Дипломдық жұмыс: Қойдың хламидиоз ауруының диагностикасы мен алдын алу шаралары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

 

 

 

 

 

 

Ветеринария факультеті

 

Микробиология, вирусология және иммунология___кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Қойдың хламидиоз ауруының диагностикасы мен алдын алу шаралары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

 

                                                                                                       бет

 

1    КІРІСПЕ…………………………………………………….3

 

2   Әдебиетке  шолу……………………………………………………………4

 

2.1  Қойдың  хламидиоз  ауруының  эпизоотологиясы ,

       диагнозы  және    алдын  алу  ………………………………………4                                  

 

2.2  Хламидилердің  сипаттамасы ……………………………………..6

 

3   Өзіндік  зерттеулер……………………………………………………….7

 

3.1    Зерттеу  материалдары  мен  әдістемесі……………………..7

 

3.2 “Алматы” ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінің

       сипаттамасы……………………………………………….9

 

3.3   Өзіндік  зерттеулердің талдауы мен нәтижелері …………10

 

3.4. Хламидоиозға қарсы жүргізілген шаралардың

      экономикалық  тиімділігін  есептеу………………………….…26

 

4    Еңбекті  қорғау…………………………………………………………….27

 

5    Қорытынды………………………………………………………………….29

 

6    Практикалық  ұсыныс………………………………………………….29

 

7    Қолдалынылған  әдебиеттер  тізімі………………………………..30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1   КІРІСПЕ.

 

Тақырыптың  өзектілігі:  Қазақстан  Республикасында  қой  шаруашылығы  -мал  шаруашылығының  жоғары  сапалы  мол  өнім  беретін  ұтымды  саласы.  Қойдың   басын  және  өнімін  көбейтуде    инфекциялық  ауруларға  дер  кезінде  диагноз  қойып,  аурудың  алдын  алудың  маңызы  зор.

Саулықтарға  буаздықтың  соңғы   кезінде  іш  тастататын,  осы  іш  тастаудан  кейін  сепсистен саулықтарды   өлтіретін,  сонымен  қатар  әлсіз ,  тіршілікке  қабілеті  төмен  төлдер  туатын,  ересек  қозыларда  пневмония ,  артрит  тудыратын  және  саулықтарды  қысыр  қалдыратын  хламидиоз  ауруы  үлкен  экономикалық  зиян  кетіреді.

Хламидиоз  ауруының  қой  шаруашылығында  кең  тарауына  ауруға  диагноз  қою  мен  алдын  алу  шараларының  әлде  болса  жеткіліксіздігі  себеп  болып  отыр.

Сонымен  қатар  аурудың  кең  таралуына  хламидиоз  ауруынан  кейін  көп   малдардың  хламиди  тасымалдаушы  болып  қалып,  аурудың  таралуына  қолайлы  жағдай  жасайды.

 Қой  хламидиозына  диагноз  қою  мен  тәндік  алдын  алу  осы  күнге  дейін  зерттелуде.

Осы  ауруды  зерттеуде  ТМД  елдерінің  көптеген  ғалымдарының  еңбектері  зор  (И.И.Носов,  А.А. Волкова, 1965; А.Актаев,1970; Ю.Д. Караваев  және  басқалар  1971; Н.З. Хазипов  және  басқалар  1984 ;  Х.З.Гафаров  1984; ) .

Қазақстанда  қойдың  хламидиозды  іш  тастауын  алғаш  рет  1966жылы  О.Ш. Байтурина  және  Б.А.Матвиенко  (1969)  ашты.  Республиканың  оңтүстік   аймағында  бұл  ауруға  диагноз  қоюға  атсалысқан  Ш.Б.  Абишева  (1970).

Қазіргі  уақытта  қой  хламидиозы  республикамыздың  барлық  аймақтарында  кездеседі.  Сол   себепті  қойдың  хламидиоз  ауруына   диагноз  қою  мен    алдын  алу  өзекті  мәселе  болып  саналады.

Дипломдық  жұмыстың  мақсаты:          «Алматы» ауыл  шаруашылық өндірістік кооперативіндегі  қойлардың  хламидиозды  іш  тастауына  диагноз  қою,  аурудың   эпизоотологиясын,  клиникасын  және  алдын  алу  шараларын  зерттеу.

         Осы  мақсатты  орындау  үшін  төмендегі  міндеттер  алға  қойылды:

• Жеке шаруашылықтағы  қойлардың  хламидиозды  іш  тастауының  эпизоотологиясын  тексеру.
• Аурудың клиникалық  белгілерін   бақылап,  ауруға    зертханалық диагноз  қою.
• Аурудың алдын-алу  шараларын  ұйымдастыру.
• Хламидиозға қарсы  жүргізілген   ветеринариялық  шаралардың  экономикалық  тиімділігін  есептеу.

 

 

2   ӘДЕБИЕТКЕ  ШОЛУ

 

2.1   Қойдың  хламидиоз  ауруының  эпизооитологиясы,   диагнозы  және  алдын-алуы.

Қойдың  хламидиозды  іш  тастауын  алғаш  рет  Шотландия  ғалымы  И. Стемп  1950  жылы  ашқан  Ол  ауру  қоздырушысын  қойдың  қынабынан  аққан  сұйықтан  бөліп  алған.  Қоздырушыны  тауық  эмбрионына   пассаж  жасау  арқылы   және  буаз  қойларға енгізу   арқылы   осы  ауруды  дәлелдеген .

Бұрынғы  кеңес  мемлекетінде   қойлардың  хламидиозды  іш  тастауы  жөнінде  И.И.Носов (1965) ,  Н.Ф. Шербань  және  басқалар  (1967) ,  А.А.Волкова  мен  А.Ф.Тимофеев  (1967),  О.Ш.Байтурина  (1969) хабарламалар  жасады.  Олар  кейбір  шаруашылықтарда   күйлі  қойлардың  жаппай  іш  тастауын  байқаған.

Х.З.  Гафаров (1984)   шаруашылықтағы  560  буаз  қойдың  62-сінің  іш  тастағанын  хабарлайды .Іш   тастау  буаздықтың  5  айында  жас    және  кәрі  қойларда  кездескен.  Іш  тастаған  қойлардың  жатырынан      Cl.psittaci  қоздырушысын  бөліп  алған.

Н.З.  Хапизов  және  басқалар  микроорганизмдерге   қарағанда   хламидилердің өсу ,  даму  циклі  тек  торша  ішінде  болатындықтан ,  олар   жануарларды  жіті  және  созылмалы  аурулар  шақыратындығын ,  ал  қойларда  жаппай  іш  тастайтындығын  айтады .

Болгариялық  ғалымдар  П.Нейков,  Г.Гейчев,  Д.Арнаудов  (1988)  656  қойдың  қан  сарысуын  серологиялық  әдіспен  тексергенде  20,2 %  хламидиозға  оң  нәтиже   бергенін  хабарлайды.

Ағылшын  ғалымы    M.Prettejohn  (1988)  қойлардың  хламидиозды  іш  тастауының  қоздырушысы  Cl. рsittaci  екендігін  дәлелдеп,  бұл  қоздырушыға  қой ,  ешкі  және  адамдарда  сезімтал  екенін  хабарлайды .

И.И. Носовтың  (1965)  айтуы  бойынша  қойлар  хламидиоз  қоздырушысымен   алиментарлық  жолмен  және  күйек  кезінде  қошқарлар  арқылы  зақымданады.

Ағылшын  ғалымдары  I.P.Aitken  және  басқалар  (1990)  қойдың  хламидиозды  іш  тастауының  қоздырушысы  Cl. рsittaci  екенін  айтып,  Ұлыбританияда  осы    аурудан  жылына  10-20  миллион  фунт-стерлинг   зиян  шегетіндігін  хабарлайды.

Азербайжан  ветеринариялық  ғылыми  зерттеу  институтының  ғалымдары   Г.А.Сариев  және  басқалар  (1984)  қойдың  хламидиоз   ауруының   қоздырушысын   жабайы   құстар   тасымалдайтынын  айтады.

Біздің   университеттің   ғалымдары  Ш.Б.Абишева  (1972), О.Ш.Байтурина,  Б.А. Матвиенко ,  Д.Е.  Арзымбетов  (1985,  1987),  А.Ж. Макбузов (1993); Қ.А.Түлкібаев (2002); Қазақстанның  шаруашылықтарындағы   қойлардың  хламидиозды  іш  тастауын  зерттей  отырып,  аурудың  70 %  іш   тастағаннан  кейін   анықтауға  болатындығын,  содан  кейін  ауруды  анықтау  төмендейтінін,  3  ай  өткеннен  кейін  18 % ,  ал  12  айдан  кейін  тек  3,4  %  диагностикалық  титрмен  анықталатынын,  сонымен  қатар  ұрықтандыру  алдында  хламидиоз  9 %  анықталса,  буаздық  кезінде    20 % , ары  қарай  жартысы   зақымдалып  іш  тастайтынын   хабарлайды. 

Жасырын  түрде  ауырған, тексерген  кезде  оң  нәтиже  берген  қойлар  инфекцияның  көзі  болып  табылады .

Тексерілген  2861  қошқарлар  мен  896  жас  қошқарлардың  9 % -ті  хламидиозға  оң  нәтиже  берген.  Бұл  хламидиоз  ауруының  қой  шаруашылығында  кең  тарағандығын  көрсетеді .

Сонымен   қатар  қойдың  хламидиоз  ауруы   шаруашылықтарда   басқа  инфекциялық  аурулармен  бірге  кездеседі.

