МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІН МЕКЕН ЕТКЕН КӨНЕ ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ
2. 1 Сақ тайпаларының тарихи – мәдени құндылықтары

1.2 Ғұн мәдениетінің ерекшеліктері

 

1. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ФОЛЬКЛОРЫ ЖӘНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

2. 2. Түрiк Бiтiктiң қалыптасуы мен дамуының хронологиялық межесi

2. 2. Орхон түрiк бiтiктастары мен ескерткiштерi

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің өзектілігі:

Түркі әлемі өз алдына ірі мәдениет құра білген кеңістікке иеленді. Тарихтың түбінен бастап қоғамдық өмірде жоғары даму дәрежесіне жетіп, басқа мәдениеттерге өз талаптарын күштеу арқылы да, бейбіт те жүзеге асыра білген, сонымен бірге басқа мәдениеттермен сұхбат орнатып, ұзақ уақыт бойына өмір сүрген, кең кеңістікті бағындырған түркі халықтарының мәдениетін зерртеу бүгінгі күні өте маңызды қоғамымыздың талабы болып отыр.

Түркі халықтарының пайда болып, өз мәдениеттерін қандай етіп қалыптастырғаны бүгінгі күнгі тарихтың қараңғы жақтары болып отыр. Түркі халықтарының мәдениетін зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі олардың шығу тегі мен қалай өмір сүргендері бұлыңығыр болуы. Сол тақырыпта көптеген зерттеулер жүргізген түркі халықтарының ішіндегі ғұн (хунну) тайпаларын зерттеуші, тарихшы Қ. Салғараұлының ғұн тайпасының шығу тегі мен қалдырған мәдениетіне қатысты қытай деректеріндегі ғұн тайпасының қандай патшалықтың тұсында қалай аталғандығы жайлы келтірген деректеріне көз жүгіртсек, бір патшалықтың тұсында «жын – шайтандар әлемі» деп атаса, келесі патшалықта оларды «дала жабайылары» деп атаған, соңында келіп «сюнну» өркөкірек құлдар дегенге тоқтаған. Оны орыс тарихшылары хунну деген дыбысталуға жақын болғасын атап кеткен. Ал, ғұн сөзін моңғолдың «ғұн»  «адам» деген сөзін пайдаланып атап кеткен. Сол сияқты В. Томсеннің руна жазбаларын дұрысынан аударып шыққанға дейін түріктерді тужиө деп атап келді. Ол да қытай иеороглифтерінің дыбысталуы болатын. Анықталған мағына ғылым айналымына «түрік» деген атаумен кірді. Ал мұндай әр түрлі пікірлердің көп болуы, ғұн халқынан нақты жазба әдебиетінің сақталмағаны болып отыр. Сонымен бірге кез – келген өз қарсыласы жайлы жазатын көрші оны кемсітуге жаны жақын болып тұратынына тарихтан көп көре аламыз. Бұл тек кейбір мысалдар.

Біздің егеменді Қазақстан республикасы түркі халықтарының тығыз қоныстанған даласы болғанын білеміз. Олардан қалған материалды және рухани мұраны игеру біздің міндетіміз. Бұл дала қандай ділге ие болды, дала халықтарының жан – дүниесі дала заңдарына бағынып дамығанаын ескере отырып, сол халықтардың мәдениетінің қадай деңгейде болғанын зерделеп, бүгінгі күнгі қазақ даласының дамуына сол көне мәдениеттердің кейбір жақтарынан үлгі алып қосуымыз өте қажет. 

Түркілерді әлем халықтары да зерттеуде. Себебі түркі халықтарының мінген атттарының тұяғы әлемнің бұрыш – бұрышына барып, найзасын қадамаған жері аз болды. Ұлы көштің басталуының қарсаңында және оған дейін көптеген халықтар өз мекендерін тауып, тоқтады. Сол халықтардың бірі индо – еуропеоидтық сақ тайпалары мен Алтай тауларын мекен еткен ғұн тайпалары болды. Екі тайпа екі – үш мыңжылдық бұрынғы көшпелі екі этностан тараған  генетикалық айырмашылығы бар екі халық болып табылады. Бұл халықтардың мәдениеті қазақ мәдениетіне көп жақтардан үлгі бола білген мәдениетттер еді. Ал ғұн тайпаларының тікелей ұрпағы ортағасырлық түркілер болып табылады. Сақ халқы шығыста ежелгі парсы, батыста ежелгі грек мәдениеттерімен тығыз байланыста болған. Ал ғұндар көршісі ежелгі қытаймен тығыз мәдени қарым – қатынаста болды. Сол себептен бұл екі тайпаның мәдениетінде жалпылай ұқсастықтары болғанымен олардың жеке мәдени элементтері ұқсамады. Ортағасырлық түркілердің мәдени сұхбаты кеңінен болды. Византия, грекия, парсылар, ислам әлемімен және т.б. мәдени қарым – қатынаста болды. Сол себептен көне түркі мәдениеті тек бір кеңістіктегі немесе ортақ ареалдағы халықтардың бір – біріне ықпал етуінен дамып қойған жоқ. Ол мәдениеттің дамуы басқа мәдени әлемдердің әсерлерінен түрленіп өз кейпін ғасырдан – ғасырға өзгертіп отырды.

Ортағасырлық түркі халықтарының фольклоры – түркі мәдениетінің қалай дамығанын көрсетіп отыратын құрал болғанын көреміз. Руна жазуларындағы қоғам мәдениетінінің көріністері, діни сенімдердің, әскери қарым – қатынастардың баяндалуы өз алдына сол уақытқа тән болса. Екі – үш ғасырлық әдеби шығармалар басқалай сарында жазылғанын көрсетеді. Дәл осы жерлерде түркі мәдениетіне басқа мәдениеттердің ықпалын көрсетіп отырады. Әдебиет – халық өмірін баяндайтын қор секілді. Түркі әдебиеті бүгінгі қазақ жастарын тәрбиелеуде үлкен көмегін тигізеріне күмән жоқ. Олардағы өнеге – ғибраттар дәл бүгінге керек деген ойдамын. Біздің түбіміздегі нәрсе түркілерге тән, тамырымыз терңге кеткен бұл халықтардың мұрасын біздің жан – дүниеміздің кейбір жақтары теріс деп түсінуі мүмкін, себебі бізге басқа мәдениеттердің ықпалы тиіп жатқаны.

Бұл бітіру жұмысымның тақырыбын «Көне түркі мәдениетінің даму ерекшеліктері» деп алуымның басты себебі, көне түркілер мәдениеті  бүгінгі қазақ мәдениетінің тегі болуында. Олардың басқан, бізге мұра етіп қалдырған жерлерін біздің басып жүріп, осы даланы кімдер қадырғанын, олардың мәдениеті мен тарихын білмеуіміз қазіргі уақыттың ұятқа тиетін мәселелерінің бірі болып отыр. Бұл халықтардың мәдени өмірі қандай дамудан өткенін зерттеу, сол ежелгі заманда да мәдениеттер ешқай мәдениетпенен араласпай өмір сүре алмағанын қарастыру маңызды. Себебі бұл мәселе бүгінгі жаһанданудың мәселесіне ұқсас екені анық. Қалайша тәңірге табынған немесе анимизм сияқты сеніммен өмір сүрген түркі халықтарының мәдениетіндегі сенім жүйесі ислам немесе христиан діни жүйелерімен алмастырылды. Бұл түркі халықтарының мәдениетінің бір қарқында дамымағанын және барлығында бір текті мәдениеттің болмағандығын көрсетеді.

Бітіру жұмысымды зерттеу кезінде, сақтардың мәдениетін қарстырғанымда ежелгі грек тарихшысы, мәдени антропологы Геродоттың, география саласын зерттеген Страбонның, әскери тарихты зерттеген Аммиан Марцеллиннің, парсы патшасы Дарийдің қалдырған еңбектерін, ғұндардың мәдениеті мен тарихын зерттеген қытай тарихшысы Сыма Цяньнның, Бань – Гудың еңбектерін, ортағасырлық түркі фольклорын зерттегенімде Орхон – Енесей жазбаларын, басқа да түркі ақын – жазушыларынң еңбектерін, сонымен қатар орыс зерттеушілерінің еңбектерін пайдалана отырып жаздым.

 

Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті: 

Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты —  көне түркі мәдениетіндегі негізгі құндылықтарды, сонымен қатар, тарихи – мәдени құндылықтарын, қол өнерлерін, фольклорын қарастырып, түркі халықтарының басқа мәдениеттермен ықпалының нәтижесіндегі даму ерекшеліктерін көрсету. Түркі әлемінде маңызды рөл атқарған сақтар, ғұндар, ортағасырлық түркілер кезіндегі мәдени құндылықтардың даму қарқынын баса ашып көрсету.

Осы мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылды: Ежелгі түркі халықтарының мәдени өміріндегі ерекшеліктерді ашу; сақ өнерінің маңызы; Алтайлық ғұн мәдениеті жайында; ортағасырлық түркілердің фольклорындағы халықтардың бастауы және жазба ескерткішінің мәні.

Зерттеу жұмысымның жаңалығы.

Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы – көне түркі мәдениетін зерттей отырып, оның бсқа халықтардың мәдениеті мен дала заңдарының әсерінен дамып отырғанын көреміз. Міне, осы негізді пайдалана отырып тарихи – мәдени талдау жасау.

Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектлігі негізделіп, мақсаты, міндеті, ғылыми жаңалығы баяндалды.

«Қазақстан жерін мекен еткен көне түркі тайпаларының мәдени дамуы» атты бірінші тарауда сақ тайпаларының тарихи – мәдени құндылықтары: сақтардың тарихтағы орны; аңдық стиль – сақ өнері; ғұн мәдениетінің ерекшеліктері: ғұндардың тарих сахнасына шығуы; ғұндардан қалған мұра атты тақырыптарға тарихи – мәдени талдау жасалынып, мазмұны мен мәні ашылды және сипаттама берілді.

«Ортағасырлық түркі фольклоры және түркілердің әлем әдебиетіне қосқан үлесі» атты екінші тарауда руна жазбаларының түркі әдебиетінің бастауы екені, түркі әдебиетінен ислам элементерінің орын алуы атты екі тақырыпта көне түркі фольклорының мән – мазмұны терең ашылып, оның ерекшеліктері қарастырылды.

 

 

 I ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІН МЕКЕН ЕТКЕН КӨНЕ ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ

 

1. 1 Сақ тайпаларының тарихи – мәдени құндылықтары

 

      Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Казақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтай алғанда «сақ» деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.) және басқа антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.

Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген скифтердің және теменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савро-маттардың, Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз қарым-қатынас жасаған, тіпті б. з. б. VI – V  ғасырларда Ахеменидтер импе-риясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтірілді. Мәселен, оларда сақ-тардың үш тобы: хаумаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиг-рахауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадарйа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашкы екі топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атайды.

Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Казақстанның оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендеген¹, бұл сақ тайпаларының этникалық аумағы кенірек болған, оған Оңтүстік Орал өңірі мен Таулы Алтай  да енген.

Бүл аймақта ондаған діни кұрылыстар — орасан зор тас және топырақ үйінділері — сақ «пирамидалары» зерттелді. Пазырақ (Таулы Алтай), Шілікті (Шығыс Қазақстан), Бесшатыр және Есік (оңтүстік-шығыс Казақстан) оба-ларынан ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды ме-талдан, ағаш пен матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік төл мәдениеті, «олардың патшаларының» ұлылығын және қоғамның әлеуметтік құрылымының дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына катысты мәліметтерін екі топқа: 1) антик деректемелерінің деректері: Геродот (б. з. б. V ғ.), Ксенофонт (б. з. б. VI—V ғғ.), Птоломей (б. з. б- II ғ.); 2) ахемениддік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге болады.

Көне парсы, элам және аккад тілдерінде кұрастырылған Дарий мен Ксеркс патшалардың жазбалары, сондай-ак көне ирандыктардың зороа-стриялық дін кітаптарының жинағы — «Авеста» көңіл коярлық деректемелер болып табылады. I Дарийдің Бехистун жазбасының бесінші бағамының, Накши-Рустемдегі «а» жазуының, Персепольдегі «е» текстінің және Суздегі жазбалардын, Ксеркстік «дэвтер туралы жазба» деп аталатынының² ерекше маңызы бар. Бұл текстерде Ахеменид империясы бірнеше дүркін қақтығы-сқан солтүстік-шығыс елдерінің (Иранға қатысты) тарихи фактілері мен кейбір тайпалардың аттары бар. Дарий мен Ксеркстің уақыты дәл көрсетіл-ген жазбаларына карағанда, «Авестаны» зерттеудегі ең басты киындык сол, онда мейлінше әр түрлі дәуірлерге катысты мәліметтер жинақталып, араласып кеткен.

        Заратуштра уағыздарының «Яштар» кітабына кіретін жолдары — «Гат-тар» Авестаның ежелгі бөлігі болып табылатыны дәлелденген. Көптеген шығыстанушылар ауызша дәстүрге негізделген «Гаттардьң» шығуын б. з. б. 1000—600 жылдар аралығына, не б. з. б. I мыңжылдықтың бас кезіне жатқы-зады, ал кейбіреулері б. з. б. VII—VI ғасырдың бас кезіндегі уақыт жайында сөз болып отыр деп санайды. Бұл жағдайдың екеуінде де «Гаттардын» калы-птасуы Ахеменидтік кезеңге дейінгі уақытқа жатқызылады³. «Гаттар» мен Авестаның уақыт жағынан оларға жақын басқа бөліктерінің туындаған және шыққан жері туралы мәселе бойынша даулар да аз емес. Авеста қоғамының әлеуметтік кұрылысы, идеологиясы мен тілі және суреттелетін оқиғалардың географиялық жағдайы жөніндегі қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта Азияның және оған солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келтіреді⁴.

         Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте кұнды. Олардың арасында б. з. б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында — 30-жылдарының басында жазылған Геродоттың «Тарихы» оқшау тұрады⁵. Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, «тарих атасының тоғыз кіта-бынан ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды, онда Дарийдің скифтерге қарсы жорығын суреттеумен байланысты Евразия тайпалары туралы неғұрлым толық деректер жинақталған.

«Тарихтың» негізіне парсы мен гректің ауыз-екі әңгімелері, Геродоттың өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша хабарлары алынған. Соңғылардың арасынан Гекатей Милетский менАристейПроконсскийдіңеңбектерікөзгетүседі.Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофоит, Ктесий және кейінгі кезең авторлары — Беррос, Арриан, Полиен, Диодор, Полибий, Плиний, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер калдырды⁶. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары туралы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша деректемелер маңызды, дегенмен де, археологиялық деректемелермен салыстырғанда көмекші рөл атқарады.

Қазақстан аумағындағы бақташы тайпалар туралы ең ертедегі деректердің бірі Авестада кездеседі. Сондағы 13 Яштта (Фравардин Яшт, 143-144) Аirуа, Тurа. Sаіrіmа, Dаjа және басқа халықтар аталады. Гаттардың контекстіне қараганда, көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілерлер мен егіншілердің – арийлердің  коғамына қарсы койылатын Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы Шығыс ирандық көшпелі тайпалардың бәрі «турлар» деген жинақталған атпен аталады. Кейбір зерттеушілер тур халқын ежелгі грек деректемелері бойынша массагеттер деген атпен белгілі тайпалардың нақты тобы мен байланыстырады⁷.

Неғұрлым кене парсы сына жазуы текстерінде жаңағы Шығыс Иран тайпалары Sака деген жалпы атпен аталған (Персепольдің «е» тексті; Бехистун жазбасы). Бұл терминнің Авестаның «турлар» деген атауынан айырмасы сол, ол иран, грек-латын, ал одан кейін қытай деректемелерінде де кеңінен таралған.

Біршама кейінгі кезеңдегі сына жазуы тізімдерінде (Накши-Рустемнен «а», Сузден «е» жазбалары; алтын және күміс қалақшаларға жазылған Да-рийдің Хамадан және Персеполь текстері; Ксеркстің «антидэвтік жазбасы») Sака термині неғұрлым нақты мазмұнмен толықтырылады. Осы уақыттан бастап бірнеше сақ тайпаларының немесе тайпалар топтарының аттары келтіріледі. Sака tуаіу раradгауа (теңіздің арғы жағындағы сақтар), Sака һаumаvагgа («хаом сусынын дайындайтындар»), Sака Tіgrаһаudа («шошақ бөрік киетіндер»), Sака tуаіу раrа sugdam («Соғдының ар жағындағы сақтар»). Dаһа есімі де белгілі бір дәрежеде сақтармен байланысты, бұл есім парсы анналдарында алғаш рет Ксеркстің «дэвтер туралы жазбасында» келтірілген, бірақ бұдан ертеректе ол Авестада айтылған.

Жетіс Сына жазуы текстерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі тайпалар аттарымен иланымды ұқсастырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша Ахеменид державасының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, III, 92) ортокарибаитийлері тиграхауда-сақтарға, амюргийлік сақтар — хаумаварга-сақтарға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар — Авестаның және Ксеркс жазбасының дахтарына сәйкес келеді.

Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та кейде «азиялық скифтер» деген терминді қоса отырып, сақтарды скифтер деп атайды. Бұл атау грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азияның көшпелі скиф тайпаларына карап айтылды. Бірақ грек деректемелерінде ахеменидтік сына жазуларында кездеспейтін басқа атаулар да бар, олар: массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматгар), аргиппейлер, аримаспылар, ассилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және басқалары.

Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзкарас (В.В. Струве) тұрғысынан, парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша қоюға І Дарийдің сақтарға қарсы жорығынын жүрген жолы туралы әңгімелейтін Бехистун жазбасының бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну негіз болды. Бехистуннан алынған текстің қалпына келтірілген бөлігін, ал одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің мәліметтерімен салыстыру негізінде —  парадрайа-сақтардын және «Соғдының ар жағындағы» сақтардың – массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы болжам жасалды.      

В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған қарағанда парадрайа-сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген европалық скифтерді түсіну қажет болады⁹. Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын басқаша қарап, басқаша түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады¹⁰.

 Орта Азия мен Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу Шығыстың халықтарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы басқа да бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған.

Ежелгі Шығыстың ең көне және аса маңызды саяси құжаттарының бірі — деп әбден орынды саналатын Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға  алумен байланысты оқиғаларға арналған V бағанасының 20—30-жолында, былай делінген:

«Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де, бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым…

Скунха деген көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші біреуін (олардың) көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады».11

Бұл текст шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы акпарат беретін, сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-сақтар жері басталатын бір судың, бар екендігі де айтылады.

Сақтар мен массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы II Кирдің жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады.

Осы оқиғалар туралы егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін Каспий теңізінен шығысқа таман, «Аракс өзенінің арғы жағындағы күннің шығу бағыты бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204). II Кир мен Дарий жорықтарының жолдары талас туғызады. Біреулер Дарий өзінің із ашарының жүрген жолын қайталай отырып, сақармен Әмударияның арғы жағында Арал тенізі маңында кездесті деп санайды, екінші біреулер II Кир массагетгермен Үзбой өзені арғы жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты, ал Дарий сақтар жеріне Әмударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе айқын: пікірлердің кайшылықтарына қарамастан, екі жорықта массагет – сақтар тайпаларына карсы бағытталған; бұлардың жері Геродоттың ортокарибантийлерінің (Геродот, I, 92) немесе Бехистун жазбасындағы тиграхауда-сақтардың жерімен толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық жағынан алғанда, бұл — Каспийдің шығыс төңірегі мен Үзбойдан Сырдария өзеніне дейін қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы¹². Массагет одағы, сірә, дербиктер, абийлер, апасиактар сияқты тайпаларды да біріктірсе керек.

Сондай-ақ тиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды ме-

кендеген деген пікір де бар¹³.

Страбцнның айтуы бойынша, массагеттердін солтүстікке таман, «Мео-тидадан жоғары» (Страбон, XI, 9, 2) жерлерде дай тайпалары коныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Александр Македонскийдің замандасгарына да мәлім болды (Арриан. Анабасис. III, 28, 8, 10). Антик авторлары оларды, ұүрынырақта Геродоттың, жазғанындай, массагетгердің иелігіндегі жерлерде орналастырады. «Дах» атауы неғұрлым ертеректегі деректемелі — «Авеста» мен Ксеркстің «дэвтер» туралы жазбасында да мәлім. Мұны: бәрі дахтардың (дайлардың) әуелде массагетгердің солтүстігіне таман аймақты мекендегенін, не массагетгердің бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з.б III ғасырдың орта шенінде дайлар тарих өресінде массагетгердің орнын алып Каспий маңының оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады¹⁴. Осы уакыттан бері «көптеген скифтерКаспий теңізінен бастап, дайлар  деп аталады» (Страбон,»ХІ,~ 8, 2).

Парсы сына жазуларының хаумаварга-сақтары ең ірі тайпа немесе тайпалар тобы болды, олар грек деректемелерінде амюргай-сақтар деп аталады. Көптеген зерттеушілер амюргий-сақтарды ежелгі Бактрия және Маргиана аймақтарына (Әмудария мен Мүрғаб өзендерінің жағалауы)¹⁵ орналастырады. Бұлар ертедегі парсылар танысқан алғашкы сақ тайпалары еді Геродот былай деп жазды: «Бұл — амюргийлік сақтар деп аталған тайпа (ол шын мәнінде, скифтік тайпа). Өйткені парсылар скифтердің бәрін сақтар деп атайды» (Геродот, VII, 64)’⁶.

