МАЗМҰНЫ

 

Кiрiспе ……………………………………………………………………4

 

1. Сақтандыру нарығының теориясы.

1.1. Сақтандыру нарығының жалпы түсінiгi………………………………………7

1.2 Мемлекеттiк сақтандыру бақылауының құрылымы және қызметi…………16

1.3 Шет елдегi сақтандыру…………………………………………………………19

 

2. Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң ұйымдастыру негiздерi.

2.1 Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң негiзгi этаптарын ұйымдастыру

       және дамыту……………………………………………………………………27

2.2  Құқықжүйесiндегi сақтандыру……………………………………………….34

2.3 Сақтандырудағы маркетинг……………………………………………………41

 

3  Сақтандыру ұйымдарының қаржысын талдау

3.1.Сақтандырушы қаржысын ұйымдастырудың жалпы принциптерi…………43

3. 2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын талдау………………..51

 

Қорытынды………………………………………………………………………..66

Пайдаланылған әдебиеттер …………………………………………………68

ТІРКЕМЕ..………………………………………………………………………….71

 

   Кiрiспе

 

         Ежелгi тұрмыс уақытысынан  бастап, адамзат мүлікке ие бола бастаған уақыттан, ол оны ұрлау, өрттену қаупi, су алып кету, басқа да жағдайлардан сақтану жайлы ойлай бастады.

        Өндiргiш  күштер дамыған сайын және материалдық  байлық  жинақталған сайын өндiрiстiк қоғамда әр меншiк иесiнде өз мүлкi үшін сабырсыздық, және тәуекелдiк факторлары белең ала бастады.

        Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткенде, алапат құбылыс кезiнде үлкен аймақтың өзiнде шаруашылықтың барлығы шығынға ұшырамайды, және алапат құбылыс ­­­­­­­­­­­­­­­­­— сирек кездесетiн құбылыс. Бұл жағдай жеке материалдық немесе ақшалай резерв құру емес,  жинақтау жасау, бiрақ қоғамдық кассаға қатысушылар көп болған сайын, әрқайсысына аз бөлiгi берiледi.

          Осылай, адамдар қоғамында бiрiккен тiзбектелген жинақтау тұтыну негiзiнде қоғамдық қатынастың жаңа категориясы, сақтандыру деп аталатын, алғашқы мағынасы   қорқыныш, сөзiнен алынған.

     Сақтандырудың алғашқы түрі натуралды сақтандыру запастары: бидай, фураж, тағы басқа өнiмдер және әр жақтан натуралдық жарна ретiнде алынған материалдардан құрылған қор.

       Бiрақ тауарлы-ақшалай қатынастар дамыған сайын сақтандырудың бұл түрі шығынды жабу мүмкіндiктерiн қанағаттандыра алмады. Сондықтан уақыт өткен  сайын натуралды түрі бiртектi запастар көлемiнде ғана қолданыла бастады және ақшалай түрде ауыса бастады.

      Сақтандырудың  ақшалай түрі прогрессивтi, ыңғайлы және жұмсақ болып, алғашында өзара сақтандыруда, одан кейiн қатысушылар өзара шығындарын ақшамен жаба бастады.

     17 ғасырдың басында нарықтық қатынастар дамыған сайын алдынғы қатарлы елдерде, қаржылық және несие-банктiк жуйе дамып және бекiген сайын өзара сақтандыру жеке сақтандыруға өстi, бизнестiң жеке дамыған түрі ретiнде, арнаулы сақтандыру кәсiпорындары ретiнде қалыптаса бастады.

     Сол уақыттан бастап сақтандыру жайлы ғылым пайда болып, дами бастады.

    Отандық сақтандыру ғылымы жиырмасыншы жылдан бастап өсiп және мемлекеттiк сақтандыруды  дамытумен, оның қоғамдық өндiрiс процессiнiң дамуына қатынасы, Ұлттық кiрiстi бөлу, халықтың материалдық жағдайымен айналыса бастады.

     Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық сақтандыру нарығын дамыту проблемасы, әсiресе нарықтық экономикаға көшу периодында , мiндетi тұр.

     Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекетiк сақтандыру жүйесi, 90 жылы түпкілiктi өзгерiске  ұшыраған монополие базасы негiзiнде құрылды.  Отандық нарық, дамыған сайын монополиялардан арыла бастады. Тәжiрибеге жаңа сақтандыру түрлерi енгiзiлуi, сақтандырушылар алдында жауапкершiлiктi күшейттi.

      Дамыған елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бiрi. Мүлік немесе кiрiсi жоғалғанда, шығынды жабуға кепiлдiк бере отырып адамдарды қорғау арқылы, қоғамда сақтандыру әлеуметтiк-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етедi. Сақтандыру компанияларының резервтерi  өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфералардың салаларында инвестицияның тиiмдi көзi болып есептеледi.

      Ірi көлемдi табиғи немесе техногендi үлкен көлемдi алапаттар кезiнде шаруашылық субьектiлерiнiң бұзылуы әсерiнен адамдар өмiрiне қауп әкеледi. Сақтандыру жүйесi арқылы оның макроэкономикалық ситуацияға әсерiн бiлуге болады.

        Қазақстанға өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салалардың байланыс деңгейiнде сақтандырудың потенциалды ролi жоғары. Бiрақ сақтандыру резервтерiнiң жеткiлiксiздiгi стихиялық апат, авария немесе техногендi катастрофа болған жағдайда өнiмдi тұтыну, жинақтау, бөлудi жоспарлауды бұзуға әкеледi. Сондықтан нарықтық экономикада халық шруашылығы комплексiн жандандыру жүріп жатқанда, сақтандыру, елдiң тағдырын анықтауда негiзгi экономикалық мiндеттердi шешуде  шетте қалмауы тиiс.

    Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына, жабайы нарық, рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру iсi мамандарының бiлiктiлiгiнiң төмендiгi, сақтандырудың теориялық және практикалық сұрақтарда жақсы бағыт ала алмайтындығы байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.  Сақтандыру нарығының теориясы.

 

• Сақтандыру нарығының жалпы түсінiгi.

 

            Сақтандыру нарығы — сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын, сату-сатып алу обьектiсi ретiнде сақтандыру қорғауы есептелетiн, экономикалық қатынастың арнайы саласы, ерекше әлеуметтiк-экономикалық сала. Сақтандыру    нарығының дамуының обьективтi негiзi-алдын-ала ойламаған жағдайлардан зардап шеккендерге ақшалай көмек көрсетуi жолымен өндiрiс процессiн үздіксiз қамтамасыз ету.

Сақтандыру нарығы сақтандыру қоры қалыптасып және бөлiнетiн қоғамды сақтандыру арқылы қорғаудың ақшалай қатынастар ұйымдастыру түрі./1/

          Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық экономиканың  нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субьектiлерiне айналады.

            Реттеушi сақтандыру нарығы әр түрлі құрылымдық бөлiмдерден тұратын күрделi, интеграциялық жүйе. Сақтандыру нарығының алғашқы звеносы-сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы.

Осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы және қолданылуы, экономикалық қатынастардың қалыптасуы, жеке, топталған, коллективтi ойлардың байланысы жұргiзiлдi.

              Сақтандыру компаниясы — сақтандыру келiсiм шарты және оған қызмет көрсету жөнiнде шешiм қабылдайтын, тарихи анықталған сақтандыру қорының қоғамдық түрі. Сақтандыру компаниясына техникалық-ұйымдастырылуының жеке даралығы тән.

Сақтандыру компаниясының экономикалық ерекшелiгi оның ресурстарының толық   даралығымен   сипатталады. Сақтандыру компаниялар басқа сақтандырушылармен қайта сақтандыру арқылы қарым-қатынас жасайды.

           Нарықтық экономика өз азаматтарын ерiктi түрде таңдауға негiзделген. әркiм өз қалауымен шешедi. Адам өз кiрiсiн еркiмен жұмсауға болады, бiр бөлiгiн  тұтынуға, қаншасын жинақтауға бағыттауға құқылы.

 Адамдарға  өз еркiмен кiммен келiсем деседе еркiндiк берiлген. Осының барлығын сақтандыру нарығы, кең көлемде сақтандыру қызметiн ұсына отырып ескередi. /2/

           Нарықтық экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың еркiн ойыны потенциалды сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметiнiң шығуына әкеледi. Сақтандырушылар арасында сақтандыру қызметiне қойылатын баға еркiн бағаның қалыптасуына бәсекелестiк туғызады.

Экономикалық бәкелестiкте сақтандыру нарығы реттеушi қызмет атқарады. Бiрақ бәсекелестiк сақтандыру нарығында табысқа әкелмейдi.

          Андеррайтер сақтандыру полисiн толтыра отырып қабылдайтын шешiм, қоғамдық тәжiрибемен бекiтiлiп, кұтуге негiзделген. Нарықтық экономикада сақтандырушы өз сақтандыру қорындағы ресурстарды пайдалануға тiкелей байланысты. Сақтандырушы кәсiпкер ролiнде шыға отырып, жауапты тұлға болып есептеледi, себебi кәсiпорынның iсiне жауап беретiн болғандықтан, заңға сәйкес жауапкершiлiк жұктеледi.

           Кең көлемде сақтандыру нарығы  сақтандыру өнiмiн сату-сатып алумен айналысатын экономикалық қарым-қатынас жиынтығы. Нарық сақтандырушы мен сақтаушы арасында органикалық байланысты қамтамасыз етедi. Бұл жерде сақтандыру қызметiн қоғамдық тану жұргiзiледi.

Сақтандыру нарығы тауар шаруашылығында  қалыптасады және оның бөлiнбейтiн маңызды элементi болып есептеледi. Оның шығу шарты қоғамдық еңбектi бөлу және әртүрлі меншiк иелерiнiң болуы. Берiлген шарттар-нарықтық қатынастар дамуының дәрежесiн анықтайды Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастардың субьектiлерiнiң өз бетiнше болуын қалайды, олар сақтандыру қызметiнiң сату-сатып алу партнерларын тең, көлденең және тiкелей байланыстардың жуйелерiнiң дамуын қамтамасыз етедi./3/

          Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу элементi келiсiм, келiсiлген жағдайларды және бәсекелестiктi шектеу мақсатында сақтандыру компанияларының нарықты бөлу әрекеттерiн тоқтату.

         Сақтандыру нарығы құрылымы институционалды және территориалды аспектiлердi сипаттайды.

          Институционалды аспектi акционерлi, корпоративтi, өзара және мемлекеттiк сақтандыру компаниялары түрінде көрсетiледi. Территориалды аспектi жергiлiктi сақтандыру нарығы, ұлттық және әлемдiк сақтандырунарығы болып бөлiнедi.

Нарықтық қатынастардың дамуы аймақтық шектеулердi қоғамдық – экономикалық прогресс жолында болдырмау, интеграциялық прогресстi күшейту ұлттық сақтандыру нарығын әлемдiк деңгейге көтеруге әкеледi. Осындай итеграция мысалы ретiнде жалпы-европалық сақтандыру нарығының құрылуын айтуға болады.

          Сұраныс пен ұсыныс көлемiне қарай сақтандыру қызметiн iшкi, сыртқы және халықаралық сақтандыру нарығы деп бөлуге болады

           Ішкi сақтандыру нарығы – белгiлi сақтандырушыны қанағаттандыруға бағытталған сақтандыру қызметiне сұраныс бар жергiлiклi нарық .

          Сыртқы сақтандыру нарығы – iшкi нарықтың сыртында орналасқан аралас сақтандыру компанияларына қызмет көрсететiн нарық.

          Әлемдiк сақтандыру нарығы – әлемдiк шаруашылыққа қызмет көрсететiн сұраныс пен ұсыныс.

          Салалық бiр белгiсiне қарай нарық: жеке сақтандыру, мүліктiк сақтандыру жауапкершiлiктi   сақтандыру,   экономикалық тәуекелдiлiктi сақтандыру болып бөлiнедi./6/

          Сақтандыру нарығының қатысушылары болып сатушылар, сатып алушылар және делдалдар, ассоциациялар есептеледi. Сатушылар категориясын сақтандыру компаниялары құрайды. Сатып алушылар ретiнде сақтандырушы-жеке және заңды тұлғалар шыға алады. Сатушы мен сатып алушы арасында делдал ретiнде сақтандыру агенттерi және сақтандыру брокерлерi шыға алады.

          Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкін. Егер қоғамдық позициядан  сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде болады

          Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандырулардың сақтандыру саласына кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.

          Әлемдiк тәжiрибеде сақтандыру екi бағытқа: арнайы және универсалды қызмет болып дамуда және қоршаған ортаның диалектикалық бiрiгуi. Ішкi орта сақтанушы жағынан басқарылады. Сыртқы жүйе сақтану жағынан басқарылмайтын элементтерден тұрады. Сыртқы орта iшкi ортаны қоршап және шектеп тұрады. /7/

          Ішкi жүйеге сақтандыру компаниялардың нарыктық  жүйе ядросын кұрайтын басқарылатын айнымалылар жатады. Осы сақтандыру компаниялармен басқарылатын айнымалылардың негiзгiлерi: сақтандыру өнiмдерi, сақтандыру полюстерiн сатуды ұйымдастыру жүйесi, сұраныстың қалыптасуы, тарифтер жүйесiнiң икемдiлiгi, сақтандырушының жеке инфраструктурасы.

          Сонымен бiрге iшкi жүйеге нарықты жаулап алу мақсатына жетуге бағытталған сақтандырушымен басқарылатын айнымалылар нарықтық жүйе ядросына кiрмейтiндер де нарықта белгiлi сақтандырушының жағдайын бiлдiретiн материалдық, қаржылық және сақтандыру компанияның адамдық ресурстары жатады.

Сақтандыру қоғамдарында қаржылық жағдай маңызды орын алады. Көп жағдайда сақтандыру қоғамының басшысының бiлгiрлiгiне де байланысты.

          Осы факторлардың жиынтығы нарықта сақтандыру компаниясының саясатын анықтайды.

       Жоғарыда айтылған басқару компоненттерi бiр-бiрiмен байланысты. Бас менеджер тиiмдi вариантты таңдай бiлуi тиiс.

          Сақтандыру өнiмi, сақтандырушы нарыққа алып шығатын басқару факторларының бiрi. Бұл жеке және мүліктiк сақтандыру түрінiң шарты. Нарыққа байланысты сақтандыру компаниясының басшысы жаңа сақтандыру қажет па екенiн шешедi.

          Тарифтiң жұмсақ жүйесi сақтандырушы басқаратын iшкi нарық жүйесiнiң негiзiн құрайды. Сақтандыру компаниясының басшысы мақсатты бағытталған тарифтiк саясат таңдауы тиiс.

           Нарықтың сыртқы қоршаған ортасы өз-ара байланысқан күштер жүйесi, ол нарықтың iшкi жүйесiн қоршап және оған әсер етiп отырады. Сақтанушы өзiнiң коммерциялық жұмысын сыртқы орта жағдайында жоспарлап жұргiзiп отырады.

          Нарық — жабық жүйе емес, себебi оны қоршаған әлемдiк сақтандыру нарығы оқшауланбаған.

           Жоғарыда атап өтiлгендей негiзгi элементтерге нарықтық сұраныс, бәсекелестiк, сақтандыру қызметiндегi ноу-хау, сақтандырушының инфрақұрылымы жатады.

            Потенциалды сақтандырушы шешiмi келесi экономикалық және психологиялық  алғы шарттарға байланысты:

• адам өз сақтандыру қызығушылығын жоғары деңгейде қанағаттандырғысы келедi.
• сақтандырушы әрқашанда тиiмдi жұмыс жасайды./8/

           Кез-келген сақтандыру компаниясының қызметi сақтандыру қорының тарихи анықталған ұйымдастыру формасы. Ол экономикалық ортамен тығыз байланыста. Экономикалық ортадағы сақтандыру компанияларының қызметiне қарай жинақталуы  сақтандыру жүйесiн құрайды.

Нарықтық экономикада сақтандыру жүйесiнiң негiзгi мiндеттерi сақтандыру және консультациялық қызмет көрсету, жеке клиенттерге — кұнделiктi және сенiмдi сақтандыру қызметiн көрсету.

           Дамыған елдерде сақтандыру компаниялары жиi кездесетiн проблемаларды атап өтуге болады:

—сақтандыру бизнесiн интернационализация жасау

—iрi сақтандыру топтарының шығуы

—құнды қағаздарға инвестиция салу

—клиентура жағынан сұраныстың өсуi

—қаржылық алдаулар

—көп елдердегi саяси жағдайлардың өзгеруi

—персоналдың тең емес жастық құрылым

—жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы

—сақтандыру жұмысшыларының жеке қауiрсiздiгiн  қамтамасыз ету

          Шет елде бөлiмдерi бар немесе еншiлес компаниялары  бар сақтандыру компаниялары  халықаралық саясатқа сезiмтал. Сақтандыру компанияларына әлеуметтiк сала үлкен әсер етедi, персоналдарға клиенттер сұранысы тығыз байланысты.

Сақтандыру компания клиенттерi елдегi индустриалды өсуге байланысты қызмет көрсетуден жоғары стандарттар талап ете бастады.

      Жаңа ақпараттық технологиялар Батыстың сақтандыру компанияларын қаруландыруға кiрiсiп, түпкілiктi жолмен сақтандырушының қызметiнде жаппай стереотип ұғымын өзгерттi.

 Сақтандыру ақпараттарын компьютерлеу еңбек өнiмдiлiгiн арттырып, оперативтi шешiмдер қабылдауға мүмкіндiк бердi.  Жұмыс көп бөлiгiн аз жұмысшылар жасайды. Бiрақ электронды жүйе жұмысына бағдарламашылар, компьютер инженерлерi қабылданды.