К.Водас ,  С. Мартинов  (1987) ,  Н.Worbes , J.Streu  (1988)  қойлардың  іш  тастауы  кезінде  бір  мезгілде  риккетсий ,  хламидий ,  сальмонелла ,  кампилобактериялар  бөліп  алған,  яғни  аралас  инфекция  болғанын  хабарлайды.

О.Ш.Байтурина  және  басқалар  (1985) ;  А.Ж.Макбузов( 1993) ;  Түлкібаев Қ.А. (2002);  шаруашылықтарда  қойлардың  хламидиоз  ауруы  сальмонеллезбен  бірге  кездесетінін  анықтаған.

Отандық     және  шет  ел   ғалымдарының   зерттеулері  бойынша   қой   шаруашылығында   хламидиоз  аурулары    жиі   кездесетіні   және   олардың  моно-   немесе   аралас  түрде  өтетіні   анықталды.  Сол  себептен  хламидиоз   ауруының  алдын  алудың   маңызы  зор.  Осы  салада  бірнеше   талпыныстар  болды.

Хламидиоз  ауруы   кезінде  иммунитет   және  оның  пайда   болу  механизмі  әлі  толық  зерттелмеген .

И.З. Хапизов  және  басқалар  (1984)  зерттеулері  егілген  қойлардан   төлдеріне  антидене  туғаннан   кейін  5-6  күнге   дейін  берілетінін  көрсетеді.

Қой   хламидиозының  арнаулы  алдын  алу  үшін   дүние  жүзінде  әртүрлі  тәжірибелік  тірі  және  әлсіретілген  вакциналар  алынған.

Шет  елдерде  инактивтендірілген  және  гидроокись  алюминий   қосылған   тауық  эмбрионының  тұқым  қабықшасы  мен  сары  уызының  суспензиясынан  жасалған  вакцина  қолданылады .

Германияда  ағылшын  фирмасы  жасаған  «Вэллком»  майлы  адъюванты   инактивтендірілген  вакцина  сыналған.  Осы  кезде  Венгрияның  «Филаксия»   фирмасы  жасаған  инактивтендірілген  эмульгирленген  вакцинасы  кең  қолданыс  табуда.  Сонымен  қатар   Бүкіл Ресейлік   ветеринариялық  тәжірибе   институтында   Ю.Д.Караваевтың  басшылығымен  жасалған  эмульгирленген  вакцина  қой  хламидиозының  алдын  алуда  жақсы  нәтиже  көрсетті. Егілген  малдарды  90 %  -ға  дейін  хламидиоздан  сақтаған.  (И.З.Хапизов  және  басқалар (1984)  бойынша  жазылған) .

Р.Х.Хамадеев  және  басқалар  (1983)  қой  хламидиозына  қарсы  тірі  және  инактивтендірілген  вакциналардың  шаруашылыққа  енуі  жөнінде  вакцинаның  тиімділігі    эпизоотологиялық  жағдайға,  еккен  жеріне,  буаздықтың  кезеңдеріне  және  басқа  жағдайға  байланысты  екенін  хабарлаған .

О.Ш.Байтурина  және  басқалар  (1985,  1987) ,  А.Ж. Макбузов  (1993)  К.С.Шманов  және  басқалар  (1998) ,  Ұ.М.Нарымбетова  және  басқалар  (1998) ,  Түлкібаев Қ.А. (2002)  қойлардың  хламидиоз  ауруларының  арнаулы  алдын  алуда  Венгрияның  «Филаксия»  фирмасының  вакцинасын  моно-  және  кешенді  қолданғанда  тиімді  екенін  көрсетеді.

Қорыта  келгенде  қойдың  хламидиоз  ауруының  арнаулы  алдын  алу  үшін  Венгрияның  «Филаксия»  вакцинасын  және  тәжірибеде  жүрген  Караваевтың  вакцинасы  қолданылуда .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2  ХЛАМИДИЛЕРДІҢ  СИПАТТАМАСЫ.

 

Хламидилер  прокариотты  грамм  әдісімен  теріс  боялатын  микроорганизмдер  қатарына  жатады .  Микробиология  қоғамының  Халықаралық  комитетінің  шешімі  бойынша   1980  жылдың  1-ші  қаңтарынан  бастап  өзіндік  тәртіппен  жіктелді.

Chlamydiales  қатары  Chlamydiacea   тұқымдастығына  бөлінеді .  Бұл  тұқымдастыққа  бір  ғана  туыс  енгізілді : Chlamydіа. Ал Chlamydia    туысы  Chlamydia  psittaci  және Chlamydia  trachomatis  болып  екі  түрге  бөлінеді .

Хламидилер – торша  ішілік  тоғышарлар .  Хламидилердің  жетілген  жұқпалы  түрі  элементарлы  денешіктер  түзейді  (ЭД). Өсіп-өнуінде   вегетативті  торшалар  мен  ретикулярлы  денешіктердің  пайда  болуымен  сипатталады .  Элементарлы  денешіктердің  пішіні  шар тәрізді  , көлемі  270-350  нм.  Хламидилердің  элементарлы  денешігі  ригидалық  торшалар  қабырғасы  мен  цитоплазмалық  қабатпен  шектелген .  Цитоплазмаының  ортасында  ДНҚ  мен  рибосома  бар .  Торша  қабырғасының  қалыңдығы  80А  болатын  күрделі  құрамнан  тұрады .  Торша  мембранасының  ішкі  қабатының  диаметрі -20 нм  болатын  бірліктерден  тұрады .  Хламидилердің   генетикалық  аппараты  нуклеоид  түрінде  сыртына  қарай  орналасқан  тығыз  бір  молекулалы  ДНҚ-дан  тұрады.

                                     Өсіп-өну  циклі

 

Хламидидің  өзіндік   зат    алмасу  қасиеті  болғанымен   тоғышарларға  жатады ,  олардың  өмірі  иесінің  торшасының энергия  алмасуына  байланысты .  Хламидилердің  өсіп-өнуі  бірнеше  сатыдан  тұрады .  Алдымен  адсорбция  сатысы  басталады .  Хламидилердің  элементарлық  денешіктері  сезімтал  торшаларға  жабысады .  Екінші  сатысында  ЭД  ретикулярлық  денешіктерге  (РД)  айналады .  РД  көлемі  500-1200  нм  дейін  барады .  Ретикулярлық  денешіктердің  даму  циклінде  «аралық  денешіктер»  пайда  болады ,  ал  аралық  денешіктер  элементарлы  айналады  да ,  торшадан  шығады .

  Хламидилердің    торшадан  шығуы  екі  түрде  өтеді.  Иесінің  торша  қабықшасы  жыртылғанда  белсенді  лақтыру  жолымен  және плазмолемма  жыртылғанда  ақтарылу  жолымен  шығады.     Бір  элементарлық  денешіктің  өзінен  ғана  200-1000-ға  дейін  ұрпақтары  бөлініп  шығады .  Хламидилердің  өсіп-өнуінен  торшадағы  биосинтетикалық  процесстер  тежеледі .

     Химиялық  құрамы:  Хламидилерде   нуклейн  қышқылының  екеуі  де  РНҚ  мен  ДНҚ  бар .  Хламидилердің  әр  штамдарында  ДНҚ-3,4  , РНҚ-2-7 , белок -33,1 ,  липидтер  -35-40 ,  көмірсу -1-67  пайыз  болады .

     Антигендік  қасиеті : Барлық   хламидилер  туыстығына  жататын   микроорганизмдерде  арнайы  туысқа  тән  комплемент  байланыстырушы  термостабильді  антиген  бар .  Сонымен  қатар ,  термолабильді  түрге  тән,  табиғаты  протейнді  антиген  және  тағы  бар.  Осы  аталған  антигендердің  көмегімен  адам  мен  малдың  патологиясы  анықталды . Хламидилер  ауыл  шаруашылық  малдарында  әртүрлі  аурулар  туғызады. 

     Қойдың  хламидиоз  қоздырушысы  Cl. psittaci.  Қоздырушының  физикалық ,  химиялық  әсерлерге  төзімділігі  жоғары .  Жаңа  алынған  патматериалда  түсік  қоздырушысы  4  ºС-қа  дейінгі  температурада  7  күнге  дейін  өмір  сүреді .  199  ортада  немесе  фосфатты  буферде  рН -7,4  суспензия  түрінде  хламидилер  10 ºС  температурада  10  күнге  дейін  сақталады .  Бөлме  температурасында  2  күнге  дейін  белсенділігін   жоймайды .  Торша  сыртында  болатын  хламидилер   жұқпалылығын  35-37 º С  температурада  24-36  сағат  ішінде  жоғалтады .  Хламидилер  концентрленген  суспензияда  95-  100 ºС  1  минут  ішінде  белсенділігін  жояды .  75 º С-5-10  мин.  ,  50 ºС  -30  мин.  кейін   инактивтелінеді .  4 º С –хламидилер  белсенділігі  бір  айдан  соң  төмендейді .  Тауық  эмбрионының  сарыуызында ,  төменгі   20 º С –тан   70 ºС  дейінгі   температурада хламидилер  жақсы  сақталады .Ал ,  лиофилизацияланған  түрде  хламидилер  белсенділігін  4  жыл  сақтайды .  УФ  сәулелер  хламидилердің  белсенділігін  3-4  мин.  ішінде  жояды .  Хламидилер  глициринге  сезімтал ,  2 %    сілті ,  2%    формалин ,  1  %  фенол  ерітіндісіне  тез  бейтарапталады   (Д.Б.Оболадзе  1974. ).     