Бірақ хаумаварга-сақтардың қоныстанған аумағы Бактрия мен Маргиана деңгейімен шектеліп қалмайды. Амюргийлік сақтар бірлестігінің құрамына сына жазуы деректемелерінің «Соғдының ар жағындағы» сақтары да кірген деп топшылауға негіз бар. Олар Сырдарияның арғы бетінде, осы күнгі Ташкент облысы аудандарында және ішінара Ферғана алқабында тұрған¹⁷. Көне парсы сына жазулары текстерінде сақтардан солтүстікке таман өмір сүрген тайпалар мен халықтар туралы ештеңе айтылмайды. Тек Авестада ғана сайрим деген атау, айтылады, бірақ бұл халықтың қай жерді мекендейтіні туралы ешқандай мәлімет жоқ. Ежелгі грек деректемелеріндегі мәліметтер көбірек, оларда Авестаның сайримдерімен салыстыруға болатын савроматтар тайпасы туралы айтылады. Савроматтар туралы алғашқы деректер Геродотта бар: «Танаис өзенінің (қазіргі Дон езенінің) арғы жағы енді скиф өлкесі емес, бірақ ондағы алғашқы жер иеліктері савроматтардың қолында. Савроматтар Меотия көлі ойпатынан бастап солтүстікке қарай он бес күнде жүріп өтуге болатын жерді мекендейді…» (Геродот, IV, 21). Мұның өзі Донның кұйылысынан Еділдің сағасына дейінгі аумаққа сәйкес келеді¹⁸.  

Алайда, «сақтар», «скифтер», кейініректегі «түріктер» терминдері сияқты, «савроматтар» терминін де авторлар көбіне екі мағынада: тайпалардың өз атаулары ретінде және тілі мен мәдениеті жағынан туыстас тайпалардың үлкен тобын біріктіретін термин ретінде колданған. Грек-латын деректемелері көбіне бұл этнонимді жиынтық мағынада, савромат бірлестігінің әр түрлі тайпалар кұрамын тікелей көрсете отырып (Үлкен Плиний, Эфор, Псевдо-Скилак, Эвдокс) колданады.

Савромат бірлестігінің осындай тайпаларының бірі аорстар болды, олардың аты кейініректе, б. з. б. II ғасырда грек-рим жазушыларына белгілі болған. Олар Оңтүстік Жайық өңірінен және Қазақстан жерінің шектес солтүстік-батыс аймақтарынан шыққан болуы керек¹⁹. Мұндай қорытынды Жайық-Елек өзендері аралығы мен Еділ-Дон арасындағы ескерткіштер тобының тығыз этникалық-мәдени байланыстарын көрсететін археологиялық деректермен сәйкес келеді.

Геродоттың жазуы бойынша, савроматтардың сыртында жерін ағаштың түр-түрі бар қалың орман басқан» будиндер (Геродот, IV, 21), ал олардан гөрі солтүстікке таман аңшылықпен айналысқан фиссагеттер мен иирктер мекендейді (ІV- 22). Одан әрі «биік таулардыц етегінде» мекендеген агриппей тайпасы аталады (IV, 23), бұл арада, сірә, онтүстік-шығыс Жайық өңірі айтылып отырса керек.

Геродотқа аты мен таралу аймағы «анық мәлім» исседондар тайпалары

аргиппейлерден шығысқа таман орналасқан (IV, 25). Исседондардың айтуы бойынша, дейді одан әрі Геродот, олардан жоғарырақ аңызға айналған аримаспылар мен «алтын қорыған самұрық» тайпалары тұрады. Қиялғажайып қауесеттер антик жазушыларына дейін жеткен аримаспылар мен самұрықтар тайпалары ірі-ірі алтын рудниктері болған Қазақстанның солтүстік-шығысымен байланыстырылады²⁰. Исседондар туралы Геродоттың тағы бір айғағы бар. Кирдің массагеттерге жорыққа әзірленуі туралы әңгімелейтін фрагментте бұл тайпалардың «Аракс өзенінің арғы бетінде күн шығыска қарай, исседондарға қарсы шығыс бағытта» тұратындығы айтылады (Геродот, I, 201). Геродоттың болжауына қарағанда, исседондар Орталық Қазақстан далаларында²¹ немесе Оңтүстік Жайық өңірі мен Батыс Қазақстанда тіршілік еткен деп топшылауға болады^22.

Сөйтіп, жазбаша деректемелер б. з. б. VII—IV ғасырдағы Қазақстан аумағына бірқатар тайпалар мен тайпалық топтарды орналастыруға мүмкіндік береді: оңтүстікте бұлар тиграхауда-сақтар, грек деректемелеріндегі массагеттер солар және дахтар (дайлар); батыста — савроматтар (ежелгі аорстар), орталық аудандарда — исседондар, солтүстік-шығыста — аримаспылар. Бұлардың бәрі рулық тайпалық бөлімшелер ретінде тілі жағынан туыс және мәдениеті жағынан жақын сақ және сарматт айпаларының этникалық-мәденибірлігіне кірген.

 

Сақтардың тұрмысы мен аңдық стиль

 

Таулы Алтай мен Қазақстан аумағындағы сақтар зираттарын ашып – қазу сақ қоғамының ерекше ақсүйек өкілдері үшін өліктерді бальзамдау мен мумиялау қолданылғанын көрсетеді.

Ондаған және жүздеген обалардан тұратын ірі-ірі рулық зираттар Қазақстанның көптеген аудандарында (Шілікті, Есік, Бесшатыр, Жуантөбе, Сыпыра – оба, Қараоба, Ұйғарақ), яғни отырықшы және жартылай көшпелі малшаруашылығы басым болған жерлерде белгілі. Сонымен бірге шөлді далалық аудандарда ірі зираттар жоқ, онда қыстау үшін қолайлы жерлерде әрқайсысы 2—4 обадан тұратын аздаған мола зираттар ғана бар. Сірә, халықтың көші-қонымының көптігіне және коныстарының жиі ауыстырылуына байланысты көшпелі мал шаруашылығы аудандарында қыстайтын орындар, рулық зираттар болу дәстүрлері калыптаспаса керек.

Сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы алдыңдағы уақыттың ғұрыптарынан едәуір ерекше болды. Егер қола дәуірі үшін тас коршаулар мен тас жәшіктерге жерлеу тән болса,сақтар мекендеген аудандардың бәрінде обалы корымдар болып, адамдар көбіне сопақша етіліп қазылған қабірлерге жерленді. Лақыттап және ақымдап жерлеудің жаңа түрлері шықты. Жерлеу әдістері де өзгереді: елікті өртеудің немесе оның аяқ-қолын қусырып, қырынан жатткызып жерлеудің орнына шалқасынан созылта салып жерлеу шығады. Жерлеу ғұрыптарының салттарында да бірсыпыра айырмашылықтар орын алып, олар шағын және уақытша сипатта болған. Мәселен, Оңтүстік Орал сырты мен Батыс Қазақстанның савроматтары өлген тайпаластарын бетін ағашпен жапқан тар немесе кең тік бұрышты шұнқырларға көмген. Осы аумақтағы кейбір тайпаларда шаршы және шеңбер түріндегі кабірлерге жерлейтін болды, ұзын қабырғаларының жақтауынан шығарылған кертпешелері немесе ойықтары бар қабірлер ұшырасады.

Арал маңы сақтарында түбін айнала шамалап орлаған, жерден ойып нар жасаған және түбінің бұрыш-бұрышына не оны айналдыра орнатылған діңгектердің орны бар өзінше бір үлгідегі қабірлер кездеседі. Жетісуда және Алтайда ауқатты адамдар сол кездегі жердің бетіне салынған не жерді казып орнатқан үлкен ағаш қималарға койылатын болған. Бұл аудандарға қарапайым адамдарды бір кабірге бірнешеуін жерлеу немесе аса терең қазылмаған қабірлерге бірінен кейін бірін жерлеу ғұрпы да тән. Орталық Қазақстанда жалпақ тақта тастармен жабылып, жерден казылатын сопақша жерлеу тұрақты дағдыға айналды, нақ осында тас кешенді обалар түріндегі мола құрылыстардың ерекше үлгісі де болған. Тайпалардың жерлеу ғұрпындағы айырмашылықтар оларда біртұтас жүйелі діни ұғымдардың болмағандығын көрсетеді.

Қазақстанның мал өсіруші тайпаларының отқа, жылқыға, күнге және аспан шырақтарына табынумен байланысты ғүрыптары да тарихи тұрғыдан анықталып отыр. Антик деректемелері мен көне ирандық деректемелер бірқатар сақ тайпаларының сыйынатын басты күдайы күн болғанын анық көрсетеді, онымен аспан отының бейнесі тығыз байланысты болған141. Орталық Қазақстан мен басқа аудандардың сақ қабірлерінде күн құдайға құрбанға  жылқы шалу дағдысы талай рет анықталды, әр түрлі нұсқа аттың өлігі мен оның тұлыбын көму, аттың басы мен аяқтарының терісін көму, ат әбзелдерін немесе олардың жекелеген бөлшектерін көму нұскаларыда мәлім.

Бәрінен тазартатын киелі күш деп біліп, отқа табыну күнге табынудан келіп шықкан. Ол Евразияның мал өсіретін көптеген тайпаларында кеңінен таралған. Батыс Қазақстандағы ағаштан жасалған мола үстіндегі құрылыстарды өртеу ғұрыптары зұлым рухтарды жолатпайтын оттың тазартқыш күшіне сенумен байланысты. Арал маңы сақтары сияқты, Елек пен Жайық савроматтарының кабірлерінен де қызыл бояу — от пен күннің символы жиі ұшырасады.

Қола (Жетісу) және тас (Арал өңірі, Орталык Қазақстан, Онтүстік Орал сырты) құрбандық мехраптарының көптеп табылуы күнге, отқа және үйдегі ошаққа сыйынумен байланысты.

Сақ және савромат тайпаларының діни нанымдарында өлген адамға екі түрлі карау айқын аңғарылады: бір жағынан, оны кұрметтеп, оған сыйынатын болса, екінші жағынан тайпаластарға өлген кісінің жаны қайтып келіп кіреді деп корқатын болған. Соңғы жағдайда отқа табыну, сірә, өзінше бір сақтану кызметін атқарған болса керек142. Нақ осы мақсатпен жерлеу ғұрпы атқарылған кезде обаларды айнала ондаған жерге от жағылатын болған, мәселен, Қараоба (Орталық Қазакстан) және Бесшатыр (Жетісу) қорымдарында осылай істелген.

Сақ заманында түр жағынан барынша өзгерген және өңделген күйде болса да анимизм, тотемизм және магия сияқты алғашқы ең ежелгі діни ұғымдар да сақталған. Савроматтардың қабірлерінен әдейі сындырылған бұйымдардың жиі кездесетінін ғалымдар анимизмнен, заттардың жаны бо-лады деген сенімнен деп түсіндіреді. Тайпалас адамдар өлген кісінің қаруын, айнасын және басқа да меншікті заттарын әдейі сындырғанда, өлген адамның жанымен бірге өліктер еліне жететін заттардың жанын азат етуге көмектестік деп сенген¹⁴³.

Тотемизмнің және магияның сарқыншақтары әр түрлі тұмарларда, тылсымдар мен бойтұмарларда сақталған. Рудың немесе тайпаның кайсы бір мифтік хайуан тегінен шығуы туралы ұғым жануарлардың металдан жасалған мүсіндерінде бейнеленген. Шайқастарда желеп-жебейді деп онымен қару, жауға мінетін атты сақтасын деп жүген безендірілген. Сақтарға жақсы таныс жабайы аңдар бейнесіндегі киелі хайуандар туралы олардың шапшаңдығын, ептілігін және көбіне киелі күшін мадақтайтын аңыздар шығарылған.

ә) «Аңдық стиль» — сақ өнері

                Сақ заманы тайпаларының мәдени шығармашылығының ең жарқын көріністері арасында қолданбалы өнер ерекше орын алады. Оның басты компоненті б. з. б. VII—VI ғасырларда қалыптасып, Сібірдің, Қазақстанның, Орта Азияның және оңтүстік Европаның тайпалары арасында тараған аң стилі деп аталатын өнер болды. Алғашында Скифияда, ал кейіннен Сібірде де бастапқы табылған орны бойынша бұл бейнелеу шығармашылығы шартты түрде скифтік-сібірлік аң стилі деп аталады. Оның негізгі тақырыбы аңдарды, хайуандарды және зооморфтық ғажайыптарды бейиелеу болды. Мазмұны жағынан мифологиялык, түрі жағынан реалистік аң стилі өнері сәндік сипатта қолданылды. Бейнелеу әдістерінің көбі қазандар мен құрбандық ыдыстарын, семсер, қанжар, қорамсақ, айбалта, жүген, айна секілді заттарды, киімді, тулардың сабын әшекейлеу үшін пайдаланылды.

Ертедегі шеберлер көп жағдайда заттардың пайдалылығын бейнелеуді мазмұндылығымен жақсы үйлестіріп отырды, осының нәтижесінде олардың жасаған көптеген бұйымдары дүние жүзіндегі ең таңдаулы үлгілерден қалысқан жоқ. Ертедегі суретшілердің шығармашылығы өздерінің айналасындағы жануарлар дүниесінің нақты бейнелеріне етене жақын болды. Сақ  шеберлері арқар мен таутекенің, жолбарыс пен қабанның, марал мен түйенің, дала қыраны мен киіктің, қасқыр мен қоянның, жылқы мен бұланның өздеріне жақсы таныс бейнелерін сомдай білген. Аңдарды бейнелеуде әр түрлі материалдар қолданылды. Бізге дейін жеткен бұйымдардың көбі қола мен алтыннан жасалған, сүйектен, мүйізден, темірден, киізден жасалған аңдардың бейнелері де кездеседі.

Аң стиліндегі өнерді шартты түрде үш кезеңге: көне заманғы кезеңге, өрлеу мен құлдырау кезеңдеріне бөлуге болады.

Б. з. б. VIII—VII ғасырлар үшін аңдарды бір орында тұрған қалпында жеке немесе ішінара бейнелеу тән болып келеді. Таутекенің, арқардың мүсіндері, басын көтеріп жатқан қабанның немесе тұрған жыртқыштың, аяғын бүккен немесе тұяғының ұшымен тұрған бұғылардың бедерлеп салынған суреттері көп кездеседі. Қос шеңберлі тұғырда тұрған екі текенің құйма кола мүсіні назар аударарлық: текелер біршама схемалы түрде, бейне бір секіруге оңтайланған кейпінде, бастары тұқырта бейнеленген, ал бедерлі үлкен мүйіздері арқаларына тиіп тұр (Тасмола).

Жетісудан (Талдықорған) табылған екі қола мүсінде мүйіздері айнытпай түсірілген текелердің басы реалистік түрғыда көрсетілген; мүсіндер ұзын конус тәріздес төлкелерге орнатылған. Алдыңғы кола құю өнерінің тағы бір үлгісі — Солтүстік Қазақстаннан табылған, басын жоғары көтерген және мүйіздері бірнеше рет бұралған арқардың іші қуыс мүсіні, ол соғыс қаруы — балғашотқа (Бурабай) салынған. Шілікті обасынан (Шығыс Қазақстан) табылған заттардың арасында үлкен мүйіздерін арқасына қайыра жатқан бұғы кейпінде шебер жасалған алтын бұйымдар, кабандардың ойып жасалған шағын мүсіндері ерекше көзге түседі. Қола пышақтарды жыртқыштардың басын салып немесе тұтас мүсіндерін салып әдемілеу, ал жүген тоғаларына аттың басын немеде ат тұяғының хэңбасын салып әшекейлеу сол кездегі кеп тараған әдіс болған.

Алдыңғы кезеңнің өнеріне жануарлардың қимыл-қозғалысының бол-мауы тән, олар ең жаксы дегенде, мысалы, Шіліктіден(табылған бүркіттің алтын мүсіндері сияқты, басы сәл бұрылып беймеленеді. Бейне бір құрсақта жатқандай кейіпте орала бүктетіліп жатқан жануарлардың бейнесі кеңінен тараған сюжет болып табылады. Бүл кейіптес бейнелердің ең ертедегі үлгілері Евразия далаларының шығыс аудандарынан: Солтүстік Тувадан (Аржан), Қазақстаннан (Майәмір, Шілікті, Үйғарақ) табылған. Мысық тұқымдас жыртқыштардан басқа осындай бүктетіле оралған кейіпте қасқыр, қабан мен киік бейнеленген.

Б. з. б. VI—IV ғасырларда Еуразия далаларында аң стиліндегі өнер стилистикалық жағынан өзгерістерге ұшырады. Бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, серпінділікке толы сюжеттер шығады. Мүсіндік бейнелер азайып, козғалыс үстіндегі аңдардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шабуыл жасап жатқан көріністері бар композициялар көбірек кездеседі. Атыла ұмтылған қозғалыс мүсіндердің «бұратылуы» тәсілімен беріледі, бұл жағдайда аңның жарты денесі қарама-қарсы жағына бүктетіле салынады. Бейненің қозғалыста екендігін көрсетудің басқа да техникалық әдістері: кисық сзықтар жүйесі, жануарлардың дене мүшелерін бұрамалар, шырмауық-орамалар, үш бұрыштар, жақшалар және т. б. түріндегі арнайы белгілермен беру әдістері қолданылады. Көп мүсінді композициялар арасынан Орталык Қазақстаннан табылған кола тоға-айылбас ерекше көзге түседі, онда үш жыртқыштың (барыстардың) шалқасынан құлаған киікті жұлмалап жатқан көрінісі бейнеленген. Аңдар таласының тақырыбы Батыс Сібірден және оған іргелес жатқан Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарынан алынған I Петрдің Сібір коллекциясы деп аталатын мұрағаттардан ерекше айқын көрінеді. Осы бірегей мұраның көптеген алтын тоғаларында жыртқыш аңдар мен құстардың жылқыларға, текелерге, бүғылар мен бүландарға шабуылдары, жыртқыштардың өзара таласы, жырткыштардың жыланмен, түйемен шайқастары бейнеленген. Қазақстан аумағынан табылған басқа да археологиялық олжаларда да әлгіндей нышандар байқалады. Алайда бұл аумақтағы сақтар өнерінің оны Еуразияның аң стилі тараған басқа аймақтарынан айыратын ерекше сипаттары да бар. Мұнда козғалмай тұрған хайуандар бейнесі біршама ұзақ уақыт сақталады, ол кейбір жағдайларда көп мүсінді композиция түрінде көрінеді. Мәселен, Жетісудың кейбір құрбандық ьдыстары мен қазандарындағы аңдар шеруі көріністері осындай.

Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында жатқан күйінде бейнеленген аңдардың ширатылуы орындау шеберлігі жөнінен бірегей дүние. Ақинақ жүзінің екі жағына алтын қаптырмалар көмкерілген; олардың бірінде жұқа бедермен он-екі, екіншісінде — тоғыз бейне бар. Олардың арасында жыланның, түлкінің, қасқырдың, арқардың, киіктің, таутекенің, қоянның шағын мүсіндері кездеседі, олардың барлығы ерте кезең өнеріне тән кейіпте аяқтарын бүгіп жатқан күйінде берілген.

Б. з. б. III—II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп құлдырай бастайды. Аң стилі ою-өрнекке айналады. Оның орнына түрлі-түсті тастармен кез салып безендіру техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль келеді, қолданбалы өнер туындылары пайда болып, оларда жануарлар дүниесінің бейнелері схемаға айналып, полихромдық бай өрнекпен араласып кетеді.

Бұл өнер дайын күйінде сырттан, бір жақтан әкелінген жок, ол сақ өнерінің қойнауынан шыққан. Ою-өрнектік полихромияның кейбір әдістері б. з. б. VII—VI ғасырларда-ақ  жетіле бастады. Мәселен, түрлі-түсті тастан көз салу, бедерлеу (алтын түйіршіктерін дәнекерлеп бекіту), тоспа эмаль (жекелеген ұяларды арнайы құрамдағы заттармен толтырып құю) Шілікті Шығыс Қазақстан), Жыланды (Орталық Қазақстан), Арасан (Жетісу) ескерткіштері мен басқа да ескерткіштерінде белгілі болған. Б. з. б. V—IV ғасырдағы полихромдық өнер туындыларының Қазақстанның, Орта Азия мен Сібірдің бүкіл аумағынан оңдаған үлгілері табылды. Бәлкім, нақ, осы үш аймақта б. з. б. I мыңжылдықтың аяғында сақтар өнеріндегі аң стилін ығыстырған полихромдық өнердің куатты ошағының негізі қалыптасқан да болуы мүмкін. Бірақ оның реалистік бейнелері із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ.

Аң стилінің шығуы жөнінде тарихи әдебиетте екі негізгі көзқарас бар. Бірінші болжамды жақтаушылар скиф-сақ тайпалары бұл өнерді Алдыңғы Азиядан қабылдаған деп санайды¹⁴⁴. Еуразияда оның пайда болу мерзімін      б. з. б. VII ғасырдың 70-жылдарында Манней патшалығы мен Мидияның солтүстігіне таман орналасқан аймаққа скиф тайпаларының басып кіруімен байланыстырады. Мидиялықтармен этникалық жағынан туыстықпен мәдени жақындық скиф-сақтар арасында көне шығыс өнерінің кейбір үлгілерінің тез тарауына себепші болды, кейін бұл үлгілерді скифтер мен сақтар өздерінің талғамдары мен қажеттеріне бейімдеп алды. Одан әрі, шамамен, б. з. б. V ғасырдан бастап европалық және азиялық өнердің даму жолдары түбегейлі ажырайды, ғалымдардың пікірі бойынша, мұның өзі Қара теңіз жағалауындағы скифтерге көне Грекия ықпалының күшеюінен болған, ал сақтардың мәдениеті мен өнеріне Алдыңғы Азияның Ахеменид өнері тікелей ықпал жасады.