          Жаңа ақпараттар технологиясы ақпаратқа жол ашып, сақтандыру қызметiнде несие карточкаларын  енгiзуге себепкер болды. Сақтандыру компаниялары мен коммерциялық банктер арасында бәсекелестiк күшейе түсті.

          Соңғы 10 жылдықта банк тәжiрибесiнде ”банкассюранс” терминi кең орын ала бастады, аударғанда ”банктiк сақтандыру” деген мағынада.

          Коммерциялық банктердiң сақтандыру iсiне енгiзiлуiнiң бiр формасы сақтандыру трастарының құрылуы. Бұл клиенттермен келiсiлетiн сенiмдi коммерциялық банктердiң операциялары.

          Егер клиент коммерциялық банкке мүлік берсе, сақтандыру сыйақыларын алу үшін, онда ол –  фундирленген сақтандыру трасты.

          Дамыған Батыс елдерiндегi қазiргi таңдағы сақтандыру нарығының даму деңгейi сақтандыру iсiн монополизациялауды күшейтедi. Осыған байланысты оны төрт түрлі ұйымдастырушылық формасына бөлуге болады.

Көлденең интеграция —аз iрi сақтандыру компаниялардың қолына сақтандыру қызметiн бiрiктiру.

          Тiгiнен интеграция – сақтандыру компаниялардың басқа сфераға өтуi.

          Ұлтаралық сақтандыру компаниясы сақтандыру iсiнде кең тараған жоқ.

          Диверсификация—сақтандырушының әртүрлі кәсiпорын салаларында қызметтерiнiң кеңеюi.

          Батыстың индустриалды дамыған елдерiне сақтандыру нарығында диверсификацияның келесi негiзгi типтерi бар.

• сақтандыру компаниясы концерннiң бiр бөлiгi болады.
• сақтандыру компаниялары кәсiпорын иесiне айналады.
• сақтандыру компаниялары қаржы-несие саласында еншiлес компаниялар құрайды.

          Сақтандыру компаниялары сақтандыру нарығының индустриалды құрылымының негiзiн құрайды. Мысалы, АҚШ-та сақтандыру компанияларының қаржы ресурстарына 50 процентке жуық ұзақ мерзiмдi несиелерден келедi.

          Сақтандыру компаниялары бөлiнедi:

• иелiгiне қарай: жеке және құқықтық, акционерлiк, өзара, мемлекеттiк және өкiметтiк.
• жасалатын операция сипатына қарай: мамандандырылған, универсалды және қайта сақтандыру.
• қызмет көрсету аймағына қарай: жергiлiктi, аймақтық, ұлттық және халықаралық.
• Жарғылық капитал көлемiне және сақтандыру көлемiнiң тұсу көлемiне қарай: iрi, орташа және ұсақ

          Акционерлiк сақтандыру қоғамы — акция сату арқылы ақша құралдарын орталықтандыру негiзiнде сақтандыру қорын ұйымдастыру түрі.

          Ашық және жабық акционерлiк қоғамдар түрі бар.

          Акционерлiк сақтандыру қоғамы – өз қаржысы бар, мақсаттары анықталған заңды тұлға. Акционерлiк сақтандыру қорының жоғарғы органы акционерлердiң жалпы жиналысы. Жиналыс жылына бiр рет өтедi, ал ағымдағы iстерiмен директорлар кеңесi айналысады. Акционерлiк қоғамның оперативтi-қаржылық қызметiн тексерумен сайланған тексеру  комиссиясы айналысады. Тексеру комиссиясы жұмысының нәтижесi акционерлер жиналысында оқылады.

          Сақтандыру компаниясының орындаушы органы дирекция болып есептеледi, ол басқару қызметiмен айналысады. Дирекция компетенциясы жалпы жиналыста анықталып, жарғыда бекiтiледi.

          Акционерлiк сақтандыру қорының жарғылық капиталы акция көмегiмен құрылады.

          Сақтандыру компаниясының өкiметтiлiгi ақпарат жинаумен, жарнамамен, клиенттер iздеумен айналысады, бiрақ коммерциялық қызметпен айналыспайды.

        Сақтандыру компаниясы агенттiгiне өкiлеттiлiктiң барлық қызметiмен айналысуға рұқсат берiлген.

        Сақтандыру компаниялары филиалы заңды тұлға құқықсыз ерекше сақтандырушының бөлiмi.

        Аффилиривтi сақтандыру компаниясы — бақылау акцияларынан пакет  акциясы аз акционерлiк сақтандыру компаниясы.

        Өзара сақтандыру қоғамы – мұшелерiнiң қатысуы ұлестiк орталықтандырылған құралдар негiзiнде ұйымдасқан сақтандыру қоры. Қоғам қатысушылары сақтанушы және сақтандырушы ретiнде  шыға алады.  Сақтандырушы қоғам мұшесi болып, жылдық қызмет нәтижесiн кiрiс немесе шығынды бөлуге қатысады.

          Өзара сақтандыру қоғамының жоғары органы мұшелерiнiң жалпы жиналысы./9/

          Индустриалды дамыған елдерде қазiргi таңда өзара сақтандыру қоғамының қызметi жеке сақтандыру төңiрегiнде концентрацияланады.  PridentaІ Insuranse kompany of Amerika —АҚШ төңiрегiнде iрi өзара сақтандыру қоғамы. Өзара сақтандыру қоғамының   шығындарынан кiрiсi көбейсе резервтiк қорды толтыруға жҰмсалады.Қалғаны дивидент төлеуге бөлiнедi. Сақтандыру нарығындағы Өзара сақтандыру қоғамының  маңызы өсуде. Жапонияда өзара сақтандыру қоғамы жеке сақтандырудың алдынғы ұлгiсi. Өзара сақтандыру қоғамының қызметi акционерлiк сақтандырушы сияқты құқықтық нормаларға бағынады. Кей жерлерде  Өзара сақтандыру қоғамының қызметi жайлы заң қабылданған.

          Өкiметтiк сақтандыру ұйымы — қызметi субсидированияға негiзделген коммерциялық емес компания.

          Мемлекеттiк сақтандыру компаниясы — мемлекетке негiзделген құқықтық ұйымдасқан сақтандыру қоры.

          Жеке сақтандыру компаниясы бiр семьяға немесе бiр адамға бағынады. Жан-жақты формадағы жеке сақтандыру компаниясына мысал ретiнде ағылшынның «Ллоидта” төрт негiзгi сақтандыру қызметi қамтылған: теңiз, теңiздiк емес, авиациялық және автомобильдiк тәуекелдер.

         Кэптив — тұтас корпоративтi құрылтайшылардың сақтандыру көзқарасына қызмет ететiн акционерлiк сақтандыру компаниясы. Кэптив еншiлес сақтандыру компаниясы болуы мүмкін.

         Ресей Федерациясында кэптив мысалы ретiнде “Лукоил“ сақтандыру компаниясын айтуға болады, ол мұнай компаниясы “Лукоилдың”  жүйесiне қызмет етедi.

          Мемлекеттiк емес зейнет ақы қоры – сақтандырушылар анықталған жасқа жеткенде төленетiн ерекше ұйымдастырылған жеке сақтандыру.

 

 

 

 

 

   1.2 Мемлекеттiк сақтандыру бақылауының құрылымы және қызметi.

          Сақтандырушы қызметiнiң түпкілiктi түрде басқа шаруашылық субьектiлерiнен айырмашылығы бар, себебi шығынды жабуға және өндiрiстi үздіксiз қамтамасыз етуге бағытталған.

          Жауапкершiлiктiң жоғары болуы мемлекет жағынан бақылау жасауды талап етедi. Бұл бақылау сақтандырушының қаржылық жағдайы мен оның мiндеттемелер бойынша төлем төлеу қабiлетiн зерттеудi қажет етедi. Сақтандырушының мiндеттемесi бойынша есеп айрыса алмауы тек белгiлi сақтандырушыға ғана емес, жалпы сақтандыру идеясына сенiмсiздiк тұғызады. Мемлекеттiк сақтандыру бақылауының негiзгi проблемасы — сақтанушыға төленуге тиiстi резерв көлемi.

          Сақтандыру нарығы қаржы – несие саласының бiр бөлiгi ретiнде мемлекеттiк реттеудiң обьектiсi. Сақтандыру бақылауы бойынша мемлекеттiк реттеу негiзiнен үш қызметтi қамтиды, олардың көмегiмен сақтандырушыларды сенiмдi қорғау мүмкіндiгi туады.

1. Негiзгi қызметi – сақтандыру келiсiм шартымен отыруға қатысты iс-әрекеттердi тiркеу. Тiркеу кезiнде сақтандырушының iскерлiгi ескерiледi. Мемлекеттiк сақтандыру бақылау органдарында тiркеу актiсi рұқсат беру арқылы құжатталады.
2. Әрбiр сақтандыру қызметiмен айналысатын тәжiрибелi маман ашық және анық ақпарттар жиынтығын жазуы тиiс.
3. Салаларда құқықтық тәртiптi қолдау. Мемлекеттiк сақтандыру бақылау органы заң бұзушылық болған жағдайда iс қозғауға құқылы.

 

 

 

Сақтандыру қызметiн лицензиялау тәртiбi.

         Сақтандырушылар сақтандыру операцияларын лицензиялайды, ол мiндеттi түрде жұргiзiледi және Қаржы министрлiгiмен берiледi.

            Лицензия алу үшін негiзгi шарт сақтандыру ұйымының қызмет бастамай тұрып жарғылық капиталының төленуi.

           Лицензия алу үшін тiркеуден өткеннен сақтандырушы келесi құжаттарды көрсетуi тиiс:

• үш жылға арналған сақтандыру операцияларының даму бағдарламасы
• операциялар бойынша скақтандыру шартымен ережелерi.
• қолданылатын тарифтер, мөлшерi және резервтер жүйесi статистикаға негiзделген.

          Қажеттi құжаттар өткiзiлген кұннен бастап 60 күн iшiнде сақтандыру бақылау орталығы лицензия беруi тиiс.

     Алға қойылған мiндеттердi iске асыру үшін сақтандыру бақылау орталығы құқылы:

• сақтандыру ұйымдарының қаржы-шаруашылық қызметiнiң жеке жақтарын тексеруге
• сақтандыру ұйымдарынан қажеттi ақпараттарды алуға немесе қажет ақпарат үшін банкке баруға
• сақтандыру ұйымындағы құрылып жатқан резервтерге бақылау жасауға
• уақытша бос ақша құралдарын сақтандыру ұйымына салуды бақылауға.

          Егер сақтандыру ұйымы шарттарды орындамаса және тексеру нәтижесiндегi кемшiлiктердi жоймаса сақтандыру бақылау органы лицензия уақытша тоқтатуға құқылы.

         Сақтандыру қызметiне салық салу. Сақтандыру компанияларының мемлекеттiк бюджетке төленуге тиiстi салықтар түрі заң бойынша анықталады. Заңға сайкес сақтандыру компаниялары федералды, республикалық және жергiлiктi салық төлеуi тиiс.

   Федералды салыққа ҚҚС, акциз, құнды қағаздармен жұргiзiлетiн операцияларға, табыс салығы тағы басқалар жатады.  Республикалық салыққа мүлікке салынатын салық, кәсiпорынды тiркеу жиыны тағы басқалар жатады. Жергiлiктi салыққа жер салығы, жарнама салығы, автомобильдердi сату салығы тағы басқалар жатады. Сақтандыру және қайта сақтандыру операцияларын жұргiзетiн сақтандыру компаниялары ҚҚС төлеуден босатылады.

          Барлық сақтандыру компанияларына табыс салығы бекiтiлген. Салық салу обьектiсi сақтандырушының жалпы кiрiсi.

          Жеке тұлғалардан ұсталынатын табыс салығы. Салық салу обьектiсi сақтандыру компания жұмысшысының ағымдық календарлық жылда алған табысы. Оның мөлшерi жылдық жиынтық кiрiс мөлшерiне байланысты.

          Егер сақтандыру компаниясы құнды қағаз шығарумен айналысса құнды қағаздармен жұргiзiлетiн операцияларға салынатын салық төлеуi тиiс. Салық салу обьектiсi шығарылған құнды қағаздың номиналдық құны болып табылады. Транспорт құралдарының иелерiнен алынатын салықты  балансында транспорт құралы бар сақтандыру компаниялары төлейдi.

           Автомобиль жолдарын пайдаланғаны үшін салықты барлық сақтандыру компаниялары төлейдi.Салық салу обьектiсi сақтандыру қызметiн сатудан алынған түсім.

          Автокөлiк құралдарын алуға салынатын салықты жеке қажетiне сатып алынған көлiк үшін сақтандыру компаниялары төлейдi.

          Кәсiпорын мүлкiне салынатын салықты барлық сақтандыру компаниялары төлейдi. Оның обьектiсi баланстағы негiзгi құрал, материалдық емес активтер.   Транспорт салығын автокөлiгi бар барлық сақтандыру компаниялары төлейдi.

          Жарнамаға салынатын салықты жарнама берушi ретiнде шығатын барлық сақтандыру компаниялары төлейдi.

 

 

 

 

 

 

 

 

    1.3 Шет елдегi сақтандыру.

          Қазiргi әлемде капиталды орталықтандыру және концентрация-лау процесi сақтандыру iсiнде де жүріп жатыр. Экономиканың басқа саласында iс жұргiзетiн, iрi корпорациялармен байланысы бар кұштi сақтандыру  монополиялары құрылуда. Олар әлемдiк сақтандыру нарығына бақылау жасап, ондағы сақтандыру сыйлықтарын басқарады. Әсiресе дамыған елдерде осындай акционерлiк сақтандыру қоғамдарың саны көп.

Акционерлiк сақтандырудың ұлесi сақтандыру операцияларында әртүрлі:әсiресе Ұлыбритания, Германия, Франция да көп, ал АҚШ-та аз, себебi онда iрi акционерлiк сақтандыру компаниялары өзара сақтандыру қоғамы болып қайта құрылған.      Интернационализм процессi Европалық сақтандыру нарығында орын алған.

Сақтандыру нарығында позицияларды жақындастыру, алғашқы кезекте, мүліктiк сақтандыруда iрi қауiптi жабуға жұмсалады. Шет елдiк клиенттермен сақтандыру келiсiм шартына отыру жағдайлары жақсаруда./10/

          Бiрақ сақтандыру нарығын дамытуға жеке кедергiлер де кездеседi. Европалық Экономикалық Қоғамдастық құрылғанға дейiн ақпаратпен алмасу және Европалық Экономикалық Қоғамдастықты ұйымдастыруда қатысушы елдердi таныстыру және дамытуда Европалық Сақтандыру Комитетi құрылды. Алғашында Европалық Сақтандыру Комитетiне 18 елдiң сақтандыру компанияның ұлттық ассоциациясы, сонымен бiрге бақылаушы ретiнде Югославия сақтандыру қоғам ассоциациясы кiрдi. Осы уақыттан бастап үлкен өзгерiстер болды.

Бiрiншi жоспарға Европалық Қоғамдастық елдер қызметi шығарылды. Европалық Сақтандыру Комитетi 11жаңа елдер ендi 1993 жылы – Исландия, Кипр және Мальта, кейiн Польша, Венгрия, Чехия және Словакия ассоциациялық мұше ретiнде ендi, ал 1996 жылдан — Словения, Эстония, Литва және Латвия ендi. Қазiргi таңда Европалық Сақтандыру Комитетiнiң 29 мұшесi бар.

    Европалық Сақтандыру Комитетiнiң 18 салалық комитеттерi бар. Олар әртүрлі сақтандыру түрлерiн өзара кураторлыққа бөлген және жылсайын 200-ге жуық жиналыс өткiзедi. Европалық Сақтандыру Комитетi сақтандыру бойынша кеңестiк қызмет көрсетедi.

Жыл сайын отызға жуық, Европалық Сақтандыру проблемасы талқыланатын жиналыстар ұлттық ассоциация iшiнде өткiзiлетiн берiлген тақырыптарға дискуссияның катализаторы болады. Сонымен қатар сақтандырудың техникалық және құқықтық жақтары да қараусыз қалмайды.

          Европалық Сақтандыру Комитетi жыл сайын өз қызметi бойынша есеп берiп, Европадағы сақтандыру жетiстiктерiн сипаттайды.  Атап өтетiн жағдай, Европалық Сақтандыру Комитетiнiң қызметi Бiрiккен Европалық нарықтан тыс жерлердi де қамтиды.

Европалық қоғамдастық ұйымы негiзгi партнер бола тұра, басқа да европалық емес Ұйымдар – ОЭСР, Европа кеңесi, ГАТС, халықаралық сауда палатасымен қарым-қатынас жасайды.

Жалпы Европалық сақтандыру Ұйғарады:

• 15 елдi қамтитын Европалық қоғамдастықтың кең жалпы нарығын құрұды аяқтау
• компания және филиалдарды еркiн құру
• стандартты заңды құқықтар комплексiн енгiзу

Жалпы нарық қаржылық облыста үш фундаментальды еркiндiкке негiзделген:

     Құру еркiндiгi: бұл еркiндiк кезкелген компанияға басшы  конторы мемлекеттiк-қатысушы бола тұра,кез-келген аймақта филиал ашуға құқықбередi.

     Қызмет көрсету еркiндiгi: бұл компанияға басқа аймақта уақытша қызмет көрсетуге құқықбередi.

         Капитал қозғалысы еркiндiгi: Қоғамдастық азаматтарына Европалық Сақтандыру аймағында қаржылық келiсiм-шарт жасауға мүмкіндiк бередi.