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3    Ө З І Н Д І К   З Е Р Т Т Е У Л Е Р 

3.1  ЗЕРТТЕУ  МАТЕРИАЛДАРЫ  МЕН   ӘДІСТЕМЕСІ.

                Дипломдық  жұмыс    жоспарға  сәйкес  Алматы облысы Талғар    ауданы  “Алматы” ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінде   және   Қазақ  Ұлттық аграрлық  университетінің  микробиология, вирусология  және  иммунология  кафедрасының  зертханасында  жүргізілді.

            Жұмыс  барысында  93  қой  қаны  қолданылды. Бұлардың  ішінен  50-і  іш  тастаған, ал  43-і  төлдеген  қойлар.  6  түсіктен зағадат және  10  қозының  қан  сарысуы  алынды.  Клиникалық  зерттеулер  нәтижесінде  20  іш  тастаған  саулық  қой  және 10  ауру  қозы  болып  шықты,  бұл  10  қозыға  емдеу  шаралары  жүргізілді.

              Серологиялық  зерттеулер  үшін  қан  сарысуын  пробирканың  1/3  бөлігінде  алынды.  Сарысуын  тұндыру  үшін  0,5  сағат  қараңғы  жерде  ұстадық.

             Зағадат  алу  үшін  саулық  қойлардың  түсіктері  қолданылды. Стерильденген  таза  ыдысқа  төлдің  ұйқы  безі,  өкпе,  бауыр,  котиледон,  шу  бөліктері  алынды.  Бұл  зағадат  консервіленбеген  түрде  мұзы  бар  термоста  кафедраға  әкелінді.

              Әкелінген  патматериалдарды  вирусологиялық   жолмен  өңдеп,  тауық  эмбрионын    зақымдау   үшін  сұйықтық  дайындадық.  Сұйықтықпен  6-7  күндік  тауық  эмбриондарының  сары  уызын   зақымдадық.   

               Ауру  малдарды  клиникалық  зерттеулер  кезінде  көру,  нұқу,  аускультация,  термометрия  әдістері  қолданылды.  Ауру  қозыларды  емдеу  тетрациклинмен  жүргізілді.  Препарат  бұлшық  етке,  буын  қуысына  егілді.

                Серологиялық  зерттеулер  кафедрада  жүргізілді.  Херсон  биофабрикасы  шығаратын  хламидий   антигенімен  КҰБР ( комплементті  ұзақ  байланыстыру  реакциясы)  қойылды.

                Микроскопиялық  зерттеулер: Зағадаттан жұғынды  даярланып,  Стемп  әдісімен  боялды.  Препаратты  спиртовка  жалынында  ұстап  бекіттік.  Одан  кейін  ( 1:10  араластырған)  карбол-фукцинге  15  минут  салып  қоямыз.  Дистилденген  сумен  жуып  0.5%-тік  күкірт  қышқылының  сулы  ерітіндісінде  1  минут  ұстап  және  сумен  қайталап  жуамыз.  Содан  кейін  препаратты  малахитты  жасылмен  ( дистилденген  сумен  1:1000  араластырылған)  1  минут  бояймыз.  Иммерсиялы  обиективпен  қараймыз.  Хламидиялардың   элементарлы  денешіктері  қызылға,  торша  жасыл  түске  боялады.

3.2   “Алматы” ауыл шаруашылық өндірістік кооперавтивінің сипаттамасы

Алматы облысы Талғар ауданының «Алматы» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативі ауданның оңтүстік шығысында орналасқан. «Алматы» ауыл ауыл шаруашылық өндіірстік кооперативі ауданының орталығы Талғардан 5 км,  Алматы қаласынан 20 км қашықтықта орналасқан.

Алматы облысының климаттық ауданға бөлінуіне байланысты «Алматы» ауыл шаруашылық өндіірстік кооперативі шөл даланың аймаққа және оның орталық егіншілік аймақ тармағына жатқызылады. Осы аймақтағы климаттың негізгі ерекшелігі болып құрғақшылық және тез арадағы континентальдық болып табылады. Жазы ыстық, ұзақ, кейде ауаның температурасы 35-40⁰С дейін жоғарылайды, қысы құрғақ, аязы-30⁰С дейін төмендейді. Бір жылдағы жайылымдық кезеңінің ұзақтығы 210-245 күн. Жайылымдағы өсімдіктер әр түрлі.

Өндірістік кооперативтің жерді пайдалануы тұрақты және ұзақ уақыт пайдаланатын жерлерді қолдануға негізделген. Топырағының басымдау бөлігі шөлді, сұрғылт қоңыр түстес, құрамындағы гумусы аз. Көлемі кішірек жерді, егістікке жарамды жерлер қамтиды. Егер органикалық және минералдық тыңайтқыштар пайдаланылса, егіншілікпен айналысу тиімді болып саналар еді.

Өндірістік кооперативтің егіс егетін суармалы емес жерлері де бар, сондықтан егіннің, табиғи пішеннің және жайылымның түсімі көбінесе жауын-шашынның болуына және жылдық ауа-райы жағдайларына баланысты.  Мал шаруашылығы 35-40 % дайын азықпен қамтамасыз етіледі, ал азыққа деген қалған қажеттілік жайылым есебінен болады.

Өндірістік кооперативіндегі қойдың саны 2007 жылдың басында 5602 басты, оның ішінде саулықтары 3700-ді құрайды. Қойлар қыста «Кербұлақ» қыстауында, жазда «Асы» жайлауында болады.

Ұрықтандыру кезеңінің басында өндіріс кооперативіндегі саулықтардың саны 3700 басты оның ішінде тұсақтары 1300-ді құрады. Бұдан басқа қой басының төмендеуіне кері әсерін туғызған жағдайлар: өлім-жітімге ұшырауы мен әлсіздерінің союға жіберілуі және көктемгі төлдеу кезеңдеріндегі саулықтар арасындағы түсік тастаулар болады, сол себептен 2007 жылы әрбір 100 саулықтан 84 қозы алынды.

«Алматы» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативі бір қатар жылдардың аралығында қойдың қылаулық түсік тастауынан таза емес шаруашылық болып саналды. 2007 жылы қылаулық себептерден түсік тастаған 30 қой анықталды. Қылаудан түсік тастаулардың барлық жағдайлары аудандық ветеринариялық зертханада және кафедра зертханасында расталды.

Осыған байланысты қылаулық түсік тастаудың алдын алу мақсатында өндірістік кооперативтің саулықтарын әлсіретілген К-8 штамынан жасалған тірі вакцинамен ектік.

 

3.3    ӨЗІНДІК   ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ  ТАЛДАУЫ МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ

 

     «Алматы» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінде   хламидиозға  3  отар  қой  тексерілді.  (аға  шопандар:  Ж.Алтаев,   Қ. Талдыбаев, О. Усенбаев).   Хламидиоздан  таза  емес  жеке  отарларда     биылғы  жылы  қойдың  хламидиоздан  іш  тастауы  көктем  ортасынан  ауа  байқала  бастады. Бұл  отарлардан  конюктивит,  полиартрит,  жөтел  сияқты  клиникалық  белгілері  бойынша  10  қозы  бөлініп  алынды.  Тыңдау  және  нұқу  әдістерімен  зерттегенде  малдардан  пневмония  белгілері  білінді.  Ауру  қозылардың  өсу-даму  қабілеті  айтарлықтай  төмендеген.  Негізінен   тұяқ,  тұсамыс  буындары    зақымдалған. Қозылар  ақсап,  көп  жата  береді,  қиналады,  буындары  ісінген,  ауырсынады,  жүріп-тұруы  қиындайды.  Кейбір  ауру  қозыларда  конюктивит,  көзден  ағынды  аққаны,  қабағы  ісінгені  байқалады.  Қозыларды  клиникалық   зерттеу   нәтижелері    1  кестеде  көрсетілген.

 

 

 

1 — кесте

 

ҚОЗЫЛАРДА  ХЛАМИДИОЗ  БІЛІНУІНІҢ  КЛИНИКАЛЫҚ  БЕЛГІЛЕРІ

 

Реттік Нөмірі	БЕЛГІЛЕРІ
	Пневмония	Артрит	Конюктивит
1	—	—	+
2	—	+	+
3	—	+	+
4	—	+	+
5	+	—	—
6	+	—	—
7	+	—	+
8	+	+	—
9	+	+	+
10	—	+	+

 

 

               Тексеру  нәтижелері  бойынша  бір  қозыда  бір  мезгілде  пневмония,  конюктивит,  артрит  белгілері  байқалды.  Ал  4  қозыда  ( № 2,3,4)  конюктивит,   артрит  белгілері  байқалды.  Басқа  ауру  қозыларда  пневмония,  конъюнктивит  немесе  пневмония – артрит   байқалды,   ал  пневмония   белгілері  тек  екі  ауру  қозыда  ( № 5-6)  байқалды.

             Қойлардың  хламидиозды  іш  тастауының  клиникалық  белгілері :

2005  жылдың    қаңтар,  наурыз  айларында  байқалды.  Түсіктер  негізінен  сақман  науқанына  10-20  күн  қалғанда  басталды.  Сонымен  қатар,  түсктер  ошақты  түрде  жүрді.  Аға  шопан  Ж.Алтаевтың  отарларында  өлі  қозылар  да  туылды.  Кейбір  ауру  малдарда  қынаптан  кілегейлі  сұйық  ақты,  бұл  кезде  малдар  тынышсызданып, біресе  жатып,  біресе  тұрды.  Қойлардың хламидиоз  ауруының клиникалық     белгілері   серологиялық  зерттеулермен  дәлелденді.  Ол  үшін   КҰБР- сы   қолданылды.