Екінші пікірді жақтаушылар аң стилі өнерінің қалыптасуына Алдыңғы Азия мәдениетінің ықпалы болғанын теріске шығармайды. Бұл ықпал б. з. б. VI ғасырдың соңынан бастап, Ахеменид уақытында ерекше күшті болды делінеді. Нақ осы кезеңде сақ өнерінде оған бұрын тән болмаған арыстанның, жарты денелі арыстан самұрықтың бейнелері, негізгі мүсіні қасиетті ағаш не құдайдың мүсіні болып табылатын геральдикалық композициялар, гүлдер немесе тұтас алғанда лотос түйнегі түріндегі өсімдік тектес ою-ернектер пайда болады. Алайда, аң стиліндегі өнердің шығуын бұл зерттеушілер жергілікті ортамен байланыстырады да, оның тууын соңғы қола дәуіріне жатқызады, сөйтіп оның шыкқан негізі карасук мәдениеті деп аталатын мәдениеттің мүсіндік бейнелері және неғұрлым арғы замандағы тотемдік бейнелер деп санайды)⁴⁵.

Аң стилі өнерінің мазмұнын анықтаумен байланысты мәселелер әлі де болса айқын емес. Оның діни наным сипатында болуы ықтимал. Скиф-сақ өнерінің мазмұнына кіретін хайуандар бейнелері нақты этникалық және тайпалық топтардың, тотемдік арғы тегін бейнелеген. Әр түрлі бүйымдарға салынған бұл мүсіндер өзінше бір үлгідегі бойтұмарлар (апотропейлер) мен тұмаршалар болды. Сонымен бірге аң стилі өнері мазмұны жағынан мифологиялық өнер болды. Бұл өнер аллегориялық формада, аңдар таласының көптеген сюжеттерінде шиеленіскен тартысқа толы рулық және тайпа аралық күресті, ерлік даңқы мен жаулап алушылықтың қатыгездігін бейнеледі. Сақ заманында, алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезеңінде дала тайпаларында батырлар жыры пайда болады. Ертедегі эпостың кейбір бейнелері мен сюжеттері барынша өзгерген және түрленген күйінде біздің заманымызға дейін жетті¹⁴⁶. Батырлар жырының кейбір тақырыптары, мәселен, аңшылық ерліктерінің, батырдың қайта тірілуінің көріністері, батырлардың соғыс жорығынан оралуы I Петрдің Сібір коллекциясындағы сақтардың алтын тоғаларында бейнеленген¹⁴].

Сақтардың қолданбалы өнерінің маңызды түрі ою-өрнек болды, ол аң стилі өнерімен қатар, онымен өзара байланыста дамыды. Көркемдік металға қарағанда ою-өрнек өнерінің ескерткіштері аз сақталатыны мәлім, өйткені ою-өрнек салынатын органикалық негіз (тері, киіз, ағаш, жүн маталар) тез шіриді. Сондықтан да ою-өрнек шығармашылығының кейбір үлгілері тек ерекше қолайлы жағдайларда ғана, мәселен, обатоңында сақталған, оның ішінде бұл үлгілер Алтайдың Пазырық қабірлерінен табылған.

Сақ заманындағы ою-өрнектің бірнеше түрін: геометриялык, өсімдік зооморфтық, символдық түрлерін бөліп керсетуге болады.

Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және керамикасында сақталған геометриялық ою-өрнек өзінің бастамасын андронов тайпаларының өнерінен алады. Ол сақ бұйымдарында үш бұрыштар, шеңберлер, ромбылар, шаршылар, шыршалы, меандрлық және шеңбер бөліктері тектес ою-өрнек түрінде болып келеді. Өсімдік тектес ою — өрнектің мұншалықты көне жергілікті дәстүрлері жоқ. Оның басты – басты   әуендері лотостың түйіндері мен гүлдері, гүл тізбе, шырмауық өсімдіктерінің өрмесі, үш салалы жапырақтар түрінде болды. Кейбір ою-өрнек әуендері, мәселен, лотос Ежелгі Шығыс өнерінің ықпалынан туған.

Символдық ою-өрнектің негізі табиғат күштері мен аспан шырақтарына сыйынушылықтан туды. Шеңбер, бұрама, айқыш-үйқыш сызық үлгісіндегі сарын күннің эмблемасы болды; бұйра толқындар сарыны бұрама ирек түріндегі қисық сызық белгілерімен, S -тәріздес сипатта берілді.

Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің, көптеген сюжеттеріне негізделді. Мұнда хайуандардың, дала қыранының бастарын, теке, бұлан, бұғы, тур мүйіздерін схемалық түрде бейнелеу көп тараған әдіс болды. Қайсы бір затта бірнеше ою-өрнек сарындарының араласып келуі де жиі ұшырасады.  Қазақстан аумағында жаппай тараған петроглифтер — жартастардағы суреттер де сақтардың бейнелеу өнерінің ескерткіші болып табылады. Әдетте олар күнге күйіп, бетін коңыр тат басқан жартастарға үшкір металл құралдармен кашап салынған. Жартастағы гравюралар түрлі әдістермен: бейненің бүкіл көлемін тескілеп ою, сызық нобайы, ойып түсірген сызықтар, қырып түсіру арқылы салынған. Кейде бір бейненің өзі әр түрлі екі-үш әдіспен салынатын болған.

Жалпы алғанда жартастағы суреттер әр түрлі тарихи дәуірлерде са-лынған, бірақ олардың ең көбі — сақтар салған петроглифтер. Оларды аң стиліндегі қолданбалы өнерде жақсы мәлім бейнелер мен сюжеттер бойынша белуге болады.

Мәселен, талай ғасырлар бойы тайпалардың киелі орны, алуан түрлі ғүрыптық мейрамдар өткізілетін орын болған Таңбалы аңғарының (Алматы облысы), Қойбағар, Арпа өзен атыраптарының (Шымкент облысы) жартастарында сақтардың ондаған бейнелері бар. Олардың арасында сақтар суретшілеріне ұнаған (тұяқтарының ұшымен тұрған және аяқтарын бүгіп жатқан) кейіпте салынған бұғылардың суреттері, археологиялық қазбалардан табылған қола мүсіндерге ұқсас жабайы қабандардың суреттері, түйелердің шайнасқан көріністері, аю мен басқа да жыртқыштардың бедерлері бар, бұлар осы мүсіндердің металдан құйылған түрлеріне үқсас. Сонымен бірге жартастағы гравюраларда сақтардың қолданбалы өнер бұйымдарында аз немесе мүлде ұшыраспайтын сюжеттер бар. Бұлар — адамның аң аулап жүрген кезінің көріністері, желіп келе жатқан түйелердің бейнелері, соғыс және жүк арбаларының суреттері, адам бейнеленген композициялар және басқалары.

Жартастардағы суреттер сақ тайпаларының күрделі де сан салалы көркемдік шығармашылығының көрінісін едәуір толықтыра түседі.

 

                              1.2 Ғұн мәдениетінің ерекшеліктері

 

Хұндардың ата-бабалары. б. з. дейінгі XVIII ғ. Солтүстік Қытайда соңы орасан зор нәтижеге жеткізген екі оқиға болды. 1797 ж. Қытай бекзаты Гунлю, патшаның қырына алынады да, батыстағы жүндарға қашып кетеді. Тегі, оның соңына қыруар жақтастары ерген болуға тиіс, өйткені ол ана жақта өзіне шағын қала салдырып, қытайдың Ся патшалығынан бөлініп, дербес билік жүргізеді. Бастаухаттардың хабарына қарағанда, Гун-лю „батыс жұнға еніп кетеді» (11, 40 б.). Алайда, 300 жыл бірлесіп өмір сүрсе де, эмигрант-қытайлар бәрі бір жүндарұғ біржолата сіңісіп кете алмайды, сөйтіп 1327 ж. олардың кінәз Шань-фу бастаған ұрпақтары, жұндардың қудалауымен, Отанына қайтып келеді де, терістік Шэнь-сиден қоныс тебеді (Цишань тауьшың етегі) (12, 67 б.). Осы бір жаңа құрылған тайпадан Чжоу әулеті шығады (11, 41 б.). Шағын кінәздік болып тұрғанның өзінде, Чжоу жұндарға қарсы ұдайы күрес жүргізіп келгенді, сөйтіп б. з. дейінгі 1140-1 130 жж. кінәз Чан „жүндар-илерді Гин және Ло өзендерінен» (Ганьсу уәлаятьнда) теріскейге қуьш тастайды (11, 41 б.).

Жүндар біраз уақыт Чжоудың алым-салық төле-ушілері болып тұрады, бірақ б. з. дейінгі X ғ. шамасында „дала борыш төлеуін тоқтатады да, қажырлы күрес басталып кетеді». Жүндар айырылып қалған жерлерін қайтарып алуға ұмтылады; Қытайдың көптеген кінәздіктерге бөлінуі олардың ілгері жылжуына себеп болады.

Дәп со кездері Гобидің түскей бетімен жалғасып Жатқан иен түзде хяньюнь мен хуньюй тайпалары жамырап көшіп жүретін. Бұлардың екеуі де хұндар еместі (24, 80 б.), өйткені ол дәуірде хұндар әлі атымен жоқтұғын. Бірақ Ся әулеті құлатылғаннан кейін, қуғында жүріп көз жұмған соңғы патша Цзе-күйдің ұлы Шун Вэй үй ішімен, қол астындағы ел-жұртымен солтүстік даласына кетіп Қалады (’11, 40 б.). Қытайдың тарихи дәстүрі бойынша Шун Вэй хундардың арғы аталары болып есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хұндар қытай келімсектері болып есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хұндар қытай келімсектері мен даланың көшпелі, тайпаларының сүйек жаңғыртып араласуынан пайда болған. Осынау аңыз деректердің тарихи ақиқатқа тек болмашы болжам турінде ғана жақ келетіні даусыз.

Бірақ оның қажетті дәні бар екенін жоққа шығару дүұыс болмас еді. Шан дәуірінің жазбаларында өздерінен бұрынғы әулет еске алынбаған дегенді тиек етіп, Ся кезеңінің болғанын мүлде қабылдамай тастауға біраз әрекет жасалғанымен, тіпті ежелгі Қытай дәуірін күмәндана зерттеуші Латтимордың өзі де, Ся жөніндегі хикаяның аңыз екенін мойындай отырып, сол әулет болған (102, р. 286), бағы заманда „Ся» сөзі „Қытай» дегенді білдірген (102, р. 300), оның шекарасы қара керамиканың неолиттік мәдениеті шекарасымен (102, р. 302) сәйкес келеді деп есептейді. Бұл — бұлма. Латтимор сол еңбегінде Ся мен 1Щ мәдениеттерінің арасындағы орасан зор айырмашылықты атап өтеді, тіпті кейде оларды бір мезгілде өмір сүрген деп те болжам жасайды. Ендеше екі тайпа өзара соқтығысып, солардың біреуі жеңіп шыққан деп ойлауға болады. Бұданда гөрі, жеңілген жақтың бір бөлегі жау басып алған туған елін тастай қашып, көрші тайпалардан баспана тапқан деген дүрыс тәрізді.

Ал, Шун Вэйдің қарулас серіктері араласып кететін сол бір жұмбақ тайпалар хяньюань мен хуньюйлар кімдер болған? Қадым заманда қытайлар Гобидің шет аймағьп „Шасай құм елі» деп атаған (24, 11 б.) және оны динлиндердің  отаны  деп  есептеген.  Антропологаяның  деректеріне сүйенсек, бұл арада ол кезде еуропеоидті талпақ бас тұрпаттылар моңғолоидті сопақ бет тұрпаттылармен яғни  қытайлармен  (32,   82   б.)  араласып  будандасады. Моңғолоидті  жалпақбет  тұрпаттылар  Гобидің   теріскей жағында таралған еді.

Хяньюнь мен хуньюй тайпаларының, қытайлардың „қарабасты» арғы аталары сонау б. з. дейінгі III мыңжылдықта далаға тықсырып тастаған Терістік Қытайдың байырғы жұртының ұрпақтары деп қорытыңды жасауға хақымыз бар. Осынау тайпалармен Шун Вэйге еріп келген қытайлар араласып кетті де, хундардың ежелгі дуниедегі ең бірінші этникалық субстраты құрылады, сөйтіп хұндардың арғы аталары құмшағылды шөлдерді басып өтетін дәуірден кейін барып, хұнға айналады. Тап со кезде Хал-ханыч иен жазығында халықтар қайта тоғысады да, соның нәтижесінде тарихи хұндар пайда болады. Соған дейін олар XV яғни дала көшпелілері деп аталған. Демек хұндардың ата-бабалары шөлді жеңген ең бірінші халық болған. Ал бұл үшгін ол қайсар да ержүрек болуы керек еді.

Хүндардың арғы тарихы. Хұндар тарихының тым ежелгі кезеңін оқып зерттегенде Сібірді мекендейтін халықтар мен олардың ареалы күтпеген мәнге ие болады. Жоғарыда көрсетілгендей-ақ, ежелгі хұндар қытай тарихында б. з. дейінгі ХҮШ ғ. туңғыш рет аталады. Оларды келесі жолы еске-салу б. з. дейінгі 882 және 304 жж. болады. Демек, хұндардың арғы аталарының бір жарым мың жылға жуық тарихы бұлдыр тұманға батып қалған. Осы бір кезеңге жақынырақ жерден жарық түсіру үшін біз Сібір археологиясына көңіл бөлуіміз керек.

Б. з. дейінгі II  мыңжылдықта археологтар Оңтүстік Сібірде синхронды дербес екі мәдениет: шығыста — глазков және батыста — андронов мәдениеттері болғанын айырады. „Байқал өңіріндегі аумақты бір-бірімен туыс тайпалар тобы мекендеген, олар бәрінен бұрын кәзіргі заман эвенкілерінің, эвендер мен кжагирлердің арғы аталары болуға тиіс. Олардың мәдениеті… Амурдың жоғарғы жағы мен Солтүсгік Манчжурияны, сол сияқты Моңголияны, тіпті Ұлы Қытай қорғаны мен Ордосқа дейінгі жерді мекендеушілер мәдениетіне мейлінше жақын болған. Демек, осы бір аса кең облысты неолит пен ерте қоланың мәдениеті жағынан бір-бірімен туыс аңшылары мен балықшылары тайпаларының жайлағаны ғажап емес… олар, әсілі, бір-біріне туыс тайпалар тілінде сөйлескен тәрізді» (53, 8 б.).

Кейінірек осынау тайпалардың оңтүстік бөлігімен — глазков мәдениетінің иелерімен хұңдардың кейбір аталары соқтығысып қальп, араласып кетеді (53, 9-10 б.). Б. з. дейінгі 1700 жылдан 1200 ж. қоса есептегенде, Оңтүстік Сібірдің батыс жартысы мен Қазақстаннан Оралға дейінгі жерді андронов мәдениеті алып жатты. Ақ нәсілге жататын со мәдениеттің иелері б. з. дейініі ХҮШ ғ. Минусин қазан    шұңқырьш    игеріп    алып,    Енисейдегі   глазков мәдениетімен қосылып кете жаздады (43). Андроновшылар егіншілер мен отырықшы малшылар болды, металдардан қоланы ғана білді, олардың молаларында көптеген әсем өрнекті қыш құмыралар қалды. Андронов мәдениеті батыспен байланысты. „Андронов     ескерткіштерін төменгі Еділ, Дон мен дон даласының  қима ескерткіштеріне өте ұқсас екені сан рет аталады» (43, 1С б.). Бірақ б. з. дейінгі П мыңжылдықта Оңтүстік Сібірді бірінші рөлді андроновшылар да, глазковшылар да ойнаған жоқ.

Жоғарыда біз „Шасай құм елін» яғни Гобидің шет-шетін мекендеген динлиннің ата-бабалары туралы айтқанбыз (24, 11 б.). Саян-Алтай таулы өлкесін де, Минусин қазан шұңқыры мен Туваны да солар қоныс еткен болатын. Олардың тұрпаты „төмендегіше сипатталады: орта бойлы, ұзын бойлылары да жиі кездеседі, дене бітімі шымыр, мығым, атжақты, тәні ақ, беті қызыл шырайлы, ақсары шашты, дөңес тік мүрынды, жиі-жиі құс мұрынды болып та келеді, көздері көгілдір» (24, 34-35 бб.). Бастау-хаттар негізінде жасалған осынау қорытындылар археология деректерімен де дәлелденді. Б. з. дейінгі 2000 ж. болжалды түрде даталанатын афанасьев мәдениетінің отаны Саян-Алтай қыраттары болған. Антропологиялық жағынан афанасьевшылар айрықша нәсіл құрайды.

Олар „қоңқа мұрын, қушық бет, шүңірек көз, жазық маңдайлы келеді, осы белгілерінің бәрі олардың еуропалық діңге жататын хабар береді. Бірақ қазіргі заманғы еуропалықтардан бір өзгешілігі олардың беті бұлардан едәуір жалпағырақ болған. Бүл тұрғыдан келген олар Батыс Еуропаның жоғарғы — палеолитке жататьш бассүйектеріне ұқсайды, яғни оның «кроманьондық» тұрпатына ұқсайды — мұны осынау терминнің кең мағнасында қарау керек» (32, 65 б.).

Афанасьевшілердің мұрагерлері б. з. бұрынғы Ш ғ. дейін өмір сүрген тоғар мәдениетінің тайпалары болған. (43, 301 б.). Бұл жәйт — өзге тайпалардың шапқыншылығына қарамастан, афанасьевшілер өз мәдениетін сан ғасырлар бөгетінен алып өтті деп ойлауға мәжбүр етеді.

1200 ж. шамасында Минусин даласында андронов мәдениетін оңтүстіктен, Терістік Қытайдан (43, 114-11666.), Сары өзен бойынан жерауып қоныстанғандар әкелген жаңа, қарасу мәдениеті ығыстырады. Батыс Сібірге бірінші рет қытай стилі келеді. Бұл жәй ғана ауысып келе салған нәрсе емес. Жаңа мәдениетпен бірге зираттар да жаңа нәсілдік тұрпат — моңғолоидтер мен еуропеоидтердің буданы пайда болады, ал сонда еуропеоидтер брахикранды (талпақбас), ал моңғолоидтері қушықбет болып келеді, өздері „азиялық діңнің қиыр шығыстық нәсіліне жатады» (32, 83 б.). Мұндай нәсіл Терісгік Қытайда Янщао дәуірінде қурылған еді. Оның өкілдері сырттай қарағанда, кәзіргі өзбектерге ұқсайды, ал өзбектердің өзі еуропеоидтермен моңғолоидтердің араласуынан шыққан халық қой. Әлгілер сол арада өзара тағы да араласып-құраласьш кетеді, бірақ біз үшін айрықша атап өтетін маңызды бір нәрсе, „Оңтүстік Сібірге әбден мидай араласқан халық көшіп барады. Қушық бетті түскей моңғолоидтарға еуропеоидті брахикрандық тұрпат келіп араласқан, бірақ оның шыққан тегі, сол сияқты жүйелік тегі (систематика) орны да анық емес» (32, 83 б.). Осынау Қытайдан келген еуропеоидті жұмбақ брохикранды элементті дилермен салыстыру мәселесі сұраньш тұрғандай болады. Бірақ Сібір менен Қытайда әр түрлі тұрпатты еуропеоидтік элементтің болуы бізді мәселені төмендегіше шешуге лаждың жоғынан көндіреді: дилер мен динлиндер — еуропалық нәсіл діңінің халықтары, бірақ әртүрлі нәсіл тұрпаттары; ұқсас болғанымен бірдей емес (28).

Дилер мен динлиндерді бір санайтын Г. Е. Грумм-Гржимайло: „неолит дәуірінде Оңтүстік Сібірді мекендеген атжақты нәсілдің, біздің білуімізше, есте қалмас ерте замандардан бері Сары өзен өңірі облысында өмір сүрген АИ тайпаларымен яғни динлиндермен (—Л. Г.) әйтеуір бір генетикалық байланысы бола қойды ма екен? Бәрінен бұрын одан жұрағаттары осы уақытқа дейін Азияның Қиыр шығысында сақталып қалған нәсілді (айналар — Л. Г.) болады (24, 43 б.). Алайда қытайлар тек сол ат-нәсілді динлиндер деп атаған, ал Саян тауын «Дин-лин» дейді екен (П, 107 б.). Динлиндер тарих сахнасынан П ғ. орта кезінде жоқ болып кеткен, ал динлиндер — дилердің даладағы тобы — оған IV ғ. келіп аяқ басқан. Ендеше енесей қырғыздары түскейден келген дилермен емес, ^ВД со Сібір аборигендері (байырғы тұрғыны) динлиндермен байланысты болған. Саян тауларының түскей бетінде көшіп – қонып жүрген динлиндердің оңтүстік бұтағы хүндардың арғы аталарымен араласып кетеді, қытайлар хұндардың сыртқы айырма белгісі дөң мұрындары екенін бекерден-бекер айтпаған. Шин Минь хұндардың бірін қалдырмай қырып тастау жөнінде бұйрық берген кезде, 350 ж. „көптеген дөң мұрынды қытайлар қаза табады» (24,156.).

Хош, сонымен хундардың оңтүстіктен келген арғы аталары араласып кететін халық — со динлиндер болған.

Қытай тарихы хұндардың арғы аталары ху (11, 40 б.), тайпаларының тарихқа дейінгі өмір-тіршілігін сақтап қалған. Оның қызық болатын бір жері, осынау сипаттамада хулар тарихи хұндарға әлеуметтік қарым-қатынас жағынан ұқсай бермейді, бірақ тұрмыстық тәлім-тәртіп машықтары оларға жақын келеді.

