұмсап тазартып отыруы. Сұрыптаудың маңызы малдың тұқым қуа-лаушылық және өзгергіштік құбылыстарына, адамның еткен әсерінен белгілі бағытқа қарай организмдерінің икемделушілік қасиеттеріне негізделген.
Сұрыптаудың теориялық маңызына аса зор мән берген ғалым, жалпы биологияның негізін салған Ч. Дарвин. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында сұрыптаудың ерекше маңызын, сол эволюцияны қозғаушы негізгі күш екенін толық дәлелдеді. Сондай-ақ ол сұрыптау мен организмдердің тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерінің араларындағы байланысты тапты. Өзгергіштіктің әсері әр ұрпақта онша көзге түсе бермейтін көптеген жаңа нәсілдік қасиеттер туғызады. Ал сұрыптаудың негізгі құндылығы — осы онша көзге көрінбейтін, бірақ өте пайдалы жаңа нәсілдік қаситтерді топтастыруында, жинақтауында. Сұрыптау — табиғи сұрыптау және қолдан сұрыптау болып екіге бөлінеді. Табиғи сұрыптау деп жан-жануардың өз тіршілігінің ерекшеліктерін жалғастыру үшін ұрпақ қалдыруын айтамыз. Бұл процесс негізінен табиғи түрде өтеді.
Ал, қолдан сұрыптау деп адамның өзіне ұнаған, талапқа сай келетін малды жеке бөліп алып өсіруін айтамыз.
Сұрыптаудың бұл екі түрі бір-бірімен тығыз байлалыста болады. Табиғи сұрыптаудың негізі табиғи түрде жүздеген немесе мыңдаған жылдар бойы ұдайы бір географиялық ортаның әсері арқылы сол ортаға төзімді жаңа түр шығаруда жатса, қолдан сұрыптаудың негізі — адамның өз талабына сай бір немесе бірнеше өнімділік белгілерін күшейте отырып, сол түрдің ішінен жеке тұқым шығаруда жатыр. Мұның бірнеше оңдаған жылдарға созылуы мүмкін.
Қой шаруашылығында селекциялық жұмыстар жүргізетін мамандар табиғи сұрыптау мен қолдан сұрыптаудың ерекшеліктерін қатар пайдаланып, бір-бірімен байланыстырып отырулары керек. Демек, құйрықты қой тұқымдарын асылдандыру үшін осы малдың өскей табиғи географиялық ортасының ерекшеліктерін жете білуі, содан соң селекционерлердің құйрықты қойдың қандай өнімділік белгілерін күшейткісі келсе, соған кі-рісулері керек. Себебі сыртқы ортаның қой шаруашылығындағы селекциялық жұмыстарға тигізетін әсері зор. Әрбір организм белгілерінің, оның мүшелері қызметінің үйлесімділігін, оның тіршілікке бейімділігін тек табиғи сұрыптау ғана анықтайды. Осындай табиғи сұрыптау мен қолдан сұрыптаудан шыққан құйрықты қой тұқымдарының бірі — қазақтың құйрықты қойы. М. А. Ермеков, А. В. Голодновтардың (1977) деректе-терінде, СССР Ғылым академиясы, Орта Азия университеті мен Москва зоотехникалық институты (1927— 1930 жылдары) экспедициясының материалдарында Қазақстанда құйрықты қойлардың географиялық 22 ва-рианты бар екендігі көрсетілген. Осы варианттардың бір бұтағы Жезқазған облысының шаруашылықтарында шоғырландырылған. Бұл қойлар шөлді және шөлейтті жерлерге ете шыдамды. Дене бітімі ерекше кезге түседі. Табиғаттың қатал жағдайына төзімді.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың негізгі өнімі — ет. Ет неғұрлым мол, әрі сапалы болса бұл тұқымның қойы да соғұрлым қымбат бағаланады. Экономикалық тиімділігі жоғарылап, интенсивтендіру дәрежесі арта түседі. Сондай-ақ бұл қой тұқымын өсіруге жұмсалған қаржы тез өтеліп, таза пайда көбейеді.