 КБР-н   қою  үшін    келесі  компоненттер  қажет:

• комплемент байланыстырушы  арнайы  топқа  тән  хламидилық  антиген 
• бақылаушы антиген
• құрамында арнайы  топқа  тән  хламидилық  антиденелері  бар  позитивтік  қан  сарысуы
• негативтік (теріс)  қан  сарысуы
• комплемент (теңіз  шошқасының   консервленген  және  лиофильді  кептірілген  қан  сарысуы)
• гемолизин (қошқардың   эритроциттерімен  иммунделген  қоянның  қан  сарысуы)
• қошқар эритроциті
• тексерілетін қан  сарысуы
• физиологиялық  ерітінді    

          Арнайы   және  бақылау  антигендерін ,  позитивті  және   негативті  қан  сарысуларын биофабрикалар  дайындайды .

         КБР- да  антигенді  этикеткада  көрсетілген  жұмыс  титрында  қолданады.  Позитивті   қойдың  қан  сарысуын  КБР-ң   негізгі  тәжірибесінде  бақылау  ретінде  комплементті  титрлеу  үшін  және  КҰБР- да  гемолитикалық системаны  титрлеу  үшін  қолданады.

         Негативті  қан сарысуын  КҰБР –да  комплементті  титрлеу , гемолитикалық  системаны  титрлеу  үшін  бақылау  ретінде  қолданады .  КҰБР-да  гемолизинді  3  есе  титрда  қолданады .  Қошқардың  эритроциттерін  2500-3000  айн/мин. 10-15  мин  центрифугамен     айналдырып ,  тұнық  тұнба  түзгенге  дейін   физиологиялық  ерітіндімен  шаяды.  КҰБР-да  3 %   тұнбадан  алынған  эритроциттердің  суспензиясы  қолданылады.

        Жұмыс  алдында  эритроциттердің  суспензиясын  гемолитикалық  қан  сарысуымен  бірдей көлемде  араластырып ,  алынған  гемолитикалық  системаны  термостатқа  (37 º) 30  минутқа  сенсибилизациялауға қояды.   Жұмыс   уақытында  гемолитикалық  системаны  бөлме  температурасында     немесе   тоңазытқышта  2-4  сағат  сақтайды.

          Серологиялық  зерттеулер  үшін  зерттелетін  қан  сарысулары  жаңа  болу  керек.  Зерттеуге  кейбір  жағдайларда  1  рет  мұздатылған,  бор  қышқылымен консервленген  қан  сарысуларын   қолдануға  болады.

Лай,  өсіп  кеткен  немесе  гемолизденген  қансарысулары  зерттеуге  жарамайды.  Компоненттерді  сұйылту  үшін  пайдаланатын  физиологиялық  ерітіндіні  даярлайды  (0,85 %  таза  натрий  хлоридінің  дистилденген  судағы  ерітіндісі)  және  реакция  қойылатын  күні  5  миут  қайнатады.

 

Комплементті  ұзағынан     байланыстыру  реакциясын  қою:

            Реакцияның   1-ші  фазасын   тоңазытқышта  2-6 º С ,   16-18  сағат1   өткізеді.  2-  ші  фазасын  су  моншасында  37-39 ºС-та  20  минут  өткізеді.  Гемолитикалық  жүйені  титрлеу  үшін  КҰБР – ға  негізгі  тәжірибедегі  гемолитикалық  жүйенің  мөлшерін  білу  үшін  оны  3-4  қан  сарысуында  титрлейді:  позитивті ,  негативті  және  1-2  тексерілетін  қан  сарысуында. 

1:5  мөлшерінде  сұйытылған  инактивтелген  қан  сарысуларын  (позитивті,  негативті,  тексерілетін)  штативтегі  екі  қатар  пробиркаларға  0,2  мл  құяды.  Бұдан  кейін  1-ші  қатардағы  пробиркаларға  0,2  мл  антиген,  2-ші  қатарға  0,2мл  физиологиялық  ерітінді  құяды.  Барлық  пробиркаларға  0,2  мл  комплемент  1,2  құйып  тоңазытқышқа  2-6 ºС  -та  16-18  сағат  қояды ,  келесі  күні  штативтерді  тоңазытқыштан  алып ,  20-30  мин  бөлме  температурасында  ұстайды.    

             Бұдан  кейін  позитивті,  негативті   және  тексерілетін  қан  сарысулары  бар  бірінші  пробиркаларға  0,1  мл-ден  гемолитикалық  система ,  ал  екінші  пробиркаларға  0,2  мл-  ден ,  үшінші  пробиркаларға  0,3  мл    қосамыз,    сөйтіп  1  мл-ге  дейін  жеткіземіз.  Пробиркаларды  араластырып,  су  моншасында  37-38 ºС   20  минут  қойған соң  гемолитикалық  системаны  анықтайды. 

 

КҰБР- дың  негізгі  тәжірибесі.

             Бірінші  күні  гемолитикалық  жүйені  титрлеу  үшін  қан  сарысуын  құяды, антигенді  құяды.  Бұдан  кейін  негізгі  тәжірибенің  барлық  пробиркаларына  0,2  (1:25, 1:30)  комплемент  құяды,   пробиркаларды  араластырып , тоңазытқышқа  2-6 º С- да  16-18  сағатқа  қояды .  Келесі  1-ші  фазадағы  штативтерді  тоңазытқыштан  алып,  20-30  мин  бөлме  температурасында  ұстағаннан  кейін , барлық   пробиркаларға  гемолитикалық   жүйені  анықталған  мөлшерде   құяды.  Штативтерді  қозғап , су  моншасына  37-38ºС –қа  20  минут  қояды.   Реакцияны  қою  2- ші  кестеде  көрсетілген.

    КҰБР- ның   нәтижесін  2  рет  тексерілді.

 1-ші  рет – су  моншасынан    кейін,

 2-ші  рет  эритроциттердің    пробирканың  түбіне  тұнбаға  шөккеннен  соң  ( су  моншасынан  кейін  3-4  сағат  өткеннен  соң)   немесе  тоңазытқышқа   (+2 -6)  сақтағаннан  кейін  оқиды.

  Эритроциттердің  гемолизінің  тежелуінің  дәрежесі:

     4  крест  (+ + + +)  — эритроциттердің  гемолизі      0-40 % .

     3  крест  (+ + +)     — эритроциттердің   гемолизі     0-40 % .

     2  крест  (+ +)        — эритроциттердің    гемолизі    40-70 % .

     1  крест   (+)          —  эритроциттердің   гемолизі    70-90  % .

      минус    (-)            -эритроциттердің    гемолизі     90-100  % .                                                                  

 

                2 – кесте                                                          КҰБР-сын  қою  үлгісі                                                                       

Реакция  компонент Тері	Пробиркалардың №									Бақылаулар
	1		2		3		4			Арнаулы  антиген				Бқы       Бақлаушы  антиген				Гемолитикалық  жүйе
	Қан  сарысуын  сұйылту  дәрежесі
	1:5		1:5			1:5		1:10		Комплемент- Арлыққа  қарсы		Гемолити- калыққа  қарсы		Комплемент- арлыққа қарсы		Гемолитикал-ыққа  қарсы
Тексерілетін қан  сарысуы	0,2		0,2			0,2		0,2		—		—		—		—		—
Физиология Лық ерітінді	0,2		—			—		—		—		0,2		—		0,2		0,6
Бақылаушы  антиген	—		0,2			—		—		—		—		0,4		0,4		—
Арнаулы  анти Ген	—		—			0,2		0,2		0,4		0,4		—		—		—
Жұмыстық  сұйылтудағы  комплемент (1:25, 1:30)	0,2		0,2			0,2		0,2		0,2		—		0,2		—		—
Тоңазытқышқа  2-6  С-та  16-18  сағ ,  содан  кейін  бөлме температурасында  20-30  мин.
Г емолити Калық Жүйе		0,6		0,6	0,6		0,6		0,6		0,6		0,6		0,6

 

 

Су  моншасында  37-38 ºС  30  минут

 

    Оң   нәтиже   —  4,  3, 2,  крестке  бағалануы  керек.

     Күмәнді  эритроциттердің  гемолизі  1:10  сұйылтуда   1-4  крестке  дейін  тоқтауы.

     Теріс  -1:5, 1:10  сұйылтуларда  эритроциттердің  толық  гемолизге  ұшырауы.

   Бақылау  пробиркаларында  бақылау  антигені  бар  және  жоқ  қан  сарысуларындағы   эритроциттер  толық  гемолизге  түсуі  керек.   

 

3- кесте

Қозыларды  хламидиозға  КҰБР- сы  арқылы 

зерттеудің  нәтижелері.

Малдың  Номері	Қан  сарысуын  сұйылту  дәрежесі
	1:5	1:10	1:20
1.	+ + + +	+ + +	+ +
2	+ +	_	_
3.	+ +	+	_
4	+ + +	+ +	+
5	+ + + +	+ +	+
6	+ +	_	_
7	+ +	+	_
8	+ +	_	_
9	+ +	+	_
10	+ +	_	_

 

 

 

              3-кестенің  нәтижесі  бойынша  қозыларға  алдын-ала  болжап   қойылған  диагноз  серологиялық  зерттеулер  арқылы  дәлелденді .Барлық  қозылардың   қан  сарысуы  КҰБР-да  хламидилық  антигенмен  оң  нәтиже  көрсетті.  Қан  сарысуының  1:5  сұйытылған  дәрежесінде  комплемент  байлайтын  антиденелердің  титрі  жоғары  емес.  Жеті  қозыда  1:5 ,  үшеуінде  1:10 ,  ал  біреуінде  1:20  хламидияларға  қарсы  пайда  болатын   антиденелердің  титрі  байқалды.

