Мазмұны

 

І.Кіріспе…………………………………………………………………2І-Тарау.Қора өзенінің бастауындағымұздықтардың

           туристік-рекреациялық   маңызы

Қора өзенінің бастауында туризмді дамытудың

       табиғи       алғышарттары………………………………….4

Қора өзенінің бастауындатау туризмін дамыту

мүмкіндіктері………………………………………………….12

1.3.Қора өзенінің бастауындағы мұздықтар  мен

     моренналы көлдерді оқып үйренуді көздейтін

         көп күндік бағыттар………………………………………19

ІІ-тарау.Қапал ойысы мен Бүркітті Бүйен өзенінің

 бастауында  туризмді дамытудың маңызы 

2.1.Қапал ойысы мен Бүркітті Бүйен өзенінің бастауында

      туризмді   дамытудың алғышарттары……………………………..25

2.2. Бүркітті Бүйен  өзенінің  бастауындағы

      мұздықтадың туристік-рекреациялық

      мүмкіндіктері…………………………………………………..34

2.3.Баянжүрек тауының табиғат  ескерткіштерінің

      оқу-танымдық туризмді дамытудағы маңызы…….41 

 

ІІІ.Қорытынды……………………………………………………….54

 

ІV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі………………………..57

 

1. Қосымшалар………………………………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Орографиялық рекреациялық ресурстардың ішінде таулы алқаптардың табиғат байлықтары жетекші орын алады. Қора өзені аңғарының табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығымен қатар 2500-3300 метр биіктегі тау мұздықтары шоғырланған биік таулы бөлігіндегі экстримальды қолайсыз жағдайларының өзі рекреациялық іс әрекетте асқан шеберлік пен ептілікті қажет ететін спорттық туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Халық жиі қоныстанған Талдықорған-Текелі өнеркәсіпті ауданына жақын орналасқан Жетісу Алатауының солтүстік-батыс бөлігінің табиғат байлықтарын  рекреациялық тұрғыдан тиімді пайдалану Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа жолдауына сәйкес туризм кластерін құруды жүзеге асыра отырып, шетелдік және отандық туристерді тартуға мүміндік береді. 

Бітіру  жұмысының өзектілігі: Өлкетану-ізденіс жұмысы халық жиі қоныстанған өнеркәсіппен ауыл шаруашылығы қарқынды дамыған Талдықорған -Текелі өнеркәсіпті ауданына жақын орналасқан Қора өзенінің бастауындағы тау мұздықтары мен эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін моренналы көлдерді   рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизммен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті. 

Бітіру  жұмысының мақсаты мен міндеттері:

ғылыми жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып,  Қора шатқалының жер бедерінің геоморфологиялық      ерекшеліктері мен оның бастауындағы тау мұздықтарының  туризм мен демалысты дамытумүмкіндіктерін анықтап,оған әсер ететін табиғи алғы шарттарын ашып көрсету;

өзен бастауындағы мұздықтар мен моренналы көлдердің

  спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық және экстрималды туризмді дамытудағы алатын орны мен адам ағзасының қалыпты жұмысын қамтамассыз етудегі маңызын ашып көрсету.

Бітіру жұмысының  теориялық-әдістемелік  негіздемелері: бітіру  жұмысының  теориялық  негізі ретінде В.С.Преображенскийдің «Географические проблемы организация туризма и отдыха», И.С.Соседов пен  Л.Н. Филатованың «Водные балансы и водные ресурсы северного склона Джунгарщского Алатау», С.Е.Ердавлетовтың «География туризма Казахстана»,  атты еңбектеріндегі ғалымдардың ой пікірлері басшылыққа алынып, салыстыру, талдау, камералық өндеу әдістемелері қолданылды. Дәйекті материалдар ретінде суреттер, сызба-нұсқалар,карталар қолданылды.

