МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………….

 

1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН PR-ТЕХНОЛОГИЯЛАР

1.1 Туристік мекемелердің қызметіндегі паблик рилейшнз………………………….

1.2 Туристік қызметтің маркетингі мен менеджменті…………………………………..

1.3. Бұқаралық ақпарат құралдарымен тиімді байланыс………………………………

1.4. Туризмдегі жарнама……………………………………………………………………………….

 

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ДАМУЫ

2.1. Туризм түсінігі, классификациясы………………………………………………………..

2.2. Қазақстандағы туризм дамуының проблемалары мен қазіргі жағдайы……….

2.3. Туристік нарықты реттеу………………………………………………………………………

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………….

СІЛТЕМЕЛЕР………………………………………………………………………………………………

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР………………………………………………………………..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

К І Р І С П Е

 

Соңғы жылдардағы еліміздегі жанданып келе жатқан салалардың бірі – туризм. Ресми мәліметтерге жүгінсек, сырттан түсетін инвестицияның 10 пайызға жуығы туризмнен келеді екен. Бұл сала экономикамызға кәдімгідей табыс әкелуде, қомақты қаржы түсіруге барлық мүмкіндік бар. Ендігі міндет – туризмді ел экономикасына тұрақты үлес қосатын салаға айналдыру. Бірақ, сыртқы елдерге шығатын туристер саны Қазақстандағы демалушылардың санынан көп. Мысалы, 2005 жылғы мәліметтерге сүйенсек, шетелге барып қайтқандардың саны 4,3 млн., ал елімізге келгендер саны 3,7 млн. адам болды. Мұның себебі неде? Біріншіден, біздегі қонақ үй, туристік қызмет бағасы шетелдегі туристік қызмет бағасынан артық болмаса кем емес. Екіншіден, отандық туристік қызмет көрсету еуропалық стандарттан төмен. Бұл ащы да болса шындық. Табиғат аясында демалғысы келетіндер жөндеуден өтпеген ойқы-шойқы жолдардан қашып, Алакөл, Қапшағай, Балқаштан гөрі Ыстықкөлге баруды артық көреді. Қырғызстан бюджетінің 70-80 пайызын туризм құрайды. Қырғызстанға үлкен пайда әкеліп отырған, экономикасындағы басым бағыттардың бірі — Ыстықкөлдегі негізгі демалушылар да  Қазақстан азаматтары екен. Мысалы, өткен жылы Ыстықкөлге демалушылардың жалпы саны 1 миллионға жуық болса, соның 700 мыңға жуығы қазақтар және негізінен алматылықтар. Ал егер 117 шақырымдық Қаскелең-Шырпықты төте жолы ашылса, Ыстықкөлге демалатын қазақтардың саны 2-3 есе өсері даусыз. Жылына тек туризмен 165 миллион доллар пайда көріп отырған қырғыз елі бұл жобаның іске асуына мүдделі.

Туризм саласын дамытуға соңғы жылдары ден қойыла бастады. Елбасы жолдауында туризм саласын кластерлік жолмен дамыту жоспары бар. Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2007 жылғы жолдауында Қазақстан бизнесінің инновациялық белсенділігін көтермелеу жөнінде баса айтылған. Жолдауда сонымен бірге көлік инфрақұрылымын нысаналы түрде қолдап, жаңартып және кеңейтіп отыру, еліміздің транзиттік әлеуетін барынша пайдалану, көлік жүйемізді әлемдік жүйеге кіріктіру, әуе тасымалы саласын белсенді дамыту, аэропорттарымыз бен авиация саласын ұлттық экономиканың талаптары мен халықаралық деңгейге сәйкес келтіру, әуе қызметінің сапасын, қауіпсіздігін арттыру және құнын төмендету үшін жергілікті авиация нарығындағы бәсекелестікті дамыту үшін барлық жағдай жасалуы керектігі айтылған /1.

Халықаралық маңызы бар негізгі автожолдарды халықаралық стандарттарға сәйкес келтіруге қажетті стратегияны жарты жылдың ішінде әзірлеу Үкіметке тапсырылды.

2004 жылы “Қазақстанда туристік кластердің даму мүмкіндіктері” деген тақырыппен өткен талқылауда маркетингтік және талдамалық-зерттеу орталығы мен АҚШ-тың бірнеше зерттеу компаниялары бас қосып, Қазақстан туризмінің мүмкіндіктерін және оның бәсекеге қабілеттілігін талқылады. Онда Қазақстанның туристік операторлары мен компаниялардың басшылары, өкілдері қатысып Қазақстандық туризмнің қазіргі жағдайы мен оның дамуына кедергі келтіріп отырған төмендегідей факторларды анықтады:

1. Туризм саласында еңбек ететіндердің еңбекақысын көтеру;
2. Қазақстан елшіліктерінен туристік визаларға рұқсат алудың қиындықтары;
3. 3-4 жұлдызды арзан қонақ үйлер мен мотельдердің жоқтығы т.б.

Бұл шарадан соң Алматы қаласы мен облысында экологиялық туризмді және аймақтағы табиғи ландшафтарға зиян келтірмей табиғи күйін сақтай отырып пайдалану туралы мақсат қойылды. Алматы қаласы мен облысы туристік кластерді жүзеге асыруға қолайлы деп табылады. Себебі, мұнда қонақ үйлер, санаторийлер, ойын-сауық орталықтары, тау, қорықтар т.б. обьектілер шоғырланған. Дегенмен, Қазақстандағы туризм өз деңгейінде дами алмай отыр, туризм ошақтары жергілікті және халықаралық деңгейде танымал емес. Туризмнен түскен кіріс көзі өз деңгейінен төмен. Туризм жөніндегі жағымсыз қоғамдық пікір де жоқ емес, туризм, спорт т.б. салалардағы қоғамдық білімдердің төмендігі байқалады. Туризмге қатысты ақпараттар ағыны аз. Бұл еліміздегі туризмнің дамуына кедергі келтіріп отыр.

Алматы облысында туризмнің дамуына ықпал ету үшін туризм ошақтарын Қазақстанға және шетелдерге кеңінен таныту имиджін көтеру керек.

Туризм – бизнес. Осы бизнестің түрінің ойдағыдай дамып, тұтынушылардың көңілінен шығуы PR-ға да байланысты. PR – маркетинг, менеджмент және журналистиканы байланыстыратын күрделі мамандық. Өркениетті әлем паблик рилейшнздің құралдарын жоғары экономикалық, саяси және әлеуметтік мақсаттарға жету үшін қолданады. PR – нарықтық процестердің дамуымен байланысты пайда болды, ол мекеме, компания, фирманың өзін-өзі дамытуына, жетілдіруіне көмектеседі. Туризм саласындағы PR-дың ролі жоғары. Ол:

• Туристік фирмаға ішкі, сыртқы қоғамдық топтармен байланыс орнатуға ықпал етеді.
• Әлеуметтік проблемаларды шешуге көмектеседі.
• Бәсекеде табысқа жетуге көмектеседі.
• Туристік фирмаларға өмір сүруге, дамуға, барлық стандарттарға

(халықаралық) сай болуға мүмкіндік береді.

Туристік фирма өзін көрсетуі, имиджін қалыптастыруы керек. PR-дың міндеті соған көмектесу, фирманың жетекшілеріне ақыл-кеңес беру, қауіп-қатерді алдын-ала сезіп, уақытында ескерту, проблемаларды көріп, шешуге мүдделі болу, қызметкерлер арасындағы тиімді өзара байланысты қалыптастырып, қоғам мен туристік фирманың арасында үйлесімділікке негізделген жылы қарым-қатынас орнату. Паблик рилейшнз жаңа коммуникациялық технологиялардың дамуымен күрделене түседі.

Олай болса, халықаралық стандарттарға сай осы саланы жетілдіру, Қазақстандағы туризм инфрақұрылымының дамуы PR-менеджерлерге де үлкен жауапкершілік жүктейді. Диплом жұмысында Қазақстанға деген шетелдік туристердің қызығушылығын арттыру үшін не істеу керек?, — деген сұраққа да жауап ізделінді. Ең біріншіден, осы салаға жеке кәсіпкерлерді жұмылдырсақ, бұл проблеманы шешуге болатын сияқты.

Диплом жұмысына материалдар іздеу кезінде мерзімді басылым беттерінен туризмнің дамуына байланысты, туризм саласындағы проблемалар жөнінде проблемалық мақалаларды кездестірдік және тағы бір көзіміздің жеткені, Қазақстанда дүниежүзілік туризм ассоциациясының негізінде жарнамалау және еліміздің имиджін қалыптастыру үшін жасалған жобалар мүлдем жоқ деуге болады. Біз байқаған тағы бір кемшілік – тур жасайтын орындарға тасымалдайтын көлік пен жолдардың дамымағандығы. Қазақстандағы туризмді дамытуда PR-коммуникацияның маңызы аса зор, яғни, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс орнатып Қазақстанның туристік обьектілері жайында ақпарат тарату, жарнама жасау қажет. Жарнама саласында да кемшіліктер жеткілікті. Диплом жұмысында Қазақстандағы туризм жарнамасына кеңінен тоқталып, талдауға тырыстық.

Көптеген елдер осы саладан табыс тауып отыр. Қазақстанда табиғаты әсем, таңғажайып көріністерімен таңғалдыратын жерлер аз емес. Бурабайды айтпағанда, Көлсай, әлемге танымал Хан-Тәңірі мен Шарын шатқалының өзі неге тұрады? Осы көркем табиғатпен танысқан шетелдіктер таңданыстарын жасыра алмаған. Сондықтан табиғаты әсем Қазақстанның осы салада дамып, пайда табуына мүмкіндік мол.

Бұл диплом жұмысында Қазақстандағы туризмнің экономиканың кірісті саласы мен бәсекеге қабілетті индустрия ретінде қалыптасуы үшін PR саласында қандай шараларды іс жүзіне асыруға болады?, — деген сауалға жауап іздеуге тырыстық. Бітіру жұмысының жаңалығы осында. Диплом жұмысында Қазақстанның туристік имиджін қалыптастырудағы  PR-технологиялардың ролі, туризм саласындағы PR-дың өз деңгейінде қолданылмауы салдарынан етек алып отырған проблемалар ашылды. Алматы қаласында тіркеліп, облысында қызмет етіп отырған кейбір туристік (шетелдік) фирмалар түрлі заң бұзушылықтарға барып, табиғаттың, экологияның бұзылуына жол беріп отыр, миллиондаған қаржыларды жеке қалтасына басып, мемлекетке түкке тұрғысыз тиын-тебенмен салық төлеуде. Бұның зиянын жергілікті қарапайым халық шегіп отыр. Туризмнен түскен пайда жеке адамдардың мүддесіне емес, еліміздің экономикасына үлес қосуы керек. Осындай қордалы проблемалар тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Туризмнің пайдалы тұстарын экономикалық зерделеу үрдісі БАҚ-та жиі көрініс беріп жүр. Әрине, бұл саланың дамуы үшін мемлекет  аз жұмыс атқарып отырған жоқ, тек атқарушы биліктердің салғырттығы жоғарыдағыдай келеңсіздіктерді туғызып отыр. Индустрия және сауда министрлігінің Сауда және туризм қызметін реттеу комитеті туризмді қалыптастырып, дамыту бағытында бірталай игі істер тындырды. Бүгінде 2006-2010 жылдарға арналған туризм саласын дамыту бағдарламасы әзірленіп жатыр. Бұл бағдарламадағы өте маңызды міндеттердің бірі – туризм саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда жаңаша іс жүргізу жолдарын іздестіру. Халықаралық ынтымақтастық бағытын тереңдете түсу. Бұл бағдарлама мемлекеттік саясат туризмді экономиканың кірісі мол саласы ретінде танитындығын көрсетеді. Индустрия және сауда министрлігінің Сауда және туризм қызметін реттеу комитетінің бюджеті жылдан-жылға өсіп келеді. 2005 жылы ол 32 миллионға бағаланса, 2006 жылы 411 миллионды құрады. Республика дамуына бағытталған бүкіл инвестиция көлемінің 0,46 пайызы туризм саласына тиесілі. Бұл қаржының көп бөлігі Қазақстанның туристік имиджін қалыптастыруға және шетелде танымал болуына бағытталады. Батыстың ВВС, СNN, Discavery телеарналары мен жергілікті мерзімді басылымдары Қазақстанды жарнамалау мақсатында еліміздің тарихы, табиғаты, шипалы өңірлері жайлы хабарлар тарататын болады.

Туризм саласындағы инвестициялық саясаттың тағы бір маңызды мәселесі – шағын және орта кәсіпкерлікті қолдап, дамыту мақсатында туристік ұйымдарға ұзақ мерзімді несие беріліп отыр. Бүгінгі таңда республика бойынша туристік нысандардың 98,4 пайызы шағын кәсіпкерлік ретінде тіркелген. Олар Бурабай ұлттық саябағы, Алтынемел, Қатонқарағай, Баянауыл, Қарқаралы ұлттық табиғи саябақтары. Туризм саласын дамыту мақсатында республиканың Білім және ғылым министрлігіне 2006-2007 оқу жылдары туризм мамандығына 400-ге жуық грант бөлінді. Бүгінде Қазақстанның 39 жоғары оқу орны туризм менеджері, халықаралық туризм менеджері, ақпараттық технология менеджері, қоғаммен байланыс менеджері, сауда менеджері, аудармашылар мен гид-нұсқаушылар мамандықтары бойынша студенттерді дайындауда.

Жұмыстың зерттелу деңгейіне тоқталсақ, туризм және PR-ға байланысты еңбектерді кездестірмедік, жалпы туризмге байланысты қорғалған докторлық, кандидаттық бірнеше (6) диссертациялар бар екен. Сонымен бірге ҚР Статистика жөніндегі агенттігі жыл сайын Қазақстан Республикасындағы туризм жайлы статистикалық жинақтарды шығарып тұрады. Дипломда Қазақстан мерзімді басылымдарындағы туризм жайлы мақалаларға шолу жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН PR-ТЕХНОЛОГИЯЛАР

 

1.1.Туристік мекемелердің қызметіндегі паблик рилейшнз

 

PR-дың ең маңызды міндеті мекемеге, ұйым, компанияға паблисити, имидж жасау болып табылады.

Паблисити – бұл фирманың танымал болуы, оның жағымды сыртқы бейнесі. Бұл фирманың тұтынушылармен, бәсекелестермен, демеушілермен, яғни, сыртқы әлеммен байланысы. “Паблисити” мен “паблик рилейшнз” – синонимдер емес. Паблик рилейшнз – процесс, қызмет немесе қызметтер саласы. Ал паблисити – құрал, паблик рилейшнздің нәтижесі.

Менің ойымша паблиситидің ең басты сапасы сенім. Ақпараттық тауар мен жарнаманы аудитория екі түрлі қабылдайды, халық ақпаратқа жарнамадан гөрі сенеді. Екінші сапасы – сатушылар мен жарнама агенттерінен қашқақтайтын сатып алушыларды кең қамту. Үшінші сапасы – назарға бірден іліну, көзге бірден түсу. Жарнама тәрізді насихат та көзге тиімді көрінеді.

Паблисити PR-дың құралы түрінде төмендегідей жағдайларда мекемеге маңыздылық береді:

1. Мекеменің беделін өсіру;
2. Нарыққа жаңа тауар, өнім шығарғанда;
3. Өнім нарықта біраз уақыттан бері болса;
4. Күрделі өнім мен қызметті түсіндіруде;
5. Жылжытуға бюджет аз болғанда;
6. Дағдарыс жағдайында.

Имидж ұғымына келсек, бұл мекеменің белгілі бір топтар алдындағы бейнесі. Имидж ұғымының мазмұны екі құрамдас бөліктен тұрады:

1. Сипаттау (ақпараттық) бөлігі. Онда мекеменің бейнесі туралы жиынтық ұғымдар болады.
2. Бағалау (байланыс) қабылданған ақпарат эмоция туғызады.

Адамдар (тұтынушылар) мекемені өздерінің өткен тәжірибесі тұрғысынан, жалпы қабылданған нормалар және моральдық принциптер арқылы бағалайды.

Қазақстандағы туристік компаниялар шетелдерде өткізілетін семинар, конференцияларға қатысып тұрады, бұл шараларда корпоративтік басқару, ішкі аудит, зерттеу т.б. да мәселелер жиі қозғалатындықтан PR-мамандары үшін де өте пайдалы. Өзінің қызметкерлерін шетелге оқытуға жіберу компанияға өте пайдалы. Қазақстандағы көп компаниялардың жылдық есептері талапқа сай келмей жатады. Мұндай тренингтердің көпшілігі Египетте өтеді, ұзақтығы оншақты күн, тренингке қатысушылар жарты күн ғана оқиды да, қалған уақытында демалады.

Туристік компаниялардың имиджін көтеру үшін өткізетін шаралары әртүрлі болуы керек. Оған компанияның қаржылық, материалдық ресурстары, адам ресурстары және демеушілік қолдау жасайды. Қоғамдық ұйымдар да көмектесуі мүмкін. Шараға журналистердің қатысуы да болашаққа жол ашады. Олар демеушілермен келіссөздер жүргізуге ықпал етеді. Шараның қорытындысында компания бірінішіден, танымал болады, БАҚ-қа жарияланады.

Мұндай іс-шаралардың мақсаты:

1. Мақсатты аудитория арасында компания туралы біртұтас бейне қалыптастыру, оның бәсекелес компаниялардан артықшылықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
2. Тұрақты ақпараттық айналым жасау;
3. Компанияны позициялау;
4. Имидж жасау.

Компанияның негізгі PR-міндеттері:

1. Ақпараттық кеңістікке үнемі қатысу;
2. Мақсатты аудиторияның компания туралы таным-түсінігін кеңейту;
3. Қоғам тарапынан қызығушылықты арттыру.