             Аға  шопан  Қ. Талдыбаевтың  отарында  52  қой  іш  тастады ,  жеті  қой  өлі  қозы  туды .   КҰБР – сымен   тексеру  үшін  8  іш  тастаған  қойдан  қан  алынды.   Қойылған  реакцияда  барлығы оң  нәтиже  көрсетті.   Реакцияның  нәтижесі  4-ші  кестеде  көрсетілген.

Малдың Номері	Қан  сарысуын  сұйылту  дәрежелері
	1:5	1:10	1:20
1	+ + + +	+ + + +	+ + + +
2	+ + + +	+ + + +	+ + +
3	+ + + +	+ + + +	+ + +
4	+ + + +	+ + + +	+ + + +
5	+ + + +	+ +  + +	+ + + +
6	+ + + +	+  + + +	+ + +
7	+ + + +	+ + + +	+ +
8	+ + + +	+ +	+

4-кесте

Іш   тастаған  қойлардың  қан  сарысуын   КҰБР-да  тексеру  нәтижесі

 

     Реакция  нәтижесінде    комплемент  байлайтын  антиденелердің  титрі  жоғары  болды.  6 қойда  қан  сарысуын  сұйылтқанда    (1:5,  1:20 )  гемолиздің  тоқтауы  4  крестпен  бағаланды.

           Аға  шопан  Ж. Алтаевтың   отарында  65  бас  саулық  іш  тастады.  Осылардан  10  мал  тексерілді.  Олардың  екеуі  ғана  серопозитивті  болды.  КҰБР- да  комплемент  байлаушы  антиденелердің  титрі  1:10  сұйылту  дәрежесінде  төмен  болды ,  гемолиздің  тежелуі  2  крестпен  бағаланды.

         Аға  шопан  О. Усенбаевтың  отарында  160  саулық  іш  тастады ,  23-інің  қан  сарысуы тексеріді.  КҰБР- да  14  малдың  қан  сарысуы  оң  нәтиже  көрсетті. 

   Реакцияның  нәтижесі   5-ші  кестеде  келтірілген.

 

 5-  кесте    

О.Усенбаевтың  отарындағы  іш  тастаған  қойлардың  қан  сарысуын  КҰБР-да  тексеру  нәтижесі

 

Мал Саны	Саулықтардың номері	Қан  сарысуын  сұйылту  дәрежесі
		1:5	1:10	1:20
1	30	+ + + +	+ + + +	+ + + +
2	31	+ + + +	+ + + +	+ + + +
3	32	+ + + +	+ + + +	+
4	33	+ + + +	+ + + +	+ + +
5	34	+ + ++	+ + + +	+ + + +
6	35	+ + + +	+ + + +	+ + + +
7	36	+ +	+	—
8	37	+ + + +	+ + + +	+ +
9	38	+ + + +	+ + + +	+ + +
10	39	+ + + +	+ + + +	+ + + +
11	40	+ + + +	+ + + +	+ + + +
12	45	+ + + +	+ + + +	+ + +
13	48	+ + + +	+ + + +	+ +
14	50	+ + + +	+ + + +	+ + +

 

 

 

ПАТОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ  ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ  НӘТИЖЕЛЕРІ

«Алматы» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативіндегі  іш  тастаған  қойлардың  6  түсігін   сойғанда  төмендегідей  өзгерістер  байқалды:

1-ші   түсікте  ерекше , арнайы  өзгерістер  болған  жоқ.  Тек, қана ,   тері  асты  клетчаткасында  қан  үймелеулер  бар,  көкірек  және  құрсақ  қуысында    қанды-  серозды  экссудаттың   жиналуы  байқалды.

2-ші  түсікті  сойғанда  тері  асты  және  бұлшық  ет  ұлпаларында  қан  үймелеулер,  құрсақ  қуысында  қанды  эксудат  жиналған,  плацента  қалыңдаған,   ісінген, плацентаның  котиледоны  ұлғайған,  түсі  қызыл-қоңыр.  Талағы  1,5 есе  ұлғайған ,  өкпеде  қабыну  ошақтары  бар.

3-ші  түсікті  сойғанда  төлдің  төл  қабығы  ісінген,   өкпеде  қабыну  ошақтары  бар, көкірек  және  құрсақ  қуыстарында  эксудат  жиналған.

4-ші   түсікті  сойғанда,  плацента  ісінген  және  қан   үймелеген.  Котиледон    ұлғайған ,  қоңыр-  қызыл  түсті ,  некроз  ошақтары  көрінеді , көптеген  котиледондар     біршама   өліеттенген .

5-ші ,  6-шы  түсікті  сойғанда  төл  қабығы  ісінген  және  қабықтанған,  жергілікті  қан  үймелеулер  бар,  өкпелері  зақымданған,  пневмония  ошақтары  бар,  көкірек  қуысында  транссудат  жиналған.  Бауыр  мен  талақ  біршама  ұлғайған ,  бауырда  некроз  ошақтары  бар.

  Сойылған  түсіктерден  патологиялық  материалдар  алынып  Қазақ  Ұлттық  Аграрлық  университетінің  микробиология, вирусология  және  иммунология  кафедрасының  зертханасында  тексерілді.

 

ХЛАМИДИЛЕРДІ  ПАТМАТЕРИАЛДАН  БӨЛІП  АЛУ  ҮШІН  ТАУЫҚ  ЭМБРИОНЫН  ЗАҚЫМДАУ .

Хламидиозды  зерттеуге  арналған  материал   ретінде  түсік  тасталған  төлдер,  олардың  паренхиматозды  органдары  және  плацента  алынады.  Зерттеуге  қажетті  материал  төлдеу  науқаны   кезеңінде   жиналды,  ол  үшін  тығыны  бар  стерильді  банкілер   пайдаланылды.  Банкідегі  материал   физиологиялық  ерітіндіде (NaCl)  ерітілген  стрептомицинмен  өңделген,  оның  қатынасы   500  ә.б./мл  құрады .  Алғашқы   материалдан   стерильді   жағдайда  ет-пептонды  сорпадағы    (ЕПС)  10  %-дық  суспензиялар   дайындалды ,   рН -7,2-7,4 .  Содан  соң  суспензияларды  ЕПС,  ет-пептонды  агар  (ЕПА)  қоректік   орталарына   өсіру   арқылы  стерильділікке   тексердік .  Хламидилерді   анықтау   үшін   тексерілген  алғашқы   материал  6-7  күндік  тауық  эмбриондарына   жұқтырылды .  Тәжірибеге  10  тауық   эмбрионы  алынды.

Тауық   эмбриондарын  зақымдау:  Эмбриондар  сары  уыз   қапшығы  арқылы  материалдың  10 %-дық  суспензиясымен   зақымдалды  және  термостатта    инкубацияланды.  Термостат   күніне  2  рет  10-15  минуттай  желдетілді.  Эмбриондарды   жұқтыру  алдында   күңгірт  бөлмеде   тексерілді   (овоскопияланды)    және  эмбрионның  ауа  қуысы  мен  көзінің  аралығындағы  шекарасы   белгіленді.  Қан  тамырлары  мен  тұқымының  қозғалғыштығы   айқын  байқалатын  эмбриондар  пайдаланылды.

Жұмыртқа   қабының  ауа   қуысының   беткейіне   стерильді   ине  енгізіліп ,  шприц  арқылы  0,2-0,3  мл   хламидилері  бар  материал   жіберілді . Ол  материал  алдын  ала  қоректік   орталарға  өсіру  арқылы  бактериологиялық   микрофлораның   бар-жоқтығына   тексерілді. 4-см-лік инъекциялық  ине   жұмыртқаның  продольді  өсіне   горизонтальды  алынып,   жоғарғы  тұсынан  2-3  см  тереңдікке  енгізілді.  Жұмыртқа  қабының  ине  енгізген  орны  стерильді   парафинмен  желімделді.  Жұқтырылғаннан  соң,  эмбриондардың   доғал  жақтары   жоғарға   қаратылып,  штативтерге  орналастырылды,  сөйтіп  термостатта   инкубацияланды.  Эмбриондар  тұқымның  тіршілік   қабілеттілігіне   күнделікті  тексерілді  және  алғашқы   екі  тәулікте  жарақаттан    өлімге  ұшыраған  3  эмбрионды  тәжірибеден  алып  тастадық.  Тірі  қалған  7  тауық  эмбрионын  10  тәуліктен  соң   тоңазытқышқа  салып ,  өлтірдік.  Содан  кейін  сойып  зерттедік. Өлген  тауық  эмбрионын  сою  үшін    ауа  қуысының    маңайындағы   жұмыртқа  қабығын   спиртпен  өңдедік  және   стерильді   қайшымен  кестік.  Содан  соң,  хорионаллантойстық   қабат  пен  сары  уызды    ажыраттық.  Сары   уыз   қапшығы  пинцет   көмегімен   стерильді   ыдысқа   салынды.  Хламидилердің    қарапайым  денешіктерін   анықтау  үшін,  сары  уыз   қапшығының   кішкене   бөлікшесінен  жұғындылар  дайындалды.   Ыдыстағы  сары  уыздан  сары  уыз   қабығын  ажырату   үшін ,  оны  бірнеше  рет  дистильденген   сумен    шайдық,  содан  соң  стерильді  пинцетпен  жаю  арқылы  1:10  қатынасындағы  ЕПС-дағы  суспензияны   дайындадық  (рН-7,2-7,4).      