Малдың еттілік қасиеттерінің белгілеріне дене бітімі, жылдам жетілгіштігі, ірілігі, таза ет түсімі, сұрпы етінің шығымы, етінің химиялық, биохимиялық құрылымы т. б. жатады және оған бірнеше факторлар әсер етеді де бірнеше факторларға тікелей байланысты бо-лады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың өзіне тән биологиялық ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа да өнімдерін өзгертуде алға қойған мақсатқа жету үшін әрбір организмде өтетін құбылыстардың негізін жете білу селекционерлерге өте қажет. Барлық жан-жануарлар денесінің морфологиялық құбылыс пен физиологиялық функциядан тұратыны белгілі. Демек малдың әр түрлі өнімдері, оның өсіп-жетілген кезеңдерінде болатын табиғи заңдылық. Мал тіршілігінің алғашқы күнінен бастап, соңғы күніне дейінгі өткен жолы онтогенез деп аталады. Онтогенез немесе жеке организмнің өсіп-жетілу жолы, өсуі және жетілуі сияқты негізгі екі процестен тұрады.
Қазіргі кезде өсу денедегі тканьдердің, клеткалардың сан жағынан көбеюі, сол арқылы бүкіл организмнін өсіп, ұлғаюын айтады. Өсу процесі сатылап жетілу шыңдалу процесіне ауысады. Өсудің негізгі элементі олардың жылдам, аз уақыттың ішінде тез жетілуінде, бұл организмдердегі тканьдердің, клеткалардың тез бөлініп көбеюіне байланысты. Сөйтіп, дене массасы ауырлайды. Бұл организмнің тұқым қуалағыштық қасиетіне және сыртқы ортаның әсеріне тығыз қатысты құ-былыс.
Құйрықты қойдың тірілей салмағы мен тез жетілгіштік қасиеттеріне қарай сұрыптау жұмысын жүргізуде негізгі көқіл аударатын мәселенің бірі осы. Себебі бір тұқымдағы, бір популяцияның өзіндегі малдың, тіпті бір жастағы, бір жыныстағы қойлардың бірдей күтімде тұрғанның өзінде массалары мен тез жетілгіштігі әр түрлі болады. Сондықтан да бұндай қасиетті тұқым қуалағыштық және нәсілден нәсілге тарайтын әр малдың жеке басының ерекшелігі деп танимыз. Осы ерекшеліктерін ескере отырып сұрыптау жүргізгенде қойдың эмбриондық сатыда және эмбриондық сатыдан кейінгі кезеңдерде қалай өсетінін, қандай себептер әсер ететінін білуіміз қажет. Қозы іште жатқан кезеңде барлық қажетті қоректер, температура, ылғал, тағы басқа да жас организмге керекті заттар енесінің сүтімен келеді. Сөйтіп, сыртқы ортадан мүлде оқшау жатады. Бірақ, бұған қарап сыртқы ортаның әсері мүлдем болмайды деуге келмейді. Себебі сыртқы ортаның енесіне еткен әсері: енесінің азықтану шамасы, сыртқы температура, ауа қысымы, денсаулығы, рационның құрамы, мационы, тағы басқалар сол енесінің организмі арқылы жатырда жатқан ұрыққа да әсерін тигізуі ық-тимал.[15]
Мұның ұрықтың әрі қарай өсіпжетілуіне де зор әсері бар. Әрине, енесінің ішінде жатып өсіп-жетілу әр малда әр түрлі болады. Бұл туралы К- Б. Свечик (1953) өзінің тәжірибесінде қозының эмбрионда өсіп-жетілу қарқыны, денесінің, салмағының есуі торайдың өсіп-жетілуімен салыстырғанда 4 есе жылдам екендігін көрсеткен.