Көне замандарда, тегі, хұндардың арғы аталарында ешбір мемлекеттік құрылымдар болмаған. Жеке-жеке от-басылары жылқылардан, ірі қара мен қой-ешкіден туратын малын айдап, көшіп-қонып жүрген, түйелері мен есектері азырақ болған.

Көшпелі тұрмыс иен даламен әйтеуір жөн-жосықсыз көше беру емес. Көшпелілер көктемде құнарлы көкорай шалғыны адам мен малды „кел мұңдалап» шақыратьш тау ішіне, жайлауға қарай қозғалатын, ал күзде қар аз жауатын жазық далаға түсетін, онда мал қыс бойы тебіндеп жайылып, нәрқорегін табатын. Көшпелі халықтың жайлауы мен қыстауларының жері әрбір ру мен отбасына бөлініп берілетін және олардың жекеменшігі болып табылатын. Хұндардың арғы аталарында да жағдай тап осындай болатын.

Алайда атап өтетін бір жәйт, Сыма Цянь, бәлкім, хұндардың өз тұрмысының бұдан басқаша болуы мүмкін емес деп білетін кейбір белгілерін тым ежелгі замандарға жатқызған шығар, Дегенмен ол көшпелі малшаруашылығының ху экономикасьндағы рөлін ұлғайтып жіберген деп ойлаймыз, бірақ неолит дәуіріндегі Ішкі Моңғолия дат ла түрғындарында малшаруашылығы болмады деп кесіп айтуға негіз жоқ. Гәп тек со малшаруашылығының қай деңгейде дейін көшпелі болғанында ғана.

Ежелгі хұндар тарихының осы бір кезеңін сипаттау жолындағы маңызды нәрсе мына төмендегі ескертпе бо-льш табылады: „Садақты ата білетіндердің бәрі сауытты (?!—Л. Г.) атты әскер қатарьгаа кіреді… Шапқыншылық жасау үпгін әркім әскери жаттығулармен айналысады…

Күпггілері тағамның тәуірін, майлысын жейді, кәрі-к.үртаңдар солардан қалған сарқытты талшық етеді. Жас-тар мен тегеурінділерді жүрт қадырлейді, жасы жеткен шал-шауан мен дәрменсіздерді ескере бермейді… Әдетте бірімен бірі аттарын атап сөйлеседі; қосымша ат қойып, айдар таіып (рулық — Л. Г.) жатпайды» (11,406.). Мүның бәрі рульіқ байланыстардың белгілі турғыда әлсірегенін, әдет-ғурьпггар мен дәстурлерге қара күпггің өктемдік ете бастағаньш көрсетеді. Айрықша маңызды бір нәрсе, осы-нау рулық қарым-қатынастар дәуірінде бастаухат рулар-дың аттарының болмағанын атап өтеді, ал кейініректегі тарихи дәуірлерде ол өзара рулық қатынастардың толық салтанат қүрғанын анық айтады. Жоғарыда келтірілген жәйттар, хүндардың арғы аталарының шыққан тегінің ор-тақтығы емес, тарихи тағдыр-талайының ортақтығы байла-ныстырып түрғаны ежелгі хун этногенезінің бастапқы кезіне жатады деп болжауға болады.

Бірақ рулық қарым-қатынастардың әлсірей түскенінің өз себептері болуға тиіс еді, бүлай дейтініміз, көрсетілген қүбылыстармен бірге, біз рулық қатынастардың басыңқы болғанын айдан анық көрсететін институттар мен әдет-ғурьштарды да байқаймыз. Мысалы, некенің түрі қосақты отбасы емес, көпәйелді отбасы болғанын және әйелдер басқа да дүние-мүлікпен бірге мұра болып берілетін болган: өгей шешесі баласына, келіні аға-інісіне ауысып отырған. Мүны тек әйелдер ақуальшың мүшкіл болғаны деп қарау дүрыстыққа жатпайды; көбінесе некенің түрі әйел жесірленіп қалған күнде, оның қайыр сүрап кет-пеуінің кепілі болган, өйткені жаңа күйеуі оған отбасы-ошак, қасынан орын беріп, асырауды міндетіне алған және оны „тас түссе — талайыңнан» деп, тағдыр тәлкегіне тас-тай салмаган. Бұның бәрі ежелгі хүн этногенезі процесінде әлде бір үзіліс болғанына мегзейді, ол тегі бәрінен де бұрын хүндардың арғы аталары Қытай жүрты ішінде турған кездері болған тәрізді.

Жазылған жәйларды археологияның мәліметтерімен тексеріп шығайық.

1927—1937 жж. швед экспедициясы Ішкі Моңғолия-дан неолит мәдениетін ашқан еді, сонда оның кейінгі ке-зеңі „егер кейінірек демесек, 2000 ж. шамасы» деп дата-ланады (54, 173 б.). Бүл мәдениет „тек белгілі дәрежеде гана байланысып турган» (54, 172 б.), Терістік Қытайдың неолитінен мүлде өзгеше.

Қорытынды өзінен-өзі сүраньш түр. Неолитгік мәдениеттің иесі со баяғы даланың аңшы тайпалары болатьп оларга Қытайдан ең әуелі талқандалган дилер, сосы олардың тақтан қүлатылган жеңімпаздары — Ся әулетіні жақтастары қашьш барады. Барлық жерден де терістіі қытай неолиттік мәдениетінің шым-шымдап тара жатқаны көзге туседі. Неолитті мекендеупгілер тұрмысы қалпына келтіріп көруден шығатын қорытынды олар өзеі дер мен көлдер бойын жағалап, турақты мекенжайларыі да өмір сүрген аңшылар, балықшылар мен терімпгіле болған.

Сонымен, сөйтіп өз ішіне Қытайдан қуылғандардь. қос толқьюын қабылдаған ежелгі хулар нарративті және заттық деректердің келісімді көрсеткіштеріне қарағанда, мемлекеттік ұйымдары жоқ және олардың қажеттігін де білмейтін өте жабайы халық болган. Олардың мәдениет алдында сіңірген еңбегі сол, көшпелі мал шаруашылығын игергенмен кейін, қүлазыған шөлді — Гоби қүм теңізін ба-сып өте алдьі яши, өздерінің замандастары — финикия-лықтардың теңізбен жүзуді үйренісімен, Еуропаны ашқаны секілді, бүлар да Сібірді ашты. Осы бір екі жаңалық ашудың да тарихтың тағдыры үшін маңызы бол-ды, олардың қайсысының елеулірек екенін кесіп айту қиын-ақ. Өйткені қытай хроникасының деректеріне әлі де жете ме, жетпей ме — оны археология дәлелдеп бе-реді, біз олардың өзінің табигаты жағынан археологиялық дәлелдемені таба алмайтын жағына да ягни некелесу әдет-ғүрпын сипаттауға және жасы үлкендерді қадырлемеу жағьша да жіті көңіл бөлуіміз керек. Күннаманың дерек-тері отбасылык, дәстүрдің болмағанын айтады, ал бүған әлсіз-дәрменсіздің бәрі өлуге тиісті кез — өмір сүру жағдайының күрт төмендеуіне апарып соғады. Хүндардың арғы аталары үшыраған кедейліктің сүмдықтьиы сондай, олардың күллі күш-қайраты тек күн-көріске, тамақ асы-рауга ғана кетеді, сөйтіп салт-дәстүрлер к,арттармен бірге өліп бітеді.

қосқан тұңғыш пассионарлы сілкішс болады.І

„Плиталық мола» мәдениеті. Қытайлар мен жұндар қырғын соғыста бірін-бірі қүртып жатқан кезде, Орталык. Моңғолия мен Байқалдың оңтүетік сыртьшда өзіндік бір мәдениет қүрылып жетіледі, оның болашағы молтұғын. Бүл — әлгі „плиталық мола мәдениеті» деген қүбылыс, шын мәнінде ол — жаңа хүн этногенезінің бастапқы кезін білдіретін төлтума хүн мәдениетінің әуелгі кезеңі болатьш. Оның толық сипаттамасьш А. П. Окладников жасаған (51, сол сияқты 14, 63 қар.). Түскейден теріске қарай тізіле созылатын осынау молаларда қоладан жасалған ғажайып бүйымдар бар. Олардың сипаттамасын келтірмеймін, өйткені ол көрсетілген авторлар еңбегінде бар, ендеше мен плиткалы молалар мәдениетіне А. П. Окладников бер-ген сипаттамаға сүйене отырып, соны тусіндіруге көшемін, Бізге жеткен материалдарға қарағанда, плиталық мо-лалар қалдырған адамдардың негізгі іс-әрекеті мал шаруа-шылығы болған; бүған қоса олар метал қорыту техникасын жете меңгереді. Молалардан Үнді мұхиты бақашанақ-қаурилерді, пирофилиттен жасалған үзынша ақ моншақтар, қытай үлгісіндегі кеме-триподтардың сы-нықтары табылды. Бүл — олардың Қытайдан Алтайға, Ми-нусин қазан шүңқыры мен Орта Азияға дейін созылып жатқан кең мәдени байланысы болганының куәсі. Бірақ әлі де әлеуметтік қүрылымның іздері байқалмайды: мола-лардың орналасуы қауымды-рулық байланыстардың беріктігін көрсетеді» (51). Әрине, бүл бай немесе кедей отбастары болмады деген сөз емес, бірақ олардың екеуі де патриархалды ру аясында болған. Елге еңбегі сіңген сарбаздар, рубасылар мен көсемдер игі жақсылар сана-тын қүраған, сол себепті де олардың моласы қарапайъш руластары молаларынан өзгеше болуы керекті: „Бүғылы тас» дегендері, міне, солар, яғни бүғы, күн шеңбері, қару-жарақ бейнелерімен бедерленген тақтатастар. Оларды дайындауға еңбектің көп жүмсалатыны сондай, оған марқүм болған кісінің бір отбасының күпгі жетпеген. Тегі, ол қоғами іс болғанға үқсайды. Б. з. дейінгі бүкіл I мың жылдық бойына антропологиялық тұрпат мүлде өзгерме-ген. Хүндар деп саналып келген, палеосібірлік танымал түрпат тап осы дәуірде қалыптасқан (32, 121 б.).

А.   П.   Окладниковтың   этнологиялық   түсініктемесі қүмән-күдік туғызбайды: біз жаңа этностың көтерілу фа-засьшың бастапқы кезін бақылай отырып, сословиелік топ ретінде көрінетін субэтностың қүрылуы үшін жаңа консорциялардың әлі де тым әлсіз екенін көреміз.

Әлбетте, плиталық молалар және оның ізін ала шшып, оған тікелей қосылатьш хүн мәдениеттерінің өзара айыр-машыльны да бар. Біріннгіден, хүндар тақтатас молаларын-да сирек кездесетін темірді кеңінен пайдаланған. Бүл факті Ііпті қарапайым түрде түсіндіріледі. Әуелгі кезде да-лалықтар темірді солтүстіктегі тибеттік-кяндардан альш турган. Б. з. дейінгі 205 ж. маңайында олар өзара қосылып кетеді, тек содан кейін ғана темір далаға кеңінен ағындап келе бастайды. Екіншіден, біз хүндардан патша молаларын табамыз. Бүл түсінікті де, өйткені б. з. дейінгі 209 ж. рулар тізе қосып бірлескен, содан кейін барып тәртібі қатал орталық өкімет орнатылған, оған дейін хұндарда рулардың тек жәй ғана одағы болған. Демек, хан молаларының пайда болуы — бір халық тарихының түтас бір кезеңі ғана — басқа ештеңе де емес. Олардың қалған белгілері де сәйкес келеді, демек, жоғарыда келтірілген дәйектеме ең әуелгі хүн қауымдастығына, дәлірек айтсақ, оның б. з. дейінгі IX—IV ғғ. қалыптасуына келеді. IV ғ. хүндардың күшейіп кеткені сондай, қайтадан Гобидің оңтүстік жағына шығады (72, 235 б.), ал бэйдилерді жаңада ғана жеңген қытайлар, өзге амалы қалмағасын, айрықша стратегиясы мен әдеттен тыс тактикасы барі, со-ны жаудан қөр&інуға мәжбүр болады.~Бүл «соқтъіғысудаң жәдігерлері — Үлы Қытай қорғаны мен Ішкі Моңғолия-дата плиталы молалар (54, 1636.).

Хұндардың тілі туралы. Хүндардың қай тілде сөйле-гені туралы мәселеге қыруар әдебиет арналған, қазір олар едәуір дәрежеде өз маңызын жоғалтқан (40). Сиратори бізге белгілі хүн сөздері — түркілік, ал бізге келіп жеткен бірден-бір хүн сөзі — түркі сөзі,— деп (119) дәлелдеген. Пельо ол өзіне түркі тілінен де ежелгі қатпарлар эле-ментін енгізеді(4 10) деп атап өтеді. Лигети, бізге қытайша пСа дақ» деп айтылуынан белгілі болған, „етік» дегенді білдіретін хүн сөзі не түрік, не моңғол тілдеріндегі ешбір сөзбен үқсас емес деп, хүн тілі жөніндегі мәселені ашық кдлдырады. Бүл сөзді „сегди» деген кельт сөзімен салы-стырғанына оның өзінің де көңілі толмаған (105).

Алайда бүл сөздің „сайдақ» яғни жақ пен жебелі Қорамсак, деген көне орыс сөзіне тікелей қатысы бар. Ол^х турік-моңғолдан шыққан және XVI—XVIII Іт. қолданылған. Оның „са дақ» деген хұн сөзімен байланысты екені айдан анық, өйткені хундар қорамсағына сыймаған жебелерді қоньшшна қыстырған, ол түсінікті, қорам-саққа тек 30 оқ қана сыйған (39). Кейінірек қоньппқа тыққан пышақтарын пайдаланып, орыстар да тап осылай ететін болған. Хош, сонымен „саадак,» сөзі бәлкім түркі-моңғол тіл стихиясының сонау б. з. дейінгі I мыңжыл-дықтың өзінде әлі бөлініп жетілмеген кезіне шығатын секілді, бірақта осы тәрізді бізге белгілі хүн, моңғол сөздерінің ортақтастығы, тарихи тағдырлары тьныз байла-ныстырып келген халықтардың өзара мәдени алмасуымен түсіндірілетін шығар. Жоғарыда келтірілген пайымдауларға қарамастан, хұндардың туркі тілді болғандарына шүбә келтіру мүлде дәйексіз нәрсе, өйткені хұн мен теле тілдерінің (II, 214 б.), жақын туыстығы жөнінде бастау-хаттың тікелей көрсеткен фактісі бар, ал үйғыр •гілінің те-ле тіліне жататыньша ешбір қарсы пікір болмауға тиіс. Хүндардың түркі тілді екеніне шүбалану арнайы „мәдени сөздерді» тексеріп талдауға негізделгенін, ал со сөздер көбінесе көршілерден алынып туратын болып шыққанын Лигетидің өзі атап кеткен, ал бүның таң қалатын ештеңесі де жоқ, өйткені хұндар көршілерімен үзақ уақыт бойы қызу қарым-қатынас жасап турған.

• •»дшііидл/іидмх рсип/^с орсічеі етеді

Хұн мемлекетішң қүрылымы. Хұндарды өздерінің, турақты әскерге емес, халық жасақтарына арқа сүйейтін Рубасылары басқарып отырган. Шаньюй, өзге рубасылар ішіндегі басты тулға саналған және өзінің абырой-бе-Делінен өзге ешқандай нақты күші болмаған. Егер оның жеке басы руластарының арасында сый-құрметке, демек, олардың қолдап-қостауына лайық болмаса, әлбетте, Шаньюй кең көлемде соғыс жүргізе алады деу ақылға Қонбас еді. Тарихи оқиғалар барысында жеке адамның Р°лі әр қашанда бірдей бола бермейді, бірақ өкімет аппа-Раты болмаған жағдайда, көсемнің қабылет-дарьшы кейде ^Кездейсоқ жәйттардың сәйкес келуіңе тәуелді болатьш ^т^рихи оқиғалардың нәтижелі болу-болмауын тікелей ше-^ЩеДі. Далалық Азиядағы жетекші тайпа юэчжилер де, да емес, хундардың болғандығы тап осы жәйтпен түсіндіріледі, ал хундар жеңіліп қалған күнні өзінде оқиғалардың жалпы ауаны бүзыла қоймас еді.

Мұның үстіне әбден қалыптасьш кеткен Ігікірлерг қарамастан б. з. дейінгі 1 мың жылдықта хұндарды көшпелі шаруашылығы, олардың отырықшы көршілеріні шаруашылығына қарағанда, әлдеқайда жоғары дәрежед үйымдастырылған еді. Алайда өзіміз мүдделі болы отырған хұндар этногенезінің проблемасы үшін бәрінен ,а мәнді болып табылатьш бір нәрсе, Мүде мен оның мүр< герлері дәуіріндегі хүндардың саяси жүйесі, әлеуметті қүрылысы мен мәдениеті яғни со кездегі хұндарды тәртіп-тәлімі машығының күллі қосындысы олардың сода бүрышы өмір салтынан едәуір дәрежеде өзгеріп кеткен-^ Сол себепті де біз пассионарлы серпін нәтижесіңа хұндар этногенезі тап со кезде сапалы бір секіріс жасад деп болжауға хақымыз бар. Этногенездің табиғи пр( цесінің содан былайғы барысы хұндар этносына оның т< рих білетін тұрпатьш, түр-түсін береді. Бұнымен бірі естен шығармайтын бір жәйт, Мүденің хұн мемлекеті қүруы — пассионарлық өрлеу фазасының анык, кезеңіні ең бастапқы шағы болып табылады. Мүденің өзіне дейі болып келген әлеуметтік қатынастарды тек қаі жетілдіріп, аздап реформалап қана қойганы кездейсок, нәрсе емес. Десек те жүрттың бүрьшнан келе жатқан тәрбие-тәртібіне, тұрмыс-салтына келгенде Мүде жасаған жүмыстың көлемі Тау басындағы уағыз бен Шыңғысхан реформаларының көлемінен әсте кем емес.

Әдетте көшпелі мемлекеттерді тайпалар одагы немес әскери тәртіпке бағынатын орда-адамдар нөпірі ретіңг қарайды. Хүндар жәйіне келсек, бүл екі түсінік те дүрь емес. Хүндар руларға бөлінетін бірден-бір тайпа болға тайпалар одағынан оның айырмашылығы осы. Олардьщ ішінде өздерінің рулық үйымы болған, ендеше нөпір (ор-да) деп есептек агаттық. Хүндардың саяси жүйесі күрделі. Осы мәселені талдап түсіну үшін бастаухатқа айрыкдш көңіл бөліп зерттеуте тиістіміз, сосын оны жіліктеп қарап, хүндардың   саяси   тәртіп-таглымының   өзіндік   жүйесін түсіндіріп көрелік.

Хүн мемлекетінің басында шаньюй түрған, оның аудар-масы „үлылар үлығы» (II, 46 б.). Оның бодандарына қарсы қойылған хан еместігі атынан-ақ көрініп түр, ол басқа да тең хүқылы жиырма төрт рубасы арасындағы біріншісі. Шаньюйдің билігі — өкіметі мол болған, бірақ шексіз емес-ті. Оның билігін ру ақсүйектері — рубасылары шек^еп отырған, олардың әрқайсысының қол астында жалпы саяы 2 мыңнан 10 мыңға дейін қарулы салтатты сарбазда-_рьі болған (әрине сипыры шартты). Әуелде шаньюй сайла-цатьш сияқты көрінеді (бәлкім, қытайлар сол себегггі де ІҮІүдеге дейінгі  мүрагерлік  жоралғысын  анықтау ісінде қиналған   шығар),   кейішрек   жүре-келе,   сайлау   іздері тақкд отыргызу рәсімдерінде де («қойған»), сол сияқты, сирек те болса, (102 ж. „оның үлы тым жас болғандықтан ла хұндар оның кіші ағасын шаньюй етіп қойды…» (II, 71 б.),   сайлану   фактілерінде   сақталып   отырған;   мүндай лсәйттар жаңа шаньюйді сайлау үшін, 85 және 60 жж. кінәздар жиналысы шақырылған кезде де қайталанган (II, 84 б.). Бірақ сайлау инстит>тъшың шартты ғана мәні бар еді. Тақты мұра етіп қалдыру мүлде кейін барьт әдетке айналады.  Шаньюй  тақты  баласына  жиі-жиі  тапсырып отырса да,  өкіметті  берудің басты түрі өсиет қалдыру болған. Меніңше, біз бүл арада бүрыніы әдет-ғурыптың бірте-бірте өзгеріп кеткенін байқаймыз, мүның мәнісі — сайлаулар   емін-еркін   өтпей,   біртіндеп   марқүм   болған шаньюйдің ерік-жігерін жәй ғана мақүлдай салу рәсіміне айналды  деген  сөз   еді.   Әскери  және  дипломатиялық қызметтеріне қоса, діни-ғибадат міндеттері де шаньюйдің мойнында болатын:  жылма-жыл қүрбандық  шалынатын ғимарат шаньюй қосыны қасында еді, және оның өз басы күн сайын екі мәрте Күн мен Айға ресми түрде табынатын. Мүденің дәуірінде хүндардың текті үш руы болған: Қоян, Лань мен Сюйбу (II,  49 б.). Қоянның түрік сөзі екені бесенеден белгілі; Садйбу да—»өлке» деген түрік сөзі; Лань — қытай сөзі, „орхидеяны» білдіреді, ежелгі за-манда ол қытайлардың үлттық гүлі болған (76,  29—40 66.). Осынау үш рудың үйлесуінен хүндардың шыққан тегінің ізін айырып білуге болады: Шун Вэйден — Ланьдар шыққан,  ал  Қоян мен Сюйбу  бағы  заман хуларының Ұрпақтары болып табылады. Қытайлар қоян руының бас-таушысын кінәз (гун) демей, хан (ван) деп атаған, бүл осы РУДЫң  мүшелерін   шаньюйдің   туысқандарынан   жоғары Қойғандық.  Шаньюйлер шыққан ру Си Люань-ди деп аталган (94, 5. 57; 112, 5. 53). Жогарыда көрсетілген фа-Милиялар,    өкіметті    бөліп    билеген,    өйткені    шаньюй ^әйелдерді тек аталған рулардан алған,  ал мемлекеттегі Жоғары шендер мұра етіліп қалдырылған яғни тек атақты кі         меншігінде болған, мәселен, мемлекеттік сот тек

руьшан ғана тағайындалған (П,  49  б ескертпені ). Осьшау атақты рулармен бірге жәй-қатардағы рулар көп болган, оларды өз кінәздары басқарған. Ола] рубасылары деп атауға болмайды, өйткені олар сай баған, билікті мұра ретінде алып отырған. Кейде олар бетінше дербес рөл атқаруға да тырысқан, бі басқарушы топ әманда жікпгілдік ағым мен бейбасты басып тастайтын болған. Осы машықпен олар шань лердің үстемдігін де шектеп отырған, өйткені текті ру, әрбір мүшесінің қорғаушыларының көп болғандьпы ндай, іс жүзінде олар орталық өкіметтің қаһарьша ү раймыз деп жасқанбаған, сол себепті де ол өз руьі мүдде-мақсатына қайшы келмейтін нәрсенің бәрін істей береді екен.