Сонымен,   бір  мезгілде  тәжірибеде  сойылған  тауық   эмбриондарының    және  түсік  тастаған  мүшелерінен  жұғындылар  дайындалып,  микроскопиялық   зерттелді.

Препараттарды  Стемптің   жетілдірілген   әдісі  және  Романовский-Гимза  әдісі  бойынша   боядық.

Тәжірибенің   нәтижесінде  микроскоп   арқылы   хлмидилердің  денешіктері  табылды,   диагноз   серологиялық    жолмен  дәлелденді.

 

ҚОЙ  ХЛАМИДИОЗЫНЫҢ  ДИАГНОСТИКАСЫ

Қой  хламидиозының   клиникалық  белгілері  мен  паталогоанатомиялық  өзгерістері  осы   инфекцияға  ғана  тән  емес.  Көптеген  түсіктер  ,   плаценталар  және  өмір  сүре  алмайтын  қозылардың  тууы  тек  хламидиялық  түсікті  болжауға  негіз  береді.  Сондықтан  балауды  аурудың  клиникалық  белгілерін ,  эпизоотологиялық  жағдайын  ескеріп ,  паталогоанатомиялық  өзгерістерді  тексеріп   және  зертханалық  зерттеулердің  нәтижелерін  қосып  барып  қана  қояды.   Хламидиоздық  іш  тастау  ауруының  диагнозы  мына  зертханалық  зерттеулер  арқылы  қойылады :

1. Қынап ағындыларында , төл  қабығында ,  котиледондарда , хориондарда   және  түсіктің  мүшелерінде  хламидилердің   элементарлы  денешіктерін  микроскоппен  көру  және  табу.
2. Іш тастаған  саулықтардың  қан  сарысуын  КҰБР-да  тексергенде  арнайы  антиденелердің  белгілі  титрда  (1:10-1532)  болуы.
3. Тауық эмбрионында қоздырушыны  бөліп  алу ,  олардың  морфологиялық  және  тинкториялдық  қасиеттерін  Стемп  әдісі  бойынша  бояу  арқылы  тексеру.

 

  Көптеген   авторлар  балаудың   микроскопиялық  әдісі  тез ,  ыңғайлы ,  тура  деп  есептейді.

 Осы  балау  арқылы  котиледондардың ,  хориондардың , паренхиматозды  мүшелердің ,   асқазанның ,  көкірек  қуысындағы    экссудаттың , түсіктердің  зақымдалған  бөліктерінен  дайындалған   жұғындылардан  хламидиялардың  элементарлы  денешіктерін  табуға  болады.

Зерттеуге  бағалы  материал  ретінде —  түсік  тастаған  және  қалыпты  туған   қойлардың  жатыр  мойнынан  стерильді  түрде   алынған  патматериал  болып  табылады.

Хламидияларды       патологиялық   материалдардан  жақсы  бөліп  алу  үшін ,  бірнеше  методикалық  талаптарды  сақтау  керек :

1. Диагностикалық материалдарды  уақтылы  және  талаптарға  сәйкес  жеткізу.
2. Зарарсыздандыруға және  тауық  эмбрионына  зақымдауға  дейін  оны  дұрыс  сақтау.

Бұл  кезде    тексерілетін  материалдарды микроб  флорасынан  толық  тазарту  қиынға  соғады.  Хламидиозды  бөліп  алу  үшін  қолданылатын  тауық  эмбриондарын  микоплазмоз  бен  орнитоздан  таза  шаруашылықтардан  алу  керек.  Зақымдау материалы   ретінде  бактериялардан  тазаланған  төл  қабығы ,  котиледондар ,  түсіктердің  ағзалары,  сонымен  бірге  түсік  тастаған  қойлардың  жатыр  мойнынан  алынған  экссудаттың  суспензиялары  пайдаланылады

 Бірінші  пассажда  тауық  эмбриондары  10-12 –ші  күні  өле  бастайды.  Келесі  пассаждарда   бұл  мерзімдер  3-4  күнге  қысқартылады.

 Дамып келе  жатқан  эмбриондардың  сары  уыз  қабығында  элементарлы  денелердің  болуынан  өлген  эмбриондардан  дайындалған  жұғындыларды  Стемп  әдісімен бояп ,   микроскоппен  зерттеу  арқылы  көреді.

Оң нәтиже   берген  жағдайда көлемі  350-400 нм, кокки тәрізді,  ашық  қызыл  түске   боялған  және  клетканың  сыртында   орналасқан   элементарлы   денешіктерді   табуға  болады.

Егер  тексерілген  материалмен  зақымдалған    эмбриондар  тірі  қалса,  онда  оларды  8-ші күні    тоңатқышта 4⁰ С-та  18-24 сағ ұстау  арқылы  өлтіреді   де,  сары  уыздың 10% -ті   суспензиясын  «соқыр» пасажға  пайдаланады. Егер  үш  пассаждан кейін  эмбрион тірі  қалса микроскопиялық  зерттеулердің  нәтижесі  теріс  болады,  яғни,  тексерілген   материалда  хламиди жоқ.

Сонымен  қатар,  эмбриондардың   өлуін   жұқтырған қоздырушыға   байланысты  емес  екенін байқауға болады. Себебі,  эмбриондардың   хламидилерден  өлу  мерзімі  жиі   микоплазмоздан  өлу  мерзіміне  сәйкес келеді.

ДИФЕРЕНЦИЯЛДЫ ДИАГНОЗ. Қойларда  жалпы  түсік  тастау   хламидиоз кезінде  емес, сонымен  бірге  бруцеллез,  сальмоноллез,  вибриоз,  токсоплазмоз, КУ-риккетсиоз,  листериоз,  лептоспирозда байқалады. Сонымен  бірге  түсіктер саңырауқұлақтар  шақыратын   әртүрлі   ауруларда да  болады.   Қойларда  іш  тастауды  инфекциялық  агенттер  дара  және  бірігіп  шақырады.

Бруцеллез  кезінде  хламидилық  түсіктерден  айырмашылығы  қысыр  қалу  жоғары  болады  және  шуы  жиі  түспей  қалады ,  метрит,  эндометрит  дамиды.  Қойларда   бруцеллез  бен  хламидиялық   түсіктер  бір  кезде  дамуы  мүмкін .  Қойларда  бруцеллезді    серологиялық   және  бактериологиялық  зерттеулердің  негізінде  анықтайды.

Сальмонеллездің   хламидиозды  түсіктен  ерекшелігі  улы-іріңді  процесс  дамиды,  кілегей  қабықтары  көгереді ,  ісінеді ,  кейде  оларда  нүктелі  қанталаулар  болады.  Ауру   ауыр  түрде  өтеді ,  танаудан  көбікті  сұйық  ағады,  кілегейлі-  іріңді  іш  өтеді.  Бұл  кезде   ауыр  токсикоз  болып,  мал  түсік  тастағаннан  кейін  3-5 –ші  күні  өледі.  Сальмонеллезді  түсіктерде  төлдің  мацерациясы ,  плацентада  некрозды  өзгерістер  және  элементарлы  денелер  болмайды.   Бактериологиялық   зерттеу   кезінде  S.abortusovis  таза  өсіндісін  бөліп  алады .  Бұл   кезде  ауру  тұрақты  болмайды .  Кейде  бір  отарда  хламидиозды    және  сальмонеллезды    инфекцияны      кездестіруге    болады .  Сальмонеллез  кезінде    қойлардың  өлім  көрсеткіші  әртүрлі :    бір  жағдайда   тек  бірен-сараң  мал  өлсе ,  кейде  60-80 %  -ке  жетеді.

Қой  вибриозы  да  түсік  тастаумен,  әлсіз ,  өмір  сүре  алмайтын  қозылардың  тууымен  сипатталады .  Осы  инфекция  кезінде  қойдың  іш  тастауы  70-пайызға  жетеді.  Бұл       аурудың  ерекшелігі  іш  тастағаннан  кейін  жатырдан  қара-қоңыр  түсті ,  құрамында  қоздырушысы  бар  ағынды  ағады.  Вибриоздан    хламидилық  іш  тастауды   бактериологиялық ,  серологиялық ,  микорскопиялық  зерттеулер  арқылы  ажыратады .  Екі  ауру  бірге  өтуі  мүмкін.

Лептоспироз  кезінде  де  қой  түсік  тастайды.  Қой  лептоспирозы  жіті  өтетін  септикалық  ауру.  Негізгі  белгілері —  кілегей  қабығының  сарғаюы ,  гематоурия ,  гемоглобинурия,  қозылардың  өлім-жітімі  40-100 %-ке  жетеді.      Ауру  малдың  зәрінде  лептоспирлердің  және  қанында  агглютининнің  болуы  балау   қоюды  жеңілдетеді. 

Қой  түсігін  бактериялармен  бірге  қарапайымдылар  мен  риккетсиялар  шақырады.  Қоздырушылар  іш  тастаған  қойлардың  плацентасы  мен  сүтінен  бөлінеді . Бұл  ауруда  бронхопневмония  дамиды . Қойдың     риккетциозды  түсігіне  балауды  микроскопиялық ,  аллергиялық  зерттеулердің  нәтижесінде  қояды .