Бітіру  жұмысының   практикалық маңызы:

Ұсынылған жұмыстағы дерек көздері карталар мен графиктік кестелер география пәнінің мұғалімімен жоғарғы сынып оқушылары, география мамандығының студенттері мен туристік фирмалардың мамандары қажетті білім көзі ретінде пайдалана алады. Ө­лкетану-Ізденіс жұмысындағы деректер Жетісу Алатауында туристік бағыттар мен соқпақтарды құрып, туристік инфрақұрылымды қалыптастыруда маңызы зор.

 

                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І-Тарау.Қора    өзенінің    бастауындағы   мұздықтарды

           туристік-рекреациялық   маңызы

1.1. Қора өзенінің бастауында туризмді дамытудың 

              табиғи       алғышарттары

      Географиялық қабықтың ғана емес, техносфераныңда базисі болып табылатын жер бедері Жетісу Алатауының рекреациялық сиымдылығы мен тартымдылығын, алуан түрлілігі мен қолайлығын айқындауға мүмкіндік береді.   Табиғат кешендерінің құрамдас бөлігі болып табылатын жер бедері кез келген аумақтың табиғат жағдайын айқындайтын маңызды ақпараттық ресурс болып табылатындықтан Қора шатқалымен оның бастауындағы тау мұздықтары аталған аумақтың рекреациялық мамандануын айқындайтын алғышарттардың бірі болып табылады.

          Халық тығыз қоныстанған Талдықорған-Текелі өнеркәсіпті ауданында демалыс пен туризмді ұйымдастырып, адамдардың денсаулығы мен еңбеке қабілеттілігін қалпына келтіруге, рухани-эстетикалық қажеттілігін өтеуде Жетісу Алатауының солтүстік-батыс бөлігіндегіҚоңыроба таулы алқабы мен Мыңшұңқыр, Жаманкөл, Қойтас жоталарының аралығындағы Қора шатқалының   беткейінің абсолют биіктігі, көлденең қимасының пішіні, жер бетінің жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің морфометриялық көрсеткіштері рекреанттардың жекелеген топтары үшін альпенизм, бұқаралық сипаттағы спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық тау шаңғысы,альпенизм мен тау туризмін дамытуға мүмкіндік береді. /1/

   Қора шатқалы мен оның бастауындағы тау мұздықтары мен моренналы көлдерді ірі туризм орталығына айналдыруға жер бедерінің бірқатар  көрсеткіштері әсер ететініне Қора шатқалына ұйымдастырылған оқу-танымжорығының барысында көзжеткіздік.

  Бітіру жұмысы  жұмысымына  2005 жылы маусым- шілде  айларының аралығында геолгиялық- геогроморфологиялық далалық оқу-тәжірибе жұмысының барысында Қора өзенінің  Сапожников, Алтынсарин, Асубай  мұздықтарынан бастау алатын Бұрқанбұлақ саласындағы гранитті алқаптағы биіктігі 60-70 метрге жететін  сарқрамаға оқу-таным жорығын ұйымдастырунегіз болды. Оқу-танымдық  жорық барысында Қора өзені аңғары мен оның бастауындағы тау мұздықтарының тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін төменде көрсетілген табиғи және әлеуметтік-экономикалық   алғышарттарын анықтадық:

ішкі эндогендік күштердің әсерінен түзіліп, экзогендік үрдістердің бұзушы әрекетінен өзгеріске ұшыраған ерекш эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің жеткілікті болуы;

Қаратал өзенінің алабында халықтың ежлден қоныстанғанын айғақтай тарихи-археологиялық және мәдени-сәулет ескерткіштерінің қорының жеткілікті  болуы;/2/

Отандық және шетелдік туристерді тартаотырып,тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін еліміздің оңтүстік-шығысындағы Қытай халық республикасымен шектесетін халықаралық магистральды жолдарға жақын жатқан аймақтың қолайлы экономикалық-географиялық  жағдайы;