Ал бір тұқым малының өз арасындағы өсіп-өну жылдамдығына келетін болсақ көптеген ғалымдардың деректерін келтіруге болады. Д. X. Эммонд (1937) бірнеше қой тұқымы төлдерінің өсу жылдамдығын зерттегенде, еркек қозылардың ұрғашы қозыларға қарағанда салмақты болып туатындығын және жылдам өсетіндігін байқаған. Ол сондай-ақ еркек қозының туғандағы тірілей салмағы ұрғашы қозының тірі салмағымең салыстырғанда орта есеппен 103—116% артатындығын дәлелдеген.
Біз жүргізген зерттеудің мақсаты — қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойларының өсу жылдамдығы мен салмағының арасында және осы көрсеткіштермен жүн түстерінің арасында қандай байланыс бар екенін табу еді.
Тәжірибеге қойылған малға ерекше күтім жасалған жоқ, жалпы совхоз малына қандай азық берсе, оларға да сондай азық берілді. Тәжірибе июнь, июль, август айларында жүргізілді. Бұл, әрине, бір тұқымның қойында әр түрлі факторларға байланысты төмендеп қалып, кейін ыңғайлы жағдай туғанда генетикалық ерекшеліктеріне байланысты өз шамаластарын салмағы жөнінен қуып жетуі мүмкін. Біз 7—8 жылдық тәжірибемізде қойдың тірілей салмағы оның жүнінің түсіне байланысты-байланыссыз жағына ерекше зер салғанымызда, қойдың тірілей салмағы жүнінің түсіне байланысты емес екені дәлелденді. Біздің бұл пікіріміз А. В. Голоднов, А. Ахатов (1971) сияқты ғалымдардың деректерімен сәйкес келеді.
Құйрықты қойлардың тірілей салмағына қарап сұрыптау жүргізгенде, олардың еттілігін зерттеу де селекционерлердің тікелей міндетіне жатады. Қойдың еттілігі мен жүн түсімінің байланысын көп зерттеген ғалымдар М. А. Ермеков, А. В. Голоднов (1976), И. Н. Попов (1965), М. А. Алетов (1975), Қ. Қанафин (1973), А. Ахатов (1971), Т. Кептілеуов (1980) т. б. Олардың көрсетулеріне қарағанда еділбай қойының еттілік қасиеттері бурыл қойларда жақсырақ жетіледі екен. Ал кейде ақ түсті еділбай қойларының тез жетілгіштік қасиеттері басқа түсті қойлармен салыстырғанда кем түс-пейтін көрінеді.
Біздің «Жеңіс» совхозының қойларына жүргізген тәжірибеміз де осы айтылған ғалымдардың деректеріне сай келеді. Енесі де, әкесі де ақ әр түсті қозылардың еттілік қасиетін байқау үшін түсі әр түрлі 5 еркек қозыны 6 айлығында сойып, ет шығымын, майын және құйрық майын жеке өлшеп, тағы басқа көрсеткіштерін салыстырып көрдік. Енді сол деректерді келтіре кетейік. Мысалы, қара қозының сояр алдындағы тірілей салмағы 42,5 кг, бурыл қозыныкі 43,4, қызыл козыныкі 41,8, ақ қозыныкі 42,3 кг, олардың сойыс салмағы тиісінше 22,1, 22,4, 22,2, 22,2 кг, сойыс шығымы да тиісінше 52,0%, 51,7, 50,8, 52,5%, етінің шығымы 41,9, 42,0, 40,7, 41,5%, іш майының шығымы 1,17, 0,69, 0,95, 1,18%, құйрық майының шығымы 6,5, 6,9, 6,4, 6,8% болды.
Әр түсті жүнді қозылардың еттілік қасиеттерінің арасында бәлендей көзге түсерлік айырмашылық болған жоқ. Тек бурыл түсті қозының ет шығымы мен құйрық майының шығымында басқа қозылармен салыстырғанда аздаған ғана артықшылық бар сияқты.