Көрме-жәрмеңке іс-шаралары қазіргі туристік маркетингте маңызды рольге ие. Олар туристік мекемеге бір мезетте экономикалық, ұйымдастыру, техникалық, коммерциялық ақпараттарды беруге, қызметтің құны туралы кең хабарландыруға мүмкіндік береді. Көрме-жәрмеңке іс-шаралары туризм саласының дамуының, ақпараттық биржаның, бағаны, өзгерістерді болжаудың айнасы. Себебі, туристік мекеме клиент үшін көрме ұйымдастыруда барлық мүмкіндіктерді пайдаланады. Шоу-бағдарламалар, викторина, ұтыстар нәтижесінде клиенттер үлкен әсер алады.

Қазіргі таңда “көрме”, “жәрмеңке” ұғымдарының бір-біріне жақындығы сондай, синонимдер ретінде де қолданылады. Әрине, бұл екеуінің ұқсастықтары да бар, олар нарыққа бағытталуы, шектеулі уақыты, нақты бір орындарда нақты кезеңдерде өткізілуі т.б. Ал айырмашылығы – ұйымдастыруда, жоспарлауда көрінеді. Көрме және жәрмеңке шараларының мазмұны мен түрі ұқсас болғандықтан, бұдан былай тек көрме деген терминді қолданамыз.

Көрме-жәрмеңке іс-шараларының түрлерін былайша сипаттауға болады:

1. Көрме – туристік өнімнің иллюстрациялық сипаттамасы;
2. Жәрмеңке – нарықтағы туристік өнімнің экономикалық көрме үлгісі;
3. Салон – туристік өнімді көрсету (турфестиваль);
4. Биржа – коммерциялық көрме және туристік өнімді нарықта тарату;
5. Туристік дүкен (турмаркет; телемаркет) – туристерге арналған арнаулы дүкен.

Бұл аталған іс-шаралардың әрқайсысы өзіне ғана тән өзгешелігімен                        ерекшеленеді.

          Биржалар арқылы келесі жылға арналған турларды белсенді                                                                                        жарнамалау не ашылады не жабылады. Ірі халықаралық туристік биржалар: “ГТВ” (Берлин), “London Travel Market” (Лондон) т.б. болып табылады.

Көрмеге қатысуы үшін туристік фирма маркетингтік коммуникацияның тиімді құралы болып табылатын жоспарлауды мұқият жүзеге асырады. Туристік фирманың көрмеге қатысу процесін шартты түрде өзара байланысты кезеңдерге бөлуге болады:

1. Көрмеге қатысуға принципті шешім қабылдау.

Көрме қызметі туристік мекеменің негізгі маркетингтік мақсатқа жетуіне кепілдік беруі шарт. Олар:

• туристік фирма мен оның тауар, қызметтерін көрсету;
• сату нарығын зерттеу;
• жаңа нарықты іздеу;
• клиенттерді көбейту;
• нарыққа жаңа өнім енгізу;
• өнімді бәсекелестердің қызметіне сәйкес позициялау;
• фирманың жағымды имиджін жасау;
• өнімдерді тікелей сату және келісім-шарттар жасау.

2. Туристік мекеменің мүмкіндіктерді мұқият талдауы:
   • көрме өткізілетін орын және уақыт;
   • қатысушылар мен келушілердің сандық және сапалық құрамы;
   • соңғы рет өткізілген көрмедегі іскери белсенділік деңгейі (келісім-шарттардың саны мен жалпы көлемі);
   • көрмеге қатысу алғышарттары;
   • туристік фирманың көрмеге қатысу үшін жасалған сметасының алғашқы нұсқасы және фирманың мүмкіндігі мен шығынның сәйкестігін зерттеу;
   • мәселенің соңғы шешімі: мақсатқа жету үшін қандай көрмеге қатысуға болатындығын шешу.

Осы мәселелермен қатар ұйымдастыру шаралары да қарастырылады:

• көрме жұмысына туристік фирманың қатысу көлемі және концепцияны дайындау;
• көрмеге қойылатын өнімдердің тізімін жасау;
• персоналдарды іріктеу және дайындау (коммерциялық мәселелермен шұғылданатын, қызмет көрсететін, стендшілер, аудармашылар);
• коммерциялық жұмыстың, жарнама мен хаттама шараларын жоспарлау;
• көрмеге қатысуға жағдай жасап, қызмет көрсететін агентті таңдау;
• қажетті көрме алаңының мөлшері мен түрлі материалдық және қаржылық ресурстардың көлемін анықтау;
• жарнама және ақпараттық материалдарды іріктеу және дайындау;
• экспозицияның тақырыптық жоспарын жасау;
• ұйымдастыру комитетімен келісім-шарт жасау, оған көрменің жоспарын беру, қажетті құрал-жабдықтар мен қызметке тапсырыс;

Алдын ала:

• өз уақытында өтініш беру үшін туристік фирманың көрменің ресми каталогына кіруін қамтамасыз ету;
• келушілердің мақсатты тобына бағытталған мерзімді басылымдардағы жарияланымдар;
• туристік фирма байланыс жасайтын, көрмеге қызығу білдіретін компанияларға факспен, электронды поштамен, телефонмен көрмеге шақырулар жіберу;

Мұндайда шақыруды арнайы билеттермен жеке жіберген тиімдірек болады. Шақыру парағында аты, мекен-жайы, титулы толық, дәл болуы керек. Шақырылған қонақтардың ішіне ресми тұлғалар кіретін болса, оларға жеке шақыру хатын қоса жіберген дұрыс болады. Кіруге жіберілетін құжаттар да тиімді. Шақырылғандар біріншіден, кіру үшін ақы төлемейді, екіншіден, бұл қонақтарға ізет білдіріп, сыйлауға қажет.

Туристік фирма өткізілген көрмемен қатар презентация, баспасөз мәслихаты, дөңгелек үстел өткізсе тіпті жақсы.

Фирманың бастығы көрме өтіп жатқан кезде қонақтардың көзінше нұсқаулар беруге болмайды. Ол тек алыстан бақылап, өзі үшін дұрыс қорытындылар жасауы керек. Ол қорытындыларға қажетті мәселелер: көрме үшін осы таңдалған алаңның көлемі дұрыс па, қандай қызметтер үлкен сұранысқа ие, келесіде көрмені бұдан да жақсы түрде қайтып ұйымдастырса болады, көрме жұмысына қай қызметкерлер көбірек икемді т.б.

Туристік фирманың басшысы осымен қатар өзге көрмелерді аралап көруіне болады. Бұл нарық коньюнктураларының даму тенденциясын байқауға, бәсекелестердің қызметін бағалауға, өз позициясы мен туристік фирманың позициясын анықтауға тиімділік береді. Көрменің өзіне тән жеке табиғаты, оған қатысудағы адамдардың мақсаты, ұсынылып отырған тауардың ерекшеліктері де осылай анықталады.

Коммерциялық қорытындылар обьективті көрсеткіштерге байланысты (фирманың экспозициясын көруге келушілердің саны, байланыстарды талдау, жасалған келісім-шарттардың көлемі, таратылған жарнама және ақпараттық материалдардың саны т.б.).

          Коммерциялық және ұйымдастырушылық қорытындыларды зерттеу инвестицияның тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.

Бизнестегі PR-дың дәстүрлі саласы – қайырымдылық екендігі даусыз. Бизнестің ішкі және сыртқы коммуникациялық міндеттері бар. Ішкі                                                                                                                                                                                                       міндеттерін мамандар былай деп бөледі:

• клиентпен сенімді байланыс;
• шыншыл ақпараттың еркін ағымы (тік және көлденең);
• жұмыстағы келіспеушілікті болдырмау;
• мекеменің табысқа ұмтылып, жетуі;
• болашаққа үміт.

Бұл үйлесімділікке жету үшін мекеменің ішінде журнал шығаруға болады. PR –мамандары бұндай журналдар арқылы жұмысшыларды бизнестің мақсат, бағытымен таныстыруға, тиімді жұмыс үшін ақпарат беруге, қызметкерлердің еңбегінің тиімділігін көтеруге, артықшылықтары мен табыстарын мойындауға, елеп-ескеруге, табысқа  жетуге болады дейді. Бизнестегі жақсы имидж жоғары табыс әкеледі.

«Коммерсант daily» PR-агенттіктердің қызметі бойынша жұмыс уақытын былайша бөледі:

41 пайыз – БАҚ-пен байланыс;

28 пайыз – корпоративтік байланыстар;

10 пайыз – мемлекеттік құрылымдардағы қызмет;

9 пайыз – дағдарыс-менеджмент;

4 пайыз – экология саласындағы қызмет;

3 пайыз – демеушілік іс-шаралар;

3 пайыз – қызметкерлермен байланыс;

2 пайыз – басқа салалар.

PR-қызмет өз кезегінде мынадай салалар бойынша жұмыс істейді:

21 пайыз – фармацевтикалық компаниялар және медициналық мекемелер;

15 пайыз – қаржы құрылымдары;

11 пайыз – күнделікті сұранысқа ие тауарлар;

5 пайыз – ұзақ пайдаланылатын тауарлар;

5 пайыз – энергетикалық компаниялар;

3 пайыз – туристік агенттіктер;

2 пайыз – көлік компаниялары;

36,6 – басқа салалар.

Ресейдегі туризм де өз деңгейінде дамып отыр. Олардың көптеген ірі фирмаларының Қазақстанда бөлімшелері бар. Мәскеуде туризмдегі жалақы мөлшері (орта есеппен):

Бухгалтерлер – күні бойы – 400 доллар;

Сату жөнідегі менеджер – 1000-1100 доллар;

Авиабилет  терді брондау – 1100 доллар .

“Банко Travel-infort” онлайн бюллетень нұсқасында төмендегідей бағалар көрсетілген:

Бангкок (11 күн) – 450 доллар;

Барселона 8-15 күн – 150 евро;

Индонезия 13 күн – 1137 доллар;

Мальта (8 күн) – 444 евро + 30 евро + туристерге сыйлық.

          Ресейдегі ішкі туризмге маманданған “РВБ-Алеан” туроператоры 2007 жылдың 4 маусымынан бастап Болгарияға бағдарлама ашты.

          Туристік компаниялар турагенттердің тапсырысы бойынша жұмыс істейді. Бүкіләлемдік туристік ұйымның мәліметтері бойынша 1995 жылы әлемде 5674 миллион туристердің болғандығы анықталды, халықаралық туризмнен түскен пайда 372 млрд долларға жетті. Туризм және саяхат АҚШ сияқты жоғары дамыған елдердің өзінде көлікті, ауыл шаруашылық және химиялық өнімдерді экспорттаудан да жоғары пайда әкеледі. Бүтіндей алғанда туризмнен түскен қаржы көлемі 1950-1995 жылдар аралығында 144 есе өсті. Туризм саласына әлемдік ұлттық өнімнің 6 пайызы, әлемдік инвестицияның 7 пайызы, 16 пайыз жұмыс орны, 11 әлемдік тұтынушылар шығыны, 5 пайыз салық түседі.

          Сарапшылардың болжауы бойынша халықаралық туризмнің дамуы жалғаса бермек. Мамандардың 1999 жылғы пікірі бойынша 2000 жылы бұл сала әлемдегі жетекші салаға айналып, сол қарқынмен дами берсе, 2005 жылы халықаралық саяхат 900 миллион адамға, ал 2010 жылы 937 миллион адамға толығатын болған /2.

Әлемде туризмнен көп пайда тауып отырған елдер аз емес. Мысалға Египетті алсақ болады. 1995 жылы ол бұл саладан 5,5 миллиард пайда көріпті. Ал бүгінде, яғни, 10 жылдан астам уақыттан кейін бұл көрсеткіш еселеп өсті. Египет дегенде “Опера Аида” оқиғасын ұмыту мүмкін емес. “Туризм және терроризм” мәселесі бүгінде үлкен проблема болып отыр. Терроризмнің қазіргі заманда қандай да болмасын мемлекеттің бейбіт өмірне қауіп төндіре алатын ғаламдық қауіпке айналуының түрлі саяси-әлеуметтік, экономикалық алғышарттары бар.

Экономикалық даму, тұрғылықты халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту және кедейшілікті азайту дүниежүзіндегі барлық мемлекеттер үшін басым міндеттердің бірі.

Қазақстан ТМД елдері мен Орта Азия аймағында азаматтық соғыс немесе әлеуметтік ретсіздікті бастан кешірмеген бірден-бір мемлекет.                Әлеуметтік-саяси жағдай, экономикалық мәселелер жақсы шешілген жерде лаңкестік болмайды. Қазақстанда лаңкестіктің алдын алу үшін мемлекеттік дәрежеде шаралар қолданылып келеді. Стратегиялық нысандар мен ірі елді-мекендердің инфрақұрылымдарын қорғау жұмыстарының (оның ішіне туризм саласына қатысты обьектілер де кіреді) сапасы артты. Шетелдік компаниялар мен фирмаларды, туристік фирмаларды қорғау шаралары күшейтілді.

Туристер баратын жер қауіпсіз болуы керек. Біз жоғарыда туристердің көпшілігі Қазақстанға әлеуметтік және экономикалық тұрақтылық болғаннан кейін келетінін айтқанбыз. Мұндай жағдайда туризмдегі PR-дың ролі өте жоғары. Дағдарыс – имиджге зиян, оны басқару қажет. Дағдарыс бола қалғанда ең алдымен PR-кампанияны таңдап, дағдарыстың концепциясын жасау керек. Кез келген компанияда антикризистік бағдарлама болуы қажет, өкінішке қарай көпшілік компаниялар бұл бағдарламаны жасамайды, сондықтан да төтенше жағдайларда не істерін білмей басы қатады. Бұл бағдарлама PR-стратегияның бір бөлшегі ретінде болады. Бағдарламада дағдарыс бола қалған кезде кім не істеуі, немен айналысуы керек, ақпараттық орталықты қалай жасауға болады, БАҚ-пен қалай байланыс орнату керек, журналистермен қалай сөйлесу керек, — деген мәселелер қарастырылады. Дағдарыс кезінде журналистерден қашудың қажеті жоқ, компаниядан ала алмаған ақпаратты олар басқа жерден алатын болады, ал ол ақпарат шындыққа жанаспауы  мүмкін. Сондықтан журналиске болған оқиғаны жасырмай баяндау керек: дағдарыстың түрі, неден пайда болды, қалай пайда болды, кімдер кінәлі т.б. Егер журналист компанияға келсе, әңгімеден соң оны міндетті түрде шығарып салу керек, олай етпесе журналист басқа біреуден (мүмкін қызметкерден, еден жуушыдан т.б.) ақиқатқа жанаспайтын, бұрмаланған ақпаратты алуы мүмкін.

Осы оқиғадағы дағдарысты басқаруға келетін болсақ, біріншіден, туристік компания БАҚ-пен тұрақты байланыс жасап отырды, ешнәрсені жасырмастан шындықты сол күйде көрсетіп ақпарат берді. PR-кампания бір апта, паблисити екі ай жүрді.

Туристік компания оқиғаны талдаумен бірге, бәсекелік ортаны да талдауы керек. Туризм бұқаралық ақпарат құралдарында көп көтерілмеуі мүмкін, мақсатты аудиториясы болмауы мүмкін. Ондайда не істеуге болады? Ең алдымен туристік зонаны жылжыту үшін PR-стратегия жасалады. Екіншіден, БАҚ-пен байланыс орнатылады. Үшіншіден, корпоративтік, онлайн басылымдар, журнал, бюллетендер шығаруға болады. Бүгінде Қазақстандағы компаниялардың корпоративтік басылымдары түрлі-түсті қатты қағазда 4 бет болып, 3 мыңдай тиражбен шығады. “SAT & Company” холдингінің “Іске сәт” корпоративтік басылымы 8 бет, тиражы – 2000. Басылымдағы  “Русско-казахский словарь” деген айдары құптарлық істі қолға алып отыр. Онда өндірістік сипаттағы іскери жиі кездесетін сөздердің орыс тілінен қазақша баламасы берілген. Қызметкерлердің қазақ тілін үйренуге таптырмайтын құрал.

 

1.2. Туристік қызметтің маркетингі мен менеджменті

 

     Туристік нарықты талдап, оны үнемі зерттеп отыру керектігі оның өзгеріске бейімділігінен көрінеді. Осымен байланысты, туристік ұйымның қызметінде маркетингтің орны ерекше.

Туристік маркетингтің ерекше функциясы – рекреациондық қажеттіліктің, сұраныстың, монополиялық және коммерциялық бағаның, нарықты сегменттеудің қалыптасуына мақсатты әсер етеді, туристік-экскурсиялық қызмет түрлерінің дамуы да осыған байланысты.

Туризмдегі маркетингтің терминологиясының негізгі принциптерін, концепцияларын жүйелі түрде ең алғаш 1971 жылы Криппендорф пайдаланды. Клиенттердің туристік қызметтерге қоятын талабының өсуі және бәсекелестіктің өсуі туристік ұйымдардың маркетингпен шұғылдануына әсер етеді. Туристік ұйымдар сыртқы ортадағы өзгерістерге бейімделіп, бәсекелік табысқа жету үшін стратегиялық, маркетингтік жоспарлар жасайды. Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі оның қызмет етуін және дамуын негізгі реттеуші мемлекетпен қатар бүгінгі күнде нарық болып отыр. Ал нарық туризмде өзге салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамиды, нарықтық қатынастарда Қазақстандағы туристік нарық өсті, 600-ден астам ұсақ мекемелер тұтынушылар үшін бәсекеге түсіп отыр. Бұл саладағы бәсекенің дамуы туристік өнімді жеткізушілердің экономикалық тәуелсіздігімен анықталады, яғни, келісім-шарт жасау, кірісті басқару, еркін бағаны орнатуда шешім қабылдау еркіндікке негізделуі керек. Туристік өнімді жылжыту жүйесінде табысқа жетудің барлық әдіс-тәсілдерін пайдалану керек: жарнама, сатуды қолдау, паблик рилейшнз.

Жарнама имиджді көтеруге бағытталады. Имидж дегеніміз – клиенттің туристік мекеме туралы саналы және санадан тыс жиынтық бейнесі. Бірақ, жарнама жағымды имиджді қолдап, қалыптастырудың жалғыз құралы емес, ол туристік мекемені символымен есте қалдыратын бейнесін жасайды. Жарнамамен қатар, туристік өнімді жылжыту да, сатуды қолдау да жоғары табысқа жеткізеді.