Қазiргi уақытта Европалық қызмет нарығы төменгi келiсiмдерге тек маңызды деп есептеген уақытта негiзделедi. Бұл тек кәсiпорындар ғана емес, Ұлттық заңдылықтарда өзара бәсекелес екенiн бiлдiредi.

         Қызметке қатысты, төменгi келiсiм және өзара мойындау бақылауды елдiң басшыларына беру керек екенiн мойындайды, ол жаңа өнiмнiң енгiзiлуiне және оның диверсификациясына әкеледi, сәйкесiнше тұтынушының қорғалуына кепiлдiк бередi.

      Бiрiңғай сақтандыру нарығын құру үш этапта жұргiзiлiп, жиырма жылға созылды.

       Бiрiншi этапта құрудың еркiндiк принципi бекiтiлдi, ұқсас жағдайларда басқа мемлекет аумағында сақтандыру компаниясының филиалын ашу деген мағынаны бiлдiредi.

      Европалық одақ мемлекеттiк-қатысушылары компанияны құру келiсiмi бiрнеше жылға созылды.

     Бiрiңғай сақтандыру нарығы бес принципке негiзделедi:

• Бiр лицензиялы принцип кез-келген компанияға алғашқы рұқсат негiзiнде Европа аумағына қызмет көрсетуге рұқсат бередi.
• өз елiнде берiлген рұқсат, европа мемлекеттерiнiң кез-келген аумағында компанияға қызмет көрсетуге рұқсат бередi
• әртүрлі бақылау органдары қолданатын рұқсат және бақылау жүйесiн өзара мойындау
• бұрынғы келiсiм және бағалау жағдайын толық ауыстыру және сақтандыру компаниясының төлем төлеу қабiлетiне ауыстыру
• капиталдың еркiн қозғалысы принципiн iске асыру үшін ережелердi либерилизациялау

Осы уақытқа дейiн Европалық Сақтандыру Комитетiнiң қызметi Бiрiңғай сақтандыру нарығын құруға бағытталған едi.

            Шекараның ашылғанына және сақтандыру қызметiнiң либерализациясына қарамастан, тұтынушылар, Европалық нарықтың қызметiне қанағаттанбайды. Оның негiзгi себебi, алдын-ала берiлген ақпараттардың дұрыс еместiгi./11/

          Европалық Сақтандыру Комитетi, сақтандыру компаниялары қоршаған ортаға көңiл бөлу керек деп ойлайды.

           Европалық Комиссия қазiргi уақытта экономикалық жағдайдағы төлем төлеу шегiнiң мүмкіндiктерiн қарастыруда.

           Сақтандырудың әр түрлі салалары, өз ерекшелiктерi бола тұра,қазiргi жағдайда жалпы проблема-мемлекеттiк және жеке сақтандыру шекарасын iздеумен кездесуде. Шағымдардың шиеленiсуi, қоршаған ортаны қорғау сұрақтары және азаматтық құқықты сақтандыру бойынша шығынды жабу, мемлекеттiк бағдарламаның өзгеруi-осының барлығы сақтандыру, сақтандырушы, өкiмет арасындағы алшақтық, сәйкесiнше, тәуекел бағасының өсуiне әкеледi.

Осылайша, европалық сақтандыру компаниясы маңызды проблемалармен соқтығысуда, ол бизнеске көлеңке түсіруде.

          Кооперация Бағдарламасын жасау аяқталуда, ноу-хауға қолдау көрсеткен тиiмдi, ол жаңа қызмет түрі есебiнен кеңейтiледi. Кейбiр түрлерi өмiрде қолданыла бастады:

• Балтия елдерiмен кооперация
• Беларусияда TACIS сақтандыру орталығын құру жобасын енгiзу.

          Европалық экономикалық қоғамдастық сияқты Азия континентiнде Экономикалық қоғамдастық ұйымы бар. Оған Иран Ислам республикасы, Пакистан Ислам Республикасы және Турция Республикасы кiредi. 1992 жылы  бұл қоғамдастыққа Орта Азия және Қазақстан елдерi де кiрдi. Осы қоғамдық шекарасында Туркия, Пакистан, Иран сақтандыру ұйымдары қайта сақтандыру компанияларын құрып бiрiктi.

Осыған байланысты бұл елдердiң өкiлдерiнiң ойынша, барлық сақтандыру нарықтары қайта бiрiгуi тиiс. Осыны талқылау мақсатында Азербайжан, Ауғаныстан, Қазақстан ,Өзбекстан және Түркмения елдерiнiң қатысуымен жиналыс өттi.

          Бұл елдерде сақтандыру экономиканың дамуымен қатар жүрді.

          Қайта сақтандыру компаниялары бұрынғы қорға қарағанда мынадай артықшылығы бар:

• Белгiлi капиталмен қолдау көрсетiлетiн және Экономикалық қоғамдастық ұйымының компаниясы қайта сақтандыру резервтерiн ұзақ мерзiмге аккумуляция жасау қайта сақтандыру көлемiн ұлғайтады.
• Аймақ төңiрегiнде және тыс жерлерде қайта сақтандыру компанияларын дамытудың үлкен мүмкіндiкткрi бар.
• қайта сақтандыру компаниясы барлық сақтандыру бизнесiнiң класстарында жұмыс жасай алады. Сонымен қатар авиацияны сақтандыру, адам өмiрiн сақтандыру саласында да жұмыс жасайды.
• Экономикалық қоғамдастық ұйымы қайта сақтандыру аймақтың экономикалық дамуының инвестициялық қорын құра алады. Бұндай инвестициядан алынатын кiрiс ұнемi өсiп, резервтi қаржыландыруға мүмкіндiк бередi.
• Қайта сақтандыру компаниясы өте дамыған болуы мүмкін.

Қойылған мiндеттердi ескере отырып, Экономикалық қоғамдастық ұйымы қайта сақтандыру компанияларының негiзгi қызметiн атап өтсек:

• Экономикалық қоғамдастық ұйымының аумағы және тыс төңiректе барлық сақтандыру түрі бойынша қайта сақтандыру операцияларын жургiзу
• Қайта сақтандыру компанияларын өз нарығын көбейту мақсатында көбейту
• Сақтандыру операцияларын жұргiзуде қатысушы-компанияларға өз қызметiн жұргiзуде жағдай жасау
• Экономикалық қоғамдастық ұйымының төңiрегiнен валютаның ағымын төменгi деңгейге тусiру
• Ұлттық және қайта сақтандыру ұйымдарының iскерлiк қарым-қатынаса әсер ету
• Қордан Экономикалық қоғамдастық ұйым елдерiнiң экономикалық дамуына әсер ететiндей инвестиция жасау.

 

       Қазiргi уақытта сақтандырудың дамуына келесi факторлар әсер етедi: сақтандыру нарығын интернационализациялау, сақтандыру және несие нарығының өсуi, сақтандыру қызметтерiнiң жаңа түрлерiнiң пайда болуы, капиталдың концентрациялануы.

Соңғы жылдары әлемдiк экономика өсу стадиясында болды.

Сақтандыру бизнесiнде маңызды орынды Француз нарығы алады. Ол шет елде өз операцияларының 14 тен 20 процентке дейiнгi мөлшерiн жұргiзедi. Франция теңiздiк сақтандыруда үшіншi орын алады және әлемдiк авиациялық тәукелдiң 20 процентiн құрайды.

Францияда қайта сақтандыру әлсiз орындардың бiрi едi, соңғы уақытта операциялар көлемi өсуде.

Жалпы әлемдiк сақтандыру сыйақысы нарығы бойынша Франция әлемде бесiншi орын алады. Тiкелей операциялар бойынша iшкi нарықтың сыйақысын жинаудың 77 процентiн құрайды.

Сақтандыруды интернационализациялау процессiнiң өсуiне байланысты проблемаларда өсуде. Швеция, Швецария, Австрия, Финляндия интеграция процессiне қосылу мүмкіндiгiн жiбергiсi келмейдi.

Швецияның сақтандыру нарығы қызығушылық туғызуда. Швецияда адамға келтiрiлген кез-келген шығын толық төленедi. Шығынды толтырумен сақтандырушыдан бөлек конпенсация қызметi айналысады. Шығынды толтыру заңы барлығына қатысты. Шығынды толтырумен қатар мiндеттеменi сақтандыруда кең көлемде қолдануда. Шығын көлемi жәбiрленушiнiң кiнәсiнiң деңгейiн ескере отырып анықталады.

Мiндеттемелер заңына сәйкес, егер шығын адамдарға әуе транспортында келтiрiлсе, жауапкершiлiк әуе көлiгi иесiне жұктеледi.

Швед мемлекетiнiң транспорт заңына сәйкес автоинспекцияда тiркеуден өткен кез-келген транспорт құралы мiндеттi түрде сақтандырылады, егер сақтандырылмаса 1 мың крон айып пул төлейдi.

Мынандай транспорт құралдары сақтандырылмайды:

• алынған, пайдалану құқығымен де,
• жеткiзуге пайдаланылған
• жазбаша келiсiм шарт негiзiнде әскери мақсатта журген транспорт құралдары.

      Швецияда швед сақтандыруынан өтпесе де, егер ол 1959 жылы 20 сәуiрiнен Европалық конвенцияға тiркелсе, швед сақтандыруынсыз тасымалдауына рұқсат берiлген.

     Қазақстан сақтандыру компаниялары Жапонияның сақтандыру нарығымен бизнесiне қызығушылық туғызуда.

    19 ғасыр ортасында сақтандыру нарығы Жапония аралдарына да келiп жеттi. Жапонияның сақтандыру бизнесiнiң негiзiн осындағы шетелдiк кемелер салды. Алғаш рет жағалауды µлыбритандықтар игере бастады. Иокогома портында 240 сақтандыру компаниясы бар едi. Отандық сақтандырушылар 1879 жылдан бастап пайда болды. Алғаш рет ”Токио Марина” сақтандыру компаниясы құрылды, қазiргi таңда елдегi ең iрi компания болып есептелiнедi. Сегiз жылдан кейiн “Ясуда” сақтандыру компаниясы пайда болды. Ол өмiрлiк емес сақтандыру бойынша екiншi орынға көтерiлдi.

     1900 Жапонияда сақтандыру жайлы заң қабылданды. Жүз жыл өтсе де бұл заңға өзгерту екi ақ рет жүргiзiлдi.

     1940  жылы сақтандыру компаниясы 48 едi, ол бес жылдан кейiн олар 16 болды, оған дұние жұзiлiк соғыс кiнәлi. Қысқа уақытта экономикалық көрсеткiштерi жағынан әлемде бiрiншi және екiншi орынға көтерiлдi. Сәйкесiнше, сақтандыру да дамыды. 1955 жылы автокөлiктi мiндеттi сақтандыру жайлы заң қабылданды. 1973 жылы теңiздiк сақтандыруды активизациялау енгiзiлдi.

    Қазiргi уақытта Жапонияда өмiрлiк емес сақтандыру бойынша 56 сақтандыру компаниясы бар. 1955 жылмен салыстырғанда сақтандыру төлемдерi 124 есе өстi, жыл сайынғы өсу 13 проценттi құрайды.

    Сақтандыру компаниясының қызметiн Жапон қаржы министрлiгi бақылайды.

Оның қарамағынан сақтандыру компаниясы ассоциациясы құрылды:

• өрттен, бақытсыз жағдайлардан өмiрлiк емес сақтандыру
• автомобильдi сақтандыру

     Жапония компаниясы экономикалық тұрақты болғанына қарамастан, шығындарды азайтып, кiрiстi көбейтуге көңiл бөлiп отыр. Жапонияда жұктi сақтандыру орын алған.

      1997 жылы қыркүйектен “дискриминациялық автокөлiк сақтандырылуы” рұқсат етiлдi, ол сақтандыру төлемдерiн анықтау жұмсақ жүйемен жұргiзiлуге мүмкіндiк бередi. Сақтандыру сыйақыларын ставкасын либерализациялау 1996 жылдан басталып сақтандыру брокерлерiн активизациясын қамтамасыз етуге мүмкіндiк бердi.

      Жоғарыда айтылғандардан мынандай қорытынды жасауға бола-ды, шетелдегi сақтандыру Ұлттық экономикада маңызды сектор, iшкi жалпы өнiмнiң 8-12 процентiн қайта бөлудi қамтамасыз етедi. Ақша құралдарын сақтандыру арқылы аккумулизациялау iрi инвестиция көзi болып есептелiнедi. Сақтандыру компанияларының қаржы ағы-мы көбiнесе мемлекеттiк iшкi қарызға қызмет етуге бағытталған. Шетелде сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу негiзiнен сақтандыру компанияларының жұмысының қаржылық жақтарын бақылауға бағытталған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң ұйымдастыру негiздерi.

 

2.1 Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң негiзгi этаптарын ұйымдастыру және дамыту.

 

       Революцияға дейiнгi Қазақстандағы сақтандырудың даму деңгейi мен танымалдылығы жайлы мәлiмет жоқ. Қазақтар тұрғылықты халықтың көп бөлiгiн құрайды, ал ол уақытта экономиканың даму деңгейi төмен және өндiргiш күштер дамымағандықтан сақтандыру кең көлемде орын алмады деп қортуға болады. Егер сақтандыру келiсiм шарттары жасалған кезде де, Россиямен шекаралас қалалар да ғана кездесетiн.

       Қазақстан экономикасында сақтандыру революциядан кейiнгi периодта ғана iс жұзiнде маңызды түрде енгiзiледi.

       Октябрь революциясынан кейiн Россияда сақтандыру iсi Ұлттық сипат ала бастады. µлттық сипат беру РСФСР Совнаркомы 28/қараша 1918 жылы Россия республикасы сақтандыру iсiн Ұйымдастыру декретiне сәйкес аяқталды.

      Сақтандырудың қайта өсуiне обьективтi факторлар әсер еттi. 1921 жылы РКП 10 сьезiнде жаңа экономикалық саясат қабылданды. Экономика мен шаруашылық өмiрiне нарықтық экономиканың жаңа элементтерi енгiзiлдi. Нарықтық экономика заңы — нарықтық iс-әрекеттерде ұнемi кәсiпкерлiк тәуекел, сәйкесiнше сақтандыру болу керек екендiгi айтылады.

     Сақтандыру Ұйымдастыру түрі алдын ала анықталады: себебi ЖЭС жағдайында эконономика, сонымен қатар қаржы несие жүйесi мемлекет қолында қолды, сондықтан сақтандыруда мемлекеттiк едi.

      Сақтандыруды Ұйымдастырудың жаңа түрі Совнаркомның 6 қазан 1921 жылы ”мемлекеттiк мүліктi сақтандыру” жайлы декретiмен өмiрге енгiзiле бастады.

    Сақтандыру жайларының тiзiмiнiң шектеулiгiне көңiл аудару керек. Ол тiзiмде нөсер жауын, жел, жер сiлкiну, ауыл шаруашылығы зиянкестерi, басқа да қауiптi жағдайлар көрсетiлген. Сақтандыру жауапкершiлiгiнiң көлемiнiң шектеулiгi сақтандыру тарифтерiн төмендетуге бағытталған iс-әрекет.

      Алғашқыда мүліктi ерiктi сақтандыру енгiзiлдi, кейiн сақтандыру аппаратының жұмысшыларын қолдау мақсатында мiндеттi мемлекеттiк сақтандыру енгiзiлу қолға алынды.

       Мемлекеттiк мiндеттi сақтандыру барлық жеке шаруашылықтар мен кәсiпорындарға — ауыл шаруашылығы, өндiрiс, коллективтi шаруашылықтарда орыналады.

        Мiндеттi сақтандыруға тек мемлекеттiк мүлік ғана емес, жалға берiлген мүлік те тиiстi едi. Мемлекет отандық сақтандыру нарығын қорғау мақсатында белгiлi протекционистiк iс-әрекеттер де жұргiзiлдi. Ол шет елдiк сақтандыру нарығына келуiне шектеу қою едi. Егер шетелдiк сақтандырушылар мүліктерiн сақтандыру немесе қайта сақтандырғысы келсе, Совнаркомнан рұқсат алу тиiс едi.Наркомфинге мемлекеттiк мүліктi сақтандыруды Ұйымдастыру тәртiбi, ережесi және инструкцияларын дайындай және мiндетi жұктеледi.

    Орталық пен екi ай уақыт iшiнде Ұйымдастыру сұрақтары шешiлдi және 16 желтоқсан 1921 жылы Наркомфин уақытша инструкцияны бекiттi.

     Қаржы бөлiмдерiнде губерниялық басқарудың мемлекеттiк сақтандырулары құрылды. Губерниялық басқарудың негiзгi ядросы ВСНХ сақтандыру бөлiмдерi болды.

      Губсақтандырушы басшыларына сақтандыру операцияларын жұргiзу бойынша жеке мiндеттер жұктелдi. Ол басқарудың iшкi Ұйымдастыру құрылымын бекiтуге, iс жұргiзу ережесiн бекiтуге, жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығаруға құқықбердi.

       Губқаржыбөлiмiне басқару қызметi және бақылау құқықтары берiлдi. Қаржы бөлiмi  менгерушiсi сақтандыру актiлерiн, сақтандыру таоифтерiн, операциялық және жылдық есеп берулердi бекiттi.

      Сақтандыру сумма мөлшерi жеке тұлға мүлкi үшін, сақтандырушымен келiсiлiп, бiрақ мүліктiң нарықтық бағасының  құны мөлшерiнен аспауы тиiс.