Ал біздің пікірімізше, етті-майлы бағыттағы қой тұқымдарын өсіруде олардың тірідей салмағының көрсеткіштері негізгі бір селекцияға ерекше қажет көрсеткіштерінің бірі деп ойлаймыз. Оған дәлел ақ қылшық жүнді құйрықты етті-майлы қойлардың тірілей салмағы мен тез жетілгіштік жағынан сұрыптау жүргізгенде бірнеше вариантты тәжірибелер жасадық. Қозының туған кездегі және одан кейінгі кездердегі тірілей салмағына ата-енелері салмақтарының, олардың жүндерінің түстерін ескере отырып, қандай әсері барлығын зерттедік. Әр түрлі жүнді, салмағы ауыр қошқарлар мен ірі саулықты будандастырғанда болмаса, енелерінің салмақтары орташа не ұсақтау болған жағдайларда қандай қозы туатындығын байқай отырып, селекциялық шешімге келдік. Әрине, бұл мәселелер хақында бірнеше ғылыми тәжірибелер бұрын да жүргізілген болатын. Айталық, Н. А. Воробьев (1959), С. И. Боголюбский (1961) ірі қараға жүргізген тәжірибелерінде бұзаудың туғандағы салмағы мен одан кейінгі есу саты-ларындағы салмақтарының арасында оң корреляция бар екендігін дәлелдейді. Уолтон, Хэммондар (1938) шайр тұқымы жылқысының биесін шотландияның пони тұқымды жылқысының айғырымен шағылыстырғанда алынған құлындарының салмағы шайрдың да, понидың да таза тұқымды құлындарынан 3 есе үлкен болып шыққан. А. А. Кондрашева (1968) ірі қараға жүргізген тәжірибесінде енесі неғұрлым үлкен, эмбриондық уақыты ұзақ болған малдан ірі бұзау туады деген тұжырымға келеді.
Қорытынды.
Жоғарыда келтірілген деректердің қылшық жүнді, етті-майлы бағыттағы құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларға күнделікті берілетін жемшөп нормасын анықтау үшін өте пайдасы зор. Себебі қай тұқымның малы болса да организмде жүріп өтетін физиологиялық процестер бірдей болады. Тек әр тұқымның ез ерекшеліктеріне байланысты әрбір процестің әр түрлі мөлшерде, әр түрлі жылдамдықпен етуі мүмкін. Сондықтан етті-майлы құйрықты қойлардың да биязы жүнді қойлармен биологиялық процестері жағынан ұқсастығы бар. Тек есте болатын бір жайт — қылшық жүнді құйрықты қойлар қай жерде болмасын жыл бойы жайылымда жайылады да, тек жыл маусымьь на қарай қойдың физиологиялық жағдайларына байланысты жеммен қосымша азықтандырылады. Сондықтан әр қойға берілетін жемшөп нормасын анықтау үшін жергілікті жердің жайылым шөбінің құнарлылығын анықтап алу қажет.[16]
Кейбір мемлекеттер өзінің символы ретінде сол елдердің негізгі байлығы — өсімдік немесе жануарлар дүниесінің ерекшеліктерімен бейнелейді. Бұл халықтың сол тіршілік дүниесіне деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Мәселен, Австралия гербінде жер шарының басқа жерінде кездеспейтін түйеқұс — эмуді көреміз. Сол сияқты Жаңа Зеландияның символы ұшпайтын құс — киви, Танзанияда мемлекет символы — жираф, Угандада — тәжілі тырна (венценосный журавль) болып саналады. Ливан халқы өз туында атақты ливан самырсынын, ал канадалықтар — үйеңкі жапырақтарын бейнелейді.
Дүние жүзінің көптеген қалалары өздерінің символы ретінде ертеден-ақ хайуанаттардың бір түрін қалап алған. Мысалы, Берлин мен Ярославль қалаларының символы аю болса, ал Горький мен Ростов бұғыға кеп мән берген.