Туризммен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін гипсометриялық, климаттық, ландшафтлық, эстетикалық, гляциологиялық (қар жамылғысы, мұздықтары, сел әрекеті мен қар көшкіні), инженерлік-физикалық (сейсмикалық, жылысу құбылыстарының) қасиеттері мен әлеуметтік-экономикалық (көліктік қатынасқа қолайлығы, туристік инфрақұрылымдармен қамтамассыз етілу дәрежесі) және тарихи-өлкетану нысандарының болуы;

Тартылымдылығын арттыратын бірегей тетоникалық-морфоқұрылым ретінде табиғаттың алуан түрлілігі;

         

Жер бедерінің басқа аумақтарда кездеспейтін бірегей пішіндерінің кең таралуы;

Жер бдерінің аумақтық табиғат кешендерімен үйлесуі;

Биік таулы микроклиматтың озоға байшырша жапырақтарынан бөлінетін эфир майларына қаныққан таза ауасының адамның мінез-құлқына, сезімі мен денсаулығына тигізтін қолайлы мінезқұлықтық-физикалық  әсері;

Тау беткейлерінің көлбетінің экологиялық сипатының тартымдылығы;

Жауын-шашынның мол түсуіне орай тау беткейлерінде қардың қалың түсуіне байланысты су қорымен жеткілікті қамтамассыз етілуі;/3/

Тауалды шөлейтті даласынан нивальды гляциальды белдеуге дейінгі барлық табиғат кешендерінің алмасуы;

Тау аңғарына теңіз деңгейімен біртіндеп биіктеуіне байланысты  Қора өзенінің жоғарғы ағысына дейін автокөлікпен баруға мүмкіндіктің болуы;

Тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін инфрақұрылымдарды дамытуға қолайлылығы;

Халықтың тығыз қоныстануы мен облыс орталығына жақын орналасуы мен жол қатынасының қолайлылығына орай бұқаралық сипаттағы оқу-танымдық ,спорттық экологиялық және тау туризмдерін дамытуға қолайлы әсер ететініне көзжеткідік. /4/

Қора өзені мен оның  бастауындағы эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін таумұздықтарының туризмді дамытудағы алатын орынын ашып көрсетуге мүмкіндік берген бір аптаға созылған оқу-таным жорығынан соң Жетісу Алатауының солтүстік батысында орналасқан Қора,Қаратал, Көксу өзендерінің бастауындағы тау мұздықтары мен эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін моренналы көлдердің рекреациялық мақсатта игерілу тарихын анықтау бағытында ізденіс жұмыстарын жүргіздік.Нәтижесінде жиырмасыншы ғасырдың қырқыншы-елуінші жылдарынан бастап Қора өзенінің жоғарғы ағысындағы тау мұздықтарының қарқынды игеріле бастағанын анықтадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қора шатқалының туристік-рекреациялық тұрғыдан

игерілуі.Жоғарыда атап өткендей Алматы облсы мен Талдықорған-Текелі өнеркәсіпті ауданыында демалыс пен туризм индустриясын дамытуға қолайлы болашағы зор аудандарының бірі Қора өзені мен оның бастауындағы тау мұздықтары болып саналады. Еліміздің халықаралық маңызы бар сыртқы сауда жолы өтетін оңтүстік- шығыс бөлігімен Алматы облысының геогсаяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайының маңызының артуына орай аймақты рекреациялық тұрғыдан игеру қажеттігіне қызығушылық соңғы жылдары күннен-күнге арта бастады. Көршілес орналасқан Қытай халық республикасымен мәдени, сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық байланыстардың күшейіп достық қарым-қатынастың жақсаруы шекара аралық  халықаралық туризмді дамытуға қосымша мүмкіндік тудырдырды. Жетісу Алдатауының солтүстік батыс бөлігін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында П.П.Семенов-Тянь-Шанский,  А.И.Шренк, Г.С.Карелин, В.В.Сапожников, В.И.Линиский, А.И.Безсонов, С.Е.ДмириевИ.В. Мушкетов, И.Н.Пальгов, М.Тынышбаев, Ш.Ш.Уәлиханов сыяқты оқымысты саяхатшыларды қызықтырды /3/.