       Сақтандыру тарифтерi уақытша бұрынғы схемамен қолданылды. Бiрақ сақтандыруда шаруашылықтық есеп бастамалары және сақтандыру операцияларының шығынсыздығы ескерiлдi. Сондықтан шығындық тарифтер қолданылмады, бiрақ халықтың төлем төлеу қабiлетiне, сақтандырудың даму мүмкіндiгiне сәйкес келуi тиiс едi.

      Қазақ ССР аймағында сақтандыру iсiн Ұйымдастыру тәртiбi мемлекеттiк мүліктi сақтандыру Ережесiмен 1921 жылы 14 желтоқсанда Совнаркоммен бекiтiлдi. Мүліктi сақтандыру, Ұйымдастыру тәртiбi негiзiнен 6 қазан 1921 жылы Декреттен қайталанды.

      Қазақ республикасындағы мемлекеттiк сақтандыруға алғашқы қадамдар анықталмаған кедергiлермен, елдегi экономикалық жағдайдың ауырлығымен байланысты едi.

      Бiрiнен кейiнгi сақтандыру iсiндегi қайта Ұйымдастыру жұмыстары iске көмектеспедi. 1922 жыл ортасында республикада РСФСР мемлекеттiк сақтандыру Бас басқармасы тiкелей басшы болып есептелiндi.

      1926 жылы Қазақ АССР құрылғанан кейiн Росстрах Басқармасы құрылды,оның қарамағында — Қазақ АССР-дағы Росстрахтың Бiрiккен Контор Басқармасы құрылды. Губерниялық конторлар жойылды.

      1928 жылы наурызда Басқарма және контор Ұйымы қайта құрылып, Госстрахтың Аймақтық конторы болды.

        Бұл уақытта сақтандыру түрлерi қалыптасты. Бұл — ауылдық мәдени өсiрiмдер және малдарды сақтандыру транспортты ерiктi сақтандыру, кепiлдiк сақтандыруы.

        Сақтандырудың даму нәтижесiнiң қанағаттандырусыз деңгейi Мемсақтандыру органдарын таратуға әкелдi. 1931 жылы 3 ақпандағы “Мемлекеттiксақтандырудағы өзгерiстер” жайлы қаулысымен мүліктi сақтандыру жұмысы Наркомфинге берiлдi және жергiлiктi органдар, жеке сақтандыру бойынша-мемлекеттiк еңбек сақтандыру кассасы.

    Бiрақ бҰндай бiр шеттен екiншi шетке өзгерiстер СССР-де сақтандыру iсiнiң өшуiне әкелдi. Сондықтан 1933 жылы 8 наурыз “Ауылдағы сақтандыру iснiң жұмысындағы жаман iстер” жайлы қаулымен Мемсақтандыру органдары  қайта орнына келтiрiлдi.                                    

        Алматыда қазақ Мемсақтандыру басқармасы құрылып, облыстарда – басқарма, аудандарда – Мемсақтандыру инспекциясы құрылды.

       Атап өту керек, әсiресе 30-жылдары, Мемсақтандыру  органдары қызметiнде, класстық сызық анық байқалды. Тарифтiк ставкалар қулақтар үшін, мемлекеттiк, колхозға қарағанда 2-4 есе жоғары болып бекiтiлдi. Сақтандыру аппаратында класификациясы жоғары мамандар сауатсыз мамандарға ауыстырылды. 1937-1939 жылдар, жұздеген мамандар жұмыстан босатылып, регрессияға Ұшырағанда, Мемсақтандыру аппараты қатты жапа шектi./8/

   Кезектi сақтандыруды қайта Ұйымдастыру 1948 жылы, 1958 жылы, 1968 жылы жұргiзiлдi. Соңында Мемсақтандыру одақтық-республикалық шаруашылықтық есеп жүйесi құрылып, оны СССР Мемсақтандырудың Бас басқармасы басқарды. Бұл жүйе СССР тарқап және Қазақстан Республикасының Мемсақтандыру жойылғанға дейiн сақталды.

      Осы уақытта сақтандыру түрлерi тiзiмi Қазақстанда да жұргiзiлдi:

       1968 жылы сәуiрде сақтандырудың барлық түрлерiн дамытудың кұштi импульсы енгiзiлдi. Қазақстанда 1969 жылы өмiрдi сақтандыру төлемдерi екi есе өстi. 1991 жылы, инфляция алдындағы жылы, сақтандырудың барлық түрі бойынша 1447млн.р. жинақталды, оның iшiнде 658,2млн. ерiктi сақтандыру бойынша жұргiзiлдi.

       1991 жылы мамырда ҚазССР минисртлер кабинетi қаулысымен республиканың Госстрах органдары тарихында алғаш рет Қаржы министрлiгiнен шығарылды. Мемлекеттiк сақтандыру жүйесiн қайта Ұйымдастыру 17 сәуiр 1995 жылы аяқталды, бұл уақытта Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетi қаулысымен коммерциялық сақтандыру компаниялары ”Сенiм” сақтандыру компаниясы ашық акционерлiк компаниясы болып қайта құрылды.

 

Қазiргi таңдағы сақтандыруды Ұйымдастырудың негiзгi принциптерi мен ерекшелiктерi.

 

      Сақтандыру iсiн Ұйымдастыру принципi нарықтық экономика қызметiн реттеудiң жалпы экономикалық заңдылықтарымен, ҚР өзiндiк өзгерiсiмен сипатталады.

         Нарықтық экономика еркiн кәсiпкерлiкпен, түрлерiнiң әртүрлігiмен, кiрiстi көбейтуге өндiрiстi бағыттаумен сипатталады. Мемлекет тауар өндiрiсiне араласпайды, бiрақ нарықтық шаруашылықты реттеудiң негiзгi ережелерiн анықтайды.

      Осылайша, дамыған нарықтық экономика — жұмсақ реттеу жүйесi. Осы реттеудiң негiзгi элементi ретiнде сақтандыруды айтуға болады. Өз кезегiнде, сақтандыру реттеу обьектiсi болып есептеледi.                  Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасу процессiнiң өзгеше жағы. Госстрахтық монополиялық жүйеден қалған мҰраның артықшылығы.

     Мемлекет жоспарлы мiндеттер бекiткенде оларды тәуекелдi деп есептемейтiн, себебi ол кұдiктi жоспарға жататын. Сақтандыру тәуекелi деп тек табиғи құбылыстар ғана есептелетiн. Нарыққа дейiн сақтандыру  “сұраныстан Ұсынысқа дейiн” дамитын.  Мемсақтандыру өз бетiнше сақтандыру ережелерiн қарастыратын, ал кәсiпорындар, халық оларды  қабылдамайтын. Атап өту керек, стихиялы құбылысты қорғау мемлекеттiк сақтандыру жеткiлiктi жұргiзiлдi.

      Осы уақытқа дейiн мемлекеттiк мүліктi және жеке сақтандыру салық жүйесi саласы ретiнде қарастырылған. Басында экономикалық осы саласы қаржы министрлiгiне бағынатын, сондықтан ол цивилизациялы дамымады. Басында салық аппаратының бiр бөлiмi сияқты мемлекеттiк сақтандыру органдары мемлекеттiк бюджеттi толтыратын, ақша-несие ресурстарын нығайтуға бағытталған едi. Халыққа ақшаларын қайтару, сақтандыру төлемдерiн төлеу екiншi жоспарға жылжыды. Сол уақыттағы әртүрлі анықтамалар жинау механизмi, төлеу мерзiмiн кейiнге қалдыра бердi.

       БҰндай қарама-қайшылықтар тауарлы  өндiрiс заңын алшақтау деп түсіндiрiлдi. Сақтандыруда коммерциялық бағыттың болмауы, сақтандыру мүмкіндiктерiне аз зиян әкелмедi. Бiрақ Госстрахтың қызметiнiң оң жақтарын да атап өту керек. Оларға тұрақтылық, резервтiк қордың құрылуы, оларды бөлу мүмкіндiктерiн жатқызуға болады. Еске түсірсек, бұрынғы Совет одағы және Қазақстанда сақтандыру монополиясы жағдайында, мысалы ауылшаруашылығын сақтандыруда Мемлекеттiк сақтандыру бiрнеше рет колхоз және совхоздарға шығындарының орнын толтырды. 1991 жылы мемлекеттiк сақтандыру қорынан 1,7млрд.сом  Армения, Грузия, Тәжiкстан, Шығыс Қазақстан облысындағы апаттардан болған шығындарды толтыруға төлендi.

      Нарықтық экономика заңдары, сақтандыру саласында да монополизмдi терiске шығарады. Сондықтан сақтандыру iсiн Ұйымдастырудағы принципиалды айырмашылық оны демонополизация жасау. Мемлекеттiк сақтандырумен қатар, жеке акционерлiк қоғамдар жұргiзетiн сақтандырулар да дамуда.

       Бүгінде мемлекеттiк сақтандыру — сақтандырушы ретiнде мемлекеттiк мекеме шығатын сақтандырудың түрі. Бiрақ мемлекеттiк сақтандырушы барлық сақтандыру түрлерiне монополизация жасай алмайды. Оның қызметiнде жалпы мемлекеттiк көзқарасты қолдау бағыты болуы мүмкін. Республикалық мемлекеттiк ауылшаруашылығы сақтандыру қызметiнде “Казагрополис” мекемесiнiң артықшылығы ол ауылшаруашылығы өндiрiсiн мiндеттi түрде сақтандырады, ал “казахинстрах” сақтандыру компаниясы—инвестицияны сақтандырады.

        Сақтандыру қызметiнiң алдыңғы қатарлы Ұйымдастыру түрі акционерлiк сақтандыру, сақтандырушы ретiнде акционерлiк қоғамдар шығады. ҚР Президентiнiң сақтандыру жайлы қаулысына сәйкес, бұл мемлекеттiк емес сақтандырудың бiрақ түрі.

         Сақтандыру акционерлiк қоғамдарын құру тәртiбi мен қызметi ”Акционерлiк қоғам”  жайлы заңмен реттелiп  отырады  .

         Сақтандыру  арқылы  қорғаудың  бiр  түрі өзара сақтандыру, ол өзара көмектесу арқылы сақтандырушыларды бiрiктiру, яғни әрбiр сақтандырушы өзара сақтандыру қорының мұшесi болып есептеледi. Өзара сақтандырудың бiр түрі кооперативтi сақтадыру.

          Отандық сақтандыру нарығын дамытуда негiзгi сұрақ шетелдiк сақтандыру Ұйымдары қызметiне қатысты.

          ҚР  Президентiнiң “сақтандыру жайлы ”  қаулысына сәйкес шет елдiк сақтадырушылар қызметiне шектеулер қойылуда . Шет елдiк қатысушысы бар Ұйымдардың тiркеуден өткен жарғылық капиталы барлық сақтандыру Ұйымдарының жиынтық  жарғылық капиталының жиырма бес пайызынан астауы тиiс Шет елдiк қатысушымен деген сақтандыру Ұйымының акцияның ұштен бiр бөлiгiн алу арқылы деген мағынаны бередi.

        Шет елдiк сақтандыру Ұйымдары қызметi Қазақстан Республикасы териториясында олардың тiкелей сақтандырушы ретiнде шығуна тиiм салады .

        Қаулымен шетелдiк азаматтарға немесе өз қызметiн Қазақстан Республикасы аймағында жұргiзетiн, шет елдiк заңды тұлға өкiлетiлiгi ,тәуекелдiлiктi сақтандыруы тиiс.

        Нарықтық экономиканың  дамуы үшін барлық қызмет саласында бәсекелестiк болуы қалыпты жағдай. Осы жағдай сақтандыру нарығына да қатысты. Әртүрлі сақтандырушылар клиенттердi тарту мақсатында оларға тиiмдi жағдаилар жасауға Ұсыныс жасап, келiсiм шарт жасағысы келедi.  Денi  сау бәсекелестiк  сақтандыру қызметi ассортиментiн кеңейтуге жағдай жасайды.

       Бәсекелестiк тарифтiк ставкаларды төмендету, сақтандыру төлемдерiн төлеудi кейiнге қалдыру, шығынды оптималды анықтау,  сақтандыруды толтыру оперативтi жұргiзумен өрнектеледi .

       Сақтандыру – заңды және жеке тұлғалардың өмiрлiк қызығушылығы бар, сақтандыру келiсiм шарты жасалған  сақтандлыру қорғауын қамтамасыз ететiн арнайы қызмет саласы.

        Мысалы, бәсекелестiк кұресте сақтандыру тарифтерiн қаржы тұрақсыздығына қауiп төнiп тұрғанда төмендетуге жол беруге болмайды .

       Сақтандыру нарығында алып сатарлық болмас үшін, сақтандыру қызметiн реттейтiн заңдылықтар жүйесi қажет.

       Сақтандыру қызметiнiң нарығы қалыптасуы үшін әрбiр сақтандырушы қызметi жайлы ақпараттар жинақтау,  Ұйымдастыру iс-шарасының құрамдас бөлiгi.  Тек осындай жағдайда ғана потенциалды сақтандырушы аяғынан тiк тұратын сақтандыру Ұйымын таңтап және оған өз тағдырын сенiп тапсырады.

        Сақтандыру Ұйымдары арасындағы бәсекелестiк жан-жақты қарым-қатынасты жоққа шығармайды. Сақтандыру iрi қауiптi жағдайларсыз болмайды.

         Сақтандыру Ұйымдары арасындағы қарым-қатынас түрі сақтандырушылар одағы мен ассоциациясын құру. Қазақстан Республикасында құрылған сақтандырушылар одағының негiзгi мақсаты сақтандырушыларға көмек Ұйымдастыру,сақтандыру бойынша заң және нормативтi актiлер жобасын дайындауға қатысу, семинарлар Ұйымдастыру, сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығы бойынша рекомендациялар шығару./9/

 

 

       2.2 Құқықжүйесiндегi сақтандыру.

            Сақтандыру қатынасында, бiрiншiден, сақтандыру келiсiмшартының жақтары — сақтанушы мен сақтандырушы, екiншiден, жеке және заңды тұлғалар — сақтандырылған сақтандыру агенттерi мен брокерлер, банк мекемелерi, қаржы, салық, құқыққорғау органдары, мемлекеттiк ұкiмет Ұйымдары қатысады.

        Сақтандыру обьектiлерi ретiнде материалдық құндылықтар, өмiр, денсаулық, еңбек қабiлеттiлiгi, кiрiстi жоғалту шығады.

      Осылайша, сақтандыру қайта бөлу орбитасына бiрқатар, анықталған құқықтар мен мiндеттердi алып жүрушi субьектiлер де қатыстырылды. Сақтандыру қызметiнде олардың өзара қатынасын реттеу тек заңның көмегiмен ғана мүмкін. Басқаша айтқанда, экономикалық сақтандыру қатынастары заңды түрде ену керек.

      Барлық,сақтандыруға қатысты, құқықтық қатынастар екi топқа бөлуге болады: сақтандырудың өзiне қатысты, реттеушi құқықтық қатынастар, яғни сақтандыру резервтерiн пайдалану және құру процесiне қатысты, екiншi, сақтандыру iсiн Ұйымдастыруға байланысты құқықтық қатынастар, олардың банк мекемесiмен байланысы, бюджет, мемлекеттiк басқару, бақылау және реттеу қарым-қатынасы.

        Айта кету керек, құқықтық реттеудiң алғашқы тобы  азаматтық құқықнормаларын реттейдi, ал екiншi – әкiмшiлiк, қаржылық, қылмыстық, процессуалды тағы басқа құқықсалаларына байланысты.

    Азаматтық құқыққа құқықты реттеудiң әкiмшiлiк әдiсi тән. °кiмшiлiк, қаржылық құқыққа құқықтық реттеудiң әкiмшiлiк әдiсi тән.

       Өз кезегiнде азаматтық құқөықтық қатынастар меншiктiк құқықты қамтиды. Себебi сақтандыру құқықтық қатынастар, сақтандыру категориясының мәнiн сипаттайды, мiндеттi жақтар қарама-қатынасы формасы мiндеттi құқықтық қатынасының түріне жатады.

      Сақтандыруға қатысушы екi жақтың бiрi — сақтандырушы сақтандыру жағдайында өзiне сақтандырушыға төлем төлеу мiндетiн жұктейдi.

      Ал екiншi жақ — сақтандырушы келiсiлген  сақтандыру төлемдерiн төлеуге, сақтандырушыға болған жағдайды хабарлауға, басқа да сақтандыруға қатысты iс-әрекеттердi орындауға мiндеттенедi. Сондықтан, сақтандыру мiндеттерi толтырылуы тиiс: сақтандыру қызметiне сақтандырушы сақтандыру жарнасын төлеуi тиiс.

        Мiндеттi құқықтық қатынастар тек сақтанушы мен сақтандырушыны ғана емес, басқа да субьектiлер — медицина, банк, құқыққорғау мекемелерiнiң қызығушылығын қозғайды.

        Айта кету керек сақтандыру келiсiм шарт мiндеттерiнiң маңызды ерекшелiгi бар. Егер жай келiсiм шарт мiндеттемелерi екi жақтың қалтқысыз келiсiмшарт жағдайын орындау керек екенiн және әрқашан сақтанушы сақтану жарнасын төлеу керек, ал екiншi жақ—сақтандырушы сақтандыру жағдайында сақтандыру төлемдерiн төлеу керек екендiгiн мiндеттейдi.