Хүндардың шен-шекпендік жүйесі мен басқару а раты өте күрделі де қолапайсыз үлкен болған. Шығыс және батыстық больш бөлінетін шенеуніктердің дәлірегі бекзаттардың бірнеше дәреже-деңгейін б көрсетуге де болады. • „Шығыстық» пен „батыст сөздері „аға» және „кіші» дегенді білдірген. Бір басқыш — чжуки — кінәз («чжуки» сөзінің мағынасы на»). Тақтың мүрагері — шығыстық чжуки-кінәз бо тиісті болған, бірақ бүл ереже жиі-жиі бүзыла беі Екіннгі басқыш— лули — кінәз; үшінпгісі — үлы жетс төртінпгісі — ұлы дуюй; бесіншісі — үлы данху. ОсІ жоғары шендердің бәрі үдайы шаньюй руының мүшс болған. Олардың бәрінің рулық әулеті енпгіліктері маған, бірақ оны қызмет орнымен бірге алып оты Қызметі жоғарылатылған күнде, шаньюймен туьк дәрежесіне сәйкес, оның еншілігі де өзгертілген. Хан: лар мансапты қызметті тек ақсүйек белгісіне қарай тын болған.

Бүл белгі көбіне оның таланты мен іске жарамдь рамсыздығьша сәйкес келмеген. Сол себепті де (қанды) ақсүйектерге қоса пассионарлы талант ақс^ тігі, қызметінен көтерілген тектілер (шаньюйдің І қандары емес) болган. Оларды „гудухэу» деп атаган, жоғары мәртебелі бекзаттардың „көмекпгілері» бс басқару істерінің бәрін атқарған. Бүл ежелгі хұнда өсіп-өнуі процесіндегі пассионарлық өрлеу нәтиже туган шьш мәніндегі нағыз жаңа адамдар еді. Соңғы олардың этностағы өзгеше қызметтерімен дәлелде Жоғары мәртебелі бекзаттар секілді. -.Іудухэу» ^жек лармен емес, басқарудың орталық жүйесімен байлан болған, бүл барлық уақыттар мен халықтардың пасс рилеріне ортақ сипат болған. Және өздерінің аттар _көрініп тұрғандайьш, олар ежелгі хұн этносының уйреншікті адамдары емес, дүрысын айтсақ, төтенше турпатты адамдары еді. Шынында да қытайдың „гу дуы» туріктің бүрмалаған „құт»-«бақыт» деген сөзі. Демек, „гу-духэу» дәлме-дәл „бақыт-қүт бегі». Мүны „тас түссе — та-дайымнан» деп көзсіз ерлікке баратын пассионарлы мәрттердің — ержүрек сабаздар мінез-қүлқьшың симво-ликалық бейнеленуі деп қарауға әбден болады. Үлы Дала-ның келесі бір моңғолдық кезеңінде — Шыңғысхан дәуірінің осы тұрпаттағы пассионарлық түлғасының да өзіндік поэтикалық аты болған. Арада бір жарым мың жыл өткеннен кейін дала батырларын „Үзын арқан-кен түсау» адамдары деп атайды.

Барша бекзаттардың жеке жасақтары болған. Жоғары мәртебелерінде — 10 мыңнан, ал төменгілерінде — бірнеше мыңнан. 24 бекзаттан басқа рудың текті жай-саңдары, әулеттердің өзіндік бастықтары — рулармен байланысты кінәздар болған. Алашань тауының бөктерінде көшіп жүретін кінәздар — Хучжой мен Хуныпе, шығыс шекарадагы — Сижу мен Гуси және басқалары осындай кісілер-туғын. Мүденің дәуірінде олардың рөлі болмашы ғана еді, бірақ кейінірек, орталық өкіметтің дәрменсіз кезінде, олар күшейе бастады, алда айтылатын әңгімемізде біз олармен талай рет кездесеміз.

Сонымен  біз   хүн  ақсүйектерінің  үш   категориясын

анықтадық:   текті   ханзадалар,    қызметімен   көтерілген

тектілер   және   ру   жайсаңдары.   Осындай   аса   қуатты

\    күшпен шаньюйлер лажсыздан есептесіп отырған, өйткені

і    олардың көмегінсіз ештеңе де істей алмайтын. Бекзаттар

• мен рубасылары тек дәстүрге ғана емес, өздерінің жауын-

\    гер жасақтарьша да арқа сүйеген, сол себепті де шаньюй-

‘    лер   өздерінің   тоңтеріс    кінәздар   алдында   дәрменсіз

көрінетін. Бүл әрине ішінара үкімет қолына түсау болған,

өйткені шаньюйлердің билігін шектеп, олардың тежеусіз

Деспотқа айналып кетуіне бөгет жасап отырған.

Сол сияқты, хүндардың өзіндік әдеттегі (азаматтық) К ^УҚьІқ жүйесі де болған, ал қытайлар:  „олардың заңы \    «еңіл және орьшдауға қолайлы» деп атап өтеді (II, 58 б.). Ауыр қылмыс  жасау,   оның  шгінде  қару-жарақты жа-лақтату өлім жазасына кесілген; үрлық істеу дүние-мүлікті ?ана емес, үрының отбасью да тәркілеу арқылы жаза-^^нган; үсақ қылмыс жасағандардың беті тілінетін болған. Соттау   мерзімі    10   күннен   аспаған,   ал   бір   мезгілде ^абақтыға ондаған адам ғана қамалады екен.

Алайда пассионарлық сілкініс хұндардың хүқты даг ына әсер етеді. Әдеттегі хүқықпен бірге Мүде кезінен < стап, әскери тәртіпті бүзғандары және жауынгер міндетінен жалтарғаны үшін өліммен жазаланатын мем кеттік хүқық пайда болады. Пассионарлық өрлеу зеңіне тән осы бір төтенше заңдар Афиныдс Драконттың заңдарына немесе Шыңғыс ханның Ясась ұқсайды, бүл заң хұндардың басын қосып біріктір және оларды Кіндік Азияның аса қуатты этносьша айн дыруга себебін тигізеді.

Азаматтық хүқтан біз көптеген көшпелілерге ор^г жәйтті — жер-суды      иелену      жүйесін      көреміз —    р біреудің бір танап жері болган,  оты мен суьшың мо \-дығына қарай, бір жерден екінпгі жерге көшіп — қоні.іп жүрген»  (II,   49  б.).  Біз  қолымыздағы текске — мәті қарап,    жер-су    танабына    кім    ие    болғанын — кі басқарған ру ма, әлде жеке отбасы ма — бүл жөні түпкілікті қорытынды жасай алмаймыз. Екінші болжаш дүрыстығын   VI—VII   ғғ.   түріктеріне   қолданылған   < сияқты тұжырымдама (П, 230 б.) және оны түсіндір< мәтіні  мақүлдайды:   „Осынау  елде   (түріктерді   көшіріп-қондырған  жер — Л.  Г.)  жайылымдары  кең,   топырағы қүнарлы; түкюлер бөліскенде неге дауласты екен» (II, 262 б.). Алайда хүндар заманында 24 рудың әрқайсысы өз та-напты  жерін  иеленген;  бүл  болжаудың  кейбір  дәлел-дәйектері   де   бар.   Б.   з.   I   ғ.    ортасына   дейін   ішкі үрыс-соғыстың бәріне де рулар түтас күйінде қатысады, жайылымдық жер-суларды ру-ру болып иеленгендеріне бүл қосымша дәлел болып табылады. Тау ормандарын тсгі, бірлесіп иеленген тәрізді, өйткені Қытаймен шекарадағы орманды    қыраттарды    сақтау    ісіне    шаньюйдің     өзі қамқорлық жасаған, ал оларды „төменгі» кінәздар, яғни туыстары пайдаланған  (II,   99   б.).  Қүлазыған  қүнарсыз жерлерді иемдену күллі хүн халқының еркінде болған: „Жер — мемлекеттің негізі» (П, 47 б.),— деген Мүде, осы шарт    хүндардың    бүдан    былайғы    тарихьшда    қатаң сақталған. Хүндар қүлшылықты білген, бірақ оларда Таяу Шьнысқа   тән   қарыз   беріп   қүлдану   тәсілі   болмаған. Көбінесе тұтқындар мен тұтқын әйелдер қүлдык,қа үшы-раған, олар шамасы шаруашылық жүмыстарьша жетілген секілді  (43,   224   б.).   Хүндардың   күллі  тарихынан   біз қүлдармен сауда жасаудың ешбір ізін таба алмадық, ал хүндар қүлдарды қатты бағалаған, олардың Қытайга жасаған жорықтары әрдайым адамдарды қүла түзге айдап цетумен тьшьш отырған.

Мүдешң реформалары жан тәсілімге жақындаган елселгі хүн этносын хүндардың қызыл көз басқыншы мем-лекетіне айналдырады, этникалық жастық оның күшіне қуш қосады. Тәртіптің „Сен кім болуға тиісті болсаң, со бол!» деген қатыгез де қайсар өктемдігі этникалық жас-тықпен байланысты. Шынында да сол заманда әрбір хүн лсауынгерге айналады, оның өзі сөзсіз бағынуға міндетті бастығы болады. Бірақ ескі рулық жүйе бүзылмайды, әскери жасақтар бабында, кейінірек моңғолдарда Шыңғысхан түсындағыдайын, төменнен көтерілгендер емес, текті ханзадалар мен рубасылары түрады. Шанькмй мен текті кісілердің өкіметті бөліп билеуі екі жақтан да зорлық-зомбылык. болмауын шектеп тастайды. Жалпы көпке ортақ әскери міндетті ендіру, бастықтарға көзсіз бағыну мен шен-шекпен жүйесін жасауын, ең бастысы — аумаққа мемлекеттің негізі деп қарауын пассионарлық сілкініс нәтижесінен туған жаңа тәртіп-тәлім негізінде мүлде жаңа этносты жасау деп қабылдауымыз керек.

Жауынгер болып туған қатардағы хүн, өмір бойы со-дан айнымай, сарбаз болып қалуға тиіс. Бірақ, бүл оньщ ар-намысына тиіп жатса да, ол өз жағдайының нашарлап кетпейтініне кепілдік алады, өйткені оны өз руы ешқашанда тағдырға тәлкек еткізіп тастап кетпейді. Ол соғыс олжасы есебінен байып алады — олжа оның бөлінбес меншігі. Қарапайым хүн өмірі тыныштык, кезінде жылына 2—4 рет көшіп-қонудан, әскери жаттығулардан, көктемгі және күзгі мамыражай еркіндік түсында рахатта-нып тынығудан қүралған. Қытай министрлерінің шекара қүлдарының:— хүндардың сарбаздары „көңілді түрады» деген сөзін тектен-тек қайталап айтпаса керек. Сол се-бепті де қытайлар жиі-жиі солардың арасына қашып кету-ге тырысқан.

Қытайлар хүн әскерінің жалпы санын 300 мың адам деп есептеген. Бүл едәуір асырылып көрсетіліп сипыр секілді, өй^кені барша еркектің бәрі әскер қатарында бол-АЫ десек те (халықтың 20% үрысқа жарамды ерлер болғаны белгілі), онда Моңғолия аумағында небәрі 1,5 млн. адам болып шыгады, бүл яғни қазіргіден екі есе көп. Бүл көне қытай жылнамаларының көбейтіп көрсететін әдетінің бірі болуға тиіс.

Жеңіл жарақтанган хүн салтаттысының негізгі қаруы садақ болған. Осы бір салтатты сарбаз жаяу әскермеНде, ауыр қаруланған салтаттымен де айқасып қала қойса, көпке шыдамайды, бірақ олардан гөрі қимылы әлдеқайда оңтайлы, шалт келеді.

Хундардың тактикасы жауын әбден титықтатып қүла-ту болатын Пинчән қаласының түбінде хұндар қытай әскерінің алдыңғы шоғырын қоршап алады. Қытайлықта оңтүстік тұрғындарьшың бойы үйренбеген аяздан жәі аштықтан қатты әлсірейді, өйткені олар арттағы азыі түлік көліктерінен кесіліп тасталған еді. Соған қарамастс хұндар шабуыл жасаудан жүрексінеді. Бірақ бүл арада п олардың қорқақтығында немесе тым сақтығында еме Қол айқасының хүңдарға қажеті жоқтұғын. Қоршалғс жауьш қажымай-талмай мазалап, тыныштығын кетірі оны әбден шаршатуға тырысады, шаршатқанда сарбаздь қаруы қольгаан түсіп қалатындай, ол қарсылық көрсепи түгіл, еңсесі түсіп, көзін жұмып үйықтап кететіндей еті титықтатады.

Табанды тайталаста тұрақсыздау келетін хүндар б кемшілігін әртүрлі әдіс-айламен толтыратьш. Жор шегінген болып, олар кеудемсоқ дүшпаньт тоспа-тор ылға түсіріп, қамап алатын. Егер жау лап қойып, шабуы/ шықса, хүн салтаттылары „дүр етіп үшқан Қ шогырындай» бьпырап кететін де, енді бір сәттен кеі қайта жиналып, қайтадан үрысқа кірісетін. Олар/ қуалап тастау — оңай, талқандау — қиындағы, қүрп жіберу — мүмкін емес-ті.

Әскери қызмет әрбір хүнның борышы болғандыкд да, ол үпгін оған ешбір сый-сияпат, тарту-таралғы жас; майтын. Жауын жойған жауынгерге „кесе толы шарап п тартып алған олжасын алуға хұқы»  берілетін. Ал,  т« соғыссыз    түскен    олжа,    шаньюйдің    үлесін    айыр қойғанда, өзара бөліске (дуван) салынған, әйтпесе әлгі/ келтірілген ситатты түсіну қиын. Соғыс хүндарға аз табь әкелмеген және  өзге  қимыл-әрекетпен  салыстырғаңл І онша   қауыпты  да  болмаган,   өйткені  хұн   сарбазынь міндеті жауды едәуір жерден атьш тастау немесе оі әбден әлсіретіп,  шалажансар күйінде  қол-аягын мата үйге әкеліп қүл етіп қою.

Хүндар — көшпелі халық; оларда мал өнімдері м< болған, ал егіншілік тағамдарьша, маталарға мүқтаждь бір азайьш көрмеген. Айырбас саудасьшда қытай мі соғды көпестері анайы көшпелілерді алдап кетеді екс Бірақ саудадан кеткен есесін, сәтті шабуылмен кдйтарь „әділдікті» асырып отырған. Өзіміз көріп отырғандайь хұндардың үрыс-тартыстағы табыстары олардың әл-ауқатьш арттырған, ал ынтымақтасыИ бас қосуы Ішкі қақтьиыстар мен тәуелсіз тайпалар тіршілігіне араласып, оларды үдайы талап-тонау әрекетін азайтуға себебін тигізген.

Шаньюй — ойсеңгір мен бекзаттар*ы асырау үпгін де қаржы керек, оны халықтан жинап ай алмайсың. Алым-салық түз халқьшың табиғатына жат;*зат жауынгер өз еркімен ешкімге ештеңе де төлемейУг өйткені төлеу фактісінің өзімен ол еркіндігіне нуИсан келтірілгенін көреді. Ал осьшау қаржы басы байлауды яғни бағынышты тайпалардан— алым-салық түрінде, Ікаулардан — соғыс олжасы түрінде түскен. Кіріптар дүнхулф алым-салық ор-нына өгіз, жылқы, қой терілерін бергеН № 144 б.). Ауыр алым-салықты қазіргі Шығыс Түркістайньщ аса бай егін-таранды аудандары төлеген. Хүндар, әсілі. темір қаруды да со жак.тан алған тәрізді, өйткені Лобнор көлінің төңірегінде, Жокянь мен Лэулань (Щань-шань) кінәздік-терінде түратьш танғуттардың сондай царақты жасаумен даңқы жайылған еді. Үлпан терілері, теЛ теріскей шекара-дан — қьтшақтардан, динлиндер мен хакастардан түсіп түрған. Бірақ бағьгадырылған тайпаларяен бірге шаньюй-лер табысының елеулі бір көзі Қытаіі болған. Қытайлар өздеріне қорлық санап, алым-салықтЫ тікелей төлеуден үзілді-кесілді бас тартқан. Алайда олархүндарға тарту-та-ралғы жіберіп түрған, ол алым-салықІ^Ч бүркемеленген түрі болатын. Мәселен, 176 ж. Мүде ешіілікпен Қытайға жүпьгаы тарту етіп, бір атан мен екі мініс атын, төрт-төрттен екі күйменің жегінді аттарын хібергенде, ол бүған оюмен өрнектелген астарлы шапан, үзин қамқа шекпен, шашбастырғьпп алтын мүйіз түмсық, доғалы алтынмен көмкерілген белдік пен он бума кесіеленген қырмызы және жасыл түсті жібек мата жібереді(Н> 55 56 б.).

Ру мен сарбаздар. Пассионарлық сілкініс кезеңіндегі

замандас саян-алтай көркем өнері кереметтей жақсы.

Хұвдардың діні Дін туралы әңгіме бола қалса, не нәрсеге сенесің және қалай сенесің?—деген екі сурақ Қойылады. Хұндар жыл сайын көктемде „өздерінің ата-ба-баларына, аспан мен жерге, аруақтарға қүрбандық берген. Күн сайын шаньюй екі рег. таңертең — шығар күнге кешқурым — айга тағзым еткен. Бір іске «айлар ме жұлдыздардың тууына қарап» (П, 49—50 б.) кіріскен.

Егер бүған қоса шаньюйдің: „Аспан мен Жерден туғаь Күн мен Ай қойған лауазымын ескерсек, табьшатын обт ектілерінің   біреуі   ғарыш   екендігі   айіулндала   түсед хұндардың   оны   бейнелейтін   идолы   болғандықтан   д< ғарыш әуелден бір құдыретке айналған. Мүндай ғарыпггы-қүдайлар грек мифологиясында (Уран, Сатурнның әкесі үндінікінде  (қүдайлардың  ең   ежелгісі  Варуна),   ежел скандинав мифологиясында (Один) белгілі болган. Осын ескере отырып, құдыретті ғарышқа табыну рәсімін хүнда батыс көрпгілері юэчжилер мен динлиндерден алған де айту бәрінен де оңай, өйткені шығысазиялық моңголои, тердің   ондай   табьшатьш   қүдыреттері   болмаған,   оле әртүрлі балшы қүпшаштар болған. Шығыстағы балшылы әрқашанда   ата-бабалар  аруағын   табиғат  аруақтарынс дәлме-дәл айырып,  шектеп отырган.  Бұл екі аруақть екеуін де дүғамен шақырып алуға да, қайтарып жіберу де, ашуландырып немесе мейірімдендіріп қоюға да бола^ деп есептелген. Қытай мен Тибеттіктің көзімен алсақ, ос нау аруақтар тіпті де құдайлар емес, тірі жандар бірақ олардың табишты адамдардан бөлек; олар те: күпггі, бірақ шексіз күшті емес, қайырымды да, жауыз емес, бірақ көбінесе залалды, кейде пайдалы да бола ды. Қысқаша айтсақ, аруақпен үшырасуды тіпті дін айтудың өзі қиын. Сол сияқты хұндар да аруаққа се Олар өлгеннен кейінгі о дүниедегі тірпгілікке де сенген, с нда көшпелінің жабайы сана-сезімі оны өмірдің жалға деп суреттеген. Өлікті екі қабат табытқа салып ағыл-те жерлеу осыдан шыққан; марқүм жаурап қалмас үшін о қамқа мен үлпандарға ораған; о дүниеде оған қызмет е үшін,    онымен    бірге    жүздеген    дос-жарандары    м кәнизактар қойылған. Шаньюймен немесе бекзатпен дүниге   „еріп   баратын»   қатыгез   салт-санамен   адам қүрбандыққа шалудың басқа жәйттері бітіп тынбағ „Жауынгерлерге қүрбандық» (П, 76 б.), әсілі, арғы а ларға    болса    керекл  ержүрек    тұтқындар    шалынғ аруақтар қүрбандық беруді әулиелер аузы арк.ылы та^ еткен. Адамдарды қүрбан ету хүн дінінің сібірлік қүраі> мен тым ежелгі қытай шаманизмімен, бәлкім, тіпті тибет бон дінімен байланыста болганы осыдан көрінеді. Бүл жүйесі қүдай біреу ғана дегенді әуелден мойьшдамайдоі_ тек тар өрісті, ызақор әзәзіл жын-шайтандарға ғана т<әрі аспаған. Осынау жүйемен ата-бабаларды қүр-щеттейтін конфуцийшілер сияқты, буддашылар да, кейінірек — христиандар мен мүсылмандар да күрескен, бірақ соган қарамастан, ОА XX ғ. дейін Тибетте, сосын турін сәл ғана өзгертіп, Шығыс Сібірдегі түңғыстарда қорғалап, сақтальш қалған. Бір ғажабы, әуелгі кезде ол со жақта да адамды қүрбандыққа шалумен байланысты болған, бүл кейін барып тоқтатылған (51).