Сатуды қолдау – бұл тауар немесе қызметті сату не қысқа мерзімге сатып алу. Бұл шара екі топқа бөлінеді. Біріншісі қызмет көрсететін персоналдарға бағытталады, екіншісі клиенттерге бағытталады. Бірінші топқа турагенттердің мотивациясын көтеруге, туристік өнім туралы біреуге бағытталған шаралар жатады, олар: таныстыру турлары, проспектілер, брошюралар, көрме материалдары және т.б.

Екінші топқа клиенттерге бағытталған шаралар кіреді:

• тура пошта – бұл сату-хаттары, оған брошюралар мен проспектілер тігіледі;
• арнаулы ұсыныстар – студенттерге, зейнеткерлерге авиабилеттердің бағасын төмендетіп сату, қолайсыз маусымдағы қонақжайлардың бағаларының төмендеуі;
• бәйгелер мен лотереялар, бұндағы жүлделерге түрлі саяхаттар

ұсынылады. Туристік фирмалар ірі дүкендердің арқылы шетелге демалуға туристер жібереді.

Сатуды қолдау әдісіне туристік индустриялар енді ғана келуде. Сатуды қолдау шарасы мен жарнаманы қатар өткізсе табыс көбейеді.

Паблик рилейшнз туристік мекеме мен қоғамның өзара түсіністігімен жағымды қарым-қатынасын жасауға бағытталған жоспарлы, ұзақ іс-әрекет. Оның мақсаты – фирманың жағымды имижін үйлесімді қарым-қатынаста жұмыс істей отырып коммерциялық табысқа жету үшін жасау.

Туризм саласындағы мамандар басқарудың бірдей үлгісі жоқ екендігін және әр фирманың өзіне тән ерекшелігі бар екендігін айқындады. Әр фирма өзіне тән басқару үлгісін іздеуі керек. Басқару үлгісін таңдаудағы факторларға фирманың көлемі, өнімнің сипаты, ол қызмет ететін ортаның сипаты жатады.

Басқарудың қазіргі жүйесі қарапайым әрі өзгеріске бейім болуы керек. Бұл жүйеге тән төмендегідей негізгі сипаттамалар бар: ұсақ бөлімшелер, ондағы азғантай бірақ кәсіби қызметкерлер; басқарудың шағын деңгейі; мамандар тобына негізделген құрылым; өнімнің сипаты мен сапасы, тұтынушыға бағытталған қызмет және оның кестесі.

Ұйымның көздеген мақсатына жетуі 3 негізгі факторларға байланысты: ұйымдастырылған құрылымның таңдалған стратегиясы, туристік менеджменттің мақсаты, туристік көлік парктер жүйесінің пайдалылығы мен сенімділігін арттыру, туристік базаларды жарықпен қамтамасыз ету, қолайсыз маусымдардағы пайданы көтеру, әртүрлі маусымдағы баға саясатын тиімді жүргізу, баға мен нәтиженің арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету, түрлі қызметтер көрсету арқылы клиенттерді тарту, туристік ұйымдар арасындағы өзара қызметті кеңейтіп, жарнама саласын тиімді дамыту.

Фирманың міндеті – мақсатқа жету, алайда тұтынушылардың сұранысының тез өзгеруі, ғылыми-техникалық прогресс мақсатқа жетуге елеулі әсер етеді. Сондықтан басқару жүйесі өзгеріске бейім болуы керек. Бұл үшін фирмаға ішкі жағдай және бәсекелестер жайлы ақпарат үздіксіз келуі тиіс, әртүрлі мәселелер нақты әрі тез шешімін табуы керек. Ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты шешім қабылдау тез арада оқиға орын алған жерде болуы тиіс. Мұндай бейімделу стратегия дайындауда да қажет. Өнім ескіріп кеткен жағдайда, технология өзгеріп фирмаға әлеуметтік және құқықтық шектеулер болса, оған тез арада бейімделу керек – нарықты өзгерту, номенклатураны жетілдіру.

Ұйымның шешуші элементі оның құрылымы болып табылады, яғни, ұйымның элементтер арасындағы тұрақты байланыстар, фирма басқарылатын ұйымның конструкциясы. Бұл конструкция әртүрлі әкімшілік қызметтің билік арналары мен коммуникациясын қамтамасыз етеді, оған осы арнамен жүретін ақпарат та енеді.

Біз туризмдегі ұйымдастырушы құрылымның классикалық үлгісі ретінде туроператор мен турагенттің құрылымын ұсындық.

Қазақстандағы қазіргі көптеген турмекемелерде азғана қызметкерлер істейді және құрылымы қарапайым: бас менеджер клиентпен, қызмет көрсетушілермен тиімді байланыс орнатып, тур дайындауға көмектесуі және оны бақылауы тиіс; референт-хатшы технологиялық мәселелерге байланысты жауап беру керек; бухгалтер қызметтің өндірістік, технологиялық қырларын білуі, бағаны төмендету, жеңілдік жасаудың қыр-сырын меңгеруі тиіс.

Туристік менеджментті талдауға байланысты инновациялық құрылымға ерекше көңіл аударылады. Бұл ұйымның жаңа принциптік тізбегі. Оның мәні – ағымдағы өндіріс пен пайдаға шыққан туристік өнімдерді тарату ағымдағы өндіріске біріктіріледі, ал жаңа қызмет пен технология ізденуші топқа жүктеледі. Бұл топ жобаға оның коммерциялық тиімділігі жасалғанға дейін жауапты болады. Ізденуші топ тәжірибелік өндірістің негізінде жаңа өнімді нарықта сынайды. Берілген өнімнің өндірістегі пайдалылығы анықталған соң жоба ағымдағы өндіріске беріледі. Басқарудың бұл тізбесі бойынша туристік фирма жұмыс істейді. Жаңа нәрсені іздеуге бағытталған құрылымның өндірістік тиімділігі жоғары, стратегиясы сауатты және өндірістің көлемін ұлғайтуға тиімділігі зор.

 

1.3. Бұқаралық ақпарат құралдарымен тиімді байланыс

 

Туристік фирмалар бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс орнатуы керек. Егер фирмада PR-бөлімі болса, өте жақсы. Онда бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс жасап, оларға ақпарат беріп, фирманың имиджін көтеріп, қоғаммен үйлесімді түсіністікке жетуді осы бөлімнің қызметкерлері атқарады. PR-мәтіндер туралы көп жазылып жүргендіктен, ең көп таратылатын пресс-релизге ғана тоқталуды дұрыс көрдік.

     Пресс-релизде ұйымның логотипі және мекен-жайы, тақырыпқа байланысты байланысуға болатын жауапты адамның аты-жөні, мекен-жайы, жазылған күні болады. Қызықты ақпарат пен шара жайлы бірінші абзацта айтылуы керек.

Пресс-релиздегі лид – ең маңызды ақпаратты қамтиды, ал одан кейінгі абзацтар осы ақпаратты дамыта отырып, мағынасының өсуіне қарай қосымша детальдар дарытады. Нақты мысал келтірейік:

Фридрих Эберт атындағы қордың ұйымдастыруымен өткен “Женщины, политика и СМИ” атты Халықаралық дөңгелек үстелге шақырған пресс-релизде тақырып қарамен бөлініп, ірі әріптермен берілген. Дөңгелек үстелге қатысуға әйелдер ҮЕҰ-ның белсенділері, журналист, суретші, архитектор, дизайнер, оқытушы, саясаткер әйелдер, өнер және мәдениеттегі  қайраткер-әйелдер шақырылды. Бұл жердегі лид бір ғана абзацпен берілген “Особый фокус направлен на понимание важной роли участия женщин в политике и их взаимоотношениях со СМИ, тем более актуального в контексте решений Пекин 1995+”. Одан әрі Фридрих Эберт қорының қазақстандық, халықаралық ұйымдармен бірлескен қызметі, жүзеге асқан іс-шаралары, мақсаты дөңгелек үстел тақырыбымен ұштастырыла отырып, нақты деректермен қысқаша баяндалады. Пресс-релиздің аяғында қатысушыларды тіркеу уақыты, дөңгелек үстелдің басталуы мен аяқталуы, өткізілетін мекен-жайы, шараны ұйымдастырушылардың аты-жөндері мен байланысу ақпараты берілген. Бұл журналистерге де арналған шақыру сипатындағы пресс-релиз болып табылады.

Пресс-релизді ұйым бланкасының бір жағына ғана басқан дұрыс. Пресс-релиздің бір-ақ бет болғаны тіпті жақсы.

Туристік компаниялардың PR-менеджерлері осы мәтінді дұрыс жазуға маманданғаны дұрыс. Себебі редакцияға бір күнде ондаған пресс-релиздер келеді, оның бәрін жариялай беру мүмкін емес. Сондықтан тақырыптың маңызы, шараның мәні, деректер, баяндалуы, негізгі мәселелерге көңіл бөліп, тақырыпты айшықты етіп қою фирмаға ұтымды.

PR мен БАҚ арасындағы  қарым-қатынас шығармашылық негізде шындыққа негізделуі тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдары PR-қызметке тапсырыс берушілер мен клиенттер арасындағы алтын көпір, бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірді қалыптастырады. БАҚ-пен жақсы қарым-қатынас орнату PR маманының  жоғарғы кәсіби шеберлігіне  байланысты. Оның шығармашылық тұрғыда тиімді ойлануына, мазмұнды, корпорациялық материалдары сауатты түрде жеткізуіне  байланысты. Бұқаралық ақпарат құралдарымен тиімді қатынас  жасау барысында ақпараттық стратегия құру қажет, онда бұқаралық ақпарат құралына ақпарат берудің жоспары жасалып, уақыты бекітіледі.

PR-менеджер бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс жасай отырып, ақпараттық себеп табуы, пресс-релизді тұрақты түрде таратуы, брифинг, пресс-конференция, тұсаукесер ұйымдастыруы тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс барысында PR-менеджері корпоративтік  мақсаттардан тыс, қоғамдық мүддені де ескеру қажет. PR-менеджер дайындаған хабарламада маңызды фактілер мен құнды жаңалықтар болу шарт. Ақпарат басылымның мақсатты аудиторияларына  арналуы қажет. PR акцияның қандай топқа арналғаны маңызды. Байланыс топтарын анықтауда медиа және маркетинг зерттеулер жоғары роль атқарады. Компанияларда медиа карта жасалады, онда бұқаралық ақпарат құралдарының тізімі бар. Ақпаратты сол бұқаралық ақпарат құралдарының бәріне бірдей жіберуқажет. Ақпарат электронды немесе жай почтамен, факспен жіберіледі. Бірақ PR-менеджерінің журналистермен жеке кездесіп әңгімелесуі маңызды ролге ие. Ақпаратты жібергеннен кейін телефон арқылы ақпарат алу, алмағаны жайлы білу қажет. Материал жарияланғаннан кейін журналистерге алғыс айтып, жылы қарым-қатынас орнатқан зор.

Туристік фирманың бұқаралық ақпарат құралдарымен байланыс жасаудағы өткізетін тағы бір шарасы медиа-тур болып табылады. Енді осыған кеңінен тоқталайық.

Туристік компания журналистермен тіл табысып, өздері жайлы жақсы ақпарат бергісі келгенде, жағымды қоғамдық пікір қалыптастырғысы келгенде медиа-тур өткізеді. Бұл журналистерді әртүрлі мәдени шараларға қатыстыру, жұмыстарымен таныстыру, қонақ ету. Ірі ұйымдар ауқымды медиа-тур өткізгісі келсе, қонақтарды вокзал немесе әуежайдан күтіп алып, орналастырудан бастап шығарып салуға дейінгі қызметтің бәрін жасайды. Олар: медиа-турдың бағытна байланысты журналистерді түрлі көліктермен алып жүру, тамақтандыру, мәдени іс-шаралар, билік органдарымен кездестіру, обьектілерге апарып, ұйымның жұмыстарымен таныстыру, медиа-турдың тақырыбына жақын шараларды  ескеру (конференция, презентация, семинар, баспасөз конференциясы, брифинг).

Медиа-турды ұйымдастырмай тұрып тақырыбы мен бағдарламасын дайындап, қабылдауға мүмкін болатын журналистердің саны анықталады. Медиа-турға шақыру үшін журналистерге өткізілетін шараның мақсаты, тақырыбы, бағыты, қарастырылатын мәселелер және мерзімі көрсетілген ақпараттық хат жіберіледі. Медиа-тур нәтижелі болуы үшін, шығын өзін-өзі ақтау үшін оған мұқият, жан-жақты дайындалу керек. Медиа-тур журналистерге психологиялық тұрғыдан ықпал етуге мүмкіндік береді

Медиа-турды жоспарлағанда уақыт пен қаржы ескеріледі. Медиа-турды ұйымдастырушылар журналистер отырған көлікпен жүреді, уақытты бағалау —  бағдарламаның берік сақталуына мүмкіндік жасайды.

Журналистердің қолына бағдарлама, бэкграундермен бірге анықтамалар, телефон нөмірлері де қоса беріледі (медиа-тур қатысушыларының да үй, жұмыс, ұялы телефондарының нөмірлері жазып алынады).

           Егер медиа-тур шетелге жоспарланған болса, төмендегідей бірқатар мәселелерді ескеру қажет:

• Журналистер шет тілін еркін меңгерген болсын;
• Жазбаша келісім-шарттың болуы;
• Қатысушылар туралы толық мәліметтер;
• Медициналық сақтандыру, дәрі-дәрмектер;
• Телекамераны пайдалану туралы рұқсат қағаздың болуы;
• Жергілікті көліктерді пайдалану мүмкіндігі;
• Егер ұшақпен бару қарастырылса, қатысушылардың уақытында тіркелуін қадағалау;

Медиа-тур ауыр, шығынды көп қажет қылатын қызмет болғанымен, турдан кейін журналистер компания туралы жақсы материалдарды көп береді. Қазақта “Су ішкен құдығыңа түкірме” деген жақсы мақал бар, бұл да тура сондай, әбден сый көрген журналистер компанияны ешқашанда жамандамайды, мақтап жүреді. Сондықтан медиа-тур компания үшін өте пайдалы нәрсе, тек ұйымдастыра білу керек.

Медиа-турды өткізгенде туристік фирмалардың қызметін пайдаланудың қажеті жоқ. Әр компанияның өзінің өткізгені дұрыс. Оны негізінен фирмадағы PR-менеджер мойнына алады. Шараның бюджетін басшы, бухгалтермен біріге отырып қарайды, жасайды. Одан кейін компания басшысы мен PR-маманы бағдарлама жасайды. Медиа-тур сағаттарға бөлінген осы бағдарламаға бағынады.

Компанияның барлық қызметкерлеріне жұмыс бөліп беріледі. Біреу баспасөз мәслихатын ұйымдастыруға жауапты болады, екіншісі көліктерді дайындайды, үшіншісі мейрамхана мәзірімен айналысады, тағы біреуі қонақ үйлермен келіседі, біреулері билетке тапсырыс жасайды.

Қазақстанда медиа-турлар көп өткізіле бермейді. Сырттай қарағанда оңай көрінгенімен, бұл күрделі шара. Медиа-турды туристік фирмалар көбінесе дағдарыстан кейін өткізгені дұрыс деп ойлаймыз.

Туризм мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындары кәсіби гидтерді дайындауға баса көңіл аударғаны жөн. Гидтер туристерді демалатын, экскурсия жасайтын нысандармен таныстырады. Оның әңгімесі қызықты, тарихи деректерге бай, сенімді, мазмұнды болуы керек. Қазақстандағы ежелгі тарихи ескерткіштер туризм саласындағы маңызды байлығымыз, мақтанышымыз.

 

1.4. Туризмдегі жарнама

 

Қызмет көрсету – ерекше сала, ол өндіріс пен сауданың арасындағы орынды иемденеді, сондықтан оған өндірістегі, сату мекемесіндегі сияқты жарнаманың ерекшеліктері тән. Қызмет көрсету саласындағы жарнаманың көлемі өзге салалармен салыстырғанда аз. Бұл ұсақ фирмалардың көптігімен, ірі фирмалардың аздығымен түсіндіріледі. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнамалардың көпшілігі тағам өнімдері мен құрылыс материалдарына байланысты. Туризмдегі жарнама барлық жерде беріледі, бірақ аз. Мамандандырылған басылымдарда аздаған қызмет көрсету жөнінде жарнамалар бар. Ал Интернетте жағдай мүлдем басқа, онда туризмге байланысты жарнамалар, өзге саладағы жарнамалармен бірдей. Сонымен қатар туризмге арналған үлкен көлемді орталық және ең ірі газеттер бар. Бұл оқырмандардың көңілін осы газетке аудару үшін жасалады. Бұл газеттегі корпоративтік жарнама өзге салаға қарағанда жоғары және 10-15 пайызды құрайды, мұның себебі клиенттермен тура байланыс орнату жүйесінің дамығандығында. Көлемі сауда жарнамасынан жоғары немесе бірдей жарнаманың жалғыз түрі бар – бұл жарнама парақшаларын пәтерлерге тарату.

Қазақстандағы туристік агенттіктердің, компаниялардың, фирмалардың жарнамаларына тоқталайық. Олар жарнамаларын көбінесе “Караван класс”, “Рек-тайм” сияқты тегін таратылатын жарнамалық газеттерге береді. “Караван” газетінде де жарнамалары бар. “Сіздер үшін саяхат!”, “Сенімді серіктестермен”, “Кәсіби және сенімді бедел!”, “Сіздің демалысыңыз – біздің қамқорлығымыз!” болып кете береді. Барлық жарнамалардың түрі бірдей, егіз қозыдай, бірінен-бірінің айырмашылығы жоқ. Кейбіреулерінде ғана турдың бағасы жазылған. Саяхатқа шыққысы келген адамның қайсы туристік фирманы таңдарын білмей басын қатырары анық. Бұл туристік фирмадағы PR-мамандары мен жарнамашылардың кемшілігі. Жарнамалауда тың идея, соны түр іздемейді. БАҚ жарнаманың орны мен уақытын сатады, жарнаманың мәтініне жауап бермейді.