 

       Сақтандыру келiсiм шартының негiзгi шарты мыналар:

• Сақтанушы мен сақтандырушының аты
• Сақтандыру обьектiсi
• Сақтандыру жауапкершiлiгi көлемi
• Сақтандыруды қамтамасыз ету
• Сақтандыру мерзiмi
• Сақтандыру төлемдерiнiң тарифтiк ставкасы
• Сақтандыру қосындысы

 

       Сақтандыру құқықтық қатынастар арнайы сақтандыру заңдылықтарымен бөлшектенiп, бекiтiледi. Бұрынғы СССР-де сақтандыру жайлы заңның қажетi жоқ едi, себебi сақтандыру iсiне мемлекеттiк монополия бар едi. Совет республикасының Азаматтық кодексiнiң кейбiр стадияларында ғана құқықытық реттеуге қатысы бар едi. Тек дамыған сақтандыру нарығы жағдайында, көп сақтандырушылар – сақтандыру тауары сататын бар кезде ғана, сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу қажет болды.

        Дамыған сақтандыру нарығы қалыптасуы үшін арнайы сақтандыру заңдылығы қажет, бiрiншi кезекте сақтандырушылардың құқығын қорғап, авантюризмге жол бермеу керек. Сақтандыру заңдылығы тек клиенттердiң ғана емес, сақтандыру Ұйымдарының көзқарастарын қорғау тиiс.

        Қазақстан Республикасында сақтандыру бизнесiн реттейтiн заңдылықтар жүйесiн құру созылып кеттi. “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру” жайлы алғашқы заң 1992 жылы 3 шiлдеде қабылданып, 1 қыркүйектен күшіне ендi. Тұтастай заң сәттi болмады. Кемшiлiктерiмен қатар, онда негiзгi – сақтандыру Ұйымдарын тiркеу, сақтандыру қызметiн лицензиялау және мемлекеттiк бақылау болмады. Осы себептi заңды жұмыс жасалмады. Ол әдiл бәсекелестiк кұрес жұргiзбедi. Бiр-бiрiмен жарыса отырып, шектен шығып жатты.

        Сақтандырудың құқықтық базасының берiк фундаментiн қалаған алғашқы құқықтық акт, Қазақстан Республикасының Президентiнiң заң кұшi бар “Сақтандыру жайлы” жарлығы, ол 1995 жылы 3 қазанда қабылданды. Ол ерiктi бәсекелестiкке мемлекеттiк жағдай жасап, шет елдiк инвестицияға iшкi сақтандыру нарығын ашты.

        Қазiргi таңда Қазақстан Республикасының Сақтандыру жайлы заңдылығы Азаматтық кодексiне сәйкес статьяларынан тұрады.

       “Сақтандыру жайлы” қаулы негiзгi сақтандыру қатынастарын реттейтiн заңдылық актiсi, осыған тоқталайық. Қаулы тұтастай құқықтық бiлiмдер жиынтығы, ол азаматтық құқықнормаларынан тұрады, ол екiншi жағынан сақтандыру iсiн Ұйымдастыратын әкiмшiлiк, қаржылық,құқықтық нормалар жиынтығы.

       Азаматтық құқықнормалары жұмсақ жалпы сауықтыру тәртiптiк құқықтық реттеудi сипаттайды, ол сақтандыру қарым-қатынас қатысушылары — сақтандырушы, сақтанушы, сақтандыру брокерi, әрi сақтандыру келiсiмшартының мазмұнын бекiтедi. Сақтанушының мiндеттерi жан-жақты материалдық құндылықтарды сақтандыруға қабылдау кезiнде сақтандырушы тексеру жұргiзiп, бағалайды, сақтанушыға сақтандыру полисiн бередi. Сақтандыру жағдайы болғанда — сақтандыру актiсiн құрып, шығын мөлшерiн және оның төлеу мөлшерiн анықтайды.

         Сақтандырушы, өз кезегiнде сақтандыру төлемiн төлейдi, немесе уақытысынан бұрын келiсiмшартты бұзуға құқығы бар.

        Қаулыда сақтандыру қатынастарында сақтандыру брокерлерi сақтанушы мен сақтандырушы арсындағы делдалдық орын ретiнде анықталған. Брокер болып, өз қызметiн арнайы лицензиямен жұргiзетiн заңды немесе жеке тұлға .

        Қаулымен сақтандыру келiсiмшартының мазмұны мен түріне анықталған талаптар қойылады. Келiсiмшартта сақтандыру қатынастар жүйесiнде орын берiлген.

         Сақтандыру келiсiмшарты жазбаша түрде мынандай жолмен жасалынады:

• Екi жақтың бiр келiсiмшарт жасауы
• Сақтандырушының типтiк ұлгiге бiрiгуi
• Сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру куәлiгiн беру (полис,сертификат)
• Келiсiмшарт жасауға екi жақтың келiсiмi бар екенi дәлелдейтiн құжат

Сақтандыру келiсiмшартында мыналар болу керек :

• Заңды тұлғаның аты, оның орналасқан жерi және банктiк реквизиттерi
• Сақтандырушының фамилиясы, аты, мекен жайы
• Сақтандыру обьектiсiн көрсету
• Сақтану жағдайын көрсету
• Сақтандыру суммасының мөлшерi және сақтандыру төлем, тәртiбi және төлеу мерзiмi
• Сақтандыру төлем мөлшерi, тәртiбi, мерзiмi
• Келiсiмшарттың iске қосу мерзiмi
• Пайда иеленушiмен сақтандырылған адамның көрсетiлуi

       Келiсiмшарт өз күшіне сақтандырушы сақтандыру төлемдерiн төлеген уақыттан енедi, және алғашқы сақтану жағдайы болған уақытта сақтандыру төлемi төленсе өз қызметiн тоқтатады.

       Сақтандыру қорғауы периоды келiсiмшарт мерзiмiмен сәйкес келедi. Сақтандыру аймағы Қазақстан республикасы аймағымен сәйкес келедi, егер басқа жағдай келiсiмшартта көрсетiлмесе. Қаулымен келiсiмшартты тоқтату немесе жарамсыз деп есептеу тәртiбi бекiтiледi.

        Жалпы мiндеттерден басқа, Азаматтық кодексте көрсетiлген, сақтандыру келiсiмшарты мынадай жағдайларда тоқтатылады:

• Егер сақтандыру обьектiсi жоқ деп есептелсе
• Сақтандырушы өлiмi,оған ауысу болмаса
• Сақтандырушымен сақтандыру мүлкi обьектiсi алынып, оның ауысуына сақтанушы қарсы болса
• Сақтанушы кезектi сақтандыру жарналарын уақтылы төлемесе
• Сақтанушымен сақтандырушы талаптарымен

Егер келiсiмшарт уақытысынан бұрын тоқтатылса, екi жақ бiр-бiрiне отыз күн бұрын хабарлау керек.

   Сақтандырушы талабымен келiсiмшарт уақысынан бұрын бұзылса, сақтанушыға сақтандыру төлемдерi толық төленедi, егер келiсiмшартты сақтандырушы бҰзса, келтiрiлген шығындарымен бiрге өтпеген уақыт үшін төлемдерiн қайтару тиiс.

     Азаматтық кодекске сәйкес, сақтандыру келiсiмшарты  жасалған уақыттан бастап мынадай жағдайларда жарамсыз деп есептелiнедi:

• Келiсiмшарт жасалған уақытта сақтандыру обьектiсi жоқ болса
• Сақтандыру обьектiсi ретiнде қарама-қарсы көзқарас болса
• Сақтандыру обьектiсi ретiнде конфискацияланған мүлік есептелсе
• Егер сақтандырушы келiсiмшарт жасауда пайдаланып кету мақсатын көздесе

  Қаулымен сақтандырушыға сақтандыру төлемдерiн толық төлемеуге мынандай жағдайларда құқықбередi:

• өз пайдасына шешу мақсатында, сақтандырушының iс-әрекетi
• арнайы ережемен әкiмшiлiк құқықбұзушылық болса, сақтандырушы өз пайдасына шешу мақсатында, сақтандыру жағдайына байланысты деп есептелсе
• әскери iс-әрекеттер, әскери шараларға қатысты болса

Сақтандырудың орнын төлемеуге сақтандырушыға мыналар негiз болады:

• Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру обьектiсi жайлы, сақтандыру жағдайы және олардың зардаптары жайлы өтiрiк ақпарат берсе
• Сақтандырушы сақтандыру жағдайында мүліктi сақтап қалу мақсатында шара қолданбаса
• Шығын алып келуге себепкер тұлғадан, шығынның орнын жабатын төлем алса
• Заң актiлерiнде көрсетiлген, басқада жағдайлар

     Сақтандыру төлемдерiн төлемеуге шешiм сақтандырушыға жазбаша түрде, оның себептерiн негiздеп хабарланады.

     Төлем төлемеу сақтанушымен өтiнiшiмен сотта қайта қаралуы мүмкін.

 

Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу.

 

            Атақты экономист В.Лионтьеваның анықтамасы бойынша нарықтық экономика дегенiмiз жеке кәсiпкерлiк пен мемлекеттiк реттеудi бiрiктiру, осы екi қанатта қазiргi экономика қозғалады. Бұл айтылған анықтама сақтандыруға да қатысты әдiл айтылған.

       Мемлекеттiк реттеудiң мiндетi сақтандыру қызметi нарығын дамыту және қалыптасуы қамтамасыз ету.

        Мемлекеттiк реттеу отандық сақтандыру бизнесiнде шетелдiк капиталдың көлемiне,түріне қатысты саясат жұргiзуде маңызды. Сақтандыру нарығында мемлекеттiк реттеудiң соңғы мақсаты сақтандыру қызметiн тұтынушы құқығын қорғау.

 

 Қазақстан Республикасының сақтандыру қатынасын мемлекеттiк реттеу органы Қазақстан Республикасының µлттық Банкiсi. Қаулыға сәйкес, Ұлттық банк сақтандыру қызметiн реттеуде келесi қызметтердi орындайды:

• Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығын функционалды қызметпен қамтамасыз етедi
• өз компетенциясына сәйкес номативтi актiлер қабылдайды
• сақтандыру Ұйымдарында жарғылық капиталдың төменгi мөлшерiн бекiтедi
• сақтандыру Ұйымдарын лицензиялайды
• сақтандыру Ұйымдарын ашуға рұқсат бередi
• сақтандыру Ұйымдарының басшыларын,бас бухгалтерiн сайлауда келiсiм беру немесе бермеу құқылы
• сақтандыру қызметiмен айналысатын мекемелердi тексередi
• сақтандыру нарығы субьектiлерiнен бақылау жасауға қажеттi ақпарат алады
• бухгалтерлiк, статистикалық есеп беру түрлерiн, тiзiмiн, уақтысын бекiтедi
• қызмет лицензиясын тоқтату, сотпен, заң негiзiнде сақтандыру мекемелерiнiң қызметiн тоқтатуға шешiм қабылдайды

 

    Сақтандыру нарығын реттеудiң басты әдiсi сақтандыру қызметiн лицензиялау. Лицензиялаудың мақсаты сақтандыру Ұйымдары қызметiне дайындығын тексеру. Сақтандыру Ұйымы ретiнде тiркеген заңды тұлға, сақтандырушы статусына ие болып, лицензия алған уақыттан бастап сақтандыру қызметi мен айналысуға құқылы болады. Сақтандыру және қайта сақтандыру Ұйымдарының ,сақтандыру және қайта сақтандыру брокерлерiнiң шартымен лицензиялау қызметiнiң тәртiбi Қазақстан Республикасының µлттық Банк нормативтi құқықтық актiлерiмен аяқталады.

      Лицензияны µлттық Банк тоқтатады. Қаржылық тұрақтылықтың төменгi шарты: өз капиталының болуы, нормативтердi қадағалау, жеке келiсiмшартпен ең төменгi мiндеттемелердiң болуы.

 

 

     2.3 Сақтандырудағы маркетинг.

             Сақтандыру тәжiрибесiндегi маркетинг – сақтандыру Ұйымдары қызметiнiң маңызды қызметiнiң бiрi. Сақтандыру Ұйымдары өз маркетингтiк қызметтерiн құрады немесе арнайы қызметтерге хабарласады.

       Сақтандыру маркетингiнiң мiндетi сақтандыру нарығын зерттеу және сақтандыру қызметiне сұраныстың перспективаларын анықтау, сақтандыру қызметтерiнiң жаңа түрлерiн шығару.

        Ол үшін сұранысқа әсер ететiн анықталған белгiлi зерттеу әдiстерiнiң жиынтығы:

• потенциалды сақтандырушылардың сұранысын зерттеу
• берiлген уақыттағы сақтандыру қызметi нарығында талдау жасау
• аймақтың немесе елдiң экономикалық дамуы зерттеу
• бәсекелестiк қабiлетi жоғары сақтандырушылардың алдыңғы қатарлы тәжiрибесiн бiрiктiру
• жарнамалық iс-шаралардың әсерiн талдау
• потенциалды сақтандырушыларға сақтандыру қызметiнiң түрлерiн жасап шығару

   Жоғарыда атап өткен әдiстермен тәсiлдер жиынтығынан өмiрге енуi сақтандырушы маркетингiнiң стратегиясы мен iскерлiк тактикасын құрайды.

       Маркетингтiң негiзгi бағыты қайталанбас фирмалық стилдi жасап шығару. Фирмалық белгi фирмалық стилдiң құрамдас бөлiгi яғни сақтандыру полисi бөлек, арнайы тәртiппен тiркеуден өткен. Логотип  сақтандыру Ұйымының қысқаша аты. Фирмалық белгi және логотип фирмалық блокқа бiрiктiрiледi.

Ғылыми жасап шығарылған фирмалық белгi сақтандыру Ұйымына потенциалды клиенттер арасында сақтандыру полистерiн активтi сатуға мүмкіндiк бередi.

       Маркетингтiк iс-шаралар жүйесi жарнама және жаппай сауықтық жұмыстарынан тұрады. Жарнама және жаппай сауықтық жұмыстарды Ұйымдастыруда сақтандырушылар түрлерi, табиғи жағдай, аймақтағы экономикалық даму тағы басқа факторлар ескерiледi. Жарнама жеке және коллективтi болып бөлiнедi.

     Іске асыру түріне қарай жарнаманың мынандай түрлерi бар : баспасөз, киножарнама, радиожарнама, ақпарат құралдарын пайдалану арқылы және телевизиондық.

     Маркетинг — бұл барлық қызметтерге қалыптасқан сұранысты ұсыныспен есепке алу қызметi ғана емес. Бұл сұраныстың қалыптасуы қызметiн белгiлi бағытқа бұру.

 

 

 

 

3. Сақтандыру ұйымдарының қаржысын талдау

 

3.1. Сақтандырушы қаржысын ұйымдастырудың жалпы принциптерi.

 

        Сақтандырушы қаржысы сақтық қорғау қызметiн қамтамасыз етедi. Сақтандырушы сақтандыру резервтерi құралдарын қалыптастырады және пайдаланады. Нарықтық жағдайда сақтандырушы, ережеге сай, инвестициялық қызметпен айналысады. Сондықтан ақшалай сақтандыру айналымы,басқа салаға қарағанда құрделi.

        Сақтандыру Ұйымдарының ақшалай айналымы мынадай ақша ағымдарынан тұрады: сақтандыру қоғауын қамтамасыз ететiн айналым құралы, сақтандыру iсiн Ұйымдастыруға байланысты айналым құралы. Бұл жағдайда сақтандыру қорғауын қамтамасыз ететiн айналым құралы екi этаптан өтедi: бiрiншi этапта сақтандыру резервi құралады және бөлiнедi,екiншiсi – сақтандыру резервтерiнiң бiр бөлiгi кiрiс алу үшін инвестицияланады. Ақша айналымының әр бiр элементiнiң өзiнiң әлеуметтiк – экономикалық маңызы бар, сондықтан ақша құралдарының әр этапында экономикалық және заңдылық факторлар әсер етедi. Сақтандыру қоғауына байланысты ақша айналымы, сақтандыру категорияларымен анықталады. Бұл бөлiмнiң маңызды ерекшелiгi сақтандыру Ұйымдарының тәуекелдiк қозғалысы .Сақтандыру резервiнiң қалыптасу негiзiнде шығын мүмкіндiгi жатыр, ол статистикалық көрсеткiш негiзiнде есептелiнедi. Сақтандыру резервiн бөлу негiзiнде iс жұзiндегi шығын жатыр. Ықтималдылықтың қалыптасқан сақтандыру резервтерi мен сақтандыру төлемдерiне сұраныстың сәйкес келуi сақтандыру қаржылары Ұйымдастыруда өз ерекшелiгi бар. Сақтандыру резервi тарифтiк негiзiнде анықталған, сақтандыру төлемдерiн аккумуляциялау жолымен қалыптасады.

      Кұткен және iс жұзiндегi шығындардың сәйкес келмеуi тарифтiк құрылымға анықталған талаптар қояды.

      Өзiнiң қаржылық мiндеттемелерiн орындай отырып, сақтандырушы алған төлемдерiн төлейдi, яғни әртүрлі бағыттарға бөледi.

      Шығынды уақытша бөлу ерекшклiгi тәуекелдiк сақтандыруында  резервтiн екi типiнiң пайда болуына әкелкдi: сақтандырудың тәуекелдiк резевi және жарналар резервi.

       Сақтандырудың шығын көп мөлшерде болатын түрінде, қайта сақтандыру түріндегi резервi қалыптасады. Бұндай резервтер,өз кезегiнде, барлық сала бойынша қалыптасуы мүмкін, сақтандыру түріне байланысты – бұл есеп сақтандырушыға ыңғайлы болу керек. Бiрiншi вариант құралдарды бөлуге мүмкіндiк бередi, ал екiншiсi сақтандырушының өзара қатынасына эквиваленттi талаптарына жауап бередi.