Сонымен  бірге ,  қой  түсігінің  этиологиялық  факторы   Toxoplasma  gondi   болуы  мүмкін.  Бұл  кезде  түсік  мөлшері  —  50% .-ға  жетеді 

        ЕМДЕУ.   Қойдың   хламидиялық  іш  тастауының  қоздырушысы сульфаниламид  және  антибиотиктерге  сезімтал  болғандықтан,   оларды  қолдану  арқылы  іш  тастауды    азайтуға  болады.  Соған  қарамастан ,  қойдың  хламидилық  түсігін  осы  антибиотиктермен  емдеу – керекті  нәтижеге  жеткізбейді  және  көп  мал  отарларын  антибиотиктермен  емдеу  экономикалық   тиімсіз.  Антибиотиктерді  алдын-алу  мақсатында,  ұрықтандыру  алдында  саулықтарға  егу  әлдеқайда  тиімді.  Тетрациклинді,  окситетрациклинді,   реверинді  және  басқада  тетрациклин  қатарындағы  антибиотиктерді  еккенде  жақсы  нәтижеге  жетуге  болады.

Біз  «Алматы» ауыл шаруашылық өндірістік кооперативінде    хламидиоз  салдарынан пневмония,  полиартрит,  конъюктивит  белгілері  бар  110  қозыны  емдедік . Полиартрит  белгісі  бар  (топай ,  тұсамыс)  буынына  хлортетрациклин  ектік. Препараты  күніне  2-рет  5  күн  қатарынан  0,3 г/  кг  мөлшерінде  ектік .

Конъюктивиттің  белгілері  бар   5  қозыға  тетрациклин  майын   күніне  2  рет  7күн  қатарынан  жақтық.  Пневмония  деп  балау  қойылған   қозыларға  хлортетрациклинді  бұлшық  етіне ,  сан  аумағына  күніне  2  рет  1  апта  бойы  тетрациклинді   0,3 г/кг  мөлшерде    ектік.

Емдеудің  нәтижесінде  ауырған  қозыларды  аман   алып  қалдық .  Саулықтарға   хламидиоздың  алдын  алу  үшін  жеммен  араластырып  0,3 г/кг    фуразолидонды  3  күн  берілді.                          

 

ХЛАМИДИОЗДЫҢ  АЛДЫН — АЛУ  ЖӘНЕ  ҚАРСЫ

КҮРЕС  ШАРАЛАРЫ

Қойдың  хламидиялық  түсігінің  алдын-алу  үшін  келесі  ветеринариялық-санитариялық  талаптарды  орындау  керек :

1. Басқа жерден  келген  малды  аурудан  таза  шаруашылықта  сақман      

кезінде  қой  түсік  тастамаса  немесе  уақытынан  бұрын              қоздамаса     және   әртүрлі   серологиялық  зерттеулер  арқылы                        жасырын 

    хламидий  тасымалдаушылығы   жоқ  екенін  анықтаған  жағдайда                                                                                                                                                                            ғана           қабылдайды.

2. Сақманды оқшауланған  қораларда  өткізеді ,  барлық  ветеринариялық-санитариялық  ережелерді  сақтау  керек .  Аурудан  таза  емес  шаруашылықтардағы  қойлардың  қанын  жиі  тексеріп  тұру  керек.
3. Түсік тастаған ,  уақытынан  бұрын  туған  немесе  жыныс  мүшелері  зақымданған  малдарды  уақтылы  бөліп  отыру  керек .  Мұндай  қойларды  уақытында  оқшаулап ,  зарарсыздандырып  емдеп ,  содан  кейін  сою  керек .
4. Ауру немесе   күдікті  малды  клинико-серологиялық  зерттеулермен  бірге  ветеринариялық-санитариялық  зарарсыздандыру  керек,  яғни,  таза  емес  шаруашылықтағы  барлық  малдардың  терісін  зарарсыздандыру  керек ,  жайылымдарды  арасына  10-15  күн  салып  ауыстыру  керек
5. Қошқарларды уақтылы  зерттеу  керек ,  қойларды  қолдан  ұрықтандыру  керек  және  қой  фермаларында  уақтылы  дезинфекция  жүргізу  керек.

 

3.4   ХЛАМИДИОЗҒА ҚАРСЫ ЖҮРГІЗІЛГЕН ШАРАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ТИІМДІЛІГІН  ЕСЕПТЕУ

  «Алматы» ауыл шаруашылық  өндірістік кооперативінде  зерттелген  3  отарда  1920  бас  қой ,   1607  бас  қозы болды.

 Әрбір  қозыны  емдеу  үшін  1  млн.  ә.б.   тетрациклинді  7  күн  қатарынан  енгіздік.  Тетрациклиннің  бір  флаконында  1   млн. ә.б..   Тетрациклиннің  бағасы  —  20тенге. 

3  отар   боынша  ауру  қозы  саны  110  бас.  Экономикалық  тиімділікті  есептеу  үшін  мына  формула  қолданылады : 

• Т₁ =А х  К _а  х  К_ш  –  В_ш .

Мұндағы :  

Т₁ –  экономикалық   тиімділік

А – ауырған  мал  саны

К_а –  ауру  коэффициенті

К_ш –  ауру  малдың  шығын  коэффициенті

В_ш –   ветеринариялық  шығын

• Т₁ = 1607 х 0,38 х 500 – 15400 =305000- 15400=289600  теңге.

Сонымен,  хламидиозбен  ауру    қозыларды  емдеудің   экономикалық  тиімділігі  289600  теңге   болды.  Ал   ветеринариялық   шығынның  қайтымы  төменгі  формуламен  есептелінеді:

• ОВ==18,8 теңге.      

                        Яғни,  қой  хламидиозын   емдеудің  экономикалық  тиімділігі  жұмсалған  1  теңгеге  18,8  теңгені  құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4    ЕҢБЕКТІ  ҚОРҒАУ

            Конституциялық  кепілдіктің  бірі  азаматтардың  еңбек  қауіпсіздігі  мен  құқығы  болып  табылады.  Мұны  іске  асыру  барысында  біздің  елімізде  қажетті  құқықтық  база  қалыптасты.  Қазір еңбекті  қорғау  мен  еңбек  қатынасы  саласында  Қазақстан  Республикасының  «Еңбек  туралы», «Әлеуметтік  әріптестік  туралы», «Тұрғындарды  жұмыспен  қамту  туралы»  Заңдары  күшіне  енсе,   өткен  жылы  «Еңбек  қауіпсіздігі  мен  қорғау  туралы» Заң  шықса ,  «Қазақстан  Республикасындағы  еңбек  туралы»  Заңына  толықтырулар  мен  өзгертулер  енгізілді.  Қазір   үстіміздегі  жылдың  аяғында  қабылдануға  тиіс  «Еңбек  туралы  Кодекс»  дайындлу  үстінде.

                 «Алматы» ауыл шаруашылық  өндірістік кооперативінде «Еңбекті  қорғауды»  ұйымдастыру    төрағаға  жүктелген.  Мал  дәрігері  шаруа  қожалығындағы  ветеринаиялық-санитариялық   жағдайды  қадағалайды,  жұқпалы  ауру  көздерін   жою  және алдын  алу  жұмыстарын  ұйымдастырады

              Қоражайларға  аптасына  бір  рет  санитарлық  шаралар  ұйымдастырып,  дезинфекция,  дератизация,  дезинсекция  жасалынып  отырылады.  Жұмысшылардың  денсаулығын  және  санитарлық – гигиеналық  жағдайын   жақсарту  үшін    арнайы  киімдер  және  аяқ  киімдер  беріледі.   Ал  жұмысқа   жаңа  орналасқандарға   техника  қауіпсіздігін   сақтау  жөнінде   арнайы  инструктаж  жүргізіледі   және  оларды  журналға   тіркеп ,  қолын   қойғызады. 

Бірен-саран   жарақат  алған   жұмысшыларға,  қойшыларға   дер  кезінде  арнайы    аптечкалардағы   дәрі- дәрмектер  арқылы  алғашқы  медициналық  көмек  көрсетіледі .

Инфекциялық  аурулардың  адам  денсаулығына  әсер  ететінін,  әсіресе   адам  мен  малдарға  ортақ  (антропозоонозды )  ауруларды  ескере  отырып ,  төмендегідей  жұмыстар  атқарылады:

1. Қожалықтағы қойшылар мен  көмекшілерді  міндетті  түрде  инструктаждан  өткізіп   ,  өзіндік  гигиена   мен  сақтану  шаралары  үйретіледі.
2. Шопандар мен көмекшілер   міндетті  түрде  туберкулез,  бруцеллез ауруларына  қарсы  дәрігерлік  тексерулерден  өтіп тұрады.
3. Жұмысшыларға арнайы киімдер  мен  аяқ  киімдер  беріліп ,  оларды  есепке  алып  отырады   

«Алматы» ауыл шаруашылық  өндірістік кооперативі «Еңбекті   қорғауды»   жақсарту  үшін  мына    шараларды  іске  асыру  керек:

1. Шаруашылықтағы қоражайлардың айналасын  көгалдандыру.
2. Жарық шамдарын қою  (жарықтандыру).
3. Жұмысшылардың киім-кешегін ауыстыратын  бөлмелерін  жабдықтап   және  әрқайсысына  тиесілі  шкафтар    қою.

4.Жұмыс  киімдерін  ферма  сыртына  алып  шығуға  тиым  салып ,  оларды  жұмыс  орнында   жуу  шараларын   ұйымдастыру.                                   

Бұл  шараларды  өз  деңгейінде  қолданып,  іске  асырып  отырса,  шаруашылықтағы  еңбек  өнімділігі  артып ,  жұмысшыларды  оқыс  жағдайлардан  сақтандырып  отыруға   мүмкіндік  туғызары   сөзсіз .