Туризмдегі жарнама Интернетте жақсы дамыған. Интернеттің басты артықшылығы – интерактивтілігі, кез-келген елдегі кез-келген фирмадан жедел, жаңа ақпарат алудың мүмкіндігі. Сонымен қатар Интернет арқылы басқа өңірлердегі бөлімшелер мен серіктестерге ақпарат беруге болады. Интернетті пайдаланушылардың саны күннен күнге өседі. Торапқа тұрақты ақпарат беретін фирмалар көлемді ақпарат, каталог, прайс-парақшадан тыс көп тиімділік көреді.

Әр жарнама беруші жарнамаға кеткен шығынды қайтарып алумен қатар, одан үлкен пайда көргісі келеді. Мұнымен фирманың қызметкерлері (PR-менеджерлер, жарнама бөлімі) немесе маркетингтік, кеңес беру қызметі орталықтарының мамандары айналысады. Қазақстандағы орта, ірі туристік фирмаларда маркетинг және жарнама бөлімдері бар, ал ұсақ фирмаларда менеджерлер бұл істі атқарады. Бүгінде дамыған шетелдерде маркетингтік зерттеу бөлімдері жабылып, маркетингтің функциясын басқару құрылымына беру үрдісі етек алды. Бұл басқару мен маркетинг стратегиясының және жарнаманың біріккендігін көрсетеді. Қазақстанға маркетинг тәжірибесі енді-енді еніп жатқанда бұл тәсілді қолдану қауіпті. Бізде маркетинг стратегиясы сияқты жарнаманың кешенді мәні әлі де толық бағаланбайды.

Туризмде бизнес-жоспар жасау, маркетингтік стратегияны құру, нарықты жан жақты талдау, жарнаманың болашақ клиенттерге кешенді ықпалын зерттеу кемшін. Зерттеулер көрсеткендей, жарнамамен 80 пайыз туристік фирмалар айналысады. Олардың 50 пайызы жарнамасының сапасына, 10-15 пайызы санына көңіл бөледі. Туризм саласында жарнаманың тиімділігін кешенді зерттеу жүргізілмейді. Кейбір ірі туристік агенттіктер ғана бұл жөніндегі кеңес беретін фирмалардың қызметін пайдаланады. Туристік фирмалар жарнаманың мәнін нарықты талдау, сауда белгісін жылжыту мақсатында қолданбайды.

Жарнаманың тиімділігін анықтау кешенді маркетингтік зерттеулердегі маңызды баспалдақ. Туристік фирмалар қолда бар мүмкіндіктерін пайдаланады әрине. Телефонмен сұрайды, сауалнама жүргізеді. Дегенмен, телефон арқылы бірнеше есеге төмендетілген теріс ақпарат алу қаупі бар.

Жарнама фирманың болашақта дамуының кепілі. Туристік фирмалар жарнаманың тиімділігін қалай анықтауына болады? 

• туристердің саны көбейеді;
• жаңа туристер пайда болады;
• қаржы өседі;
• тек БАҚ-тағы жарнаманың әсерімен келген клиенттердің болуы;
• сыртқы жарнаманың әсерімен келген жаңа клиенттер;
• Интернет, көрме сияқты арнаулы жарнамалардың ықпалымен келген клиенттер;
• Таныстары арқылы келген клиенттердің саны.

Жарнаманың арқасында туристік фирманың қызметі өседі. Бөлімшелері дамиды, бизнестегі табысқа жетуге мүмкіндік туады. Туризмдегі (жалпы бизнестегі) жарнама тиімділігін анықтауды екі топқа бөлуге болады: бағалау және талдау. Бағалау өз кезегінде тура және жанама болады, ал талдау сыртқы жағдайлардың өзгеруін есепке алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 1

 

Жарнама ерекшеліктерін топтастыру және қызмет көрсету жарнамаларының мазмұны

 

ЖАРНАМА ҚЫЗМЕТІ

 

ЖАРНАМАНЫҢ ТҮРЛЕРІ

ЖАРНАМАНЫҢ МАЗМҰНЫ

 

Орташадан төмен көлем

ҚЫЗМЕТ

БАҒА ЖӘНЕ ЖЕҢІЛДІКТЕР

САПА

 

Жалпы басылымдағы аз көлем

Қызметтер кешені

Көрсетілетін қызметтің жеделдігі

Көтерме жеңілдіктер аз

Кепілдік

 

Жарнама парақшаларын тарату

Күзету және жауапкершілік-пен сақтау

Техника-лық қолдау

Құнына басқа да қызмет-тер кіреді

Сертификаттар

 

Көп жарнама-ның аз үлесі

Экспедиция

Жеңілдікпен тиеу және түсіру

Құнның сапалық деңгейі көрсетіледі

Лицензиялар

 

Корпоративтік жарнаманың жоғары деңгейі

Сақтандыру

Жеңілдікпен жеткізу

Дилерам жеңілдігі

Жұмыс тәжірибесі

 

Имидж жарнамасының үлесі 80-85 пайыз

Кеңес беру

Жеке жоба

Жеңілдіктер

Жаңа технологиялар

 

Интернетте туризм жайлы жарналар  көп

Құжаттарды безендіру

Басқа да қызметтер

Балаларға жеңілдіктер

 

 

Туристік жарнамалардың ерекшелігі – қызметке көп көңіл бөлінеді, бұл оның кешенді әрі көп қырлы болғандығынан; бұл – күзету және жауапкершілікпен сақтау, сақтандыру, кеңес беру және тез орындау, құжатты безендіру және қызмет көрсету. Баға және жеңілдік екінші жоспарда. Олар санмен көрсетілмейді, “төмен”, “ең төмен”, “пайдалы”, “ерекше”, “келісім бойынша”, “үлкен”, “клиенттердің түрлі категориялары үшін” деп бағаланады. Үшінші жоспарда – сапа: сертификаттау, қолда бар лицензия, кепілдік, жұмыс тәжірибесі, жаңа технологиялар. Қызмет көрсету саласындағы жарнама хабарландыруларының эмоциялық көрсеткіші өте жоғары және үлесі бойынша киім жарнамасымен тең.

Жарнаманың тиімділігін өлшеудің негізгі ережелері төмендегідей:

Қызмет көрсету:

• қабылдау, жөнелту, жүкті кешендік заңдастыру, теміржолмен алып жүрудегі кешенді қызметтер;
• көлікпен тасымалдауда жолда күзету;
• кедендік қызметтер – теміржолмен тасымалдау;
• тапсырыс қабылдау – күнбе-күн – теміржолмен тасымалдау;
• теміржол және суда жүру құжаттарын жасау – контейнермен тасымалдау;
• жауапкершілікпен сақтау – теміржолмен тасымалдау;
• тегін – аралас хабарларға рұқсат беру – теміржолмен тасымалдау;
• сақтандыру – авиа және көлікпен тасымалдау;
• балалар тегін тұрады – туристік сапарлар;
• мәліметтердің ең ауқымды базасы – туристік сапарлар;
• клиенттерге жеке жағдай жасау – туристік сапарлар;
• үлкен жеңілдікпен барлық турлар – туристік сапарлар;
• балаларға жеңілдік – туристік сапарлар;
• жеңілдік – топтарға – туристік сапарлар;
• купонды пайдаланып фирманың каталогына тапсырыс бере аласыздар, онда біз туристік сапарларды ақысыз жібереміз.

Жарнаманың тиімділігін өлшейтін негізгі ережелер:

1. Бізде бизнестің мақсаты жоғары пайда табу деп саналады. Ал дамыған шетелдерде бизнестің мақсаты – клиенттердің көптеп тарту. Осы айырмашылықтан қазіргі маркетингтің негізгі тенденциясы келіп шығады. Бұл тенденция бойынша тұтынушыға материалдық пайдалылығын зерттеу керек. Нәтижесінде жарнаманың ролі күшейеді және ол бизнесте табысқа жетудегі ең басты белгі болады, мұның себебі, клиенттердің жоғары санына жарнама тікелей әсер етеді.
2. Жарнама туристік фирманың имиджін қалыптастырады, тұрақтылыққа жетудің маңызды құралы боып табылады. Ал имидж жоғары пайда табуға, фирманың дамуына ыңғайлы жағдай жасауға, бизнесте көшбастаушы болуға және нарықта өз орнын табуға көмектеседі.
3. Жарнама бұрыннан бар туристерге турист қосады.
4. Тұрақты туристердің үлесінің өсуімен жарнаманың ролі біртіндеп түседі. Бұл үлес 70-80 пайызға жеткенде алғашқы орынға таныстары арқылы келген жаңа клиенттердің легі шығады. Бұл категорияның қалыптасуына қызмет туралы, қызмет көрсету туралы ақпарат берген тұрақты клиенттер ықпал етеді. Таныстар арқылы келген клиенттердің санына фирмадағы жан-жақты көрсетілген қызмет әсер етеді. Жарнаманың ықпалы кеми береді.
5. Жарнама жаңа клиенттерді тартып қана қоймайды, тұрақты сатып алушыларға еске түсіру арқылы әсер етеді; ал тұрақты тұтынушылар тағы да жаңа клиенттерді белсенді түрде тарта бастайды. Екінші қайтара турға барушыларға қызмет көрсету деңгейі өседі.
6. Кез-келген жарнама дамудың өтпелі және тұрақты кезеңін басынан өткізеді. Бастапқы өтпелі кезеңде жарнаманың тиімділігі жоғары деңгейге жетеді, себебі аудиторияның арасында жарнамадан түршігу бола қоймайды. Жарнамамен респонденттердің көпшілігі таныс болғаннан кейін тиімділігі көп кемиді. Егер жарнама бір-ақ рет беріліп, доғарылса немесе мерзімді басылымға орналастырылса, тиімділігі тез кемиді: жаңа клиенттер санының кему деңгейі фирманың орналасқан жері мен аудиторияларға байланысты. Егер фирма қолайсыз жерге орналасса немесе басылымның таралымы аз болса бірнеше күннің ішінде құлдырау басталады, ал егер фирма орталықта орналасса және жарнама берілген аудитория үлкен болса әсерлілігі біртіндеп кемиді және тұрақты деңгейге көтерілуі мүмкін, бірақ бұл кезең ұзаққа созылмайды, бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін.

Бизнестің қандай саласы болмасын халықпен жұмыс істейді. Бүгінде бизнеске жағымсыз көзқараспен қарайтындар да бар, мұның себебі, ондағы PR-мамандарының дұрыс жұмыс істемейтіндігінен. «Ринако-Плюс» инвестициялық компниясының PR-маманы А.Кондратьев инвестициялық кеңістіктегі жұмыстың түрлерін былайша бөледі:

1. Құнды қағаздар нарығындағы кәсіби имиджді қалыптастыру;
2. Нарықта компанияны позициялау;
3. Компания қызметінің барлық аспектілеріне назар аударту;
4. Клиенттерге ақпарат беріп, оларға қызмет көрсетуде жоғары стандарттарды ұстану /3. Осы бағытпен жұмыс істеген компанияға клиенттердің сенімі артады, инвестор қаржысының далаға кетпейтіндігін біледі. Қоғаммен байланыс қызметі төмендегі аудиторияға ақпарат береді:
5. БАҚ арқылы қоғамға;
6. Компанияның акционерлеріне, инвесторларға, құнды қағаз агенттеріне, қаржы сарапшыларына;
7. Дистрибьюторларға;
8. Мекемеде жаңадан қызмет етушілерге;
9. Мемлекеттік әкімшлікке.

PR-дың тағы бір қызметі мекеменің корпоративтік имиджін қалыптастыру. Бұндағы бірінші басшының имиджі басты орында, онсыз бизнес табысты болмайды. Имидж – аудиторияның назарын жаулап алу емес, аудиторияның тілегіне, қажеттілігіне көңіл аудару. Фирма неғұрлым жоғары деңгейге көтерілгісі келсе, соғұрлым бұқаралық коммуникациядағы позициясы берік болады. Себебі біз көптеген білімді коммуникация арқылы игереміз.

          Тауардың белгісі (бренд) фирманың сол талаптарға сай болуын қажет етеді. «Ansdell Russia» фирмасының қызметкері А.Силантьев: «Бренд мәртебесі – жарнама блоктары ғана болмайды, ол фирма жұмысының сапасы, имиджі, тұтынушыларға құрметпен қарап, қызмет ету», — деді /4.

PR-дың типтік мақсаттары бизнестің мақсаттарымен сәйкес келеді екен:

2. Қызметтің жаңа түрлерімен байланысты туристік компания имиджінің өзгеруі.
3. Компанияның өткен өмірінен әңгіме айта отырып, болашақтағы дамуына сенім орнату.
4. Компанияның мақсатын түсінбегендіктен жазылған сын мақаладан кейін қоғамдық қатынастарды жақсарту.
5. Клиенттерге жаңа қызмет туралы ақпарат беру.

Туристік бизнестегі PR-қызметке мысал келтірейік: Британ фирмасы «Ямайка туризм жөніндегі Кеңес» кампаниясын жүргізе отырып, Би-Би-Си бағдарламасымен Ямайкада «Антикварные гастроли» сюжетін түсіруге келіседі (тілек білдіргендер ескі киімдерін әкелуге болады). Бір кездері Ямайка Британ империясының бір бөлігі болғандықтан, аралда ескі жиһаз, суреттерден аяқ алып жүргісіз болады. Бұл бір сағаттық хабарда арал мен оның тұрғындары көрсетіледі. Хабар көрсетілгеннен бір күннен кейін «Туризм жөніндегі Кеңестің» офисін Ямайкада демалғысы келгендер басып қалады. Олар демалуға қандай мүмкіндіктер бар екендігін сұрайды. Бір айдан кейін тапсырыс берушілердің саны күрт өседі. Өзіміз көріп отырғанымыздай бұнда әсер етудегі жанама әдіс қолданылады. Себебі «Ямайкада демалу — әркімнің де арманы» деген кең таралған, жалықтыратын тура шақыру, жарнама әсер етпейді. Хабардағы жарнама да біржақты емес, ақпарат та бар. Бұл күрделі коммуникативтік өнімнен кейін клиенттерді көп тартуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ

 

• Туризм түсінігі, классификациясы

 

Туризмнің анықтамасы өте көп, олар үнемі жетілдіріліп отырады. БҰҰ-ның 1954 жылы қабылдаған анықтамасы бойынша “туризм дегеніміз – бұл адамның денсаулығын нығайтып, физикалық дамуына ықпал ететін белсенді демалыс” делінген. Туризм жөніндегі Маниль конференциясында (1980 жыл, Филиппин) “турист” ұғымына кең анықтама берілді: “Турист – жалақы іздеуден тыс мақсатпен саяхатқа шығып, өзінің тұрғылықты орнына 24 сағаттан артық уақытқа кететін тұлға”.

Туризмнің тарихына көз жүгіртейік. Туризмның инфрақұрылымын жасау және қызметін тұрақты реттеу бірте-бірте экономиканың жаңа саласын қалыптастырады. Туристік қызметтің ең алғашқы түрлері ертеде пайда болды, туристердің ең алғашқы тобы спорт, көңіл көтеру, дәрі-дәрмек өсетін жерлерге саяхатқа шықты, оларға қызмет көрсетушілер де болған. Мысалы, Ежелгі Грецияда олимпиадалық ойындарға жыл сайын спортқұмар және өнерсүйер қауым көп жиналды.

Орта ғасырларда Еуропаға адамдардың келуі жиіледі, жауынгерлер, саудагерлермен қатар танымдық, көңіл көтеру және медициналық мақсатпен келушілер көбейді.

ХVIII ғасырдың аяғында басқа елдерге әртүрлі мақсаттармен баратын адамдарды “туристондар” деп атаған, бұл француздың “тур” – саяхат деген сөзінен шыққан. Саяхаттың жеке, табиғи, қауіпсіз түрі ретінде туризм халықаралық сауда мен көлік дамуының негізгі кезеңінде қалыптасты. Туризм инфрақұрылымының тұрақты қалыптасуы экономиканың жаңа бір саласын туғызды. Ең алғашқы бұқаралық туристік саяхат Англияда пайда болды. Кәсіпкер Томас Кук 1841 жылы 600 адамды теміржол арқылы қыдырту мақсатымен алып жүрді. 1845 жылы сол адамдарға Ливерпуль қаласына саяхат ұйымдастырды, экскурсия жасады. Ал 1847 жылы Томас Кук тек қана Англия емес, басқа да қалаларға жолдамалар беретін туристік қоғам ұйымдастырды. 1887 жылы ол ең алғаш рет бүкіл әлемге туристік саяхат ұйымдастырды. Осылайша Томас Кук арнаулы туристік өнім жасады. Теміржол және кеме компанияларымен, қонақ үй, мейрамханалармен туристерге қызмет көрсету жөнінде келісім-шарт жасады. Түристік қызметке сұранысты жүйелі түрде зерттеп, туристік маркетингтің негіздерін қалады.

Ол жылдары туристік компаниялар негізінен байларға қызмет ететін әрі өте қымбат болатын. Ресейдегі экскурсияны туғызған Ұлы Петр шетелдік қонақтарды Санкт-Петербургте өзі алып жүрген.

Ең алғашқы Ресейдегі туристік ұйым велосипедшілер туристік қоғамы болды. Бұл “Русский Туринг Клуб” деп аталатын қоғам 1885 жылы Петербургте құрылған еді. Клубтың Киевте, Харьковте, Мәскеуде, Тобольскіде, Ригада бөлімшелері болды. Осы клубтың негізінде 1895 жылы Ресейде туристер қоғамы құрылды. Оның мақсаты – елдің ішінде және шетелде саяхаттар ұйымдастыру болды. 1911 жылы бұл қоғамның басқармасы Мәскеуге көшті. 1914 жылы қоғам мүшелерінің саны 5000-ға жетті. Қоғам 1928 жылға дейін өмір сүрді, ал 1929 жылы пролетарлық туризм қоғамы құрылды. Ол 1980 жылы Бүкілодақтық еріктілердің пролетарлық туризм және экскурсия қоғамына айналды. Оның құрамына “Кеңестік турист”, “Грузия турисі” сияқты акционерлік қоғамдар кірді. 1929 жылы “Интурист” деген Бүкілодақтық акционерлік қоғам құрылды. Оның бөлімдері мен өкілдіктері КСРО-ның көптеген қалалары мен шетелдерде болды. Алматы қаласында да бөлімі құрылды. 1936 жылы ішкі туризмге кәсіподақ басшылық жасады, одан кейін орталық туристік экскурсиялық басқарма құрылды, оның республика мен елдің өзге қалаларында бөлімдері құрылды. 1962 жылы бұл басқарма туризм жөніндегі кеңес болып қайта құрылды. Ал 1969 жылы туризм және экскурсия жөніндегі орталық кеңес болды.