Соңғы жылдары табиғат .бейнелері мемлекеттік қағаз және металл ақшаларда да кәріне бастады. Австралиялықтар өздерінің долларын кәдімгі түйеқұс — эмумен сәндесе, бетінде жан-жануарлар бейнеленген ақшаларды көптеген Африка елдері шығарады. Норвегиялықтар ақшаларының бетінде бұлан, шымшық (дрозд) және ақ тиін бар.
Тіпті, табиғат бейнелері транспорт, сауда және өнеркәсіп орындарының жарнамасы қызметін де атқарады. Мәселен, қалталы кенгуру — Австралия әуе флотының эмблемасы. Аю мен зубрді Ярославль мен Минск қала-ларынан шығатын «ЛАЗ» және «МАЗ» ауыр жүк машиналарынан көреміз, өйткені бұл жануарлар алып күш иелері ғой. Балмұздақ сататын сауда орындарында ең суық аймақ — Антарктидада тіршілік ететін құс —пингвин бейнеленген. Сондай-ақ кейбір қалаларда жас жұбайларға арналған бұйымдарды сататын дүкендер эмблемасында дегелектің суреті көзге шалынады. Өйткені бұл құстың тіршілігі адаммен тығыз байланысты. Олар ұяларын кебіне үйлер шарбағына салады. Аумағында дегелек қоныстанған үй иесінің қуанышында шек болмайды. Өйткені халық аңыздарында дөңгелек немесе ақ ләйлек «бақыт құсы» есебінде бейнеленеді. Ауыл тұрғындары оның ұясын бұзуды қылмыс деп санайды. Оны көздің қарашығындай қорғайды .
Сол сияқты қарақұйрық мекендерінде заказниктер белгілеу де орынды. Оларды Бозашы түбегінен, Қызылқұмнан және Бетпақдаладағы Шолаққорған жайылымынан ұйымдастырған жөн. Сонымен қатар қарақұйрық және басқа сирек ұшырасатын аңдарды жартылай қолда өсіретін питомниктер салу қажет. Бұл питомниктерге қарақұйрықты тұздылығы ар-тып, деңгейі төмен түсіп бара жатңан Арал теңізіндегі Барсакелмес қорығынан апаруға әбден болады.
Сонымен қоршаған ортаның белгілі бір бөлігінде жануарлыр қорының молайып, сол қалпында сақталуы ең алдымен көбіне сол жердің жергілікті адамдарының қоршаған орта мен оның табиғатына деген көзқарасы мен жанашырлығына байланысты болатынына толық көзіміз жетті. Сондықтан да адамдардың табиғатңа жанашыр болуы болашақ ұрпақтарына жаны ашығандығы болып табылады. Өйткені, бүгінгі мол табиғат байлығы — ертеңгі таусылмас халық қазынасы, бар игіліктің бастауы.Сондай-ақ жоғарыды келтілген мысалдардың барлығы кәсіптік маңызы бар жануарлар,бұлай деп атауымыздың себебі мал тұқымдарынан түсетін өнімдердің халық мұқтажына пайдалануда маңызы ерекше зор екені барлық деректерде толық келтірілген. Әсіресе, құйрықты қойдан алынатын ет өнімі, оның сапасы, қой-
дың бордақылау немесе жайылымда семірту кезіндегі биологиялық ерекшеліктері жайлы П. Н. Кулешов (1888), А. Доромыслов (1895), С. Н. Боголюбский (1929), М. Ф. Иванов (1936), М. А. Ермеков, А. В. Голоднов (1977), Қ. Ү. Медеубеков, А. Г. Племянников, т. б. (1977) еңбектерінен жан-жақты мағлұматтар алуға болады. ,
Қазіргі техникалық прогресс заманында халық шаруашылығының әрбір саласына терең ғылыми көзқараспен қарау қажет.
Сілтемелер.
1.Арғынбаев X., Казақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялықочерктер. А., 1969;
2.А. Бекенов, X. Қыдырбаев. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау.