Қорыта  келгенде, «Алматы» ауыл шаруашылық  өндірістік кооперативінде еңбекті  қорғау   жұмысы  талапқа  сай   дұрыс  ұйымдастырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5  ҚОРЫТЫНДЫ

1. Қойлардың хламидиден болатын  іш  тастауы    еліміздің  барлық    облыстарының   қой  шаруашылығында  кездесетіні  анықталған .  Инфекция  мал  шаруашылығына  айтарлықтай  зиян  тигізеді : төлдерді  толық  алмаудан,      қойлардың   кейде    40-50 %  -ы   іш  тастауынан .  
2. Аурудың белгілері өлі  төлдердің   туылуымен ,  кейде    қозылардың  өлуімен    сипатталады .  Аурудан  таза  емес   шарушылықтарда   туылған   қозылар  көп  жағдайда   әлсіз      және   жақсы  күтілуіне   қарамастан    өсіп-жетілуден  қалып  отырады. Көп  қозылар  пневмония,  конъюктивит,  полиартрит  белгілерімен  ауырады.  Осыдан ,  оларды  емдеуге ,  ет  және  жүн   өнімдерін  төмен  алудан  экономикалық  зиян  туады .
3. Зерттеу жүргізілген Алматы  ауылшаруашылық өндірістік кооперативінде хламидиоз  ауруынан  сау  емес   шаруашылық  болып  табылды.   1920  саулықтың   277- сі  іш  тастады  ,  тексерілген  41  бас  қан  сарысуының    24-і  КҰБР-да  хламидиозға  оң  нәтиже  берді.
4. Өндірістік кооперативте хламидиозбен ауырған қозылар   тетрациклин   қатарындағы  антибиотиктермен   емделді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6  ПРАКТИКАЛЫҚ   ҰСЫНЫС.

1. Қойдың хламидиоз   ауруын  балау  үшін  комплементті  ұзақ  байлау  (КҰБР)  қолдану  керек.
2. Хламидиозбен ауырған  малдарды  тетрациклин  қатарындағы   антибиотиктермен  емдеуге  болады.

Қозыларды  емдеу  үшін  тетрациклиннің  1 млн. ә.б.  7  күн  қатарынан  ет  арасына  енгізу  керек.

3. Хламидиоз ауруының арнаулы  алдын  алу  үшін  вакцина  қолдану  керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Абишева.Ш.Б. «Диагностика энзоотического  аборта  овец»           Алма-Ата Вестник с/х Казахстана, 1972  №.7.  С .  44-46

2. Абишева.Ш.Б. «К  диагностике  энзоотического  аборта  овец» Автореф.дисс.канд.вет.наук.  Алма-Ата      15.с.
3. Актаев.А. Этиологическая  структура  аборта  у  овец  в  Чимкентской  области  Казахской  ССР  и  вакцино-профилактики  паратифа.   Автореф.  дисс. Канд.  Вет.  наук.  Алма-Ата        18 с.
4. Байтурина.О.Ш. Вирусный  аборт  овец  внекоторых  хозяйствах  юга  Казахстана .  Труды  Алма-Атинского  института ,  т.  ХУ ,  вып.  ІУ ,  серия   клинико-эпизоотологическая .  Алма-Ата,  1969,  С. 56-60.
5. БайтуринаО.Ш. Серологическая  диагностика  энзоотическогоаборта  овец  в  хозяйствахЧимкентской  области .  Тезисы  докл.  Расширенного  юбелейного заседания  Уч. Сов.  КНИВС  Чимкентской  области ,  посвещенной  50-летию  Каз.  ССР,  1970,  С.  37-40 .
6. Байтурина О.Ш. , Матвиенко .Б.А. ,Арзымбетов Д.Е. Постинфекционные и  поствакцинальные  реакции  при  хламидиозе  овец.  Вестник  с/х  наук  Казахстана .  Алматы ,  1985 ,  №1 ,  С.  63-65.
7. Байтурина О.Ш. ,ЖумашевЖ.Ж.  Арзымбетов Д.Е.Диагностика ,  лечение  ипрофилактика  хламидийных  абортов  овец .  Труды  АЗВИ  и  Семипалтинского  ЗВИ .  Болезни   жвачных  животных .  Алматы ,  1987 ,  с  62-72.
8. Бияшев Қ.Б., Тұрсынқұлов.Ш.Ж. , Танраев А.Ж. , АрзымбетовД.Е. Жарасбаев С.А.  «Ветеринария  ісін  ұйымдастыру».   Алматы , 1999,  91-108  б.
9. Борисович Ю.Ф. , Кирилов Л.В. Инфекционные  болезни   животных.  Москва , Во«Агропромиздат»  1987 ,  С. 143-144
10. Волкова А.А. , Тимофеев А.Ф.  Вирусный  аборт  овец  в Киргизии. В кн.:  «Инфекционные  болезни  животных  и  вопросы  природной  очаговости  в Киргизии» .  Фрунзе ,  1967 .  С .  124-128.
11. Караваев Ю.Д. , Азиова Н.К. , Крюков.Н.Н. Сравнительные изучение  чувствительности    РСК  и  микроагглютинации  при  диагностике  энзоотического   вирусного  аборта  овец .  Бюллетень  ВИЭВ ,  вып .  1971  . ХІ, С.  81-84.
12. Макбузов А.Ж. Комплексная иммуннопрофилактикаабортов  овец  сальмонеллезный  и  хламидииной  этиологии .  Автореф.дисс. канд.  вет.  наук.  Алматы .      24.с. 
13. Нарымбетова Ұ.М. , Толысбаев Б.Т. , Кадыров С.О. Влияние  моно- , би-   и  ассоцированный  иммунизации  против  абортогенных  инфекции  на  показатели  клеточного  иммунитета.  Роль  ветеринарной  науки  в  развитии  животноводства.  Материалы  междунар.  конф.  Посвящ.  75-летию  КазНИВИ,  Алматы ,  КазНИВИ,  2000,  С.  164-165.
14. Нейков П. , Гейчев Г., Арнаудов.Д. Патоморфологическая диагностика  ку-лихорадки ,  хламидиоза  итаксоплазмоза  овец.  Вет.мед.науки.  Болгария.    2.4.8.    С. 34-40.
15. НосовИ.И. Аборты овец  вирусной  этиологии.   Тезисы  докл. на конф. по  малоизученным  в  СССР  заболеваниям  с/х  животных.  Москва , 1965,  С. 
16. Оболадзе Д.Б. , Терских И.И., Беклешова  А.Ю.  Биологического  свойства   возбудителя   вирусного  аборта  овец (ВАО). В  книге.: «Актуальные  вопросы  ветеринарной  вирусологии»  1974 , т. 2  С.  75-84.
17. Сайдулдин Т. «Ветеринариялық індеттану» ІІ-кітап. Алматы,  1999,  75-78  б.
18. Сариев Г.А. , Ахмедов А.Г. , Алиева.Н.А.   Значение  отдельных  видов  диких  птиц  в эпизоотологии  хламидииного  аборта  овец.  тем.сб. науч. тр.  Азербайджанского  НИВИ ,  1984 , т. 30. С.  18-21.
19. Толысбаев Б.Т. , Шоқанов Н.Н. , Булашев А.К., Бияшев Қ.Б. «Мал дәрігерлік  микробиология»  Алматы . «Алатау», 1999 ,  339-341  б.
20. Түлкібаев Қ.А. , Моно- и  комплексная  иммунизация  овец  против     абортогенные  инфекции.    Материалы   первого  Международ.  Вет.  конгресса .  А лматы ,  КазНАУ,  2002 .  С.73-76.
21. Хамадеев Р.Х. , Гаффаров Х.З. , Гизатуллина Н.К. , Иммуногенность инактивированных  противохламидииных  вакцин .    Актуальные  вопросы  эпизоотологии .  Тез.  докладов  Всесоюзн.  науч.  конф. Казань.  1983,  С .78
22. Хапизов Н.З. , Равилов А.З. , КараваевЮ.Д. « Иммунитет и  специфическая  профилактика»  . В  кн.  Хламидиозыс/х  животных .  Москва,  1984,  С.  193-200.
23. Шманов К.С. , Туякбаева В.М. , Сембина Ф.Г. ,Иренков И.П. , Еспенбетов Т.Т. , Абеуов Х.Б.  «Изучение  иммунологических  своиств  ассоцированной  вакцины  против  кампилобактериоза,  хламидиоза  и  сальмонеллеза  овец  на  лабораторных  животных».  Биотехнология,  теория  ипрактика .  1998  №1-2 .  С.  154-155 .
24. Шербань Н.Ф. , Шербань Г.П. , Ирский А.Г. Об этиологии  аборта  овец . В  кн.:  «Актуальные  вопросы  по  ветеринарной  вирусологии »  1967 , т.2  С.  117-119 .
25. Эпизоотология и инфекционные  болезни  животных.  Под  редакцией  А.А.Конопаткина.  М. Колос, 1984  с. 
26. Aitken I.D . , Clarkson M.J. , Linklater K. , Enzootic abortion  of    Veter. Rec. , 1990 , 126.6.  p-136-138.
27. Водас К. Мартинов С. Эпизоотичен процесс  при  дзвизки ,  экспериментально   заразеин  със .     abortus  ovis , Cl. Psittaci  var  ovis .  Вет.  мед.  Науки  ,  1987,  24,8.  С.  28-33.
28. Worbes H. ,Snreu J. Aborte  beim  schaft   (Ubersichtseferat) . Vh .

         Veter . Med.   1988,  43,6.  р. 207-212 ..