Жастар туризмін ұйымдастыру ВЛКСМ Орталық комитетіне тапсырылды. Ол 1958 жылы “Спутник” Халықаралық туризм бюросы деп аталатын туристік құрылымын жасайды, ал балалар туризмін ұйымдастырумен 1918 жылы құрылған орталық балалар туристік экскурсиялық стансасы айналысты. Қорғаныс Министрі мен басқа да бірқатар министрлік пен ведомоствалар өздерінің туристік құрылымын жасады.

Кейіннен бұрынғы туризмнің монополистері “Интурист”, “Спутник” Экскурсия және туризм жөніндегі орталық кеңес акционерлік қоғамдарына айналды, ал Қазақстандағы туризмді үйлестіруді Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау, мәдениет, білім Министрлігінің туризм және спорт Департаменті мойнына алды.

Қазіргі туризм қызметкерлерге жыл сайын берілетін ақылы демалысқа байланысты дамуда. Адам демалуға құқылы. Демалыс тұлғаның дамуына, адамдардың өзара түсінісуіне оң ықпал етеді. БСҰ-ның туризм жөніндегі халықаралық арнаулы ұйымдарының мемлекеттегі туризмның даму саясатын зерттеу нәтижелері бойынша туризм дегеніміз – мемлекеттің әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет. Қазіргі туризм – құлдырауды білмейтін әлемдік экономиканың саласы болып табылады. Мамандардың айтуы бойынша орташа алғанда бір шетелдік туристен түсетін пайданы алу үшін әлемдік нарыққа 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна бидайды әлемдік нарыққа шығару керек. Шикізатты сату кезінде елдегі энергия қолданылады, ал туристік индустрияда қарқынды дамып отырған ресурстары жұмыс істейді. Шетел экономистерінің есептеуі бойынша қалада 2 сағат уақытын өткізген жүз мың туристер әр сағат сайын бір адамға 17,5 доллар, ал барлығы 350 мың доллар шығын шығарады. Осылайша, шикізатты сату – экономикалық тұйыққа тіреледі, ал туризмнің дамуы экономикаға тиімді, болашағы зор сала.

          Туризм мемлекеттің экономикасына 3 түрлі тиімділік әкеледі:

1. Шетел саясатының еркін ағымын қамтамасыз етеді және жүйелі экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге игі ықпал етеді.
2. Халықты еңбекпен қамтамасыз етеді. БСҰ мен саяхат және туризмнің бүкіләлемдік кеңесінің бағалауы бойынша туризм индустриясындағы әр жұмыс орнына өзге салаларға әсер ететін 5-тен 9-ға дейінгі жұмыс орнына келеді. Туризм – елдегі экономиканың 32 саласының дамуына тура немесе жанама әсер етеді.
3. Елдегі инфрақұрылымның дамуына тиімділігі. Туризм елдегі экономикаға бүтіндей әсер етеді. Ол жол-көлік, сауда, тұрмыстық-коммуналдық, мәдени және медициналық қызмет көрсету дамуымен тығыз байланысты.

Туризм – демалыспен, спортпен және мәдени табиғатпен қарым-қатынас жасау. Бұл іс-әрекеттің барлығы жеке немесе ұжымдық өсіп-жетілудің құралы.

Туристік индустриядағы ұғымдарға тоқталайық:

Туристік кәсіпорын дегеніміз – бұл мүлікті еңбек ұжымының пайдалануы негізінде өнім өндіретін және өткізетін, жұмыстарды орындайтын, қызмет көрсететін заңды тұлға құқығын иеленетін дербес шаруашылық жүргізуші субьект. Еңбек ұжымы мүшелерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерін және мүлікті меншіктенуші мүдделерін қанағаттандыру үшін табыс алуға бағытталған шаруашылық қызметі туристік кәсіпорынның ең басты мәселесі болып табылады. Туристік кәсіпорын жұмыстан бос уақытты, рекреацияны, демалысты ұйымдастыруға және халықты емдеуге; олардың таныстары мен туысқандарына баруға және заңмен рұқсат етілген жарғыға сәйкес өзге де мақсаттарға бағытталған қызмет түрін жүзеге асырады.

Туристік агенттік қызметке лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалардың туристік өнімді ұсыну және өткізу жөніндегі қызмет жатады.

Тур – белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені.

Туристік жолдама – туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты растайтын құжат.

Туристік қызмет көрсету – туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа байланысты туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экускурсиялар, туризм нұсқаушылары, гид-аудармашылар) көрсететін қызметтер және сапар мақсатына байланысты көрсетілетін басқа да қызметтер.

Экскурсант – бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегі басқа елге туризм мақсатында 24 сағаттан аспайтын уақытқа келген жеке тұлға.

Экскурсиялық қызмет – азаматтардың уақытша болатын елдегі туристік ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі кәсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру жөніндегі қызметті көздемейді және 24 сағаттан аспайтын мерзімді қамтиды.

Экскурсовод – уақытша болатын елдегі туристік ресурстармен таныстыру жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет көрсетуге лайықты біліктілігі бар, кәсіби даярланған жеке тұлға.

Туризмнің ұйымдық нысаны – халықаралық және ішкі туризм.

Халықаралық туризмге:

келу туризмі – Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрмайтын адамдардың ҚР шегіндегі саяхаты;

шығу туризмі – Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды;

ішкі туризм – Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның аумағында тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегіндегі саяхаты кіреді.

Туризм келесі аспектілерде болады:

• туризм адамдарды әртүрлі туристік маршруттармен алып жүретін процесс және нәтиже ретіндегі саяхат;
• туризм халықты еңбекпен қамтамасыз ету саласы (6 пайыз еңбекке жарамды халық);
• туризм – экономиканың саласы ретінде – (барлық көрсеткіштері бойынша туризм әлемде алғашқы орындарды иемденеді);
• туризм – адамдар қызметінің саласы.

Осы аспектлері бойынша бөліп қарастырғанда туризм әртүрге бөлінеді:

Туризмнің іргелі классификациясы саяхат жасау мақсатымен анықталады: рекреационды туризм, танымдық, спорттық, іскери туризм.

Туризм субьектісінің ерекшеліктерін сипаттайтын топтастыру төмендегідей болады:

• жасы бойынша (балалар, жастар, орта жас, үшінші жас);
• құрамы бойынша (жеке, отбасылық, топтық);
• әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша (бизнес-туризм, конгрестік, білім, шопинг);
• демалатын орны бой ынша (ішкі, шетел);
• демалыс кезіндегі айналысатын жұмысына байланысты (альпинизм, балық аулау, аңшылық, оринтология, adven-ture т.б.)

Пайдаланылған ресурстар бойынша классификациялау (таулы, теңіз

көлді, қалалы, саяжай, экскурсиялық т.б.)

     Классификация тағы да мынандай белгілеріне қарай болуы мүмкін:

• қолданылған көлік (автобус, авиация, теміржол, су, жаяу, треккинг);
• валюталық трансфер (шығатын, кіретін);
• маусымдылық (жазғы, қысқы, маусымаралық).

“Турист” ұғымы туризмдегі орталық түсінік, себебі туризмге қажеттілікті туризмнің барлық мазмұны мен формасы анықтайды. Туристік қызмет саласында көптеген экологиялық жеңілдіктер болуы мүмкін: төмендетілген НДС, визалық және кедендік жеңілдіктер т.б.

ҚР туризм жөніндегі Заңында турист болып Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өзге аймақ, мемлекет, олардың мәдениеті мен дәстүрін танып-білу үшін саяхат жасайтын Қазақстан Республикасының азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар саналады. Қазақстанға осындай мақсатпен өзге елден келген адамдар да турист болып саналады.

Халықаралық статистикада туризмнің төмендегідей түрлері аталған:

• ішкі туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғындары өз еліне саяхат жасайды;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елге оның тұрғыны болып саналмайтын адамның саяхаты;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғынының екінші бір елге саяхат жасауы.

 Туризмнің бұл негізгі түрлері туризмнің төмендегі категорияларын туғызады:

• “ішкі және ішке кіретін туризмді” жүзеге асыратын елдің ішіндегі туризм;
• “ішкі және сыртқа шығатын туризмді” қамтитын ұлттық туризм;
• “кіретін және шығатын туризмді” қамтитын халықаралық туризм.

Кесте 2

Туроператордың ұйымдастырушы құрылымы

 

Компанияның президенті

 

 

Экономика және жоспарлау жөніндегі вице-президент

Өндіріс және технология жөніндегі вице-президент

Маркетинг жөніндегі вице-президент

 

 

Экономика-лық жоспарлау бөлімі

Әдістемелік бөлім

Туристердің қажеттілігі мен сұранысын зерттеу тобы

 

Бағдарламалық қызмет көрсету және жоспарлау бөлімі

 

Бухгалтерлік-есеп қызметі

Технологиялық бөлім

Жарнама-ақпараттық бөлім

 

 

Бақылау- тексеру бөлімі

Көлікпен қамтамасыз ету тобы

Қызметкерлермен жұмыс бөлімі

 

 

Диспетчерлік топ

 

 

Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады. Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.

«Қазақстан туризмінің статистикалық жинағында» туризмге мынадай анықтама берілген: “Туризм дегеніміз – демалу мақсатында, іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі” /5.

Туризм – туристік пакет пен маршруттағы қызметтер кешенін құрайды. Туристік пакет туроператорларға беріледі және маршруттағы міндетті қызметтерді қамтиды, олар:

• туристі демалатын орынға және кері тасу;
• трансферт;
• белгіленген сәйкестік бойынша орналастыру және тамақтандыру (ВВ – қонақүйге орналастыру және таңғы ас; HВ – жартылай пансион; РВ – толық пансион);
• міндетті экскурсия және мәдени бағдарлама.

Туроператор, туристік агент және туристің толық келісімге келуі ғана міндетті өзара орындауға мүмкіндік береді. Мұндай келісім ваучер түрінде нақты негізделеді, онда тур жайлы толық ақпарат болады (турист бағыт алған ел; транспорт құралы; туристерді орналастыру жағдайы; тамақтандыру шарты; турдың басталуы мен аяқталуы; әр күнге арналған бағдарлама; төлқұжат – виза ашу; медициналық сақтандыру; тур мүшелерінің саны; турдың кешенді бағасы). Туристік өнімді дайындаумен туристік мекеменің екі түрі айналысады: туроператорлар және турагенттер.

          Туроператорлар (турды ұйымдастырушы) бұл турды сатумен айналысады немесе туристік өнімді дайындаумен айналысатын мекеме.

          Туроператор туристік маршрутты дайындайды, оларға қызмет көрсетеді, жарнаманы ұйымдастырады, берілген маршруттар бойынша турдың бағасын есептейді, турды турагентке жолдамалар жасап шығару үшін сатады.

          Ваучерге сәйкес туроператор өзіне төмендегідей жауапкершілік жүктейді:

• бағдарламаның қатаң орындалуы;
• туриске берілетін ақпарат пен жарнаманың және нақты көрсетілген қызметтер кешенінің сәйкестігі;
• турдың бағасының өзгеруі;
• туристік өнім жайындағы сенімді ақпарат.

Турагент туроператор жасаған, турды иемденуші және оған жолдамалар дайындап тұтынушыға таратушы мекеме. Ол өзінің қызметіне комиссиялық сыйақы алады, оның құны 7-15 пайызға дейін болады. Турагенттің туроператордан айырмашылығы – турагент турдың сапасына жауап бермейді.

Мекеме бір мезетте турагент те, туроператор да болуы мүмкін. Мысалы, туристік бюро туроператор сияқты маршрутты дайындап және туриске сатады, бір мезетте турагент сияқты турды басқа бюродан сатып алып та туристерге сатуы мүмкін. Туризм саласында қызмет ететін мекемелер меншіктің әр түрін иемденеді: акционерлік қоғам, бірлескен кәсіпорын, серіктестік т.б. Меншіктің түрі кәсіби туристік қызметтің негізгі түрлерін орындауда жетекші роль атқармайды.

 

Кесте 3

 

            Турды дайындаудағы туроператордың жұмысты ұйымдастыруы

 

Сұранысты зерттеу

 

Болашақ жоспар (география, серіктестер)

 

Қызмет көрсетушілермен және серіктестермен келісім-шарт жасау

Жол-көлік фирмаларымен келісім-шарт жасау

Маршруттарды әдістемелік құралдармен қамтамсыз ету

Жол жүру құжаттарымен қамтамсыз ету

 

Жолдаманың бағасын есептеу және оны тарату

Мамандарды дайындау

 

 

 

 

 

 

Қазақстанның туристік-рекреациондық ресурстары елдегі туризмнің дамыған түрлеріне негізделуі керек, сонда қолда бар туристік ресурстарды жоғары әрі кешенді пайдалануға болады. Туризмнің дамуы туристік орталықтардың қолжетерлік деңгейіне де байланысты, яғни, дамыған коммуникация, халықаралық және ішкі туризмдегі көліктің қазіргі түрлері, уақыт шығыны және аймақтарға саяхат жасаудағы туристердің қаржылық жағдайы.

Туризмнің даму деңгейі туристік инфрақұрылымның қызмет көрсетуімен, туристерді қабылдайтын территорияның көлемімен, территорияның экологиялық жағдайымен, жалпы экономикалық даму деңгейімен анықталады. Туристік қызмет дамитын рекреациондық ресурстар табиғи және адамдардың жасаған антропогендік обьектілерден тұрады. Бұнда емдік-сауықтыру және туристік-экскурсиялық қызмет көрсету зор роль атқарады. Табиғи зонаның географиялық сипатын зерттеу, Қазақстан Республикасындағы рекреациялық қызметтің мүмкіндіктерін зерттеу нәтижесінде туризм мен демалыстың дамуына тиімді түрлі деңгейдегі жеке аудандарды табуға болады. Қазақстанның географиялық ортасын бағалау туризм мен демалысты дамыту үшін қажет. Осы шараның нәтижесінде республика шекараларында 60 туристік-рекреациондық жерлер табылды, олар барлық экономикалық аудандардың облыстық территориясын қамтып жатыр.

Сауықтыру-демалу туризмінің зонасы территорияны аз меңгерген табиғи орта, бұзылмаған жерлер болып саналады. Бұл жерде судың жағасында аз уақыт қана демалуға болады. Қазақстанның территориясында мұндай зоналар – 29, оның бәрі Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның таулы аумағында орналасқан және Қарағанды, Павлодар аймақтарында бар. 

Стационарлық-сауықтыру туризмінің зоналары ұзақ уақыт бойы демалуға арналған, табиғи ресурстары жоғары. Ол табиғаты жанға жайлы, ыңғайлы жағажайы бар, қыдыратын орны бар, жеміс-жидек пен саңырауқұлаққа бай жерлер. Қазақстанда өсімдіктің 500-ден астам түрі, жан-жануарлар мен құстардың 600-дей түрі бар (барыс, күлгін фламинго, қоңыр аю т.б.). Бұл зоналардың көп бөлігі Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола және Павлодар облыстарында орналасқан.

Арнаулы туризмнің зоналарына шөлейтті және биік таулы аудандар жатады, ол жерлерге спорттық және ғылыми-зерттеу туризмін ұйымдастыруға болады (альпинистік және арнаулы зерттеу маршруттары) арнаулы табиғи жағдайдың адам организміне әсерін зерттейді. Мұндай зонаның ресми 3 түрі бар. Іле өзенінің арғы бетіндегі биік таулар, Алматы облысының күнгей аймақтары және Оңтүстік Қазақстан облысының Ұғам таулары.

Қазақстан Республикасында туризмнің дамуы үшін барлық жағдай жасалған және ресурстары жеткілікті. Онда арнаулы бағдарламалар бар: емделу және демалу курорттары, аңшылық және бүркітпен аулау, дельтапланмен айналысу, тауға шығу, таулы туризм және балық аулау, халық меркелерінде және халықаралық спорттық жарыстарда сайысу, этникалық туризм, атпен қыдыру және суда демалу, бұның бәрі де шетелдегі қазақ диаспорасы үшін, ғылыми, діни, кәсіби, отбасы, бизнес туризмінің негізі.

Туризмнің арнаулы болып табылатын түрі: бүкіл әлемге белгілі Ұлы Жібек жолына саяхат болып табылады. Онымен, ондаған жылдар бойы табысты дамып отырған “Жібек Жол” компаниясы айналысады. Шетелдік компания ақпарат көздерінде Қазақстандағы Ұлы Жібек жолы саяхаты асқан қызығушылыққа ие. Бұл Қазақстанның ең мақтаныш тұтатын туры болды. Туристер Тараз, Түркістан, Бесшатыр, Сайрам т.б. да ежелгі қалаларды, ондағы тарихи ескерткіштерді қызыға тамашалайды.

 

 

 

• Қазақстандағы туризм дамуының проблемалары мен қазіргі жағдайы

 

Қазақстандағы туризмнің тарихи бастаулары Ұлы Жібек жолының қалыптасуынан бері саналады, бұл б.э.д. 3-ші мыңжылдыққа келеді.

Кеңес кезеңіндегі анықтамалықтарды қарасақ, Алматыда туризм ХХ ғасырдың басында дами бастады делінген. 1991 жылға дейін республика территориясында үш мекеме ғана жұмыс істеді, олар: “Спутник”, “Интурист”, “Интурбюро”. Ең алғашқы жекеменшік фирма 1991 жылы тіркелген. Содан бастап елімізде туризм қанатын кең жая бастады.