Атүсті қараган кісіге, өзінің шығу тегі мен мән-мазмұны жағынан әртүрлі болып келетін демонолатрия мен гарышқа табьшудың бірлесіп өмір сүруі біртүрлі түсініксіз болып көрінетін секілді, бірақ олардың дүниеге қарауының сферасы хүндарда дәлме-дәл шектеліп бөлінетінін ескерсек, ол түсінікіі болып шыға келеді; олар бір-біріне мүлде кедергі жасамаған. Ғарыштық қүдайдың орасан зор болгандығы сондай, ол әзәзілдерді көзіне де ілмеген, ал әзәзілдердің ғайьт дүниемен ісі жоқ, өз жүмысгарымен айналыса берген. Мүндай көзқарас күні кеше ғана сібір халықтарының арасында, тіпті Еділ бойы-ның өзінде орын алып келген болатын, онда марийлар орыс Қүдайының неліктен өз қүдайы Кереметпен басы піспейтініне түсінбей таң қалып, олардың біреуіне — шы-рақ қойып, екітшсіне — к.үрбандық беретін. Мүның бір ҚЫЗЫРЫ басқада: хүндар шығыс пен батыстың мәдени үғымдарын өз бойына дарьпып, оларды өзгеше қолтума түрмен жарасты үйлестірген. Бүл — бүл ма, хүндар тіпті қиырдағы Үндістанның концепциясьш к,абылдаған. Олар-дан қытайлар тартып алған алтын идолды көптеген ғалымдар Батыс өлкенің көгалды аймағынан алынған буд-даның бейнесі деп есептейді (34, 152 б.; 84; 89; 5. 343; 108.Р. 139).

Әрине, хүндардың арасында буддашылар болған деп ойлауға негіз жок., бірак, маңызды нәрсе сол, олар буд-дизм туралы білген және оған көңіл бөлген. Бүл олардың мәдени дамудың төменгі дәрежесімен мүлде сиыспайтьш жәйт — ой-фрісінің кең болғандығын көрсетеді; осыны біле тура оларды жабайылар деп атауға бола ма? Бүған хұндардағы тіпті көзі ашық оқыған қытайлардың өзін Қызықтырған әкімпгіліктің сындарды жүйесі мен түрмыс-тірпгіАігінде бауырмалдық басым екенін қоссақ, онда б. з. Дейінгі Й—I ғғ. хүндардың „тағылығы» жөніндегі мәселе алынып тасталуға тиісті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       II ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ФОЛЬКЛОРЫ ЖӘНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ                                            

 

Жалпы түрiктанудың тарихи – этногенезистiк зерттеулерiнде қазiргi қазақтарды көне түркiлердiң тiкелей ұрпақтары демей, тек қана “қыпшақтар дәуiрiменен шектеп” түсiндiрiп келуiнiң сыры бұрынғы саяси – идеологиялық себептерге байланысты болса керек.

Сол себептен түрiктанудың ғаламдық деңгейдегi ең негiзгi теориялық тұжырымдарды этнотарихи, этносаяси, этноәлеуметтiк, этномәдени тұрғыдан қайта бiр екшелеп қаралуы тиiс. Бұл орайда бұрынғы зерттеулердегi жекелеген теориялық  негiздердiң қажетi болмай қалды деген ой тумаса керек. Мәселенiң мәнiсi мынада: сол түрiктанушылар тарапынан ғасырлар бойы жинақталған теориялық негiздердi, ғылыми тұжырымдар мен соны пiкiрлердi бiр арнаға тоғыстырып, пайымдайтын теориялық бiлiктiлiк қажет болып отыр.

Орта Азияда V – XII ғғ. билiк жүргiзген дала өркениетiнiң айрықша табиғатын қалыптастырған, бүгiнгi түркi тектес этностардың ұйытқысы әрi арғы атасы болған Түркi Елiне қатысты, әсiресе оның тарихы, жазба ескерткiштерi, археологиялық мұралары, материалдық бiлiм – бiтiсi және     т. б. сан – салалы қырларына арналған зерттеулердiң ғылыми теориялық негiздерi бiр арнаға тоғысқан немесе толыққанды жүйеленген дегенге келмейдi.

   Түркi Елiнiң тарихын, өркениетiн зерттеуде олқылықтар өте көп. Атап айтқанда, Түркi Елi дәуiрiнде хатталған жазба деректердi оның археологиялық, этнографиялық қырларымен ұштастыра оның тарихи негiзiн анықтау, нақтылы деректанулық тетiктерiн жүйелеу iсi ғылыми тұрғыдан егжей – тегжейлi зерделенбей келдi. Өйткенi, түркiлер туралы зерттеулердiң көпшiлiгi салалық деңгейде ғана қалып отыр. Шын мәнiнде Түркi Елiнiң бiртұтас бiтiм – болмысы археологиялық айғақтар, шығыс – батыс тiлдiк деректер, этнографиялық, саяси – экономикалық, заң – құқықтық және т.б. аспектiлерiмен өзара бiр – бiрiн толықтыра жүйелене тиiстi. Соның негiзiнде ғана Түркi Елiнiң толыққанды тарихи – мәдени келбетi, нақтылы далалық өркениетi анықталмақ.

 

“Түрiк” және “бiтiк” атауына қысқаша шолу

 

Еуразия құрлығын мекен етiп, ұлы империяны құра бiлген көшпелi түрiк этносының төл жазуын түрiк бiтiк деп атаймыз. Әуелi бiз осы екi сөздiң түптөркiнi мен тарихи этимологиялық негiзiне тоқталайық.

Түрiк Елi – V – XII ғасырлардағы Еуразияда ең құдiреттi империяның (этносаяси iргелi бiрлестiктiң) ресми атауы. “Түрiк қағандығы” дегенiмiз – шартты ғылыми атау. Түрiк бiтiк тiлiнде “Түрiк Елi” делiнген.

“Түрiк” сөзi көне түрiк бiтiк тастары мен ескерткiштерiнде “түрүк”, “төрүк” деп жазылған. Бұл сөздiң мағынасы сол дәуiрлердегi қолданыстық мәнi “төре заңы бар ел, төрелiк, билiктi ел” деген рәмiздiк – нышандық негiзде қалыптасқан атау болса керек. Бiр сөзбен айтқанда, аталмыш “түрiк” атауы – этнополитоним, яғни этносаяси атау. Зерттеушiлер түрiк сөзiнiң шығу тегiн “берiк, мықты, күштi”, “семiз”, “туу”, “төркiн”, “дулыға”, “төр, төр жақ”, “бастапқы”, және т.б. мағыналы сөздерден туындаған деп жорамалдайды.

Сөйтiп, Түрiк Елi деген этносаяси атау тоғыз оғыз, сегiз оғыз, үш оғыз, түргеш, қырғыз, құрықан, отұз татар, қытан, татабы тәрiздi көшпелi этностарды бiрiктiрген империяның атын бiлдiрдi. Демек, түрүк // төрүк дегенiмiз түрү + к, төрө + к құрамды, “төрелiк билiктi төрү (төре) заңы бар ел” деген сөз. Бұл жайында әйгiлi шығыстанушы В. В. Бартольдтың және А. Н. Кононовтың жорамалдарын келтiруге болады. “Возможно предположить связь между словом түрк и часто встречающихся в надписях словом төрү – “закон”, “обычай”, но также “объедененная законом народная масса” (Бартольд В. В. “ Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. / Соч. Т.5 1968. с. 39); А. Н. Кононов “түрiк” сөзiн талқылай келе оның этимологиясын “төркiн, туу” деген сөздермен байланыстырып, по законам тюркской фонетики и акцентуации toruk – turuk могло превратиться только в * t*ruk ® *truk деп түрiк бiтiк тiлiнiң ерiн үндестiк заңына қарама – қайшы пiкiрiн алға тартады. (Кононов А.Н. “Грамматика языка тюркских рунических языков (VII – IX вв.) Л., 1980. С.51).

Қытай тiлiнде “тугю, тукюе, туцзюе, тужио”, көне моңғол тiлiнде “төрүг, түрүг” деп белгiленiп хатталды. Ал, араб, сасанилiк парсы, соғдыларша “турки”, “туран” , үндi – санскритше “туруска”, тибеттер “друг, дрок” деп аталса, Ресей, еуропалық түрiктану саласында “турок, турк, тюрк” деп аталып келдi.

 

2. 2. Түрiк Бiтiктiң қалыптасуы мен дамуының хронологиялық межесi

 

Түрiктiң бiтiк тарихи – тiлдiк негiздерi: Түрiк бiтiктiң тарихи шығу тегiн, даму барысын хронологиялық тұрғыдан екi дәуiрге, ал түрiктердiң өзге әлiпбилi (шетел графикасын қолданған) дәуiрiн үшiншi кезеңге бөлiп қарастырамыз:

I дәуiр. Ататүрiк бiтiк – б. з. д. II мыңжылдық – б. з. I –III ғасырлар. 

II дәуiр. Түрiк бiтiк – б. з. IV – XI ғасырлар.

III дәуiр. Түрiк тiлдi жазулар б. з. XI – XXI ғасырлар.

 

 

 

I дәуiр. АТАТҮРIК БIТIК

Бұл дәуiр – ежелгi көшпелiлердiң ру – тайпалық одақтары, этносаяси мемлекеттiк құрылысы орныға бастаған заман, яғни осыдан  4000 жыл бұрынғы тарих.

 Ежелгi көшпелiлер жазу қолданда ма? Қолданса, ол жазу қандай жазу болды? Бұл сұрақтарға бүгiнгi зерттеушi ғалымдар тарапынан бiрыңғай нақты жауап табылмай келедi. Оның өзiндiк себептерi де бар. Мәселен, ежелгi көшпелiлер қолданған жазудың нақты дәлелдерi, археологиялық деректерi өте сирек кездеседi әрi ондай деректер туралы пiкiр қайшылықтар да баршылық. Ал осы мәселеге қатысты археологиялық деректер табылмады, бiздiң заманға дейiн жетпедi немесе ататүрiкбiтiк болмады деп айту үшiн де оны дәлелдеу керек. Аталмыш дәуiрлерде далалық көшпелiлер “қараңғы, сауатсыз” болған – мыс дейтiн де ғалымдар аз емес. Далалық көшпелiлер сол дәуiрлерде қытай, үндi, брахма, кхарошти, парсы, грек және т. б. жазу – сызуды қолданатын елдермен шекаралас бола тұрып, олардың жазуларынан мүлде хабарсыз болды деу ақылға қонбайды. Әсiресе, қытайлықтар “солтүстiк көршiлерi” – хұндар туралы өз жазуымен хаттап жатқанда, сол хұндар қытай иероглифтi жазуының бар екндiгiн бiлмеген деуге болмайды. Сондай – ақ көшпелiлер үндi, иран жазуларынан да бейхабар болды деу тарихи шындыққа жасалған қиянат демеске амал жоқ.

Әрине, 3 – 4 мыңжылдық тарихты қозғап отырғандықтан, ежелгi көшпелiлер қолданған жазулардың деректерi бiзге жетпей қалуы әбден мүмкiн екенiн ескергенiмiз жөн. Мысалы, Орталық Азия мен Дештi Қыпшақ жерiне ислам дiнi ене бастаған кезде түрiк бiтiк, ұйғыр жазуының орнына араб графикасына негiзделген ортағасырлық түрiк (түрки) әлiпбиi кеңiнен тарады. Түрiк бiтiк, ұйғыр жазуы Орта Азия аумағында ислам дiнiнiң ықпалының күштi болуына байланысты XIII – XIV ғасырларда қолданыстан бiржолата шығып, түрiк тектес этностардың жадында сақталмады. Өйткенi, қазiргi түркi тектес этностардың ауыз әдебиетiнде, жазба нұсқаларында “түрiк бiтiк” жайлы бiрде – бiр дерек кездеспейдi. Махмұд Қашғаридың “Диуани –лұғат – ат – түрiк” сөздiгiнде “бiтiк, бiтiк бiттi” деген сөздер кездеседi. Бұл еңбекте XI ғасырда түрiктер қолданған көне ұйғыр жазуының 18 әрпiн араб әрiптерiмен салыстырып көрсетедi.

Сонымен ежелгi көшпелiлер жазу қолданды делiк, ал соған байланысты бүгiн бiзде ғылыми тұрғыдан қандай деректер бар? Мұндай сұраққа жауап беру үшiн алдымен осыған қатысты археологиялық деректерге назар аударған жөн.

Ежелгi көшпелiлер қолданған жазулардың археологиялық айғақтары:

1. Сақ дәуiрi. б. з. д. III – IV ғасырлар. Күмiс тостағандағы жазу.

Есiк қорғанынан табылған күмiс тостағандағы жазу. 1969 жылы Алматы облысы Есiк қаласы маңындағы қорғаннан белгiлi археолог, тарих ғылымдарының докторы К. А. Ақышев әйгiлi “Алтын адамды” тапқаны белгiлi. Сонда бiрге табылған күмiс тостағанда екi жолдан тұратын 26 таңбалы мәтiн жазылған. Мәтiндi қазақстандық түрiктанушы зерттеушiлерiмiз көне түрiк бiтiгiне ұқсас, оның прото – байырғы түрi деп есептедi. Ал шет ел ғалымдары оны арамей, кушан, соғды, кхарошти жазулары негiзiнде түсiндiрiедi.

Бұл ретте белгiлi археолог ғалым К. А. Ақышевтiң мына сөздерiн ескергенiмiз жөн: “Тюркологи должны были проверить свои версии прочтения на другой основе, в частности, в древних индоиранских алфавитах, қоторые практиковались в ареале расселения индоиранских и индоарииских племен, к которым пренадлежали древние племена Казахстана. К сожелению, эта истина была забыта. Для истории народа важен сам факт существования письменности в древности – как доказательство высокого уровня развития социума и культуры у казахстанских саков. И не имеет значения, каким алфавитом они пользовались и на каком языке говорили … Общеизвестно, что происхождение и развитие государственности и писменности теснейшим образом взаимосвязаны, ибо активная внутренняя и внешняя деятельность государства не мыслима при отсутствии письменности. С другой стороны, само появление письма стимулируется государственными органами. Поэтому при находке памятника алфавитной письменности правомерны целенаправленные научные поиски критериев, указывающие пути разработки проблемы государственности. Пример древне тюркского государства и орхоно – енисейской письменности – яркое свидетельство этому…”

Сондықтан күмiс тостағандағы жазу ежелгi сақ тайпалары одағының тарихымен  тығыз байланыста зерттелуi тиiс. Ал ежелгi сақтардың этногенезисi, дүниетанымы және т. б. көптеген мәселелер әлi де зерттеудi қажет етедi.

Дегенмен Еуразия даласында таңғажайып шеберлiгiмен, асқан көрнектiлiгiмен ерекшеленетiн “аң өрнектi өнерi” туындыларының скифтерде, сақтарда, тiптi хұндарда да кездесуi олардың тарихи, материалдық мәдениетiнiң бiрлiгiн танытса керек. Мұны бiлiктi зерттеушiлердiң пiкiрлерi де қуаттайды.

2. Қаңлы дәуiрi. б. з. д. IV ғасыр – б. з. I – IV ғасыр.

Арыс өзенi бойынан табылған қыш кiрпiштердегi жазулар

2001 жылы тарих ғылымдарының докторы А. Н. Подушкин басқарған археологиялық экспедиция Оңтүстiк Қазақстандағы Арыс өзенiнiң бойындағы Күлтөбе қалашығынан беймәлiм жазуы бар екi қыш кiрпiштi тапты. 2002 жылы және 2005 жылы осы экспедиция тағы үш мәтiндi қыштарға тап болды. Бұл мәтiн жазу үлгiсi жағынан үндi – ирандық арамей, кхрошти және т. б. жазуларға ұқсас деген болжам бар. Жазудың сыры толық анықталмағанымен, Канцзю, яғни Қаңлы дәуiрiнде жазу қолданылған деген болжам айтылды.

3. Хұн дәуiрi б.з. д. I ғасыр – б. з. III ғасыр.

Хұн дәуiрiнде қандай жазу қолданылды деген сұраққа зерттеушiлер әр түрлi пiкiр ұсыныстар айтады. Сонымен қатар хұндардың этногенезисi, тайпалық құрамы, тiлi туралы көзқарас қайшылықтары аз емес. Түрiктанушы ғалымдар хұндарды баба түрiк тiлiнде сөйлеген десе, моңғолтанушылар баба моңғол тiлiмен байланыстырады. Кейбiр ғалымдар түрiк – моңғол, тұңғыс – манжұр тектес этностарға бөлiп – жармай “хұн тiлi” деген жорамал жасайды. Мұндай пiкiрлер түрiк, моңғол тектес этностардың материалдық мәдениетiнiң ортақтығынан, көшпелi тұрмысынан, тiлдiк төркiндестiгiнен туындаса керек. Демек, сол хұн дәуiрiнде түрiк, моңғол этностарының тiлдiк табиғаты бiр – бiрiнен алшақтап кетпеген, бiр – бiрiн түсiне бiлген деуге әбден болатын сияқты. Шынында да аталған дәуiрге жататын археологиялық деректерден түрiк, моңғол этностарына бөлiп – жарып қарауға келмейтiн ортақ құбылыстарды зерттеушiлер анық айтып келедi.

Қытай жылнамаларында хұн қағандардың  қытайлықтарға хат жолдап, жарлық берiп, дипломатиялық қатынастар орнатқаны сөз болады. Осы хат жарлықтарды ата түрiк (“хұн тiлi”) тiлiнде жазса керек. Алайда, бiздiң қолымызда әзiрге бұл жөнiнде нақты дәлелдерiмiз жоқ.

Қытай деректерiнде “(хұндарда) жазулары жоқ, заңдары ауызша айтылады” делiнгенмен, “сүйекке сызып, ағашты оюлап, өрнектеген жазулары бар, оны шумақтап уәзiрлерi талқылайды” деген деректер де кездеседi.

Моңғолияның Арханғай, Төв, Сұхбатыр, Өмнөғобы, Дундғобы аймақтарында жүргiзiлген зерттеулер нәтижесiнде хұн дәуiрiне қатысты археологиялық деректер көп табылған. Мысалы, оған шыны ыдыс пен ас iшетiн аяқ түбiне өрнектелген таңбаларды айтуға болады. “Бұл таңбалардың барлығы Орхон түрiк жазуларында бар. Мұның өзi аса қызықты дерек екендiгiн ерекше айтқым келедi” деп жазды моңғолдың археолог ғалымы    Ц. Доржсүрэн.

Моңғол ғалымы Г. Сұхбаатар қытай деректемелерiнде кездесетiн “ке  — му” (гравирование или резное дерево) делiнген сөздi және басқа қытай деректемелерiн зерттей келе, хұндар заманында ағашты оюлап белгiлейтiн жазулар болды, оны кейiн ухуань, сәньби, тоба, жужан, түркiлер қолданды дейдi.

“Хұн, Дунху дәуiрiнiң пышақ, ыдыс – аяқ және т. б. зат бұйымдарында салынған жазулар Орхон түрiк жазуының әрiптерiмен бiрдей. Мұның өзi хұндардың белгiлi бiр жазуды қолданғанын, ал бұл жазудың түрiк жазуына негiз болғанын көрсетедi” дейдi моңғол археологi А. Дамдинсүрэн.

Шындығы да әбден солай деуге болатын сияқты. Мұндай таңбалар түрiк бiтiгiнiң негiзi болды деген пiкiрдi Н. А. Аристов былайша тұжырымдайды: “…но еще большая древность существования тюркских родовых тамг  доказывается тем,что,как увидим ниже, знаки тюркского алфавита,которым сделаны надписи на памятниках Кюльтегину и других на Орхоне и Енисее, суть родовые тамги, употребляемые большею частью и поныне у           киргиз — казахов”. Бұл пiкiрге Н. Маллицкий, Е.Д. Поливанов және т.б. ғалымдар қосылады.

Сонымен қатар қытай жылнамаларында “хұн сөзi” деп белгiленген деректер де кездеседi. Қытай иероглифiмен белгiленген “хұн тiлiнiң” жұрнағы ретiнде қалған бiрнеше сөз, сөз тiркестерi жайында ғалымдар бiрқатар зерттеулер жүргiзген. Соның бiрi үш сөзден тұратын “tang-li-ku-tu-san-juj” деген мәтiн болып табылады. Мұны қытайтанушы Ф.С.Фасеев “Tanri gut (i) san juj-Тәңiрi құтты шанью” (“шаньюй, благословленный небом на престол”) деген сөздер, хұндар түрiк тiлдес болған деп дәлелдейдi.

Зерттеушiлер арасында кезiнде көп дау туғызған, әлi де зерттеудi қажет ететiн қытайша белгiленген тағы бiр мәтiн –“soucig th  alig-gan boug gourginug toutgan”. Ф.А.Фасеев бұл жайында бұрынғы зерттеулердi салыстыра отырып “выведешь войска (воевод) в поход – то этот лагерь (город, крепость) будет взят” деп аударады, бұл мәтiндердi зерттеуге түрiк тiлдерi және түрiк бiтiгiнiң материалдары негiзгi тiрек екенiн атап айтады.