3.Есентаев.Е.ақ жүнді құрықты қойлар.-Алматы,1985.
- 4. Ә. Жұмадилов., А. Бекенов., X. Қыдырбаев. Қазақстан қорықтары.
«Қайнар» баспасы, Алматы,— 1980.
5.Иойриш.Н.П. Ара шарушылығының өнімдері және оны пайдалану.-Алматы,1998.
- 6. Кененбаев Ырым. Інжу-маржандар.— Алматы, Жалын, 1980, 184
бет.
- 7. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 1—12 том, Алматы қаласы, 1972—
1978.
8.Қыдырбаев.Х. Қазақстанның жануарлар әлемі.-Алматы,1977.
9.Құсайынұлы.Қ. Қазақ шаруашылығы отаршылық дәуірде.-Алматы,2001.
10.Мадиев.Ө.Қ. Былғары және мех химиясы мен технологиясы.-Алматы,1995.
11.Марзабеков.Ж. Қарақұйрық.-Алматы,1986.
12.Мұқанов С.,Халықмұрасы.Тарихи-этнографиялық шолу, А., 2002; Сәбденов К,, Төрттүлік, А., 2002;
13.Сәтімбеков Р., Байжанов А., Мал шаруашылығы селекциясыңдағы жетісгіктер, «Биология жөне салауат негізі», 2003, №5, 5-8 беттер.
14.Селекционные достижения Казахстана (Сб.). К 10-летию независимости Казахстана, Кн. 2, А., 2001;
15.Шаңырақ (қысқаша үй-тұрмысы энциклопедиясы) (Бас редактор Р.Н. Нұрғалиев.— Алматы, Қаз. Сов. энцикл. Бас редакциясы, 1990) Ред. коллегия Ж. А. Адаев., X. А. Арғынбаев, Н. А. Барлыбаева т. б.— 568 бет.
16.Шопан сыры.-Алматы,1999.
Әдебиеттер тізімі.
1.Арғынбаев X., Казақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялықочерктер. А., 1969;
2.А. Бекенов, X. Қыдырбаев. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау.
3.Есентаев.Е.ақ жүнді құрықты қойлар.-Алматы,1985.
- 4. Ә. Жұмадилов., А. Бекенов., X. Қыдырбаев. Қазақстан қорықтары.
«Қайнар» баспасы, Алматы,— 1980.
5.Иойриш.Н.П. Ара шарушылығының өнімдері және оны пайдалану.-Алматы,1998.
- 6. Кененбаев Ырым. Інжу-маржандар.— Алматы, Жалын, 1980, 184
бет.
- 7. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 1—12 том, Алматы қаласы, 1972—
1978.
8.Қыдырбаев.Х. Қазақстанның жануарлар әлемі.-Алматы,1977.
9.Құсайынұлы.Қ. Қазақ шаруашылығы отаршылық дәуірде.-Алматы,2001.
10.Мадиев.Ө.Қ. Былғары және мех химиясы мен технологиясы.-Алматы,1995.
11.Марзабеков.Ж. Қарақұйрық.-Алматы,1986.
12.Мұқанов С.,Халықмұрасы.Тарихи-этнографиялық шолу, А., 2002; Сәбденов К,, Төрттүлік, А., 2002;
13.Сәтімбеков Р., Байжанов А., Мал шаруашылығы селекциясыңдағы жетісгіктер, «Биология жөне салауат негізі», 2003, №5, 5-8 беттер.
14.Селекционные достижения Казахстана (Сб.). К 10-летию независимости Казахстана, Кн. 2, А., 2001;
15.Шаңырақ (қысқаша үй-тұрмысы энциклопедиясы) (Бас редактор Р.Н. Нұрғалиев.— Алматы, Қаз. Сов. энцикл. Бас редакциясы, 1990) Ред. коллегия Ж. А. Адаев., X. А. Арғынбаев, Н. А. Барлыбаева т. б.— 568 бет.
16.Шопан сыры.-Алматы,1999.
+