   ХХ ғасырдың екіші жартысында П.А.Черкасов, В.М.Чупахинсыяқты ғалымдар зерттеді.

  Жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып,эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін Қора өзені аңғарының табиғи-рекреациялық ресурстары баяу игеріілгеніне бірқатар себептер  әсер еткенін анықтадықсебептері бар. Олар:

Қазақстан Республикасының ірі қалаларынан шалғайлығы;

ұзақ жылдар бойы туристердің кеулін шектеген шекара режимі;

аймақтың туристік-рекреациялық мүмкіндігі туралы ақпараттың аздығы;

орташа биік және биік таулы белдеуде туризм мен демалыстың инфрақұрылымының болмауы;

жол қатынасының нашарлығы.

Қора өзені мен оның бастауындағы тау мұздықтарына спорттық мақсатпен келген алғашқы туристердің бірі Қазақстанда бұқаралық сипаттағы альпенизмді ұйымдастырып дамытушы В.М.Зимин болды. Ол 1947,1950 жылдар аралығында Қора өзенінің бастауындағы күрделігі 1-2 дәрежелі Асубай, Ы.Алтынсарин мұздықтары орналасқан туристік тұрғыдан бұрын белгісіз болып келген аймақтың үлкен мүмкіндіктерді бар екенін атап өтті./5/

1950 жылдардың соңында Жетісу Алатауының солтүстік – батысына А.Н.Марьяшев пен Ю.В Кавешниковтың басшылығымен Қоғалы орта мектебінің оқушылары мен мұғалімдеріҚора шатқалына жаяу жорық ұйымдастырды. 1959 жылы Ю.С Накатковтың басшылығымен Алматының туристері Қапалдан Жаркентке күрделігі екінші дәрежелі көп күндік жорықтар ұйымдастырды.  Қазақ политехникалық институты мен ҚазМУ-дың туристері 1962 жылы Текелі-Қора өзендерініңң жоғарғы ағысы мен Қапал бағытында шаңғы жорығын ұйымдастырды. Жорық барысында топ жетекшісі А.Н.Марьяшевпен қатысушылар Қора шатқалы мен Баянжүрек тауынан қола дәуірнің бұрын белгісіз болған тастағы суреттерін тапты.

Қазақстанға танымал турист Ю.С Накатковтың еңбектеріндегі жазба деректерге сүйенсек Жетісу Алатауының таулы аумақтарын игеруге В.А.Рацкихтің басшылығымен Текелі қаласының туристері қарқынды түрде атсалысты. Сонымен  Талдықорған қаласындағы облыстық және Сарқан қаласындағы жас туристер станциясының мамандары Қора өзенінің аңғарында спорттық туризмді, спорттық бағдарлауды дамытуға өз үлестерін қосқан./6/

Жетісу Алатауының тау мұздықтарын зерттеген танымал гляциолог ғалым П.А.Черкасовтың еңбектеріне сүйене отырып,  1950-1960 жылдары Қора өзенінің бастауындағы тау мұздықтары мен асуларды игеруге  Д.Н.Казанли сындытанымал ғылымдармен қатар Б.А.Студенин, С.С.Адамбаев, Н.Н.Ларионов, Г.Н.Федотов сақты туристер мен топографтар зор еңбек сіңірген. Санкт-Петербургтық турист А.И.Тишениновтың деректері бойынша 1960 жылдары Қазан қаласының альпенистері, 1963 жылы М.И.Гантманның басшылығымен Москва спорты клубының спортышылары Жетісу Алатауының орталық бөлігіндегі Көксу-Қаратал алабындағы шыңдарға бір қатар онша күрделі емес шығулар ұйымдастырды.  1968 жылдан бастап аталған аумақта Санкт-Петербургтың содан соң Мәскеу мен Тверьдің тау туристері күрделі биік таулы бағыттарды игере бастады.