        Құралған резерв өз мiндеттерiн орындай алу ықтималдылығы жоғары болған сайын, сақтандырушының қаржы тұрақтылығы да жоғары. Сәйкесiнше, сақтандыру резервiн құру және пайдалану қозғалысы, ақша айналымының тәуекелiмен байланысты.

           Құралдардың тәуекелдiлiк айналым шартында сақтандыру операцияның қаржылық тұрақтылықтың жоғарлауына сұранысы шығынды бөлудi кеңейту негiзiнде қайта сақтандыру әдiсi туды.

          Нарықтағы сақтандыру Ұйымдарының қызметi тек шығындардың орнын жабу емес, пайда табуды да мақсат  етедi. Сақтандыру Ұйымдары кiрiстi сақтандыру операцияларынан алмасуы тиiс. Себебi сақтандырушы мен сақтану арасында эквивалентi бұзылады. Сақтандыруда “кiрiс” терминi шартты түрде қолданады, себебi сақтандыру Ұйымдары Ұлттық кiрiс құрамайды, тек оны бөлуге қатысады. Сақтандыру операциялардан алынған кiрiс дегенiмiз сақтандыру қорғауын қамтамасыз етуде кiрiстердiң шығындарды жабуы.

     Сақтандыру Ұйымдарының кiрiс алатын негiзгi көзi инвестициялық қызмет. Сақтандыру қызметiнiң мақсаты әлеуметтiк маңызы бар қызмет көрсетуiне қарамастан, ал инвестициялық қызмет мақсаты кiрiс табу, ол бiр-бiрiмен байланысты бiр жағынан инвестициялық қызмет қаржылық көзi — сақтандыру резервi, ал екiншi жағынан инвестициялық қызметтен алынған пайда сақтандыру операцияларын қаржыландырады: кадр дайындау, жаңа сақтандыру түрлерiн өңдеу және тағы басқалары жатады.

        Сақтандыру Ұйымдары шаруашылық бiрлiгi, олар сақтандыру резервтерiнен бөлек жинақтауларда құрады. Жинақтау жарлық капиталды және тозуды қаржыландырады. Акционерлiк сақтандыру қоғамы жарғылық капитал иесi. Осыған байланысты акционерлiк қоғамдар, жарғылық капиталдың 15%-нен төмен емес мөлшерде резервтiк капитал құруы тиiс

        Сақтандырушылар өз қызметiнде келесi құралдарды пайдаланады:

• Жарғылық капитал
• Жинақтау тозуы
• Ағымдағы түсім құралы
• Сақтандырудағы тәуекел түрі бойынша резервтер жүйесi
• Алдын-ала iс-шаралардықаржыландыратын төлемдер
• Iстi жұргiзуге төлемдер

 

Сақтандыру резервiнiң қалыптасуы және тарату тәртiбi.

 

          Сақтандыру резервiнiң қалыптасуына сұраныс сақтандырудың бiр белгiсiмен шартталған уақытша шығындарды тарату сақтандыру жағдайларының кездейсоқтығы, қалыпты жағдайда сақтандырушының құрал жиынтығы қауiптi жағдайда төлейтiн төлем жиынтығы деген мағына бiлдiредi. Сақтандыру резервiн құру мақсаты сақтандыру операцияларының  қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, ал шығу тегi-барлық төлемдер бойынша ставканың төленбей қалған бөлiгi .

       Елiмiздегi сақтандыру резервiнiң құрылуы мен таралу тәртiбi Қазақстан Республикасы µлттық Банкiмен бекiтiлген. Келесi сақтандыру резервтерiне нормативтi төлемдер бекiтiлдi:

• Ерiктi сақтандыру түрлерi бойынша өмiрдi сақтандырудан бөлек – сақтандыру төлемдерiнiң келiп тұскен көлемiнен 75%-нен аз болмауы керек.
• Мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша,тарифтерi заңымен бекiтiлген, өмiрдi сақтандырудан бөлек – заңымен бекiтiлген. Осы мiндеттi сақтандыру түрі бойынша, сақтандыру төлемдерiнiң 75%-нен аз болмауы тиiс
• Мiндеттi сақтандыру түрлерi, тарифтерi заңымен бекiтiлген, өмiрлiк сақтандырудан бөлек – келiп тұскен төлемдердiң 75 %-нен кем болмау тиiс
• өмiрдi сақтандыру – келiп тұскен сақтандыру төлемдерiнiң 100% мөлшерiнде.

Сақтандыру резервтерi сақтандыру Ұйымы жұргiзiлетiн сақтандырудың әр түрі бойынша қалыптасады. Қажеттi сақтандыру резервi мөлшерi сақтандыру Ұйымымен айына бiр реттен көп емес есптелiп отырады.

       Қайта сақтандыруда сақтандыру Ұйымы мiндеттемелерiнiң бiр бөлiгiн сол мөлшерде сақтандыру резервiн құруға жiбередi.

          Сақтандыру Ұйымдары сақтандыру резервтерiн резервтi активтерге инвестициялауы керек. Резервтi активтер санына мына активтер жатады;

• Қазақстан Республикасының мелекеттiк құнды қағаздары
• Тез салымдар және екiншi деңгейлi банктерге салымдар
• Еншiлес банктер
• Қазақстандық эмитенттер акциясы
• Жабық акционерлiк қоғамдар айналымына жiберiлген облигациялар
• Кассадағы ақшалар

Резервтi активтердiң құрамынан мыналар алынады:

• Сақтандыру Ұйымы меншiктiк құқығы шектелген активтер
• “Қазақстан қор биржасы” жабық акционерлiк қоғамы “А” категориялы тiзiмiнен алынған құнды қағаздар
• бағалы қағаздар тiзiмiне кiрмейтiн бағалы қағаздар

Сақтандыру Ұйымдарының резервтiк активтерi құнын бағалау активтер түріне байланысты келесi тәртiппен анықталады:

1. Жабық акционерлiк қоғам “А” категориялы “Қазақстан қор биржасы” құнды қағаз арнайы тiзiмiне қылатын мемлекеттiк құнды қағаз және қазақстандық эмитенттер облигациясы ағымдық бағамен сатылуға арналған
2. Жабық акционерлiк қоғам “А” категориялы “Қазақстан қор биржасы” құнды қағаз арнайы тiзiмiне қылатын мемлекеттiк құнды қағаз және қазақстандық эмитенттер облигациясы сатып алу бағасымен Ұстап тұру
3. Жабық акционерлiк қоғам “А” категориялы “Қазақстан қор биржасы” құнды қағаз арнайы тiзiмiне қылатын мемлекеттiк құнды қағаз және қазақстандық эмитенттерi акциясы үшін ағымдағы немесе сатып алу құны бойынша,
4. Тез салымдар және жетпеген салымдар үшін – салым мөлшерiнде

 

Құнды қағаздың ағымдағы құны дегенiмiз, соңғы келiсiм нәтижесiмен анықталған котировка.

    Сақтандыру Ұйымдары резервтi активтердi инвестициялауды жойылымдылық, табыстық және диверсификациялық шартарды орындауға мiндеттейдi.

      Жойылымдылық — сақтандыру Ұйымдарының өз мiндеттерi уақтылы орындап, өз құнын жоғалтпай активтердi сату қабiлетi.

        Табыстылық — активтердi сатып алу құнының жоғары бағамен сату мүмкіндiгi

        Диверсификация — инвестицияның әр түрлі обьектiлерi бойынша активтердi бөлу.

   Сақтандыру Ұйымдарында, диверсификациялық шартты қамтамасыз ету мақсатында резервтiк активтер келесi тәртiппен орналастырылады:

• Қазақстан республикасының құнды қағаздарына -40%-тен аз емес мөлшерде және сақтандыру резервi суммасының 80%нен көп емес.
• Жергiлiктi орындаушы органдар шығарған мемлекеттiк құнды қағаздарға – сақтандыру резервiнiң 10%нен көп емес мөлшерде
• Қазақ акционерлiк қоғамы акцияларында сақтандыру резервiнiң 15% мөлшерiнде
• “Қазақстан қор биржасы” жабық акционерлiк қоғамы “А” категориялы тiзiмiнен алынған құнды қағаздары, қазақстан Ұйымы облигацияларына — сақтандыру резервiнiң 20%-нен көп емес мөлшерде
• айналымға жiберiлген құнды қағаздарға – сақтандыру резервiнiң 10% мөлшерiнен таспауы тиiс
• банктегi тез салымдарға – сақтандыру резервiнiң 20%-нен аспауы тиiс
• кассадағы ақшалар – сақтандыру резервiнiң 3%-нен аспауы тиiс
• резервтi активтердi тарату кезiнде бiр банкке салымдар сақтандыру резервiнiң 25%-нен көп болмауы тиiс.
•  

Сақтандырудағы қаржылық менеджмент.

 

      Сақтандыру Ұйымдарының экономикалық және қаржылық тұрақтылығы негiзiн қаржы менджментiн дұрыс Ұйымдастыру, яғни басшылық тәуекел мен активтерден тұрады.

      Тәуекелдi басқару сақтандырушының сақтандыру тәуекелiн шектеуге бағытталған iстерiнiң жиынтығы. Тәуекелдi бақылау – шығынның болу ықтималдылығын және мөлшерiн анықтау мақсатында тәуекелдiң параметрлерiн талдау.

        Жеке сақтандыруда тәуекел өлшемi адамның жасы,оның  денсаулығы, кейде бойы мен салмағы есептелiнедi. Мұнда сақтанушы декларациясында хабарлаған ақпарат пайдаланылады.

       Мүліктiк сақтандыру және құқықтық жауапкершiлiктi сақтауда тәуекелдi бағалаудың өз ерекшелiгi бар. Ауыл шаруашылығын сақтандыруда тәуекел менеджментi құрылымы сол мекемедегi өндiрiс процесiнiң Ұйымдастырудың барлық деңгейiнде бақылау.

 

 

 

        Мүліктi сақтандыруда жеке обьектiлер бойынша тәуекелдi бақылау “КҚҚҚ” жүйесiнен тұрады, ал ол келесi критерийлерден құралған:

• конструкция
• қызмет
• қорғау
• қауiптi көршi

 

      Конструктивтi ерекшелiктердi бiрiншi ретте өрттен сақтану және  жер сiлкiнiсiнен сақтану кезiнде ескеру керек. Конструкцияға байланысты тәуекелдi бағалау жоғары  және төменгi кауiптер арасында өзгерiп отырады. Олардың арасында металл,кiрпiш конструкциясы жатыр.

       Қауiптi қызмет дегенiмiз өндiрiс саласы мағынасын бiлдiредi. Мысалы, химия және мұнайгаз өндiрiсi жоғары қауiпi тағы басқалар.

       Обьектi қорғау құралдарымен қамтамасыз ету – қорғау мағынасында.

       Қауiптi көршi дегенiмiз сақтандыру обьектiсi жанында жоғары қауiптi көзi болуы. Мысалы, кiрпiш қойма бөлмесiнiң көршiсi мұнай базасы болса, Қойма бөлменсiн жоғары қауiптi деп бағалайды.

      Тәжiрибеде тәуекелдi бағалаудың бiрнеше әдiстерi қолданады.

   Жеке бағалау әдiсi, тәуекелдiң орташа типiмен салыстыру мүмкін емес тәуекелдерге қатысты қолданылады.

       Сақтандырушы өз бетiнше бағалау жургiзедi. ±ТЖ кәсiпорындарға енгiзу осы әдiстi қолдануға итермелейдi. Ары қарай сақтандырудың iсжұзiндегi нәтижесi тәуекелдi бағалауда коректировка жасайды.

        Орта өлшемдер әдiсi — әр тәуекелдiң параметр бойынша орташа арифметикалық өлшеудi есептейдi.

         Проценттiк әдiс — орташа тәуекел типiне байланысты оң немесе терiс ауытқу процентпен ұстеме немесе шегерiмдер жиынтығы болып есептелiнедi

          Тәуекел бағасының ақшалай өлшемi сақтандыру тарифiн құрайды. Тәуекел бағасы мөлшерiне франшизм қолдану да әсер етедi .

      Франшиза – белгiлi мөлшерден аспайтын келiсiмшартта көрсетiлген шығын мөлшерiн сақтандырушыны төлеуден босату.

      Шартты және шартсыз франшизм түрлерi бар, ол сақтандыру суммасынан проценпен бекiтiледi. Осылайша, франшиза тәуекелдi басқарудың бiр әдiсi болып есептелiнедi.

      Тәуекелдi сауатты басқару сақтандыру мiндеттерiне шек қояды. Бiрiншiден, сақтандыруда бiр принцип сақталуы тиiс, яғни сақтандырушы сақтанушы есебiнен пайда таппауы тиiс. Басқаша айтқанда, сақтану жағдайына деiнгi төлеген сақтандыру төлемi сақтандырушының жағдайын қалпына келтiру керек .

      Екiншiден, сақтандырушы өз қаржы мүмкіндiгiне қарай мiндеттемелер қабылдау тиiс. Мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша шектi сақтандыру суммаларын заң бекiтедi.

     Екіншiден – сақтандырушы тәуекел кумуляциясы мүмкіндiгiн ескерту тиiс, яғни бiр себептен көптеген сақтандыру жағдайлары туындау мүмкін.

      Жауапкершiлiктi шектеудiң тағы бiр әдiсi төлеудi қысқарту схемасы. Бұл схема бойынша сақтандыру жағдайлары тiзiмi анықталады. Қаржылық менеджменттiң маңызды бөлiмi активтердi басқару.

       Сақтандыру компаниясы активтерi құрамына барлық мүліктер түрі, мариалдық емес активтер, қаржы салымдары, сақтандыру резервi, есеп айырысу шоты, касса және тағы басқа ақша құралдары  кiредi.

        Активтердi басқару мiндетi тек оларды сақтау емес оларды көбейту. Активтердiң мүліктiк бөлiгi ликвидтi мүліктен құралады және өзiмен-өзi белгiлi кiрiс мүмкіндiгiн қамтамасыз ету.

         Сақтандырушының қаржылық тұрақтылықтың негiзгi көрсеткiшi ретiнде активтердiң ақшалай бөлiмi болады. Бiрiншi кезекте жарғылық капиталдың және сақтандыру резервiнiң ақшалай бөлiмi.

 

     Нарықтық экономикада сақтандыру операцияларының дамуын болжау актуалды болып отыр. Сақтандыруда ғылыми болжау әдiстемелiгiн құру қажеттiгi туындауда. Болжау—болашақтағы саланың келешегiн болжау. Сақтандыру операцияларының перспективасын анықтау үшін болжаудың келесi моделдерi Ұсынылды.

       Болжаудың орталықты звеносы — iс жұзiндегi ерiктi сақтандыру келiсiмшартының саны.

         Экономика-математикалық әдiс көмегiмен iс жұзiндегi келiсiмшарттардың динамикалық қатарына талдау жұргiзу, дамудың тенденцияларын анықтайды. Одан кейiн оның деңгейiне қарай анықталған экстрополяция жұргiзiледi. Экспертiк бағалау көмегiмен болаштағы өзгерiстер есепке ала отырып корректировкадан өтедi.

 

 

3. 2  Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын талдау.

          Соңғы жылдар қатарында, заңдылық негiзiн жетiлдiру жалпы iшкi өнiмнiң өсiмiмен байланысты халықтың жан басына кiрiс, валюталық нарықтың тұрақтандыруына байланысты Республиканың жалпы экономикалық дамуы сақтандыру нарығының дамуына ықпал еттi. Тұрақты сақтандыру нарығын қалыптастыру және шыншыл бәсеке құру мақсатында сақтандыру нарығын реттеу және қызметiн бақылау бойынша мiндеттi мемлекеттiк орган сәйкесiнше функциялармен жұктелген, сақтандыру қызметiн бақылау бөлiмiмен заңдылық негiзiн жетiлдiру, сақтандыру Ұйымдарының қысқаруы, аз қаржыландырылған әлсiз компанияларының  арқасында iс жұзiндегi компаниялар каржысының көбеюi, олардың  активтерiнiң сапасын көтеру бойынша жұмыстар жұргiзiлдi.

       Қазақстан Республикасының 01.01.06 жылдың жағдайы бойынша сақтандыру қызметiмен айналысу құқығыны ие 56 сақтандыру Ұйымдарының лицензиялары бар, соның iшiнде – 1 — өмiрлiк сақтандыру, 5 — шетелдiк қатысушыларымен және 1 — қайта құрылған сақтандыру компаниясы, 1 – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк талаптарын орындаушы ретiнде лицензия берiлдi. Қайта Ұйымдастырумен байланысты 4 — сақтандыру Ұйымы өзiнiң лицензиясын тапсырды, оның iшiнде 1- мiндеттi мемлекеттiк органдарының сәйкес рұқсатын алған 4 – сақтандыру Ұйымдарының лицензиялары мәжбұрлi түрде алынды. 01.01.06 жылдың жағдай бойынша заңдылық талаптарын орындамаумен байланысты 1 сақтандыру Ұйымының лицензия әрекетi тоқтатылды.

Сақтандыру компанияларының санының өзгерiсi төмендегi сызбада көрсетiлген.

 

 

     Сызба 1 . Сақтандыру компанияларының санының өзгерiсi.

 

       Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк жаңа заң қабылдаумен байланысты заңдылық пен қойылған талаптарын толық орындаған сақтандыру Ұйымдары сақтандыру қызметiнiң жаңа ұлгiсiмен айналысуға құқыққа ие лицензия  беру және  ауыстыру туралы шешiм қабылданды. Лицензия беру және ауыстыру 51 сақтандыру Ұйымдарында жұргiзiлдi, оның iшiнде 1 қайта құрылған   5 сақтандыру Ұйымдарының лицензиясын ауыстыру құралы сұрақ  қарастырылып жатыр.