“Хұн тiлi”, яғни ататүрiк тiлiнiң палеолингвистикалық реконструкциясын жасау аса кұрделi зерттеуге жатқызылады. Бiрақ қазiргi кезде түрiктануда қордаланған байырғы тiлдiк деректердi түрiктанушы ғалымдар тек бiр ғана тiлдiң аясында зерттеудi әдетке айналдырған. Сондықтан оның берер нәтижесi мен теориялық тұжырымдары шектеулi күйiнде қалып отыр. Мысалы, қытайша белгiленген мәтiндегi “тәңiрi, құт”  және т.б. сөздердiң, сонымен қатар түрiк тiлдерiнде кездесетiн көптеген сарқыншақ (реликт) тұлғалардың этимологиясы хақында тiк – жатық бағытта (вертикально-горизотальном направлении) жасалынған толыққанды реконструкциялық немесе этимологиялық зерттеулер жоқтың қасы деуге болады.

Хұндардан кейiн билiк құрған Сяньби, Жужан елдерi жайында “… Оарда жазу жоқ. Қолбасшылары жауынгерлерiн қойдың құмалағымен есептейдi. Кейiн келе ағашқа кертiп таңба салу арқылы есептеудi үйрендi” деген қытай деректерi кездеседi. Мұның барлығы сол дәуiрлерде далалық көшпелiлер хұндар заманынан бастап ағашты оюлау, оған таңба салу сияқты өздерiне тән жазу, сызу дәстүрiн жалғастырып келгенiн дәлелдейдi.

Бiздiң бұл дәуiрлердi ататүрiк бiтiк дәуiрi деп атау себебiмiз де осыған саяды. Дәл осы кезеңнен бастап түрiк бiтiк қалыптаса бастап, әрi қарай дами түстi деп болжам жасауға болады.

II дәуiр. ТҮРIК БIТIК б. з. IV – XI ғғ.

1. Түрiк бiтiк қалыптасуының тарихи – лингвистикалық негiздерi.

Көне түрiктер өз жазуларын “түрiк бiтiк” деп атады.Түрiк бiтiк дегенiмiз түрiк тектес этностардың төлтума жазуы, олардың ғасырлар бойы қолданған әлiпбиi.

Түрiк бiтiк сонау хұндар заманынан бастау алады деген пiкiрге қатысты көптеген дәлелдер бар. Түрiк бiтiктiң тарихи – лингвистикалық негiздерiне келетiн болсақ, түрiк бiтiк алғашқыда пайда болғанда оның әлiпбилiк жазуы қандай болды деген мәселенiң басын ашып алған жөн. Басқаша айтқанда, хұн дәуiрiндегi таңбалық “белгiлердiң” өзi жазу ма, әлде өзге шет елдiң әлiпбиi оған негiз болды ма деген мәселеге жауап iздеу тура келедi. Түрiктануда аса күрделi әрi даулы мәселелердiң бiрi – түрiкбiтiктiң шығу тегi, оның уақыттық кеңiстiктiк бiтiм – болмысы. Жалпы алғанда, далалық көшпелiлер қолданған жазулар туралы, оның шығу тегi хақында ғылыми зерттеулер, тиянақты ой — пiкiрлер мардымсыз. Қазiргi кезеңде ғалымдар түрiк бiтiктiң шығу тегiнiң негiзiн мынандай үш бағытта қарастырады:

1 – таңбалық немесе пикто – идиографиялық негiз;

2 — өзге (шетел) әлiпбиi негiзi;

3 – төл жазу мен шет ел әлiпбиi негiзi.

Түрiк бiтiктiң қалыптасуы сонау хұндар заманындағы таңбалардан бастау алады деп тұжырым жасауға қытай деректерi дәлел бола алады. Қытай жылнамаларындағы көшпелiлерде “(“Хұндарда”) ағашты ойып, өрнектеген жазулары (кему) бар” деген деректер басқа да археологиялық, лингвистикалық деректермен расталса, бiз көне жазудың генезистiк негiзiн осыдан бастауымыз қажет деп бiлемiз. Сол таңбалар өзге әлiпби тәртiптерi сияқты реттелiп, түркi тiлiнiң “фоно – морфемдiк” табиғатын таңбалай бастады. Әрине, қай дәуiрде қандай қағанның бұйрық – жарлығымен түрiк бiтiк жасалғанын дөп басып айту оңай емес. Дегенмен, б. з. I – III ғғ. ататүрiк бiтiк қолданысының негiзiнде түрiк бiтiктiң iлкi  түрлерi  едәуiр тиянақталып, б. з.  V – VIII ғасырларда толық жетiлген классикалық деңгейге жеткен деп есептеймiз. Бұл үрдiстiң бiрнеше жылға созылғаны анық, өйткенi түрiк бiтiктiң таңба — әрiптерi бiрден қалыптаса қойған жоқ. Оған            таңба — әрiптерiнiң бiрнеше нұсқаларының, жергiлiктi үлгiлерiнiң болуы дәлел. Бәлкiм, алғаш жасалған таңба — әрiптердi жетiлдiру барысында оны түрiк тiлiнiң табиғатына үйлестiру жүзеге асқан болуы керек. Бұған түрiк бiтiктiң өзгеге ұқсамайтын, басқа әлiпбилерден оқшау тұратын ерекше табиғаты, фоно – морфемдiк құрылысы айғақ болмақ. Егер оны қандайда бiр шетел әлiпбиiне негiзделдi десек, сол шетел әлiпбиi де, сол тiлде көне түрiк тiлiнiң барлық тiлдiк деңгейiне (“ярусқа”) ұқсас немесе етене жақын тiл болуы керек. Бұл орайда әңгiме әрi дыбыстық, әрi буындық (морфемдiк) әлiпби туралы болып отыр. Ал мұндай фоно — морфемдiк қос қызметтi қатар атқара алатын әлiпбидi түрiктерден басқа ешкiм жасай алмады деуге толық негiз бар. Сонымен қатар мұндай әлiпбиге тiлдiң құрылысы да, табиғаты да сай болуға тиiс.

Түрiк бiтiктiң өзi таңбалар мен пикто – идиограммалық негiзде пайда болды деген пiкiр ғылыми тұрғыдан көңiлге қонады. Олай дейтiнiмiз сол таңбалар кезiнде жазу — сызудың қалыптасуына әсер еткен алғашқы элементтер едi, солар арқылы түрiк бiтiк фоно – морфемдiк әлiпби дәрежесiне жеттi.

Еуразия даласындағы көшпелiлер мекендеген аймақтарда кездесетiн, тарихи бастауы тас және қола дәуiрлерiнде жатқан сан мыңдаған петроглифтер, сурет, таңба, идеограммалар жазу сызудың “алғашқы iлкi үлгiлерi” деуге болады. Алтайлық тектiл теориясы тұрғысынан алғанда мұндай құбылысты жалпы адамзат тiл-үн қата бастаған дәуiрлердегi белгiлi бiр пиктограммалар, идеограммалар арқылы фонациялық, дыбыстық құрылымның белгiленуi, “тiл бiтуi” деп түсiнген жөн. Бұл, әрине, ұзақ уақытқа созылған үрдiс екенi белгiлi. Хұн, сяньби, тоба, жужан, түрiк мемлекеттерiнде түрiк тiлiнiң табиғи болмысын нақты айқындау үшiн тiл тұтастығын сақтаудың орны ерекше болды. Ататүрiк бiтiктiң iлкi таңбалары, соның негiзiнде орныққан әлiпби құрамы түрiк бiтiктiң қалыптасуына басты негiз болды. Түрiк бiтiктi жасаған сол дәуiрлердiң тiлшiлерi түрiк тiлiнiң жергiлiктi сөйлеу, диалектикалық ерекшелiктерiн жетiк бiлген, сондай — ақ олар фоно – морфологиялық саланы толықтай игерген түрiк тiлдi, түрiк тектес адамдар едi. Бiздiң пiкiрiмiзше, түрiк бiтiктi жасауға қағанның бiрнеше кеңесшiлерiмен әр түрлi этностардың бiлiктi өкiлдерi тiкелей қатысқан. Түрiк бiтiктiң алғашқы нұсқасына кейiннен көптеген өзгерiстер мен толықтырулар еңгiзiлiп VIII ғасырда толыққанды классикалық үлгiге айналды. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл бiр тұтас Түрiк Елiнiң өрлеу кезеңi болатын. Сондықтан түрiк тiлiнiң әдеби нормасы толық қалыптасып үлгерген дәл осы кезеңдерде (VII- VIIIғғ.) бiтiк тастардың классикалық үлгiдегi жазулары дүниеге келдi. Түрiк бiтiк Еуразия кеңiстiгiнде кеңiнен таралып, оның қолдану аясы бiрден бiрге ұлғая түстi.

Түрiк бiтiк алғашқыда Орхон өзенi аймағындағы Өтүкен орталық деп аталатын қаған ордасында жасалды.

Бұл орталық кезiнде Хұн, Сәнби, Жужан, Түрiк Елiнiң сондай – ақ шығыс қаған орнатқан моңғол империясының да ордасы болды.

Түрiк Елiнде қағандық құрамына енген түрiк тектес этностардың жергiлiктi диалектикалық ерекшелiгi толық сақталған түрiк бiтiктiң классикалық түрiнiң әбден жетiлгенi сондай әр индивид – этносқа түсiнiктi болған. Демек, түрiк бiтiктiң түп тамыры тым тереңде жатыр. Түрiк бiтiктiң қалыптасуына алғышарттар болған мынадай тарихи – лингвистикалық негiздер бар.

1. Ататүрiк бiтiктiң iлкi формалары (таңбалары)

Бұл туралы қытай жылнамаларында деректер, археологиялық зерттеу арқылы табылған таңба дәлелдерi бар. Ататүрiк, яғни хұн дәуiрiнднгi ағашты оюлаған таңбалар, сондай – ақ қыш кiрпiштерде кездесетiн таңбалар сол дәуiрдегi жазу – сызудың бастапқы үлгiлерi едi. Бұл таңбалар түрiк типтес этностардың мал – мүлiкке меншiктiң айырым белгiсi ретiнде, санақ есептiк және шартты белгi ретiнде қолданылғанымен, алғашқы таңбалардың сұлбасы болды. Мұндай таңбалар жайында зерттеулер тым аз. Дәл осы таңбалар түрiк бiтiк таңбалық жүйесiн қалыптастыруда елеулi рөл атқарды. Әрине, далалық көшпелiлерде қолданған ру – тайпалардың таңбалары туралы, олардың XX ғасырғада жету тарихы хақындағы мәселелердiң өз алдында ғылыми зерттеулер тақырыбы екендiгi түсiнiктi. Сондықтан түрiк бiтiк қалыптастыруға әсерiн тигiзiп, оның құрамдас бөлiгiне айналған таңбалық жүйенiң орны епекше.

• Түрiк тектес этностардың тiлдiк тұтастығы

Белгiлi бiр этностарға ортақ жазу болу үшiн оны қолданатындардың тiл тұтастығы ерекше қажет, ал онсыз жазудың қалыптасуы мүмкiн емес. Демек, тiл тұтастығы белгiлi бiр саяси бiрлестiктердiң құрамына енген әрбiр ру – тайпаға ортақ тiлдiк заңдылықтар қалыптастырады. Соның нәтижесiнде шағын ру – тайпалардың диалектикалық айырмашылығы бiртiндеп бәсеңсiп, ортақ тiлдiк, этносаяси, саяси – аймақтық бiрлiкке бағынады. Мұндай тiлдiк құбылыстар далалық көшпелi түрiк тектес этностарда бола тұрса да, жеткiлiктi тiл өзгерiстерiмен қоса өзiндiк ерекшелiктердi сақтай бiлген тәрiздi. Сондықтан да Түрiк Елi құрылған кезеңде бiрнеше диалектикалық ерекшелiк, сөйленiстiк айырмашылықтар ғана болды. (Радлов В. В. Көне түрiк тiлiн солтүстiк, оңтүстiк, аралас диалектiлер деп қарастырған). Ал, арада талай жылдар өтсе де, түрiк тiлiнiң негiзгi жүйесi, қатаң құрылысы уақыт тезiне төтеп берiп сол мызғымаған күйi қала берген. Бұл тiлдiк құрылыс сонау алтайлық тектiл дәуiрiнен бастау алып хұндар заманына, одан көне түрiк дәуiрiне дейiн қаймағы бұзылмаған күйi сақталынды. Мұндай ерекшелiктер ретiнде жалғамалы жүйе, ерiн үндестiгi және т. б. ерекшелiктердi атауға болады.

Ал түрiк этнотектiлердiң тiршiлiк еткен дәуiрiн “ежелгi, көне, орта, кейiнгi орта ғасыр, жаңа кезең” деп iштей бөлiп, тарихи даму кезеңiне, қоғамдасу деңгейiне, жалпы мен жалқының арасалмағына, ғылыми теориялық тұжырымдарға орай тиянақтап отыру қажет. Сондықтан лингвистикалық тұрғыдан алғанда, V – IX ғасырлардағы көне түрiк тiлiн “көне түркi”, X – XIV ғасырлардағысын “орта түркi”, XV – XXI ғасырларда да “қазiргi түркi” деп атау шартты атау ғана. Себебi, тiл және сол тiлмен сөйлеушi халық тiрi био — әлеуметтiк этнотабиғат.

Осы орайда белгiлi антрополог, академик О. Смағұлұлының мына сөзiн келтiре кеткен жөн: “… Қазақ даласында ешқандай этногенезистiк және генетикалық жалғастықтарын нақты зерттемей, оның орнын бос сөз тiзбектермен толықтыруға тырысқандар бар. Қазақ даласының 40 ғасырлық тарихындағы этногенез және расогенез проблемаларының нақтылы және дәйектi шешу әдiстемелерiне тарихшылар тиiстi бет бұрыс жасамаса, бұл мәселенiң шешiлуi дәл бүгiнгi Қазақстан тарихшыларының қолынан келетiн iс деп айта алмаймыз”.

Түрiк лингвистикасында бiзге белгiлi деректер бойынша көне түрiк тiлiнiң 40 – тан астам тiл – сөйленiсi ғылыми түрде қыпшақ, оғұз, қарлұқ, булгар деп аталатып төрт iрi топ бойынша қарастырылады. Бұдан прототүрiк, ататүрiк алғашқы кезеңдерде бiр ғана тiл болған, одан 4 iрi топқа бөлiнiп, одан кейiн 40 – тан астам тiл – сөйленiске жеттi деген қорытынды шығады. Мұның өзi түрiктануда ертеден қалыптасқан ғылыми тұжырым екендiгi белгiлi. Шын мәнiнде де тiлдiң даму барысында бiр тектiлден көп тiл, сөйленiстер тарамдалды десек, оны мынандай межелiк сатылармен көрсетуге болады:

1. Алтайлық тектiл дәуiрi (Бабатүрiк) – шамамен 1 млн. жыл бұрын.
2. Ататүрiк тiл дәуiрi – шамамен 3000 – 5000 жыл бұрын.

III. Көне түрiк тiлi – шамамен 1300 – 1500 жыл бұрын.

1. Ескi түрiк тiлi – 500 жыл бұрын.

V .Қазiргi түрiк тiл – сөйленiстерi – XXI ғасыр.

Бұл орайда түрiк тiлiнiң қалыптасу, даму хронологиясын тарихи – лингвистикалық тұрғыдан осылай қарастыған жөн.

Хұн дәуiрiнде, яғни ататүрiк тiлi дәуiрiнде алғашқы таңбалар қолданыла бастады да, кейiн сол таңбалар белгiлi бiр дыбыстық құрамда (бiрнеше фонемамен) аталды, сөйтiп сол дыбыспен ұдайы атау қалыптасты. Уақыт өте келе түрiк бiтiктi жасау кезiнде ол таңбаның аталуындағы бiр ғана дыбыстық бөлшектiң фонологиялық ерекшелiкке ие болу үрдiсi орнықты. Кейiннен бiр таңба бiр дыбысқа телiнiп, екпiндi әсерлi дыбысты аңғартты. Мәселен “бiр”, “үй” деген сөздердегi “бi” және “еб” фонемалары екпiндi айтылды. Алайда жалаң “б” дауыссыз фонема күнделiктi тiлдiк қолданыста тек қана өзi дара ешқашан кездеспегендiктен, дауысты тұлғалармен не аб, ыб, об, ұб, еб, iб, өб, үб немесе ба, бы, бо, бұ, бi, бе, бө, бү деген тәрiздi болып қолданылады деген сөз.

Сөйтiп, алғашқы таңбалардың ықшамдалған дыбысталуын әлiпбилiк таңба — әрiп ретiнде пайдалану үшiн сол кездерi түрiк тiлдi, түрiк тектес тiлшi ғалымдар ежелгi үндi, иран, қытай, грек және т. б. алуан түрлi жазуларды олардың әр түрлi заңдылықтарын зерттей келе, ыңғайлы да түсiнiктi “буын мен таңба әрiптiк” жүйе жасаған деп ойлаймыз. Сол екi негiздi қатар ұстану арқылы фономорфемдiк тұрғыдан түрiк бiтiктiң таңба — әрiптерi жасалған. Осылайша, түрiк бiтiктiң алашқы таңба — әрiптерi пайда болды. Түрiк тiлiнiң тiлдiк болмысы таңба — әрiптерiмен толық таңбаланып, жазылып, оқыла бастады. Түрiк бiтiктi жасаушылар сол кездегi шетелдiк әлiпбилерден ешқандай хабарсыз болды деу ағаттық болар едi. Бiрак бұл түрiк бiтiк шетел әлiпбиiне сүйенiп жасалды деген сөз емес. Түрiк бiтiк өзiнiң табиғи даму барысында таңбаларға негiзделiп, фономорфемдiк әлiпби дәрежесiне жете бiлдi.

• Өзге әлiпбилерге ұқсамайтын төл тума жүйесiмен ерекшелендi.

 

Түрiк бiтiк өзге әлiпби негiзiнде, яғни финик, арамей, семит, соғды жазуларынан пайда болды деген пiкiр болжамдарды ұстанатын зерттеулерде де пiкiр қайшылықтары аз кездеспейдi. Мысалы, бұл көзқарасты ұстанатындар түрiк бiтiгi де, сондай – ақ көне ұйғыр жазуы да көне курсив соғды жазуы негiзiнде қалыптасқан деп тұжырым жасайды.

Ал лингвистикалық тұрғыдан тiлдiк табиғат пен оның сан қилы болмысы аса күрделi заңдылықтарды бiлдiредi. Белгiлi бiр тiлдiң табиғатын таңбалау үшiн сол тiлге кез келген әлiпбидi таңа салуға болмайды. Оның үстiне ол тiлге, мәселен мысыр жазуын, қытай иероглифiн және т. б. жазуларды жүйесiз, қисынсыз көндiре салу мүмкiн емес. Сондықтан түрiктер ең жақын көршiсi қытайдың ежелгi жазуын, үндi жазуларын, сондай – ақ грек жазуын бiле тұрса да оларға негiзделген жаңа жазу үлгiсiн жасаған жоқ. Керiсiнше сонау көнеден келе жатқан, көшпелiлерге етене жақын таңбаларға негiзделген төлтума жазуын қалыптастырды. Қазiргi түрiк тiлдес этностардың тарихында қолданылған таңбаларға назар аударсақ, онда ол таңбалардың денi, тiптi басым бөлiгi түрiк бiтiктiң таңба — әрiптерiмен үндес, төркiндес екенiне көз жеткiзу қиын емес. Тарихи қилы кезеңдерге байланысты таңбалардың графикасы алуан түрлi болып келгенiмен, түрiк таңба — әрiптерi болмысының ең басты үлгiлерiн сақтай отырып жасалған үлгiлерi баршылық. Бұл этнос тарихының сабақтастығын, ру – тайпалық құрылымының сабақтастығын, сонымен қатар ежелгi таңбалау дәстүрiнiң iздерiн әрi далалық көшпелiлердегi таңбалар табиғатының өзiндiк ерекшелiгiн аңғартады.

Сөйтiп, түрiк бiтiктiң ешкiмге ұқсамайтын табиғаты – төл таңбалар графикасына негiзделiп, әлiпбилiк дәстүрдiң буындық — әрiптiк (дыбыстық) қос жүйесiмен жасалған фоно — морфемдiк (дыбыстық — мағыналық бөлшектерге негiзделген) алфавит деп бiлемiз.

Жалпы зерттеушiлердiң көпшiлiгi түрiк бiтiктiң Кiшi Азия, Жерорта теңiзi аумағында қолданылған жазулардан бастау алғанын көлденең тартады. Бұл орайда мәселенiң мәнiсi түрiк бiтiк тiлiнiң тiлдiк құрылысы мен ерекшелiгiнде жатса керек.

Түрiктану – көшпелi өркениеттiң бiртұтас кешендi зерттеулер жүйесi. Сондай – ақ өркениет пен мәдениеттi қалыптастырушы барлық “түрiк” этнотектiлерге тiкелей қатысты iргелi сала.

Түрiктануды оның археологиясы, этнографиясы, лингвистикасы, әдебиеттануы, заң – құқықтану және т. б. салалардан құрылатын бiр тұтас кешендi пән деп танысақ, оның ең өзектi әрi ауқымды саласы – түрiк бiтiктану саласы (ТБС).