Қазақстандағы туристік қызметтің нарығы әралуан. 1990 жылдары республикада 500-дей туристік фирма болды, оның 200-і Алматыда болған. Мамандар Қазақстан әлемді туристік өнім ретінде қызықтырмайды, оларды республикадағы таулар мен жабайы табиғат, спорттық демалысқа мүмкіндік беретін Солтүстік және Орталық Тянь-Шань таулары ғана қызықтырады дейді. Ботаникалық, спелеологиялық, оринтологиялық турлар жақсы сатылады, себебі әрбір елу бесінші британдық – әуесқой-оринтолог, сондықтан ағылшындар үшін мұндай бағдарламалар ерекше маңызды.

Елімізде туристерге арнап қонақүйлер, сауықтыру нысандарын салу және туризм индустриясына қаржы бөлу мәселелері де оң бағыт алды. Ресми мәліметтерге сүйенсек, бүгін республикада туристердің тұрақтанатын 400-дей нысаны бар. Соның ішінде 259 қонақүй, 34 санаторий, 17 туристік база, 10 аңшы үйі, 13 сауықтыру лагері жұмыс істейді.

Алматы қаласы мен облысы аумағында тарихи археологиялық және мәдени мұраны насихаттау мақсатында мәдени-танымдық туризм қалыптастыру жолға қойылған. “Қазақстан үкіметінің 2005 жыл 25 маусымда бекіткен № 633 қаулысы бойынша ”туризм” кластерін құру және дамыту жайындағы жоспарына келетін болсақ, елімізге келіп жатқан инвестициядан инфрақұрылымды дамытуға, қонақ үйлер, мотельдер, кішігірім қонақ үйлер салуға жұмсалатын болады. Сондай-ақ әкімшілік кедергілерді, виза жөндеу жұмыстарын жеңілдету жолға қойылды. Бұл жоспарда туризм саласында “Болашақ” бағдарламасы арқылы шетелде мамандар дайындау, туризм сферасында оқуға арналған грант мөлшерін көбейту, экологиялық туризмді дамыту мақсатында Шымбұлақтың жоғарғы жағындағы Тұйықсу сайына дейінгі 1,5 км. жолды жөндеу, Қарқара қалашығынан Кегендегі кеден бекетіне дейінгі аралықта 26 км жолды жөндеу, Алматы облысындағы туристік обьектілерге апаратын жолдарға республикалық деңгейдегі жол белгілерін қою, туристік автокөліктерді кедергісіз өткізуді қамтамасыз ету, Алакөл, Балқаш көлдері мен Тамғалы тас ескерткіші (Қапшағай қаласы) сияқты көркем жерлерге апаратын жолдарды жөндеуден өткізу, бірінші Кордоннан Текелі қаласының кенішіне дейін 22 км. жолды жөндеу, Алматы облысындағы туристік обьектілерге және судың бетіне қонатын ұшақтар мен тік ұшақтарға арналған кішігірім авиациялар ұйымдастыру, “Эйрастана” және тағы басқа да жекеменшік авиакомпаниялармен туристік рейстерді ұйымдастыру бар. Жоба жүзеге асса, бұл елімізге көптеп туристердің келуіне жол ашпақ. Сондай-ақ алдағы уақытта отандық туристік бизнестің дамып, жергілікті тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ететін күн де алыс емес деуге болады. Мамандардың пікірінше, халықтың жағдайы көтерілгендіктен интернет бойынша сатылатын туристік жолдамалардың саны артқан” /6. Қазақстандағы туристік инфрақұрылымның дамуында көлік қатынастары да маңызды роль атқарады. Республика бойынша шетел туристерін тасымалдау мақсатында әуе, теміржол, автокөлік қатынастары іске қосылған. Қазақстанға шетелдік бірнеше авиакомпаниялардың ұшақтары тұрақты қатынап тұрады. Ал “ЭйрАстана” ұлттық авиатасымалдау компаниясының ұшақтары Түркия, Ұлыбритания, Германия, Таиланд, Моңғолия, Қытай, Израиль сияқты елдерге рейс жасайды. “Қазақстан темір жолы” да Ұлттық туристік агенттікпен және “Тұран Азия” компаниясымен бірге “Жібек жолының маржаны” атты арнайы пойыз ұйымдастырды. Оның алғашқы кезеңі Қырғызстан, Өзбекстан, Қазақстанның тарихи орталықтарын аралауға бағытталды.  Осы орайда автокөлік бағыттарына баса көңіл бөлініп, туристік нысандарға апаратын жолдардың республикалық дәрежедегі маңызы бар жолдар қатарына қосылғандығы қуантады. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің шекара қызметі мәліметінде туристердің 40 пайызы Қазақстанға туристік мақсатта сапар жасағанын айтады. Осы бағытта Қазақстанның туристік ассоциациясы және халықаралық IPK компаниясы әлем туризм индустриясының белсенділері: Германия, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Жапония және Франция елдерінің тұрғындарының арасында жүргізілген сауалнама нәтижесінде қазақстандық бағытқа тек Ұлыбритания және Оңтүстік Корея тұрғындары қызығушылық танытқандығы анықталды. Осы екі мемлекеттің сауалнамаға қатысқан респонденттерінің 10 пайызы елімізде демалыстарын өткізуге дайындығын айтты. Олардың 74 пайызы жабайы табиғатты, 68 пайызы құмды даланы, 69 пайызы емдік қасиеті бар тұзды көлдерді, 59 пайызы тауға өрлеуді көздесе, 63 пайызы көшпенділер тарихына қызығушылықтарын жасырмады. Ал туристердің шағын тобы қала бойынша экотур жасауға, Каспий теңізінде саяхат жасауға, “Байқоңыр” ғарыш айлағын көруге ниет білдірді. Көріп отырғанымыздай, қала ішінде саяхат жасаудан гөрі шетелден келетін туристер табиғатымызға, әсем де көрікті жерлерімізге көп қызығушылық танытады екен. Қазақстанның тағы бір артықшылығы – еліміздегі саяси-экономикалық тұрақтылық. Шетел туристерінің демалыстарын Қазақстанда өткізуге итермелейтін бірден-бір себеп те осы.

Оңтүстік Қазақстан облысында туризмнің кез келген түрін дамытуға қолайлы алғышарттар бар. Себебі, оңтүстік өңірінің табиғаты тамаша әрі табиғи-тарихи ескерткіштер мол. Бұны шетелдік сарапшылар да мойындап отыр. Түлкібас ауданындағы Талас Алатауының солтүстік батыс бөлігі мен Өгем жотасының солтүстігін алып жатқан әйгілі Ақсу-Жабағылы қорығы Батыс Тянь-Шань табиғи кешенін түгелдей сол қалпында сақтау мақсатында 1926 жылы құрылған Қазақстандағы тұңғыш қорық. Төле би және Түлкібас аудандарының жерінде, теңіз деңгейінен 1200-4200 метр биіктегі Ақсу, Жабағылы, Майдантал өзендерінің алабында орналасқан. Құрамында Қаратаудағы “Қарабастау” және “Әулие” жер телімдері бар. Жерінің ауданы 1997 жылы 75,09 мың гектар болған. Қазір Ақсу, Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген.Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Дәрі-дәрмектік өсімдіктердің 1000-нан астам түрі бар (қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны т.б.), жануарлар әлемі де өте бай, сүтқоректілердің 42 түрі бар.

Медеу-Шымбұлақ таулы курортында қайта жаңарту жұмыстары жүргізіліп жатыр. Жұмыс жүргізуші компаниялар “Capital Partners” және “Оve Agup and Partners”  сияқты әлемге танымал компаниялар. Медеу-Шымбұлақ тау курорты тек соңғы үлгідегі технологиямен жабдықталып, әлемдік стандарттарға сай етіп жасалмақ. Компаниялар жұмысын “Caspi Ecology” сараптау компаниясы бақылайды.

Туризм — әлемдік экономикада басты рольге ие. Бүкіләлемдік туристік ұйымның мәліметтері бойынша ол 11 пайыздан артық халықаралық инвестицияны, әлемдік ұлттық өнімнің 10-шы бөлігін және әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Туризмнің қазіргі индустриясы жоғары пайдалы бола отырып, халықаралық сауда қызметінің бірқалыпты дамушы сегменті болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі әлемдік экспорттан түсетін пайданың 8 пайызын және қызмет көрсету секторын экспорттаудың 37 пайызын құрайды. Туризмнен түсетін пайда: мұнай, мұнай өнімдері және көліктерді экспорттаудан түсетін пайдадан кейінгі үшінші орынды иемденеді. Бұндай позитивтік тенденция жаңа мыңжылдықтың басында да сақталды. Осыған байланысты Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өз орнын табудағы мүмкіндіктері зор. Қазақстанда жаңадан барып тамашалауға болатын орындар ашылуда.

Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға ықпалын, экономиканың барлық секторына әсерін есепке ала отырып,үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туристік саланың болашағын анықтады. Бұл концепция туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың қалыптасуын құқықтық, ұйымдастырушылық негіздерін жасап, Қазақстанда бәсекеге қабілетті туризм индустриясын жасауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасындағы туризмнің сирек түрлеріне тоқталсақ, Н.Ә.Назарбаевтің “Қазақстан – 2030” стратегиясында 2010 жылға жылға дейінгі бірінші кезектегі даму бағыттарында туризм және туризм инфрақұрылымы тез арада шешуді қажет ететін маңызды мәселе ретінде қарастырылды. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясын зерттеу, туризмнің сирек түрлерін ұйымдастыру қажеттілік болып табылады. Қазақстандағы туризмнің мүмкіндігі өте жоғары әрі өзіне тән ерекшеліктері бар.

Бүгінде Қазақстандағы туристік қызметпен 1000-нан астам фирмалар айналысады. Олар тегін таратылатын жарнамалық газеттерге жарнама береді. Дәл қазіргі кезде қызмет етіп отырған Қазақстандағы туристік компания, фирмалар туралы төменде мәліметтер келтірдік:

“Гиацинт тур” компаниясы 2003 жылдан бері қызмет етіп келеді, жоғары сапалы қызметі үшін Халықаралық сыйлықпен марапатталған. Ол Анталия, Испания, Чехия, Италия, Франция, Бали, Куба, Ямайка елдеріне туристер шығарады. Барлық бағыттар бойынша авиабилеттер, отель, тамақтандыру, емдеу-сауықтыру қызметтерін атқарады.

 1993 жылы құрылған “Жаңа Нұр” (Анталия, Египет, Франция, Испания, Италия, Чехия, Тунис елдеріне тур өткізетін) осы жылдың қаңтарында Мадридте 32-ші халықаралық сыйлыққа ие болды (“Туризм, гостиничное дело и гастрономия” номинациясы бойынша). Ол өзінің серіктес банкі арқылы кредитке де турлар өткізеді. Жалпы Қазақстанда серіктес банкілері арқылы кредитке тур ұйымдастыру да қанат жайып келеді.

“Яссауи” фирмасы Чехия, Қытай, Израиль, Индия елдеріне емдік-сауықтыру мақсатымен апарады, шетелдерге (Германия, Франция, Англия, Италия, Голландия, Греция, Польша т.б.) виза ашу, ұзарту істерімен айналысады, стамбулға шоп-тур жасайды, коропоративтік қызмет көрсетеді.

“Атлантида тур” туристік агенттігі Литва, Түркия, Қытай, Малайзия, Франция, Испания, Египет, Тайланд, Польшаға тура рейстер жасау арқылы экскурсиялық турлар өткізеді, 30-80 күн аралығына виза ашады.

“Аргонавт” шетел азаматтарын тіркеумен қатар визалық қолдау көрсетеді.

“Ырыс-Тур” Қазақстан Республикасындағы санаторийлер мен демалыс үйлеріне тур ұйымдастырады. Олар: “Ақ қайың”, “Мерке”, “Сары-Ағаш”, “Қапал-Арасан”, “Бурабай” курорты, “Алакөл”, “Барлық Арасан” санаторийлері.

“World Kaz Tour” туристік агенттігі Түркия, Болгария, Кипр, Қытайға жолдамалар берсе, “Sadir Tour” фирмасы Иран, Түркия, Қытай, Израиль елдерімен қатар Алматы облысына (Түрген сарқырамасы, Чарын шатқалы), Түркістанға экскурсия жасайды.

“Atlantis travel international” компаниясының корпоративтік клиенттерге жеңілдіктері бар, авиабилеттер, азаматтарды тіркеу, визалық қолдаулар жасайды.

“Best travel ltd” фирмасының – “Алакөл”, “Бурабай”, Ыстықкөлге турлары бар. “Astana Tour” туристік агенттігі де Түркия, Кипрмен қатар Бурабай, Алакөлге турлар жасайды. Ыстықкөл, Бурабайға 2003 жылдан бері “Ольга” фирмасы да тур ұйымдастыруда.

“Camilla tur” фирмасы Қазақстанның барлық қалаларында бөлімшелері арқылы тек қана Қытайға виза ашады, ұшақ, поезд, автобус қатынастарын қамтамасыз етіп, жүктерді (жиһаз, құрылыс материалдары) жеткізеді.

“Silk Road Kazakhstan +” жастарға тур ұйымдастырумен қатар емдеу және экскурсиялық турларды жасайды.

“World Travel Service” – Анталия, Таиланд, Қытай курорттарын, теңіздегі демалысты қамтиды, туры 800 доллардан жоғары, оған қоса қосымша сыйлыққа экскурсиялары бар.

“Kazir-azir” жеке элиталық демалыс, емделу, экскурсияларды, “Diskovery LTD” – авиабилеттер, төлқұжат жасау, визалық қолдау көрсету, Кипр, Болгария, Греция елдеріне тур ұйымдастырумен айналысады.

 “Raido” туристік компаниясы Түркия, Греция, Болгарияға 650-850 доллар арасында тур ұйымдастырады.

          “Vacation tour” туристік компаниясы Болгария туроператорының өкілі, ол тек Болгарияға демалыс ұсынады.

“Premium travel Company” туристік компаниясы мен “SKI travel agency” туристік агенттігі Еуропаға супертурлар ұйымдастырады, туристер бір турда төрт елге дейін аралайды.

“A&S Travel” компаниясы Түркия, Қытай, Германия, Испанияға шоп-турлар жасайды, гид аудармашылары бар. 2002 жылы құрылған “Tamerlan tour” туристік агенттігі Еуропаға турлар ұйыдастырады.

“Almaly Travel” – теңізде демалу және ем қабылдау, Еуропа елдерімен қатар Үрімшіге шоп-турлар өткізеді.

“Sanat” туристік агенттігі өзін кәсіби әрі сенімді деп жарнамалайды, экскурсиялық турлар мен жеке бағдарламалары бар.

“Grand tour” Санкт-Петербургке, Еуропаға топтық турлар ұйымдастырады.

Биыл Балқаш көлінің оңтүстік-шығыс жағалауында “Riva Lepsy” ойын-сауық, демалыс жағажайы ашылды. Онда балық аулау, қайықпен қыдыру, жағажайдағы волейбол, би ұйымдастырылған.

“VIP KZ tour” Түркия, Қытай елдерімен бірге Қазақстанда экскурсиялар ұйымдастырады.

“Julia tour” Еуропаға жеке турлар ұйымдастырады. Қазақстан құжатын дайындау, визалық қолдау және тіркеумен айналысады.

“Dos Travel” компаниясының Түркияда, Қазақстанда балалар, жастар лагері  бар. Туристерді Еуропа бойынша автобуспен қыдыртады.

2004 жылы құрылған “DETA” туристік агенттігі Түркия, Малайзия, Индонезия, Таиланд, Сингапурге демалыс, Чехия, Израиль, Қытайға емдеу, шоп-турлар, Сейшел, Мальдива, Маврикий аралдарына демалу турларын жасайды. “Inter Travel” компаниясы Еуропаға турлармен қатар шетелде оқытуды да қолға алған.

“Bell company” Боинг 757 авиалайнері арқылы Анталия, Малайзия, Сингапурге туристерге сапар шектіреді, турдың құны 800 $-дан жоғары. “Евро-тур классик” туристік агенттігінің туры 680 $-дан жоғары.

“Eurasiatravel. KZ” компаниясы клиенттеріне 5 пайыз жеңілдіктер қарастырған.

          “Diskovery LTD”, “A&S Travel”, “Astana Tour”, компаниясы, “VIP KZ tour”, “Djaid Tours” туристік агенттігі Ыстықкөлге тур ұйымдастырады. Туризмнен түсетін табыс көзі бұл елде жылдан жылға өсіп отыр. Қырғызстанның 2010 жылға дейін туризмді дамыту стратегиясы бар.

Қырғызстанның туризм агенттігі ішкі саяси тұрақсыздықтың демалушыларға ешқандай кедергі болмайтындығын тілге тиек етуде. Қырғыз елі осылайша інжу-маржанына үміт артып отыр. Қырғызстандағы Ыстық көл аумағында 450-дей демалыс орындары бар.

Ыстықкөлде бүгінде жеңілдікпен алғанда коттедждер 1200-1500 тг, жай бөлмелер 1400-2500 тг, жартылай люкстер 23-25 доллар, люкс 35-40 тг аралығында.

“Orgas” фирмасы Анталияға жолдамалар береді. “Leily Travel”, “Intourist Kazakhstan”, “BVT Kazakhstan”, “Helen tour”, “Sunrise Travel”, “Diligence”, “San tour Kazakhstan”, “Deltur”, “Мега-тур” туристік компаниясы, “Даймонд-тур”, “Казтур” туроператоры, “Би-тур”, “Алатау тур”, “Oikumena” туристік агенттіктері бүгінгі таңда Қазақстанда қызмет етіп отырған туристік мекемелер.

          Қазақстанда “K-TAU Travel” компаниясы 2005 жылдан қызметін бастады. Қызметінің негізгі түрлері: барлық бағытқа авиабилеттерді брондау, әлемнің кез келген бұрышында қонақ үй нөмірлерін брондау, іскери туризм, көрмелер, семинарлар, конференциялар ұйымдастыру, корпоративтік қызмет көрсету, экстремальды және спорттық туризм. “Бұл компания туризм саласында алдыңғы қатарда келе жатыр, серіктестерінің арасында жоғары  сенімге ие”, — деген баға берді “Есть контакт” корпоративтік газеті бұл компанияға /7.