      Мiдеттi сақтандыру. Қазақстан Республикасы  сақтандыру                   нарығын сақтандыру Ұйымдары санының қысқаруымен қарқын тенденцияларын сақтауда, бұл iс жұзiндегi сақтандыру Ұйымдарының есеп берушiлiк берiлгендерiнiң көрсетiлуiмен дәлелденедi.

        Сақтандыру сыйақыларының және төлемдерiнiң көлемiнiң өсуi сақталды.  2006 жылдың берiлген мәлiметтерi бойынша,  сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемi, 2005 жылмен салыстығанда 63,6 %-ке өстi, яғни13,3 млрд. тенге құрды, бұл 88,3 млрд. тенгеге қарсы немесе 2001 жылмен салыстырғанда 4 есе көп.

     Сақтандыру сыйақыларының ортажылдық өсуi соңғы 4 жыл iшiнде 82,7 % құрайды. Сақтандыру сыйақыларының орта суммасы халықтың жан басына – есеп берушiлiк кезеңде 901 тенге көлемiнде құрды(2001 жылда – 543,7 тенге).

    2006 жылдың қорытындысы бойынша жалпы iшкi өнiмнiң iшнде сақтандыру сыйақыларының бөлiгi 0,4 % құрайды, бұл 2005 жылдың көрсеткiшiне қарағанда 0,08 % есе көп.

         Сақтандыру төлемдерiнiң көлемi 91,3 %-ке өстi және 2,1 млрд. тенге немесе 14,1 млн. АҚШ доллар құрды Ерiктi мүліктiк  сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдерiнiң көлемi – 2,8 есе көбейдi, сөйтiп 998,4 млн. тенгеге жеттi, жеке сақтандыру бойынша 2,1 есе көбейдi. Мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша төлем көлемi 0,8 %-ке  төмендедi. Адам басына сақтандыру төлемдерiнiң орташа көлемi – 2006 жылдың 12 айына 144,8 тенге көлемiнде құрды (2005 жылда – 74,7 тенге көлемiнде).

Халықтың жанбасына сақтандыру төлемдерi және сыйақылары  төмендегi  сызбада көрсетiлген.

 

Сызба 2. Халықтың жанбасына сақтандыру төлемдерi және сыйақылары.

 

         Соңғы 5 жыл iшiнде негiзгi бөлiгiн құрайтын ерiктi мүліктiк сақтандыру класстары бойынша сақтандыру сыйақылар көлемiнiң өсуi байқалуда (2000 жылмен салыстырғанда 13 есе, 2003 жылмен салыстырғанда 5,7 есе, 2004 жылмен салыстырғанда 1,8 есе) 01.01.05 жылдың жағдайы бойынша сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнде 79,5 % құрайды. Ерiктi жеке сақтандыру бойынша(12,1% бөлiгiмен) 2006 жылмен салыстырғанда сақтандыру сыйақыларының келiп тұсуi 1,4 есе, 2000 жылмен салыстырғанда  —  3 есе көлемiнде өстi. Берiлген көрсеткiштердiң көбеюi экономикалық өсумен түсіндiрiледi және сәйкесiнше өзiнiң еңбегiнiң нәтижесiн және өзiн қорғауға қызығатын тұлға. Сонымен, мiндеттi сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақылар көлемiнiң 0,8 % көлемiнде төмендеуi байқалуда, ал 2000 жылмен салыстырғанда 40%-ке аз. Ықтимал, бұл Қазақстан Республикасы “сақтандыру қызметi жайлы” заңында 6 бабының 6 бөлiмшесiмен байланысты, сақтандырудың мiндеттi түрлерiнiң өткiзiлу шарттарына қосымша талаптарының заңды актiлерiнiң енгiзiлуiмен қарастырылған және сәйкесiнше заңның енгiзiлуi өкiмет орнын жояды деп шешкен автокөлiк иелерiнiң сақтандыру полистерiннiң бар болуын жол полиция органдарының мiндеттi реттеуiнiң жоқтығы. Одан басқа сақтандыру полистерiнiң өтiмдiлiгiн жұргiзетiн агенттердiң жауапкершiлiгi және бақылауының жоқтығы  бөлек Ұйымдармен сақтандыру  сыйақыларынан бҰрыс жеңiлдiктер берiледi. Ауыл  шаруашылық өндiрiсiн мiндеттi сақтандыру бойынша шығын 370 %-тен көп болған сақтандыру төлемдерiн төлеу және автокөлiк иелерiнiң азаматтық құқықтық жауапкершiлiгiн  мiндеттi сақтандыру бойынша шығынның 50 %-ке шейiн өсу есебiнен белгiлi сақтандыру секторы өте шығынды болып қалуы жалғасуда. Шығындары сәйкесiнше 41 % және 38 %  көлемде құрайтын қаржы тәуекелдiлiгiн және автотранспорт құралдарын сақтандыруы кiрмейтiн мүліктiк сақтандыру түрі ең табысты сақтандыру секторы болып табылады. Бақытсыз жағдайлардан сақтандыру классының шығындылығы төмен (14%)  медициналық сақтандыру түрінiң берiлген көрсеткiшi 65% көлемiн құрайды.

     Келесi сақтандыру өнiмдерi жоғары сұраныспен қолданылады: мүліктiк сақтандыру бойынша – мүліктi және жылжымайтын мүліктi сақтандыру, азаматтық жауапкершiлiктi  сақтандыру және  сақтандырудың берiлген секторы бойынша жалпы көлемiнде 89,3 –ке тең бөлiгiмен жұктi сақтандыру; жеке сақтандыру бойынша –

медициналық немесе аурулар мен  бақытсыз жағдайлардан (83,4% көлемiнде); мiндеттi сақтандыру бойынша — мiндеттi сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларының негiзгi бөлiгiн жалпы көлемiнен 1 млрд. тенге немесе 77,8 % көлемiнде құрайтын ГПО автокөлiк иелерiнiң сақтандыруы алады. Екiншi деңгейлi банктермен аффилиренген сақтандыру Ұйымдарымен қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру бойынша 99 % сыйақы қабылдағанымен

де қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру  бөлiгi 4 %-ке түсті.. Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерi төмендегi кестеде көрсетiлген.

 

Кесте 1.

Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерi.

 

Көрсеткiштер	Жылдар					Ауытқу % 2006\2005
	2002	2003	2004	2005	2006
Сақтандыру сыйақылары- барлығы	3225,5	4138,8	5862,0	8155,3	13340,5	63,6
Сақтандыру төлемдерi – барлығы	516,0	1203,8	993,7	1120,5	2143,9	91,3
1.Мiндеттi сақтандыру – барлығы	1891,5	1542,9	1340,8	1124,9	1116,3	-0,8
1.1 Төлемдер	184,2	486,7	524,8	495,7	567,3	14,4
2. Ерiктi жеке сақтандыру – барлығы	540,8	743,3	939,2	1108,3	1612,0	45,4
2.2 Төлемдер	263,9	369,9	291,1	274,7	578,2	110,4
3. Ерiктi мүлік-тiк сақтандыру – барлығы	793,2	1852,6	3582,0	5922,1	10612,2	79,2
3.1 Төлемдер	67,9	350,2	177,8	350,1	998,4	185,1

 

Сақтандыру сыйақылар құрылымында болған өзгерiстер төмендегi

сызбадан көрсетiлген.

Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығында бiрнеше сақтандыру Ұйымдарының топтарын бөлiп көрсетуге болады.

Сызба 3. Сақтандыру сыйақылар құрылымындағы  өзгерiстер.

 

    Бiрiншi топқа сақтандыру сыйақыларын жинау бойынша алға шыққан 6 Ұйымдарын жатқызуға болады, олардың сыйақыларының нарықтық бөлiгi 65,3% тiн құрайды. (ЖАҚ ”Қазахинстрах” – 22,7%; ААҚ ”Мұнай Сақтандыру Компаниясы” 11,4%; ЖАҚ ”АIG” – 9,4%; ААҚ ”Казкоммерцполис” –9,3%; ААҚ ”БТА” –7,9%; ААҚ ”Халықаралық Алматы сақтандыру  тобы”– 4,6%  ). Келесi топты 12 аймақтық сақтандыру құрайды, олардың бөлiгiне сәйкесiнше 8,6% сақтандыру сыйақы келедi, оның iшiнде 5-i – 5,6% бөлiгiмен Қарағандада орналасқан.  Басқа компаниялар 26,1% келедi. Бiрiншi топ сақтандыру Ұйымдарымен жалпы көлемiнде 83%-iн құрайтын қайта сақтандыру сыйақыларының негiзгi бөлiгiн шетелге берген, сонымен олардың iшiндегi бiрiншiсiнiң бөлiгi сәйкесiнше 31% құрайды. 2002 жылы қайта сақтандыру операцияларын 11 сақтандыру Ұйымдары жұргiзбегенiн айта кету керек.

 

Қайта сақтандыру

  Қазақстандық сақтандырушының сақтандыру резервтерiн және меншiктiк капиталдың көбеюi есебiнен меншiктiк Ұстап қалу тiрегiнiң ұлкеюiне қарамастан қазақстандық нарық өзiне iрi мүліктiк тәуекелдердi алуға бейiмдi емес. Сақтандыру Ұйымдарының мойындағы мiндеттердi  толық  орындауын қамтамасыз ету мақсатында шетелге қайта сақтандыруға 9,2 млрд. тенге немесе 60,9 млн. АҚШ доллар берiлдi, бұл сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнен 69 %-iн құрайды.

    01.01.062 жыл жағдайы бойынша сақтандыру (қайта сақтандыру) резидент емес Ұйымдарға 2005 жыл басындағы 97%-тiк сақтандыру сыйақы көлемiмен салыстырғанда 2006 жылдың қайта сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнен 96,5%- көлемiнде сақтандыру сыйақылары берiлдi. Қайта сақтандыру сыйақылар бөлiгiнiң өзгерiсi төмендегi сызбада көрсетiлген

 

Сызба 4. Қайта сақтандыру сыйақылар бөлiгiнiң өзгерiсi (млн. тенге)

      АҚШ-та өткен жылы сентябрьде болған оқиғадан соң мүліктiк сақтандыру сыйақылар көлемiнiң, сонымен бiрге қайта сақтандыру операцияларына тарифтер құны  көрсеткiшiнiң аздай түсімi байқалуда. Сонымен бiрге авиациялық, мүліктiк тәуекелдер және азаматтық жауапкершiлiк тәуекелдiлiгiн сақтандыру бағасы өсуде.

     Қазақстандық тәукелдердi қайта сақтандыруды қабылдауға жiберiлетiн Ұйымдар ортасын шектейтiн Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi 31.03.01 жылғы “ Қазақстан Республикасының сақтандыру және қайта сақтандыру резидент емес Ұйымдар үшін – рейтингтiк агенстволар тiзiмiнiң бекiтiлуi туралы” өкiмi 31.05.01 жылы күшіне енген ең төмен рейтинг бойынша талаптар анықталуда.

      АҚШ-тағы оқиғалар – әлемдiк сақтандыру нарықтарына әсер еттi.  Бекiтiлген рейтингке сәйкес келетiн сақтандыру және қайта сақтандыру  резидент емес Ұйымдардың бөлiгi қазақстандық сақтандыру Ұйымдарынан тәуекелдердi қайта сақтандыруға қабылдамады, басқалар сыйақы төлемiнiң мөлшерiн көбейттi. Сонымен бiрге тәуекелдердi қайта сақтандыруға қабылдау тiзiмiне сәйкесiнше террористiк, әскерилерге де шектеулер қойылды.

      Сақтандыру Ұйымдары тәуекелдердi қайта сақтандыруға жайғастыруда қиындықтармен кездесетiнi туралы Қазақстан Республикасы µлттық Банкiсiне хабарлай бастады.

    Россияның сақтандыру нарығына аталған жағдайлар негiзiнен әсер етпегендiктен Қазақстан Республикасы µлттық Банкiсiнiң аталған өкiмiне сақтандыру қызметiн бақылау бөлiмiмен қосымшалар және өзгертулер  бекiтiлдi. Рейтингтiк агенстволар құрамына “Эксперт РА” россиялық рейтингтiк агенствосы қосылды, бҰны қазақстандық сақтандыру Ұйымдары мақұлдады, бiрақ бұл мәселенiң толық шешiлуiне әкелмедi.

 

 

 

 

Сақтандыру Ұйымдарының қанжылық жағдайы.

 

Сақтандыру компанияларының санының түсімiмен олардың қаржылық жағдайларының жалпы тұрақтылығы, қаржыландыру және сақтандыру резервтерiнiң өсiмi сақтандыру компаниялардың тәуекелдi қабылдауға потенциалды мүмкіндiктерiнiң өсуi байқалуда.  Сақтандыру Ұйымдарының төленген жарғылық капиталының көлемi 3,9 млрд. тенге немесе 25,9 млн.АҚШ доллар сонымен бiрге шетелдiк қатысу бөлiгi 273,3 млн. тенге немесе 7 % көлемiнде құрайды. Сақтандыру Ұйымдарының негiзгi көрсеткiштерi төмендегi кестеде корсетiлген.

 

Кесте 2.

Сақтандыру Ұйымдарының негiзгi көрсеткiштерi.

 

Көрсеткiш-тер	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.	2006 ж.	Ауытқу % 2005\2006ж
Меншiктiк капитал – барлығы	1101,9	1685,2	2469,2	4617,0	5208,4/ 3859,2*	12,8 -22
Сақтанды-ру резервтерi – барлығы	2321,5	3126,7	3859,9	2280,8	8497,9	272,6
Активтер – барлығы	3825,9	5330,3	7296,7	8343,2	15234,1/ 9668,1	82,5 15,8

 

• — мiндеттермен активтер арасындағы айырма ретiнде жеке сақтандыру капиталының көлемi/активтер өтiмдiлiгiмен сапасының есебiмен есептелген жеке капитал.

 

 

 

      Сақтандыру Ұйымдарының қаржылық сенiмдiлiгiнiң бҰдан кейiнгi тұрақтануы мақсатында, Қазақстан Республикасы µлттық Банк Басқармасымен 20.04.01 жылы N117 ”Сақтандыру және қайта сақтандыру Ұйымдарының минималды меншiктiк және жарғылық капиталдарының бекiтiлуi туралы” өкiм қабылданып, бҰған қоса кезеңдiк меншiктiк капиталдың көбеюiн қарастырып қосымша талаптар қоюлуда.

     2002 жылдың 1 қарашасында қабылданған “сақтандыру қызметi жайлы” заңның талаптарын орындау үшін сақтандыру Ұйымдарының есепберушiлiгiн және меншiктiк капиталдың есептеуi бойынша ереже қабылданды, бҰған сай активтер құнының сапасы мен өтiмдiлiгi бойынша жiктелуi есебiмен  есептеледi. Нәтижесiнде, сақтандыру Ұйымдарының активтер сапасы мен өтiмдiлiгi жақсаруда және сәйкесiнше сақтандыру резервтерiн өтiмдi активтермен жабу қабiлеттiлiгi көтерiледi, бұл қаржылық тұрақтылықтың тұрақтануына ықпал етедi. Сонымен бiрге, берiлген ереженiң бөлек бөлiмшелерiмен активтер құнына диверсификация дәрежесiнiң бөлiмiнде негiзгi құралдарды бағалауда шығындалған активтер есебiне әсер етпейдi.

1. Сақтандыру Ұйымдарының меншiктiк капиталдың өзiндiк көлемi салыстырмалы кезеңге дұрыс есептелген мiндеттермен активтер арасында айырма сияқты 2005 жылмен салыстырғанда 12,8 %-ке өстi.(2004 жыл басындағы берiлгендермен салыстырғанда – 4,7 есе,)немесе 5,2 млрд. тенге көлемiн құрды. Активтер сапасы және өтiмдiлiгi бойынша жiктелуi есебiмен есептелген меншiктiк капитал 3,8 млрд. тенге құрды, бұл 25,6 млн. АҚШ доллар көлемiнде болды.

     Компанияның үлкен бөлiгiнiң меншiктiк капитал көлемi бекiтiлген көлемнен тек аз ғана асатын шектi аймақта тұрғанын атап кету керек, бұл мүмкін шығындылығының  көбеюi әсерiнен олардыңтөлем қабiлеттiлiгiне  мiндеттi түрде ықпал етедi. БҰған байланысты төлем қабiлеттiлiк пен өтiмдiлiк талаптарының жақсартуына және қосымша капитал әлемдiк тәжiрибеде кең қолданылатын төлем қабiлеттiлiк маржасы сияқты түсінiктердiң енгiзiлуiне қажеттiлiк туындауда.

2. Сақтандыру Ұйымдарының меншiктiк капитал көлемi 01.05.02 жылдан бастап сақтандыру iсiн жұргiзу құқығына ие компаниялардың лицензиясымен бекiтiлген сақтандыру класстар санына сәйкес көбейед

      Іс жұзiндегi сақтандыру Ұйымдарының қойылған талаптардың орындалуы жағдайында активтер сапасы есебiмен есептелген меншiктiк капиталдың көлемi – 5,5-6 млрд. тенге көлемiнде құралады.

    2004 жылмен салыстырғанда сақтандыру резервтерiнiң жалпы көлемi 3,7 есе көбейiп 8,5 млрд.тенге немесе 57 млн. АҚШ доллар құрайды.