Түрiк бiтiктану саласы – түрiк бiтiктiң генезистiк негiзiн, қалыптасу барысы мен даму сатыларын, қолданыстық кеңiстiгiн, лингвистикалық, грамматикалық бiтiмiн, археологиялық, этнографиялық болмысын, этномәдени келбетiн жан – жақты зерттейтiн, археология, тарих, лингвистика, этнография қиылысында зерттеу жүргiзетiн сала.

Әрине, оның объектiсi ретiнде әуелi бiтiктастар, жазба ескерткiштер қамтылады. Осы сала көне түрiкке қатысты археология, этнография, филология, әдебиеттану және т. б. көптеген салалық зерттеулердiң торабында кешендi түрде қарастырылуы қажет. Оны археологиядан немесе этнографиядан, сондай – ақ тарихтан бөлiп қарауға мүлдем болмайды, қайта оны желiлес сала ретiнде орнықтырған жөн. Жалпы алғанда, оны тарихи – лингвистикалық көмекшi немесе қосалқы сала” деп қарастырумен келiсу қиын. Өйткенi, нақтылы тарихи деректер, фактiлер осы бiтiктастар мен ескерткiштер арқылы бiзге жеттi емес пе? Демек бiтiк тастар мен ескерткiштер жазуларымен қатар мыңдаған бәдiздер, балбалдар, қала, құрылыстар, қорғандар, зат – бұйымдар секiлдi алуан түрлi материалдар бiр тұтас жүйеге келтiрiлуi тиiс. Басқаша айтқанда, 1300 – 1500 жыл бұрынғы түрiк дәуiрiн, одан қалған мәдени мұраларды, баға жетпес құнды ескерткiштердi жүйелi зерттеу қажет.

Түрiк бiтiктiң қолданыстық аймақтары:

Орхон – Енисей – Талас ескерткiштерi деп аталатын түрiк бiтiктiң таралған аймағы кең. Сондықтан түрiк бiтiктастарды, ескерткiштердi алғаш табылған өзен – су, жер мекендердiң атымен шартты түрде атау дәстүрi қалыптасып кеткен. Қазiр Орталық Азия көлемiнде түрiк бiтiкпен бәдiзделiп таңбаланған 500 – ден астам iрiлi – кiшiлi бiтiктас, ескерткiштер тiркелiп отыр. Оның қолдааныстық таралым аймақтары бойынша тiзбесi төмендегiдей.       

 

                       

 

№	Аймақтық атаулары	Тiркелген саны		Барлығы
		бiтiктас	жазулар
1.	Орхон	15	60	75
2.	Енисей	90	68	158
3.	Талас	13	10	23
4.	Алтай	5	39	46
5.	Байкөл – саха	—	17	17
6.	Шығыс Түркiстан	—	50	50
7.	Ферғана	—	17	17
8.	Ертiс, Iле, Тараз	—	12	12
9.	Солтүстiк Кавказ, Едiл – Дон, Дунай	—	100	100
Жалпы бiрлiк саны		125	373	498

2. 2. ОРХОН ТҮРIК БIТIКТАСТАРЫ МЕН ЕСКЕРТКIШТЕРI

 

“… Вес, цена этого каменного памятника дороже любого золота, любой драгоценности, которые есть на земле …

Сохраните для человечества, они не только тюркам пренадлежат.

Они – общечеловеческое достояние”.

Түрiктануда бүгiнгi Моңғолия жерiндегi көне түрiк бiтiктастар мен ескерткiштердi “Орхон ескерткiштерi” деп атау қалыптасқан. Оның өзiндiк себебi бар. Өйткенi Орхон өзенiнiң бойы еуразиялық кеңiстiктегi далалық көшпелi өркениеттiң Ұлы Хұн этносаяси бiрлестiгiнiң  (б.з.д 209 – б. з. II ғ.) орталығы – астанасы болды, одан кейiнгi кезеңде Сәнби ( II – IV ғғ.), Тоба, Жужан (IV – V ғғ.), Түрiк Елi империясының (VI – Ixғғ.), “ұйғыр” (IX ғ.), “қырғыз” (IX – Xғғ.) этносаяси мемлекеттерi мен Моңғол (1189 – XIVғғ.) империясының негiзгi ордасы, киелi қара шаңырағы, жер ұйығы  — “ Өтүкен” болып келген. Демек осы өңiр мыңдаған жылдар бойы далалық өркениеттiң кiндiгi, сарқылмас бастау бұлағы болды. Сонымен қатар Орхон алқабы сан мыңдаған тарихи ескерткiштерге аса бай өлке.

Орхон бiтiктастары мен ескерткiштерiнiң кеңiстiк аймағы – Алтай, Хаңғай, Соен, Кентай тау жоталары, Гоби шөл даласы және осы тау – жота дала алқабындағы Орхон, Селеңгi, Туыл, Онгин, Керулен, Онон, Ханұй, Хұнүй, Тэс, Қобда өзендерiнiң бойы мен Көпсукөл, Қырғыс, Қарасу, Ұбсы көлдерiнiң жағалауы. Демек көне түрiк бiтiктастары мен ескерткiштерi Моңғолияның шығысынан батысына, солтүстiгiнен оңтүстiгiне дейiнгi төрт тарабында түгел кездеседi.

Жалпы Моңғолиядағы түрiкбiтiктастарының ерекшелiгi олардың iрi ескерткiш кешендерде орнатылуы деуге болады. Ондай ескерткiш кешен құрамында кесене, бiтiктас, тасбақа немесе тұғыр тас бәдiздер, балбалдар (саны 10 – 400 данадан астам), қорған, сандықтас және т. б. бар.

Түрiк бiтiк мәтiндерiн “бiтiкшi” арнайы өңделген тастарда,                    зат —  бұйымдарда, тиын – ақшаларда, жартастарда қашап түсiрген. Кейбiр жартастарда жоса бояумен жазылғандары да кездеседi. Ағашқа немесе қағазға жазылған көне түрiк мәтiн (Тұрпан ескерткiштерi секiлдi) Моңғолияда әзiрге табылмай отыр. Көктүрiктер дәуiрiне байланысты Ордубалық, Байбалық, Тоғұбалық және т. б. жүздеген қала, ордалық қоныс мекендерiнiң орны айқындалғанымен, бұл қалаларға қатысты археологиялық кешендi зерттеулер жоқ дерлiк.

Орхон ескерткiштерi мен бiтiктастарының көпшiлiгi далалық көшпелi этносаяси бiрлестiктердiң қаған, иабғу, чұр, тархан және т. б. билiк иелерiнiң түрiк бекзаттарының құрметiне арналып жасалынған. Қарапайым халықтарға арналғандары да баршылық. Бұлар алғаш табылған жер – су атауларымен аталып, ғылыми айналымға енген едi. Ғылыми зерттеулердiң нәтижесiнде аталмыш бiтiктастар мен ескерткiштер белгiлi бiр тарихи тұлғаға арналғаны анықталып, қазiр оны сол тұлғаның атымен атау үрдiсi қалыптасып келедi. Мысалы, Татпар қаған (“Бугут ескерткiшi”), Бiлге қаған, Күлтегiн (“Хөшөө Цайдам ескерткiштерi”) және т. б.

Моңғолиядағы Орхон бiтiктастары мен ескерткiштерi тарихи мазмұны мен деректанулық тұрғыдан аса құнды. Онда Түрiк Елiнiң саяси тарихы толығымен қамтылмаса да, едәуiр дәрежеде хатталып қашалған .Сондықтан Орхон бiтiктастары мен ескерткiштерiнiң iшiндегi ең iрiсi Бiлге қаған бiтiктасы мен Күлтегiн бiтiктасында көне түрiктердiң этносаяси тарихы, этномәдениетi және басқа жақтарына қатысты деректер мол. Одан кейiн Тоныкөк, Ел етмiш қаған, Онгин және т. б. бiтiктастарда сол дәуiрдегi этнотарихи және этносаяси жағдайлардан нақты мәлiметтер кездестiруге болады.

Көне түрiктерде “мәңгi тас” деген ырым – жосындық ұғым бойынша Түрiк Елiнiң тарихы, келер болашаққа арналған өсиеттi баяндамасы тасқа қашалып хатталды. Бiр сөзбен айтқанда сол замандарда – ақ “тастар сөйлей  бастады” деуге әбден болады. Мұның айғағы Моңғолияның кең жазирасындағы бiтiктастар, ескерткiштерi екенi сөзсiз.

Орхон бойында көне түрiк пен қатар ежелгi үндi тектес брахма, соғды және т. б. жазу үлгiсiнде қашалған бiрнеше ескерткiш табылған. Мәселен, олардың iшiнде татпар қаған (“Бугут”) бiтiктасындағы жазудан көне соғды мәтiнi анықталды. Ал Хүйiс толағай (“Хүйс толгой”) бiтiктасының сыры әлi ашылған жоқ, оның мәтiнi қандай жазумен қашағаны белгiсiз.

Сонымен қатар Моңғолияның кең алқабында жартастарда қашалынған iрiлi – ұсақты көптеген мәтiндер табылып жатыр.

Орхон бiтiктастары мен ескерткiштерi Моңғолияның астанасы Ұланбатыр  қаласында, әкiмшiлiк аймақтардың өлкетану мұражайларында сақтаулы. Ал iрi – iрi бiтiктастар мен ескерткiштер негiзiнен алғаш орнатылған жерлерiнде тұр.

1889 жылы Орыс патшалығы география қоғамының Шығыс Сiбiр бөлiмшесiнен аттанған Н. М. Ядринцев бастаған экспедиция тобы Орхон өзенi бойындағы Күлтегiн, Бiлге қаған ескерткiш кешендерiн, Қарақорым, Қарабалғасұн (Орду – балық) қала орындарын зерттедi. Сөйтiп, бұдан бұрын белгiлi Енисей бiтiктастары және ескерткiштерiмен қатар, көлемi жағынан олардан үлкен Орхон бiтiк тастары мен ескерткiштерi таныла бастады.

1890 жылы фин ғалымы А. Хейкель басқарған, 1891 жылы Орыс патшалық ғылым академиясының мәшһүр түрiктанушысы В. В. Радлов басқарған экспедициялары Орхон, Туыл, Селеңгi өзендерi бойындағы түрiкбiтiктастарды, ескерткiштердi зерттеп, бiрен – саран қазбалар жүргiзiп, бiтiктас, ескерткiштердiң қағаз көшiрмелерiн, фотосуреттерiн алып қайтқан едi.

1893 жылы даниялық тiлбiлгiрi (полиглот) В. Томсен түрiкбiтiктiң оқылу кiлтiнiң ережесiн ашты. 1894 жылы В.В. Радлов Күлтегiн, Бiлге қаған бiтiктастарындағы көне түрiк мәтiндi орысшаға, немiсшеге аударып, әйгiлi “Орхон экспедициясының есептерi” сериялық басылымдарына жариялады. Осындай iзденiстер мен зерттеулер нәтижесiнде ғылыми тұрғыдан түрiк бiтiктану саласының iргетасы қаланды.

Алайда, Орхон жазбаларын дәл әрi толық аударған ғалым С. Е. Малов болған едi. Ол Орхон – Енисей жазбаларының бiрнешеуiн аударып, бастырған. Солардың бастылары: Моңғолия жерiнен табылған Могилян жылнамасы, Мойыншора, Күлшора, Онгин, Хойте тамир, Малике, Ихе асхет, қырғыз жерiнен табылған Талас, Элегест, Сириядан табылған Саума, Тарим, Илташ, Үшмент, Менкуташ, Шадибек жазбалары.

С. Е. Малов Мойыншора ескерткiшiнiң тiлiн ұйғыр жазуы дептi. Ол 734 жылы таққа отырған ұйғыр ханы Пайлоның баласы едi. Бiр – аты Қаллиғ хан, өзi соғыста мерт болған. Ол заманда қарлұқ, басимил, хұн, тонгра, шиғу, бұғу, киби тайпалары ұйғырға, татар, кеден тайпалары Сiбiрдегi Тұтық ханға қарап едi. Мойын Шора жазуында қыпшақ тiлiнiң де iзi бар. Күлшора  Бесбалық соғысында Могилян жағында болып, табғаш, ұйғыр, қарлұқтарға қарсы соғысқан.

 С. Е. Малов жоғарыда аталған еңбегiнде Бесбалықты 756 – 757 жылдары Қытай елi салған дейдi. Ол Қытайдың қарамағына 734 жылы өткен едi. Бұл жазулардың диалектiсiн әлiде анықтай түскен жөн. Iшiндегi тiкелей түрiк қағанатына қатысты жазбалар Күлтегiн, Могилянның үлкен жазуы және Тоныкөк жылнамасы болып саналады. Алғашқы екеуi Моңғолия жерiндегi Кошо – Цайдем өзенi, соңғысы Селеңгi жағалауынан табылған. Күлтегiн ескерткiшi Кошо Цайдем төбесiнiң кең жазығына салынған.           Н. Ядринцевтiң көрсетуiнше, биiктiгi 3 метр 45 м, енi – 174 см., қалыңдығы – 48 см. Ескерткiш мәрмәр тасқа жазылған. Төмендегi суға барар жолдың екi жағынан 72 балбалтас орнатылған. Тас қораның сыртқы босағасында екi арыстан, iшкi жағында екi қойдың тас мүсiнi болған. Күлтегiн мазарының iшiнде жылан, адам, аң суреттерi, Күлтегiннiң өзi және зайыбының мүсiнi бар.

Орхон жазуларының алфитiн Н. А. Аристов пен Н. Т. Малицкий тамғадан шыққан десе, соңғы кезедi көптеген зерттеушiлер, солардың iшiнде   В. А. Лившиц, С. Г. Кляшторный, В. Томсен iзiмен арамей алфавитiнен алынған деген ойға оралады.

Үлкен жазу.  Бұл ескерткiш Могилян тарихына (683 – 734) арналған жылнамалық эпитафия. Оны Могилянның немересi Иоллығ Тегiн орнатқан. Могилян (Бiлге қаған) Түрiк қағанатының ең соңғы билеушiсi (716 – 734) болған адам. Үлкен жазуда ескерткiштiң салынған мерзiмi: “маймыл жылы, жетiншi ай, жиырма жетiншi күн” деп дәл көрсетiлген. Осы мерзiм қытай жылнамаларында да көрсетiлген.

Жазу үш бөлiмнен тұрады: 1) Кiрiспе. Мұнда түрiк қағанатының құрылыуы, 630 – 680 жылдар арасында көк түрiктердiң Қытай елiне құл болуы, қағанаттың қайта құрылуы суреттелген; 2) Могилян мен Күлтегiннiң (685 – 731) жүргiзген соғыстары; 3) Күлтегiннiң 731 жылы ұйғыр қолынан мерт болуы, оған орнатылған жәдiгер тарихы баяндалған.

Кiшi жазу. (732) Бұл жазу 731 ұйғыр соғысында өлген Күлтегiн (685 – 731) оқиғасына арналған жылнама. Жазу Бiлге қаған атынан баяндалған. Күлтегiн Могилянның iнiсi едi. Аударма В. Радловтiкi. Жазуда Могилян өзiн “тәңiрдей тәңiрден жаралған Бiлге қаған”  деп атайды. Сөзiн оң жақтағы шадтар мен апабектерге, сол жақтағы тархандар мен бұйрықбектерге, түстiктегi ұйғыр пайгулерiне қаратып айтады. Түркi – моңғол тайпалары ол кезде қағанатқа қарасты едi. “Моңғол” деген атауды 1206 жылы құрылтайда Шыңғыс хан тұңғыш рет қолданған едi. “Шад”, “апабек” дейтiн сөздер моңғол бектерiне, “тархан”, “бұйрықбек” атаулары түрiк бектерiне тән болған. Бұйрықбектер Арқа, Сыр, Шұғай жағында тұрған. Олар кейiн өздерiн жабыға (ябғу) деген. Жабғылар анық түрiк бектерi болған. Ұйғырлар да өздерiн тоғыз – оғыз деп атаған. Могилян өзiн шад деп бiлгендiктен тархандармен бақталас болды. Бұл анықтама Күлтегiн соғыстарының сырын бiлуге көмектеседi. Қоғамдық құрылыс жағынан келгенде Қапағанда феодалдыққа бет бұрыс байқалса, Могилян номадтық салт iзiнде қалған. Сол дәуiрдiң тарихи процесiн еске алғанда, Могилян бағыты заман талабына сай болмады.

Тоныкөк жазуы. Бұл жазуды 750 жылдар шамасында Селенгi өзенiнiң бойына ашина тайпасынан шыққан Тоныкөк орнатқан. Алғашқыда ол Төбехан мен Қапағанға, одан соң Могилянға уәзiр болған. Жазуда ол:” Бiлге Тоныкөк мен өзiм табғаш елiнде өстiм. Түрiк бодан (халқы) ол кезде табғаштарға кiрiптар едi. Түрiк бодан ханы болмай, табғаштардан ажырады. Хандығын тастап табғашқа қайта бағынышты болды”, — деп өзiнiң ұлық шадқа ерiп, оны хан қойғанын баян етедi. Ұлық шад деп отырғаны – Могилян.

1891 жылы Н. М. Ядринцев Онгин ескерткiш кешенiн, 1897 жылы Е. Н. Клеменц Тоныкөк ескерткiш кешенiн алғаш рет тауып, бүкiл әлемге жария еттi. Бұл шындығында Еуразияда түрiк тектес этностардың төлтума тарихын, тiлiн, дүниетанымын, этномәдени келбетiн және т. б. сан – салалы қырларын зерттеуде, жалпы әлемдiк түрiктануда iргелi теория нақтылы қадамдар болды.

Орхон ескерткiштерiн зерттеуде 1909 жылы ұйымдастырылған Фин – угор  ғылыми қоғамының Г. И. Рамстедт, С. Пелси басқарған экспедициясы көп еңбек сiңiрдi. Олар “Мойын – чұр” бiтiктасын “Тарималын Хошуу ескерткiшi” деп атап, осы кешеннiң алғашқы жоспарлы кесте суретiн жасады, сонымен қатар “Сужи” ескерткiшiн де тауып, зерттедi.

1912 жылы әйгiлi алтайтанушы ғалым В. Л. Котович “Күлi – Чұр” ескерткiш кешенiн тапты. 1923 – 1950 жылдары П. К. Козлов,                         В. А. Казакеевич, Б. Я. Владимирцев, Б. Б. Бамбаев, Д. Д. Букинич және т. б. көне түрiк дәуiрiне байланысты ескерткiштердi iздестiруге, анықтау мен зерттеуге байланысты жұмыстарды қолға алды.

1956 жылы моңғол археологы Ц.Доржсүрэн “Бұғыт” – Татпар қаған ескерткiш кешенiн, “Тариат” бiтiктасын тапты. 1957 жылы Н. Сэр-Оджав басқарған экспедиция Тұнықұқ ескерткiш кешенiнде қазба жүргiзген.

1958 жылы Н. Сэр-Оджав,  Л. Ийсл бастаған Моңғолия – Чехословакия  бiрлескен археологиялық экспедициясы Күлтегiн ескерткiш – кешенiнде  археологиялық қазба жұмыстарын жүргiздi. 1962 жылы Моңғолия – Польша  бiрлескен экспедиция мүшесi Э. Трыярский Онгин бiтiктасының үш сынық бөлшегiн тапты. 1974 жылы Моңғолия – Венгрия бiрлескен экспедициясы көне түрiк дәуiрiнiң Гиндән – булаг ескерткiшiне қазба жұмыстарын жүргiздi.

Жалпы Моңғолиядағы көне түрiк бiтiктастары мен ескерткiштерiн             зерттеуде1960, 1963,1969,1970,1975,1976,1977,1978,1983,1984,1986,1987,1988 1989 жылдары ұйымдастырылған бұрынғы Кеңес одағы – Моңғолия бiрлескен экспедицияның үлесi мол болды. Атап айтқанда, Е. И. Убрятова,  Б. Базылхан, Н. Сэр – Оджаф, С. Г. Кляшторный, Х. Луфсанбалдан,              М. Шинэхөө, Ю. С. Худяков, В. Е. Войтов, В. В. Волков, В. А. Левшиц және т.б. ғалымдар археологиялық, тарихи, эпиграфиялық және басқа да жақтарынан кең көлемдi зерттеулер жүргiздi, бiршама еңбектер жарияланды.

Көне түрiкбiтiктастары мен ескерткiштерiнiң мәтiндiк зерттеулерiн жаңадан қарастырған Моңғолия – Жапония бiрлескен экспедициясы 1996 – 1998 жылдары “Моңғолиядағы тарихи жазбалар мен ескерткiштер” атты жобаны жүзеге асырды.

2000 – 2001 жылдары моңғол археологы Д. Баярдың жетекшiлiгiмен Бiлге қаған ескерткiшi кешенiнде Моңғолия – Түркия бiрлескен археологиялық қазба жұмыстары жүргiзiлдi. Осы қазбалар барысында көне түрiк археологиясында күтпеген жаңалықтар ашылды. Бұл Бiлге қағанның алтын тәжiсi, күмiс, асыл тастардан тұратын көмбесiнiң (2800 дана зат бұйымдар) табылуы едi.

Орхон бiтiктастары мен ескерткiштерiн зерттеуге XIX ғасырдың 80 – жылдарынан бастап XXI ғасырға дейiнгi кезеңде Орыс патшалығы, Финляндия, Дания, Германия, бұрынғы Кеңес одағы, Моңғолия, Ресей, Венгрия, Польша, Жапония, Түркия, Қазақстан және т. б. елдердiң ғалымдары ат салысып келедi.

Бұл орайда ерекше мақтаныш сезiммен атап өтетiн тарихи оқиға деп 2001 жылы мамырдың 18 күнi Қазақстан Республикасының ел ордасы Астанада Күлтегiн бiтiктасының ғылыми (жаңа технологиялық) көшiрмесi орнатылуын айтар едiк.