          Туризмді басқарудың бұрынғы жүйесінің жойылуына байланысты Қора өзені аңғарына соңғы 10-15 жылда келгендердің саны ғана емес, жергілікті және сырттан келген туристердің жүріп өткен бағыттары туралы нақты деректер алу қиындап кетті. Қазақстанға танымал тәжірибелі шыңға шығушы С.П.Бегманның басшылығымен 1999 жылы Халықаралық Хантәңірі альпенистік лагерінің альпенистері Ұлы Британияның туристерімен бірлесе отырып Басқан өзенінің бастауындағы бір қатар шыңдарға шықты. Жорықтың кеңесшісі аймақтың тау мұздықтарың 40 жыл зерттеген белгілі гляциолог ғалым география ғылымдарының докторы П.А.Черкасов болды. /7/ 

   Бүгінгі таңда Қора шатқалы мен оның бастауындағы тау мұздықтарында туризмді дамытуға Талдықорған қаласындағы жастехниктер бекетінің жанындағы оқушылардың «Жоңғария»  туристік клубы зор үлес қосуда

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.Қора өзенінің  бастауындағы мұздықтардың

      туризмді дамыту  мүмкіндіктері

          Алматы облысының орталығымен оған жақын жатқан елді-мекендердің халқының бұқаралық сипаттағы демалысымен ішкі және сыртқы туризмді дамытуға мүмкіндік беретін маңызды туристік бағыттың бірі Қора өзенімен оның бастауындағы Троноов, Алтынсарин,Сапожников. Асубай, Аюсай мұздықтарының абляция аймағындағы моренналы көлдер болып табылады.

          Географиялық ғылыми әдебиеттер мен Жетісу Алатауының 1:200000 масштабты картасының деректеріне сәйкесҚора шатқалы Жетісу Алатауының солтүстік-батысындағы Мыңшұңқыр, Қора, Қаратау,Жаманкөл  жоталарының аралығын бөліп жатқан терең тектоникалық аңғарда орналасқан.аңғар арқылы Қаратал өзенінің оң жақ саласы болып табылатын өзі аттас өзен ағады. Қора шатқалы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа бағытталып 70 шақырымға созылып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-батысында Мыңшұңқыр, солтүстігінде Қаратау, оңтүстігі мен оңтүстік-батысында Қора жоталарымен шектеседі. 1:50000 ірі масштабты картаның деректеріне сай Қора және Қаратау жоталарының түйіліскен жерінде теңіз деңгейінен 3500-3600 метр биіктікте Алтынсарин, Сапожников, Безсонов, Троновсыяқты аңғарлық мұздықтары бар. Олардан Салдыртас, Қасқабұлақ, Аралтөбе, Мұқан  және Бұрқанбұлақ салалары бастау алады. /8/

Асубай мұздығынан бастау алатын Бұрқанбұлақта Қазақстанның ең көрікті әрі биік сарқырамаларының бірі бар.

          2005 жылғы оқу-танымжорығы барысында Қора өзенінің Қараталға құяр сағасындағы аласа таулы бөлігі өзінің ерекше көліктілігімен көзге түсетінін анықтадық. Геологиялық әдебиеттердеі жазба дерек көздеріне сүйенсек 1000-1100 метр биіктіктегі Текелі қаласының маңында  миндаль мұзбасуының абляция аймағында түзілген соңғы моренналық төбелер мен сел әрекетінен түзілген қой тастар бар. Кен-байыту комбинатының өндіріс  қалдықтарын төгуінен түзілген террикондармен  бедленттер Талдықорған мен Текелі қаласындағы жоғары, орта арнайы оқу орындары мен мектеп оқушылары үшін ­­­­­­­­­­­­­жаппай бұқаралық спорттың және тау туризмдерін дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандар болып табылады. Тау аралық тектоникалық аңғар біртіндеп биіктейтіндіктен өзеннің Қараталға құяр сағасынан 57 шақырым қашықтықтағы  сол жақ саласы Қасқабұлаққа дейін автокөлікпен баруға болады. /9/

          Теңіз деңгейінен биіктіктің біртіндеп артуына байланыстыҚора шатқалын үш белдеуге бөліп қарастыруға болады.