          “K-TAU Travel” өзінің құрылған күнінен бастап қызмет көрсету жүйесін жетілдіруді, қызмет көрсетуді кеңейтуді мақсат етті. “K-TAU Travel-дің” серіктестерінің арасында Түркиядағы  ірі құрылыс компаниясы “Platinum Bau” да бар. “K-TAU Travel-дің” сонымен қатар Екатеринбург қалаларында, Уфа, Пермь т.б. да Ресейдің ірі қалаларында іскери серіктестері бар, Қазақстанда “Табаған” спорттық-көңіл-көтеру кешенінің әріптесі.

          Компанияның туристік қызметінің жоғары сапалы болуы топты турдың барлық кезеңінде алып жүретін кәсіби гидтердің болуына да байланысты. Компанияда тарихи орталықтар мен курорт зоналарында орналасқан жоғары класты отельдер бар, клиенттердің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған бағдарламалары кәсіби түрде ойластырылған. Бағдарлама ең қысқа мерзімде орындалады, “K-TAU Travel-дің” ең басты артықшылығы – шапшаңдық.

          “K-TAU Travel” компаниясы жеке клиенттермен де, отандық және шетелдік турагенттермен де жемісті жұмыс істеп келеді.

          “Табаған” спорттық-көңіл-көтеру кешені 2006 жылдың қаңтарында ашылған. Кешен Алматы облысының Талғар ауданының территориясында орналасқан, жалпы көлемі – 55 га. Жердің ландшафты жағдайы мен әдемі табиғаты, жайлы таза ауасы кешенде жыл бойына туристердің болуына ықпал етеді. Олар (туристер) қыстың күндері шаңғы тебеді, қарда жүретін және сноуборд көліктерімен серуендейді. Трассаның ұзындығы 1800 метр. Жаздың күндері таулы туризм, квадроцикл мен таудағы велосипед, курорт түрінде отбасымен демалу, ашық далада мәдени-бұқаралық және спорттық шаралар жасау мақсат етілген. Кешенде әртүрлі жарыстар өткізу мен сырғанау аса ыңғайлы. Шаңғы жолы 37 км-ге созылып жатыр. “Табаған” өзінің әлеуметтік-мәнді обьект ретіндегі имиджін көтеріп, бәсекелестерінің арасында беделді, табысты болуы үшін көптеген іс-шаралар өткізуде, соның бір мысалы сноуборд пен шаңғыдан өткізілген жарыс. Оған көп адам қатысты, жеңімпаздарға бәйгелер, сыйлықтар берілді. Фристайлдың ең алғашқы жарысына Қазақстанның түкіпір-түкпірінен және көршілес мемлекеттерден қатысушылар келді. Кешен бұл жарысты жыл сайын жүргізуді жоспарлап отыр.

Бұл кешен жан-жақты қызмет көрсетуді мақсат етті: түнде сырғанау, квадроцикл, параплан, атпен қыдыру т.б. Мақсатты тобы 18-30 жас аралығындағы жастар, олардың жалақысы айына 1000 доллардан жоғары болуы керек. “Табағанда” отбасымен, достарымен демалуға болады, оған барлық мүмкіндіктер жасалған. “SAT & Company” холдингі өзінің 6 жылдық туған күнін “Табаған” спорттық-көңіл-көтеру кешенінде өткізді. Кешенде спорттық шоулар, ойындар өткізілді.

Соңғы кездері Қазақстандағы туризм мен туристік бизнестің дамуы жайында көп сөз қозғалып жүр. Туризм еліміздің экономикасын көтерудегі басым бағыттардың бірі. Қазақстан өзінің әсем табиғатымен халықаралық туризмге шығуға үлкен мүмкіндік алады. Бір Алматы облысының өзінде сирек кездесетін табиғи ескерткіштер бар. “Свобода слова” газетінде табиғатты қорғау жайында жазылған мақалаларда ұлттық табиғи “Алтын Емел” паркінің дұрыс қолданылмауы жайлы, табиғат коммерциялық мақсаттарда қолданылып жатыр, бұл жеріміздің әдемілігін жояды деген пікірлер айтылды. Демалыс орындарына баруға кедергі болатын сапасыз жолдарды жөндеуді неге мемлекет қана мойнына алуы керек, неге туристік компаниялар осы проблеманы шешуге мойын бұрмайды, тірі табиғаттан түскен пайданың негізгі бөлігін осы фирмалар пайдаланады ғой, — дейді. Біздің ойымызша, мақала авторы өте дұрыс айтып отыр. Алматы облысының территориясында 10 жылдан бері жұмыс істеп жатқан жартылай ғана заңдастырылған фирмалар бар. Мақала авторы Көлсайда француздарды, Хан-Тәңірінде жапондықтарды, Сөгеті тауларынан арабтарды, Іле өзені мен Балқашта балық аулап жүрген немістерді кездестірген. Алматыда тіркелген бұл фирмалардың барлығы да жергілікті бюджетке салық төлемейді. Ауланған балықтар мен атылған аңдар туралы (оның кейбірі Қызыл кітапқа кірген) есеп жүргізілмейді. Автордың табиғаттағы “алтын балықты” аулағысы келетін әуесқойлардың көбейгендігі туралы айтқандары, көптеген компаниялардың заң бұзушылықтарға баратындығы жайлы айтқандары шындыққа саяды /8.

Балқаш ауданында аң және балық аулауға арналған жерлер жеткілікті. 2003 жылға дейін жабайы аңдарды атуға лицензияны орман шаруашылығының мемлекеттік кәсіпорны берген. Бұл кәсіпорын орманның ресурстарын, жабайы аңдарды сақтап, атылған аңдар мен құстар туралы есеп жүргізіп, ҚР зоология Институтына есеп беретін. 2003 жылдың қаңтар айынан бастап мемлекеттік бақылаудың облыстық территориялық басқармалары құрылды. Рұқсат беру міндеті осы мекемелердің құзырына көшті. Орман шаруашылығы мемлекеттік кәсіпорны табиғатты пайдалануды реттеу және табиғи ресурстар облыстық басқармасының құрамына кірді. Олар енді тек күзет мәселесімен айналысты. 2006 жылы аң аулау шаруашылығы құрылған болатын, олар табиғатты қорғау, туристерді аң аулау мен балық аулауға тартумен айналыса бастады. Бірақ бұл мекеме орман шаруашылығы мемлекеттік кәсіпорнының функциясын қайталап отыр. “Омега-Электроникс” деген Алматылық ірі туристік компанияның Балқаш ауданындағы филиалы “Аттика” ЖШС (Анатолий Айнаховский басқарады) өздері жалға алған жерге зәулім қақпамен қоршалған әкімшілік корпус пен коттедждер салып алды. Оған компания басшысының рұқсатынсыз кіру мүмкін емес. Фирманың қарауындағы 5 ұшақ арқылы туристер тоғайдағы жабайы аңдарды тамашалай алады, атып та алатындары бар. “Аттика” ұшақтарында бір сағат ұшу 2000 доллар тұрады екен. Жоғарыдағы аталған фирмалармен қатар “Пушнин”, “Хан-Тәңірі” фирмалары да клиенттерімен доллармен есеп айырысады. Ал жергілікті бюджет тиын-тебенге қанағаттанады. “Аттикамен” бірге бұл ауданда тағы да бірнеше туристік фирмалар бар. “Фишен-Тур” фирмасын Эвальд Блох басқарады. “Фиш” неміс тілінен аударғанда балық дегенді білдіреді. Бұл фирма клиенттерінің негізгі бөлігі Батыс Германияның әуесқой балық аулаушылары. Келетін туристердің саны жайлы ақпарат өте құпия сақталады.

Туризм мәселесімен айналысатын Балқаш ауданы әкімінің орынбасары Есенгелді Айдарбеков “Фишен-Турдың” жергілікті бюджетке жылына 2 млн. теңге құятынын, ал “Хан-Тәңірі” фирмасының 100-ден 900 мың теңгеге дейін ғана салық аударатындығын айтты. Бұндай ірі фирмалар үшін бұл ұсақ тиын-тебен болмақ. Ал туризмнен түсетін миллиондаған долларлар кімнің қалтасына кетіп жатыр? Мемлекеттің бюджетіне емес екендігі анық, әрине. Аудан тек қаржылық қана емес, материалдық, моральдық зиян шегіп отыр. Экологиялық нормаларды, балық аулаудың тәртібін бұзу орасан зиян тигізеді. Өрт бола қалса “Аттиканың” қызметкерлері өздерінің шлагбаумы арқылы өрт болған жерге жібермейді, қорытындысында ормандар өрт құшағында қалады.

Аң аулауда да былықтар жеткілікті.  Бұрын аң аулаудың ережесі бойынша тәртіпке бағынатын. Аң аулаушы рұқсат алатын, онда қанша аң аулауға болатыны көрсетілетін. Әр бірлікке мемлекеттік үлгідегі белгі берілетін. Аңшы тіркеуден өтетін. Ал бүгінде қанша аң атылғаны еш жерге тіркелмейді. Осылайша орман шаруашылығы кәсіпорындары орманды өрттен қорғаса, турфирмалар оны пайдаланып, бай туристерден түскен мол қаржыны қалталарына басуда.

“Заготпушнина” ЖШС қызметі туристерді аң, балық аулауға тарту.

Басылымдарда сонымен қатар Қапшағайды ойын-сауық орталығына айналдырсақ, Алматы қаласы мен Қапшағайдың арасындағы онсыз да көлікке толы (бұл трассада Хоргос кеденінен жүк тиеген жүк көліктері жүреді, бұл жол Талдықорғанның орталығына апарады) жолда жүру мүмкін болмайтындығы, демалушылар суға шомылып, демалудың орнына казиноға баратындығы айтылады. Нәтижесінде Қапшағайдағы туристік обьектілер дамымайды дейді /9.

Қазақстандағы туризмді дамыту индикаторларына байланысты мәліметтерге сүйенсек:

Туристік фирмалар қызметі 2003 жылы есепті кезеңге орта есеппен 2,7 болса, 2005 жылы 3,1-ге өскен. Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің орташа айлық атаулы есептелген жалақысы екі жылдың ішінде 1,5 есе өскен. Шетелге шығып кеткен Қазақстан республикасы резиденттерінің саны 2374021-ден 2974869-ға өскен. Ал Қазақстанға келгендер саны (тұрақты тұруға келгендерді есепке алмағанда) 3236788-ден 5990691-ге өскен. 2003 жылы туристік фирмалардың саны 713 болса, 2005 жылы 846 болған. Қызмет көрсетілген туристер саны 2003 жылы – 229014, 2004 жылы – 292738, 2005 жылы – 434943 адам болған. 2003-2005 жылдар аралығындағы келу туризмі 44990-нан 39872-ге дейін кеміген, шығу туризмі 94692-ден 210692-ге өскен. Ішкі туризм 89332-ден 184379-ға дейін өскен. Көріп отырғанымыздай, ішкі туризм 2 есеге өскен.

Туризм саласы үшін жоғары білімі бар мамандарды даярлауға келсек, 2005/2006 жылдары жоғары оқу орындарына 1371 студент қабылданған, оның 952-сі әйел, барлық оқушылардың саны 3676 болған.

Қазақстанға келген шетел азаматтарының басым бөлігі ТМД елдерінен, соның ішінде Қырғызстан, Ресей, Әзірбайжан, Тәжікстан, Өзбекстаннан келген. ТМД-дан тыс елдерден келушілердің көпшілігі Австралия, Австрия, Ауғанстан, Бельгия, Болгария, Ұлыбритания, Венгрия, Германия, АҚШ, Франция, Литва, Моңғолия, Түркия, Греция, Израиль, Индия, Иран, Италия, Қытай елдерінен. Басқа елдерге шыққан Қазақстан азаматтары көбінесе ТМД елдеріне, ҚХР, Нидерланд, БАЭ, Түркия, Германия, Ұлыбритания, Египет, Таиланд, Оңтүстік Корея елдеріне барады екен. Қазақстандағы туристік фирмалардың басым бөлігі Алматыда, одан кейін Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Астана, Алматы облысы, Атырау, Ақтөбе, Павлодарда орналасқан.

Сырттан келетін туристердің көпшілігі Алматы, Астана, Шығыс Қазақстан, Қарағанды қалаларына барады.

Туристік қызметті өткізуден түскен табыс 2003 жылы 9777,4 млн., 2004 жылы 26515,8 млн., 2005 жылы 35026,2 млн. болған. 3 жылдың ішінде табыс 3 есеге өскен. Бұл кіріске үлес қосқандар туристік фирмалар, қонақ үйлер және қысқа мерзімге тұруға арналған өзге де орындар, мәдени-ағарту мекемелері т.б.

Алматы облысында туризмды дамытуға болатын нысандар көп. Есік көлі, Түрген аймағы, Шарын, Хантәңірі, Көлсай, Қайыңды т.б. объектілер облыс аумағына туризмнен үлкен пайда беретін орындар. Солардың бірі “Көлсай” көлі демалыс орны. Бұл Солтүстік Тянь-Шаньның інжу-маржаны, Алматыдан 320 км қашықтықта орналасқан. Ондағы табиғаттың сұлулығына швейцариялықтардың өзі таңдана бас иген. Алматы трассасынан бұрылып, Жалаңаш, Қарабұлақтан асып Саты елді-мекеніне қарай баратын жолдың қауіптілігі сондай, бүйткен демалыс құрысын деп кері бұрылып қаша жөнелгің келеді. Шетел маркалы көліктер жолдағы тастарға ұрылып, саудасы қалмайды, демалуға бара жатқан көлік иесінің осыдан кейін көңілі көтерілер ме?! Ал жолды жөндеуді жергілікті билік өкілдері біріне-бірі сілтейді, жол жөндеуге бөлінген қаржы құмға сіңген судай жоқ болады. Көлсайға жақын Қайыңды көліне жай көлікпен жету мүмкін емес. Көлдің аумағында антисанитарлық проблемалармен қатар, демалыс орнының танымалдылығы   өз деңгейінде болмағандықтан, туристер де аз келуде. Газет беттерінен “Көлсайға демалыңыздар” деген бірде-бір жарнаманы кездестіре алмадық.

Атақты Шарын шатқалы трассадан 10 км ғана алыс болғанымен, жол асфальттанбағандықтан, көліктер қара шаңға көміліп, алыстан көруге келгендердің ашу-ызасын шақырады, шетелдіктер мазақтап, күліп кетеді.

Қоғамды табиғатты көркейтуге, көрікті аймақтарды сақтауға, жергілікті тұрғындардың табиғат көркемдігін сақтауға ынталандыру да маңызды шаралардың бірі.

Туризммен байланысты көлік қызметтерінің көлемі :

• әуе;
• теміржол;
• қала аралық автобустар т.б.

          Туризм саласына жұмсалған инвестициялар 2003 жылы – 29591843 мың теңге болса, 2005 жылы оның саны – 33994333 мың теңге болған, яғни 4,5 млн. теңгеге өскен /10.

     Туристік ресурстар театрлар, цирктер, мұражайлар, көрмелер, хайуанаттар парктері, концерттік ұйымдар, клуб үлгісіндегі мекемелер кітапханалар, кино қойылымды жүзеге асыратын ұйымдар, луна-парктер мен демалыс парктері, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар т.б.

Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады. Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.

Соңғы жылдары елдің ішінде демалуға сұраныс күрт өсті. Қазіргі таңда Қазақстанда ішкі туризмге маманданған жергілікті фирмалармен қатар тек демалыс күндері ұйымдастырылатын ондаған турлар бар. “Алтын Емел” ұлттық паркі, Шарын таулы өзені, теңіз деңгейінен 300 метр биіктіктегі таулы өзендер мен сарқырамалар, емдік-минералды Алакөл, Шығыс Қазақстандағы Марқакөл т.б. орындарда демалу  адамдарға денсаулық пен күш-жігер береді.

Шығыс Қазақстанды туризмнің орталығына қосуға болады. Әдемі тау ланшафты, ну ормандары, көптеген ірілі-ұсақты өзендері мен көлдері, жабайы табиғаты ерекше. Мұның бәрі әлемдік туриндустрияда танымал. 1960 жылы құрылған Бұқтырма су қоймасы, ондағы түйенің өркештеріне ұқсаған таулар кімді таңдандырмаған. 1200 метр биіктіктегі жартастары мен қарағайлы ормандары бар Баянауыл да еліміздегі көркем табиғатымен ерекшеленетін жердің бірі. Танымал ұлттық парктің табиғаты керемет, мұндағы әр тастың өз тарихы, онымен байланысты аңыздар бар. Сабындыкөл. Аңыз бойынша Баян сұлу өзінің ұзын, әдемі шаштарын жуып отырып көлге сабынын түсіріп алған екен, содан кейін осылай аталған.

          Қазақстандағы туризмді дамытуға қолайлы ең тамаша жерінің бірі – Жетісу. Оның территориясында ежелгі мәдениеттің ескеркіштері бар, жанды табиғаттың сирек кездесетін жерлері бар.

          Біз атаған зоналарадың бәрінде пансионаттар бар.

          Әлемдік тәжірибеден белгілі болғанындай туризм – ел экономикасына қомақты пайда алып келетін сала. Мәселен, Түркияда 2005 жылы 22 миллион шетелдік туристен бюджетке 18-19 миллиард АҚШ доллары құйылған.

          Міне, жерді жасыл түспен көмкеріп әсем жаз да келіп жетті. Қазақстандықтардың басым көпшілігі соңғы кездері демалысын шетелде өткізуді дағдыға айналдырды. Өзіміздің көркем табиғатымыздың кереметтерін қашан тамашалар екенбіз?!