     Активтердiң және сақтандыру резервтерiнiң соншалықты көбеюi былай түсіндiрiледi: заңдылықты көрсетiлгендей, сақтандыру келiсiмшарт шарттарына сәйкес сақтандыру компаниясы сақтандырушылар алдында толығымен жауапкершiлiкте екенiн, оған байланысты 2005 жылы есеп формасы енгiзiлген, ол қайта сақтандырушы бөлiгiн сақтандыру резервтерiнде қалыптастыруы қарастырылған, бұл тәуекелдiң көп бөлiгiн қайта сақтандыруға берiлгенде активтер жалпы көлемiнен 38%-iн және  сақтандыру резервтерiнен 69%-iн құрайды.

    Сонымен алынған сақтандыру сыйақыларының көрiнiсiнде, таза сақтандыру резервтерiнiң көлемi аздай көбейдi, бұлш сақтандыру клiсiмшарттарының iс жұзiнде тоқтатылуымен байланысты сақтандыру резервтерiнiң  әрдайым қайта құрылуынан болып жатыр.

    Сол уақытта бҰның жақсы жағы болып сақтандыру Ұйымдары қаржыландыру деңгейiн қолдау мақсатында бекiтiлген талаптарға сәйкес сақтандыру резервтерiнiң бос құралдарын, сонымен бiрге өткен жылғы уақыты бiткен сақтандыру келiсiмшарттарының сақтандыру резервтерi меншiктiк капиталының көбеюiне бағытталған.

    Қайта сақтандырушы бөлiгiнiң есебiнсiз сақтандыру Ұйымдарының активтерi 15,8 %-ке өстi де 9,6 млрд. тенге құрды.Активтер сапасының жақсарғанын байқасақ болады, өтiмдi активтер суммасын 2002 жылмен салыстырғанда 3 есе көбейдi(2003 жылмен салыстырғанда 2,7 есе, ал 2004 жылмен салыстырғанда 41%-ке өстi).Өтiмдi активтер бөлiгiнiң өзгеруi төмендегi сызбада  көрсетiлген.

 Сызба 5. Өтiмдi активтер бөлiгiнiң өзгеруi

 

    2005 жылғы активтер көлемiнде (қайта сақтандырушы бөлiгiн есептеуiнсiз)өтiмдiлердiң бөлiгi 65% көлемiнде.

     Сақтандыру Ұйымдарының қызметiнiң маңызды бағыты – инвестициялық қызмет болып табылады. Сақтандыру Ұйымдарымен сақтандыру резервтер құралдарын жайғастыру дұрыстығына әрдайым бақылау және талдау жұргiзiледi. Сақтандыру заңдылығының талаптарына сай сақтандыру резервтерiнiң көп бөлiгi өтiмдi активтерге дивесификация принципiмен жайғастырылып жатыр.

     2005 жылға кiрiстердiң жалпы құрылымы 3,1 млрд. тенге құрылған, оның iшiнде мiндеттi сақтандыру кiрiсi 2,5 млрд. тенге немесе жалпы кiрiстiң 80%-i көлемiнде, ал инвестициялық кiрiс 0,5 млрд. тенге немесе жалпы кiрiстен 17% көлемiнде құрайды, бұл 2004 жылға қарағанда 4 есе көп.

    2003-2005 жылдар кезеңiнде сақтандыру Ұйымдарының шаруашылық қызметiнiң жиыны, 2000-2003 жылындағы шығындарды жауып, сонымен 548 млн. тенге көлемiнде кiрiс құрды. Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерiне келешектегi болжамы төмендегi кестеде көрсетiлген.

 

 

Кесте 3.

Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерiне келешектегi болжамы.

 

Көрсеткiш-тер	97ж.	2001 ж	2002 ж	2003 ж.	2004 ж.	2005ж.	2006 ж.
Сақтанды-ру сыйақылары- барлығы	3225,5	4138,8	5862,0	8155,3	13340,5	15363	17386
Сақтандыру төлемдерi – барлығы	516,0	1203,8	993,7	1120,5	2143,9	2469,48	2795,06
1.Мiндеттi сақтандыру – барлығы	1891,5	1542,9	1340,8	1124,9	1116,3	1107,7	1099,1
1.1 Төлемдер	184,2	486,7	524,8	495,7	567,3	643,92	720,54
2. Ерiктi жеке сақтандыру – барлығы	540,8	743,3	939,2	1108,3	1612,0	1826,24	2040,48
2.2 Төлемдер	263,9	369,9	291,1	274,7	578,2	641,06	703,92
3. Ерiктi мүлік-тiк сақтандыру – барлығы	793,2	1852,6	3582,0	5922,1	10612,2	12576	14539,8
3.1 Төлемдер	67,9	350,2	177,8	350,1	998,4	1184,5	1370,6

 

      2005 жылда облыстың сақтандыру нарығын сақтандыру компанияларының 10 филиалдары, 2 сақтандыру агенттерi және 2 өкiлдiктерi Ұсынды. Аймақта өздерiнiң жұмыстарының нәтижесi туралы мәләметтердi сақтандыру компанияларының 10 филиалдары Ұсынды.

    Сақтандыру компанияларының жинаған салымдары туралы ақпарат бойынша бағалау 2005 жылында облыстық сақтандыру нарығының жағдайы ойдағыдай жақсы болмады. Барлығы 44,925 мың тенге жиналды, ал 2004 жылы бұл көрсеткiш 83,98 мың тенгеге жеттi, сонда 2 есе түсім байқалуда. Сақтандыру компанияларының филиалдарының сақтандыру түрлерi бойынша жұмыстарының нәтижесi төмендегi кестеде көрсетiлген.

 

Кесте 4.

Сақтандыру компанияларының филиалдарының сақтандыру түрлерi бойынша жұмыстарының нәтижесi .

Көрсеткiштер	Салымдар	мөлшерi	төлемдер	мөлшерi	Төлемдер деңгейi%
Барлығы	44925	100%	12298	100%	27.0
Жеке сақтандыру	12518	28.0	6924	56.0	55.0
Мүліктiк сақтандыру	20470	46.0	3864	32.0	19.0
Жауапкершiлiктi сақтандыру	507	1.0
Мiндеттi сақтандыру	11430	25.0	1510	12.0	13.0

 

   Сақтандыру салымдарының көрсеткiшiнiң төмендеуiне қарамастан 2001 жылдың жасалған төлемдермен салыстырғанда 1677 мың тенгеге көп, ал 2002 жылғы төлемдердiң жалпы деңгейi 27% құрды, бұл өткен жылғы көрсеткiшiнен 13%-ке көп.

    Сақтандыру құрылымы да өзгерiс шектi: 2005 жылда сақтандырудың мүліктiк түрінiң бөлiгi 8%-тен 46%-ке дейiн және жеке сақтандыру түрінiң бөлiгi 17%-тен 28%-ке өстi.

     Қазақстан Республикасы µлттық Банкiсiнiң сақтандыру нарығын оңтайландыру бойынша жұмысы бiр қатар әлеуетсiз сақтандыру компанияларының жабылуына әкелдi. 2005 жылы облыста өзiнiң жұмысын СК ЖАҚ “СК Шарапат” және ЖАҚ СК ”Салауат” филиалдары тоқтатты.

   Аймақтық сақтандыру нарығында жағдайды жөндеу үшін тек тұрақты iшкi шарттарды ғана емес. Сақтандырудың белгiлi бiр түрі бойынша тұрғындардың жеке қажеттiлiктерiн қанағаттандыра алатын сақтандыру қызметтерiн өндiру мақсатымен сақтандырушылар жағынан арнайы маркетингтiк қызметiн жұргiзуi қажет. Одан басқа аймақтық сақтандыру компаниялары маркетингтiк қызмет қолданылуы мен тарауына барлық қажет шаралар қолдануы керек.  °лде де бiрiншi дәрәжелi мәселелердiң арасында Ұзақмерзiмдi өмiрлiк сақтандыру танымалдылығы қалып жатыр.

    Аймақтық сақтандыру нарығының отандық инвесторлардың алдында беделiн жоғарлату мақсатында дамуын жалғастырудың маңызды шарасы болып шыншыл емес бәсекелестердi уақтылы анықтап оларға шара қабылдауы, сонымен бiрге сақтандырушылар төлемқабiлетсiздiгiн тоқтату.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        Қорытынды

 

        Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей сақтандыру – бұл экономикаға қарқынды әсер ететiн бiрлестiк Ұйымдарының және жеке тұлғалардың қаржыларын шаруашылық қызметке тартудың және концентрацияның тиiмдi құралы.

         Әсiресе бұл сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету есебiнен халықтың тұрмыс жағдайының деңгейiн көтеруiне әсер ететiн сақтандыру құбылыстарының әлеуметтiк жағына тиiстi.

        Бырақ отандық сақтандыру нарығының дамуын тоқтататын обьективтi себептердiң күшіне бүгінге iс жұзiндегi сақтандыру компаниялары тұрғындардың әлеуметтiк жағдайына да, инвестициялық қызметке де әлi көрнектi әсер ете алмайды. Бұл мәселелерiнiң шешiмi 2005-2006 жылдарға арналған сақтандыру нарығын дамыту Бағдарламасында өндiрiлуде.

Нарықтық экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың еркiн ойыны потенциалды сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметiнiң шығуына әкеледi. Сақтандырушылар арасында сақтандыру қызметiне қойылатын баға еркiн бағаның қалыптасуына бәсекелестiк туғызады.

 Экономикалық бәкелестiкте сақтандыру нарығы реттеушi қызмет атқарады. Бiрақ бәсекелестiк сақтандыру нарығында табысқа әкелмейдi.

       Андеррайтер сақтандыру полисiн толтыра отырып қабылдайтын шешiм, қоғамдық тәжiрибемен бекiтiлiп, кұтуге негiзделген.

Нарықтық экономикада сақтандырушы өз сақтандыру қорындағы ресурстарды пайдалануға тiкелей байланысты. Сақтандырушы кәсiпкер ролiнде шыға отырып, жауапты тұлға болып есептеледi, себебi кәсiпорынның iсiне жауап беретiн болғандықтан, заңға сәйкес жауапкершiлiк жұктеледi.

          Кең көлемде сақтандыру нарығы  сақтандыру өнiмiн сату-сатып алумен айналысатын экономикалық қарым-қатынас жиынтығы. Нарық сақтандырушы мен сақтаушы арасында органикалық байланысты қамтамасыз етедi. Бұл жерде сақтандыру қызметiн қоғамдық тану жұргiзiледi.

 Сақтандыру нарығы тауар шаруашылығында  қалыптасады және оның бөлiнбейтiн маңызды элементi болып есептеледi. Оның шығу шарты қоғамдық еңбектi бөлу және әртүрлі меншiк иелерiнiң болуы. Берiлген шарттар-нарықтық қатынастар дамуының дәрежесiн анықтайды

Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастардың субьектiлерiнiң өз бетiнше болуын қалайды, олар сақтандыру қызметiнiң сату-сатып алу партнерларын тең, көлденең және тiкелей байланыстардың жуйелерiнiң дамуын қамтамасыз етедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Пайдаланған әдебиеттер.

 

1. Гельбрейт Дж. “Экономические теории и цели общества”. М., 1978
2. Макконелл К.,Брю С.Л. “Экономикс” М., Изд. Республ.,1992
3. Камаев ВВ. “Основы экономической теории” М., Изд.Респ.1994
4. Куликов Л. “Основы экономияеской теории” схема-конспект (қазақ тiлiнде) 1994
5. Ливщиц А.Я. “Введение в рыночною экономику” курс лекции. М., 1991
6. Борисов Е.Ф. ”Экономическая теория”Учебн.пособие., М:Драйт,1999
7. Фрейнкман Е.Ю “Экономика и бизнес” М., Наука, 1994
8. Бибатырова И.А “Реттелетiн нарықты шаруашылық”       Лекция курсы, Алматы, 1994
9. Жатқанбаев Е. “Аралас экономика негiздерi”  А., “Қаржы -қаражат”, 1996
10. Әубакиров Я.°.“Экономикс”.Оқу құралы.А. Эк., 1995
11. Жунисов Б “Нарықты экономика негiздерi” А. 1994
12. Аубакиров Я.°. “Экономикалық теория негiздерi” А,Эк,1998

 

13. Дюсембаев Қ. Ш. – «Аудит и анализ в системе управления финансами”.Алматы 2003.
14. Радостовец В.К. Ғабдулин Т.Ғ. Радостовец В.В.Шмидт О.И.-“Кәсіпорындағы Бухгалтерлік есеп” Алматы-2004.
15. Богачев С.И.-Налоговые проверки деятельности предприятий” “БИКО” Алматы-2004.
16. Богачев С.И.-Налоговые проверки деятельности предприятий” “БИКО” Алматы-2004
17. Қазақстан Республикасының “Салықтар Және басқа да төлемдер туралы” Салық Кодексі-2006ж.
18. Қазақстан Республикасының “Бюджет туралы” Заңы-2005ж.
19. Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп туралы”Заңы-2000ж.
20. Қазақстан Республикасының “Мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы” Заңы-2005ж.
21. Қазақстан Республикасының “Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы-2005ж.
22. “Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп стандарттары” Алматы-2006ж.
23. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулар” Алматы-2005ж.
24. Қазақстан Республикасының “Нормативті -құқықтық актілер туралы”Заңы-2005ж.
25. №33 “Заңды тұлғаларға табыс салығын салу және бюджетке төлеудің тәртібі туралы” Нұсқау.
26. №37 “Қосылған құн салығын есептеу және бюджетке төлеу туралы” Нұсқау.
27. №40 “Жеке тұлғаларға табыс салығын салу және бюджетке аудару туралы” Нұсқау.
28. №46 “Әлеуметтік салықты есептеп төлеу туралы”Нұсқау.
29. №48 “Көлік салығын есептеп төлеу туралы”Нұсқау.
30. Қазақстан РеспубликасыныңҚаржы Министірлігі №72 Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемелері Департаментінің «Бухгаотерлік есеп регистірлерін толтыру туралы» №72 Нұсқау.
31. 04.2005 жылғы №245 Міндетті зейнетақы салымдарын есептеп жинақтаушы зейнетақы зейнетақы қорына төлеу ережелері»
32. Декларацияларды толтыру мен есептерді жүргізу бойынша ережелер.
33. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кіріс министрлігінің 18.05.2005ж. “Хронометраждық зерттеу жүргізу ережелері туралы” Бұйрығы.

 

               Мерзімді басылымдар

1. «Бухгалтер и налоги» 2005-2006ж.ж.
2. «Бюлитень бухгалтера» 2005-2006ж.ж.
3. «Налогоплательщик» 2005-2006ж.ж.
4. «Вестник МГД» 2005-2006ж.ж.
5. «Нормативные акты» 2005-2006ж.ж.
6. «Налоговый вестник» 2005-2006ж.ж.
7. «Қаржы» 2005-2006ж.ж.
8. «Труд в Казахстане» 2005-2006ж.ж.
9. «Труд,Зарплата,Пенсия в Казахстане» 2005-2006ж.ж.
10. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – 2030.
11. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – 2006.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТІРКЕМЕ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерi.

 

Көрсеткiштер	Жылдар					Ауытқу % 2006\2005
	2002	2003	2004	2005	2006
Сақтандыру сыйақылары- барлығы	3225,5	4138,8	5862,0	8155,3	13340,5	63,6
Сақтандыру төлемдерi – барлығы	516,0	1203,8	993,7	1120,5	2143,9	91,3
1.Мiндеттi сақтандыру – барлығы	1891,5	1542,9	1340,8	1124,9	1116,3	-0,8
1.1 Төлемдер	184,2	486,7	524,8	495,7	567,3	14,4
2. Ерiктi жеке сақтандыру – барлығы	540,8	743,3	939,2	1108,3	1612,0	45,4
2.2 Төлемдер	263,9	369,9	291,1	274,7	578,2	110,4
3. Ерiктi мүлік-тiк сақтандыру – барлығы	793,2	1852,6	3582,0	5922,1	10612,2	79,2
3.1 Төлемдер	67,9	350,2	177,8	350,1	998,4	185,1

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2.

Сақтандыру Ұйымдарының негiзгi көрсеткiштерi.

 

Көрсеткiш-тер	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.	2006 ж.	Ауытқу % 2005\2006ж
Меншiктiк капитал – барлығы	1101,9	1685,2	2469,2	4617,0	5208,4/ 3859,2*	12,8 -22
Сақтанды-ру резервтерi – барлығы	2321,5	3126,7	3859,9	2280,8	8497,9	272,6
Активтер – барлығы	3825,9	5330,3	7296,7	8343,2	15234,1/ 9668,1	82,5 15,8

 

 

Кесте 3.

Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерiне келешектегi болжамы.

 

Көрсеткiш-тер	97ж.	2001 ж	2002 ж	2003 ж.	2004 ж.	2005ж.	2006 ж.
Сақтанды-ру сыйақылары- барлығы	3225,5	4138,8	5862,0	8155,3	13340,5	15363	17386
Сақтандыру төлемдерi – барлығы	516,0	1203,8	993,7	1120,5	2143,9	2469,48	2795,06
1.Мiндеттi сақтандыру – барлығы	1891,5	1542,9	1340,8	1124,9	1116,3	1107,7	1099,1
1.1 Төлемдер	184,2	486,7	524,8	495,7	567,3	643,92	720,54
2. Ерiктi жеке сақтандыру – барлығы	540,8	743,3	939,2	1108,3	1612,0	1826,24	2040,48
2.2 Төлемдер	263,9	369,9	291,1	274,7	578,2	641,06	703,92
3. Ерiктi мүлік-тiк сақтандыру – барлығы	793,2	1852,6	3582,0	5922,1	10612,2	12576	14539,8
3.1 Төлемдер	67,9	350,2	177,8	350,1	998,4	1184,5	1370,6