 

2.3.Туристік нарықты реттеу

 

Туризмнің табысты дамуы, бұл саладағы әкімшілік-нарықтық реттеудің түрлерін іске асыруды қажет етеді. Бұрын мемлекеттік туристік саланы Қазақстан Республикасы білім, денсаулық, туризм, мәдениет және спорт Министрлігі арқылы реттейтін, сонымен қатар құқықтық реттеуіштер халықаралық саясат пен инфрақұрылымды қолдау үшін жанама әсер ететін. Мемлекет туризмге  екі жолмен әсер етеді: сұраныс пен кірісті басқару немесе ұсыныс пен бағаны басқару.

Қазақстан Республикасының “Туризм жөніндегі” Заңына сәйкес республикадағы туризмді басқару көп жылдар бойы білім, денсаулық, туризм, мәдениет және спорт министрлігінің туризм Департаментіне жүктеліп келді. Туризм саласындағы нақты міндеттер биліктің жергілікті атқарушы органдарына тапсырылады. Туристердің кіруі мен шығуы Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі. Мемлекет сонымен қатар туристердің мүддесі мен құқын қорғауды Қазақстан Республикасының Заңдары арқылы және халықаралық құқық нормалары арқылы қамтамасыз етеді.

Туристік нарық қызмет көрсету және тауар нарығы бөлігі болып табылатындықтан, оны нарықтық позиция тұрғысынан қарастыру қажет.

Туризмдегі нарық түсінігі 3 аспектіде қолданылады:

3. Экономиканы жүргізу сипаты ретінде;
4. Өндіруші мен тұтынушының өзара қызметі ретінде;
5. Әлемдік туристік нарық ретінде, яғни, әлемдік шаруашылықтар байланыстар жүйесі қалыптастырылады, оның негізінде туристік өнім қаржыға айналады және керісінше;
6. Экономикалық қарым-қатынасты сипаттайтын туристік өнімді сатушы мен сатып алушының арасында өзара қызмет экономикалық механизм ретінде.

Туристік нарықтың субьектілері мыналар:

• туристік өнімді тұтынушылар;
• туристік өнімді өндірушілер;
• мемлекеттік нарықтың құрылымының бірлігін реттеуші.

Туристік сұраныс нарық жағдайында циклдық сипат алады. Маусымдық туристік қажеттілік туристік сұраныстың сипаты мен көлеміне байланысты бола отырып, маусымдық факторларға тәуелді: ауа райы, теңіз суының қысымы, еңбек демалысының берілуі, адамның әртүрлі жағдайға физиологиялық бейімділігі, туристік өнімді циклды өндіру, таудағы қардың қалыңдығы және т.б. Нарықтық экономикада сұраныстың маусымдық дифференциациясы бағаның деңгейіне тікелей әсер етеді, ал баға арқылы туристік ағынның, материалдық базаның, қызметкердің жалақысындағы өзгерістердің дифференциациясы анықталады. Маусымдылық жаңа турларды дайындауда және туристік нарықта, туристік өнімді жылжытуда маңызды фактор болып саналады.

Туризмдегі маусымдық динамиканы Мак-Интон мен Голднердің модельдері дәл сипаттайды, онда: D – сұраныстың көлемі, Т – жылдың маусымдары (К – күз, Қ – қыс, К – көктем, Ж – жаз).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                  Қ о р ы т ы н д ы

 

Кез келген салада паблик рилейшнздің жеке әдістері емес “идеологиясы” тиімді. Компания табысты жұмыс істеп, танымал болуы үшін PR-технологиялардың қолданылуы қажеттіліктен туып отыр. Туристік фирманың қызметі, қызметкерлерінің ойы, пікірі фирманың жемісті болуына бағытталуы керек.

Туристік компаниялар Қазақстанда баршылық, олардың сапалы жұмыс істеуі күнделікті өмірдің нормасына айналуы керек. Бір өкініштісі, қоғаммен үйлесімді тіл табысудың қанша пайда әкелетіндігін түсінетін PR-менеджерлердің өздері де оны іс жүзіне асырудан қиналады. Жарнама технологиясын жақсы түсінетін мамандардың PR-дың механизмін түсінбеуі көп қиындықтар туғызады. Бұл әсіресе ұсақ фирмалар үшін тиімсіз, олар ірі PR-агенттіктердің де қызметін пайдалана алмайды. Жеке фирмалардағы бір не бірнеше PR-мамандары тек осы саламен ғана айналыспайды, маркетингпен де, жарнамамен де айналысады. Бұл да PR-шаралардың өз деңгейінде жүргізілмеуіне әкеп соғады.

Туризм қазіргі таңда көптеген елдердің экономикасының дамуына үлес қосатын сала. Туризм тұлғаның ел, жер, табиғат жайлы көзқарасын дамытып, танымын кеңейтеді. Дүниежүзілік туристік ұйымның статистикасы бойынша әр турист өзі барған елде 120 мың теңгеден астам қаржы жұмсап, қонақ үй қызметін, көлік, сауда, тамақ өнеркәсібі т.б. көптеген салаларды жұмыспен қамтиды. Туризмнің арқасында жаңа жұмыс орындары ашылады, жұмыссыздарға жұмыс табылады, туризм шағын және орта бизнесті қалыптастырады, дамытады, бюджетке кірс келтіреді, туристік инфрақұрылымды дамытады. Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің сауда және туристік қызметті реттеу жөніндегі  комитетінің мәліметі бойынша 2005 жылы Қазақстандағы әртүрлі туристік обьектілер мемлекет бюджетіне 5 млрд. теңгеден астам пайда түсірген екен.

Еліміздегі туризмнің дамуына кедергі болып отырған мәселелер көп. Олар диплом жұмысында жан-жақты айтылды. Бұл саланың дамуындағы ең бірінші кедергі – жарнама. Туризмдегі жарнамалар халықаралық деңгейде жасалмайды, егіз қозыдай ұқсас, назарға бірден ілікпейді, мұның бәрі де тың идея, жаңа түр іздемегендіктің салдары. Мысалы, шетелдік туризмде бюджеттің 50 пайызға жуығы жарнамаға жұмсалады екен. Ал бізде ше? Туризм министрлігіндегі бюджеттің құрылғанына 4-5 жылдың ғана жүзі болды. Қазақстандағы туризмнің дамуына жөндеуден өтпеген ойқы-шойқы жолдар мен инфрақұрылымның ойдағыдай дамымауы да кедергі болып отыр.

Туристік фирмалар өздері пайда тауып отырған табиғатты қорғауға күш салуы керек. Бұл туристік компания, агенттік, фирмалардың қызметін тұтынушылар, мемлекет алдындағы әлеуметтік жауапкершілігі болмақ.

Туристік фирмалардың қызметіне, тиімді жұмыс істеуіне жағдай туғызу керек. Туристердің салық төлемдеріне, туристік фирмалардың салығына жеңілдіктер қарастырылу керек. Шетелдік бір туристен келетін пайда шаш-етектен. Бізге кіру туризмінен де бізден шығу туризмі басым болғандықтан, отандық туристер шетелдердің бюджетін толтыруда.

Туризм саласы бойынша мамандар дайындайтын жоғары оқу орындардың санынан гөрі сапасына көңіл бөлу қажет. Туризм бағдарламасын жасап, тиімді жарнама кампаниясын жүзеге асыратын мамандар аса қажет. Қазақстанда туризм саласы бойынша 30-ға жуық оқу орындары мамандар дайындайды. Оның басым көпшілігі колледждер болып табылады. Бұл оқу орындарында ғылыми, техникалық құралдар, әдебиеттер жетісе бермейді.

Туризм индустриясын ғылыми, сандық, сапалық тұрғыдан зерттеп отыратын институт ашу да кезек күттірмес мәселелердің бірі.

Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің Сауда және туристік қызметті реттеу комитетінің дерегі бойынша туризм  кластерін дамытуға миллиондаған теңге бөлінеді.

Жыл сайын елімізге шет елдерден келетін туристердің саны орташа есеппен 40 мыңнан астам.  Бұл көрсеткіш төмен.

Қазақстанда PR-коммуникация 1980 жылдары пайда болса, іскери белсенділіктің жаңа формасы ретінде PR 1990 жылдары қалыптасты. Еліміздегі PR-нарық экономикалық, саяси және әлеуметтік процестермен өзара байланыста дамиды. PR жарнама және ақпараттық-коммуникациялық қызметпен тығыз байланысты. PR-дың келесі даму кезеңінде әлеуметтік мәнді функциялар  пайда болды: популяризация, корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік, зерттеулер, дағдарысты басқару,  мемлекеттік және коммерциялық құрылымдардағы лоббизм т.б. 1990 жылдардың ортасында туристік фирмалардың ішіндегі PR-коммуникация дами бастады. 90-жылдардың аяғында Қазақстанда жүздеген мекемелер PR қызметін тұтынды, алайда ірі PR-компаниялар аз болды. Олардың дамуы мен қызметі еліміздегі бизнес пен қаржының дамуына байланысты. Бұған Қазақстандық жалпы және туризм саласындағы кәсіпкерліктің әлемдік нарыққа енуі, ондағы PR-технологиялардың әлемдік деңгейде қоланылуы да ықпал етеді.

PR-нарықтың сапалы өзгерісіне әсер еткен факторлар:

• компаниялар, фирмалар арасындағы бәсекелестіктің дамуы;
• жарнаманың дамуы;
• халықаралық деңгейге сай қызмет етуге қажеттіліктің өсуі т.б.

Туристік фирмалардағы PR-қызметтің негізгі мақсаттары:

• жұмыстағы мөлдірлік, ашықтық, жариялылық;
• азаматтармен, клинттермен тұрақты байланыс орнату;
• БАҚ-пен тиімді байланысқа қол жеткізу;
• фирма ішіндегі корпоративтік мәдениет;
• корпоративтік басылым шығару;
• туристік фирманың әлеуметтік жауапкершілігі;
• кеңес беру;
• туристік фирманың алдындағы проблемаларды болжап, талдау, салдарын болдырмау;
• туристік нысандар туралы қоғамның пікірін білу;
• қоғаммен шындыққа, сенімділікке негізделген өзара байланыс;
• дағдарыстың алдын алу, болдырмау, етек алған жағдайда тиімді шешуге ықпал ету;
• жеке және қоғамдық мүддені үйлестіру;
• мамандарды дұрыс іріктеу;
• нарыққа өнім мен қызметті ұсыну, жарнамалау.

          1990 жылдары PR-ға қажеттілікті түсіне қоймаған фирмалар бүгінде онсыз өмір сүріп, бәсекеге қабілеттілік таныта алмайтындығын білді. Қазақстандағы PR-дың батыстан ерекшелігі — әмбебаптығы, жан- жақтылығы болып табылады. PR жеке салаларға толық бөліне қоймағандықтан, оны біртұтас қызмет ретінде жан-жақты қарастыру қажет.

          Туристік фирмадағы кеңес беру сыртқы кеңес беруге негізделеді, яғни, клиенттермен жұмыс. Ол тәжірибелі, өзіне сенімді, обьективті, талдау қабілеті жоғары, тактикалық, стратегиялық ойлай білетін, академиялық дайындығы бар, теория мен практиканы ұштастыра білетін, туризм саласын жетік меңгерген маман болуы керек. Кеңес беру ісіндегі туризмге қатысты мәселелер мыналар: басқару жүйесінің тиімділігін анықтау, бизнесті бағалау, жаңалықтарды басқару, бәсекеге қабілеттілікті анықтау, сапаны, басқаруды бағалау, зерттеу және даму, стратегиялық жоспарлау, әкімшілік, қауіпсіздік кепілдіктері, фирманың айналымы, өзіндік құнын төмендету, пайданы өсіру, сапаны бақылау, ақпараттық технология, баспа қызметі, заңдық кеңес беру.

          Туристік фирманың дамуы – үзіліссіз үдеріс, ол мекеме құрылғаннан бастап оның қызметінің барлық кезеңінде жүзеге асады. Фирманың имиджін көтеріп, бәсекеге қабілеттілігін арттырып, дамыту, жоспарлау, басқару және өзгерістерді жүзеге асыру үшін:

1. Бірінші басшы бәрін өз қолына алып, мекемені өз білгенімен дамытуды мақсат етуі мүмкін;
2. PR-агенттіктің қызметін пайдалануы мүмкін;
3. Компанияда, фирмада, мекемеде PR-бөлімін ашып, PR-мамандарын штатағы қызметке алуы мүмкін.

Бұның қайсысы тиімді? Бірінші жағдайда әрине, туристік фирма сәтсіздікке ұшырайды, себебі басшының қоғаммен, БАҚ-пен байланыс жасап, имидж қалыптастырудан, қызметкерлер, сыртқы қоғамдық топтар үшін корпоративтік шаралар ұйымдастырудан өзге де жұмыстары жетерлік. Сондықтан PR-маманының жоқтығы мекеме қызметіне елеулі көлеңке түсірері анық. Екінші жағдайда агенттіктің қызметі қымбат әрі оның қызметін тек науқандық жағдайларда болмаса үнемі қолдана бермейсің. Сондықтан үшінші нұсқа өте тиімді.

Туристік фирманың дамуындағы корпоративтік басылымның ролі ерекше маңызды. Ақысыз, сапасы төмен, ақ, қара түсті газеттерге жарнама бергенше, корпоративтік басылымда түрлі-түсті, оқырманды тартатын мазмұнды жарнама беруге, фирма туралы кең ақпарат беруге болады. Бұл басылым фирма қызметкерлері үшін де тиімді болады.

PR сендіру ғана емес, ықпал ету өнері. Паблик рилейшнз адам қызметінің барлық саласын қамтиды, соның бірі – туризм.

Туризм саласындағы PR-шаралардың тиімділігін анықтау төмендегі мәселелерге негізделеді:

• Туризмнің проблемасын көтеру, шешу, туристік фирмалардың имиджін көтеру, қоғам назарын өзіне аудару нәтижелерін БАҚ-тағы жарық көрген материалдарға контент-талдау жасау арқылы, зерттеу әдістері арқылы бағалау;
• инвестиция тарту тиімділігін бағалау;
• компаниядағы өткізілген PR-шаралар туралы есеп.

Қорытындылай келе, диплом жұмысындағы қозғалған мәселелерді былай тұжырымдауға болады:

1. Қазақстанның табиғи ресурстарын пайдаланып қалтасын қалыңдатып жатқан шетелдік фирмалар мен Алматы облысындағы Алматы қаласында тіркелген, жергілікті бюджетке салық төлемейтін ұсақ фирмалардың қызметін реттеу керек;
2. Қазақстанда туризмнің дамуы үшін мемлекет тарапынан жағдайлар жасалуда, Елбасының жолдауларында кластерлік туризмді дамыту жайында айтылып жүр, Қазақстанда туризмге негіз боларлық нысандар, табиғи жерлер, көрікті табиғат бар. Проблема – ішкі туризмді ұйымдастырудағы олқылықтардан келіп туады;
3. Қазақстандағы туризмнің жарнамасы өз деңгейінде емес, дамыту керек;
4. Қазақстандағы туристік компания, агенттік, фирмалардағы PR-мамандар жарнама, маркетингпен де айналысқандықтан, PR-шаралар өз деңгейінде жүрмейді;
5. Туристік саладағы PR-мамандар БАҚ-пен байланыс механизмдерін меңгеруі, ішкі PR-ға көңіл назар аударуы керек.
6. Туризм саласындағы жарнама, PR-мәтіндерде, корпоративтік басылымдарда қазақ тіліне ерекше көңіл бөліну қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

С і л т е м е л е р

 

1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007 жыл, 28 ақпан.
2. Пузикова Е.П., Честпиков В.А. Международный туристический бизнес. М., 1997. С.3.
3. Г.Г.Почепцов. Паблик рилейшнз для профессионалов. «Рефл-бук» «Ваклер», 2003. 327 б.
4. Г.Г.Почепцов. Паблик рилейшнз для профессионалов. «Рефл-бук» «Ваклер», 2003. 330 б.
5. Қазақстан туризмінің статистикалық жинағы. Алматы, 2006 жыл. – 131 бет.
6. Қазақстандағы туризм бәсекеге қабілетті ме? // Түркістан. 2006. 1 маусым (№22). – 12 бет.
7. Т.Лян мен А.Спесивцева. K-TAU Travel // Есть контакт. №2, март, 2007.
8. Е.Уралбаев. Турфирмы губят природу // Свобода слова. 31 мамыр, 2007 жыл. 19 б.
9. М.Найманбаев. Природу спасет туризм // Свобода слова. 24 мамыр, 2007 жыл. 20 б.
10. Қазақстан туризмі 2005 жыл. Статистикалық жинағы. Алматы, 2006 жыл.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

П а й д а л а н ы л ғ а н  ә д е б и е т т е р:

 

11. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007 жыл, 28 ақпан.
12. Пузикова Е.П., Честпиков В.А. Международный туристический бизнес. М., 1997.
13. Г.Г.Почепцов. Паблик рилейшнз для профессионалов. «Рефл-бук» «Ваклер», 2003.
14. Г.Г.Почепцов. Паблик рилейшнз для профессионалов. «Рефл-бук» «Ваклер», 2003.
15. Қазақстан туризмі 2005 жыл. Статистикалық жинағы. Алматы, 2006 жыл.
16. Қазақстан туризмі 2004 жыл. Статистикалық жинағы. Алматы, 2005 жыл.
17. Қазақстан туризмі 2003 жыл. Статистикалық жинағы. Алматы, 2004 жыл.
18. Қазақстан туризмі 2002 жыл. Статистикалық жинағы. Алматы, 2003 жыл.
19. Матанцев А.Н. Эффективность рекламы. Москва, 2002.
20. А.И.Ковалев., В.В.Войленко. Маркетинговый анализ. М., 2000.
21. Арман Дейан. Реклама. Санкт-Петербург, 2003.
22. Дженнифер Ротондо., Майк Ротондо. Презентация бизнес-проектов. М., 2005.
23. Блэк С. «Паблик рилэйшнз. Что это такое?» — М.: Новость, 1990.
24. Викентьев И.Л. «Приёмы рекламы и Public Relations», ч.1: СПб Изд.дом «Бизнес-Пресса», 1999.
25. Почепцов Г.Г. «Паблик рилейшнз для профессионалов». М.: «Рефл-Бук», «Ваклер» — 2000.