          Аласа таулы белдеу шатқалдың 1000-1600 метр биіктікке дейінгі бөлік қамтиды. Қора өзені ағатын сайдың табаны мен Қора, Мыңшұңқыр жоталарының арасындағы өзара биіктік беткейлердің көлбеулігі 15-25º аралығында ауытқиды.  Аңғардың табаны солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп биіктейді. Тау жоталарының бағытына сәйкес жылу мен ылғалдың тарауына батыс пен солтүстік-батыстан енетін ауа массалары әсер етеді. Қыста инверсия құбылысы байқалатындықтан қаңтардың орташа температурасы 3-5ºС төмен түспейді. Суық арктикалық ауа массалары енгенде -15-20ºС дейін төмендейді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері етегінде 500, жоғары бөлігінде 600 мм дейінгі мөлшерде ауытқиды. Тұрақты қар жамылғысы қазанның соңы мен қарашаның ортасында қалыптасып наурыздың соңы мен сәуірдің бірінші он күндігіне дейін 160-170 күн сақталады. Ылғалды жылдары 48-60 сантиметрден аса құрғақшылық жылдары 30-40 сантиметрден аспайды. /10/

  Шаңғы, шанамен еркін сырғанау сияқты қысқы рекреацияны қарқынды дамытуға қолайлы Қора шатқалының беткейлерінде қар 5 айға дейін сақталады. Шаңғымен серуендеуге қажетті қардың қалыңдығы желтоқсанның үшінші он күндігінде қалыптасады. Қар кескіндеу жұмыстарының деректеріне қарағанда 30 сантиметрлік қардың қалыңдығы наурыздың бірінші он күндігінен бастап бұзыла бастайды. Теріс және оң реакциялық баланстардың алмасуына байланысты жауын-шашынның басым бөлігі сәуір мен маусымның аралығында түседі. Жер бетінің қатты қызуына байланысты шілденің екінші жартысы мен қыркүйектің бірінші он күндігінде ашық жауын-шашынсыз ауа райы қалыптасады.

          Ашық қоңыржай жылы жаз Қора шатқалының аласа таулы бөлігінде сауықтыру-серуенің, жаппай бұқаралық сипаттағы демалысты, емдік-сауықтыру бағытындағы туризмді дамытуға қолайлы кезең болып табылады.

          Қора өзенінің Қараталға құяр сағасындағы малтатасты-сазды жыныстардағы алювиальды-проалювиальды таудың қызғылт-қоңыр және қара топырағындағы шалғынды-дала, бұталы-шалғынды өсімдіктер өсетін 1000-1400 метрге дейінгі белесті-жалды аласа таулы бөлігі бұқаралық сипаттағы спорттық-сауықтыру туризмі мен демалысты жыл бойы ұйымдастыруға ең қолайлы аумақ болып табылады.

          1400-1600 метр биіктік арасындағы Қора шатқалының табаны мен тау жоталарының теріскей беткейлеріндегі әктаста-алевромитті  және құмтасты-қиыршық тасты жыныстардағы таудың қызғылт қоңыр және қара топырағында алмаағашты- мойылды- көктеректі тоғайлар мен бұталы шалғынды белесті-жалды белдеуде орналасқан. Өзен аңғарындағы алмаағашты- көктеректі-мойылды тоғайлар мен бұталы-шалғындардың хош иісті озонға бай мөлдір таза ауасы демалушылардың көңіл күйіне жағымды әсер етіп, псикофизикалық жағдайын қалпына келтіруге мүмкіндік бертін ең қолайлы аудан болып табылады.  Сондықтан таза ауада серуендеу, күн және ауа ваннасын қабылдау, сауықтыру шомылу, тау шаңғысы, тау велосипеті, атпен серуендеу сияқты туризм мен демалыстың бұқаралық сипаттағы түрлерін жыл бойы дамытуға болады./11/

    Жауын-шашынның азайып, температураның артуына байланысты туризмнің жоғарыда аталған түрлерін дамытуға ең қолайлы мезгіл шілде тамыз айлары болып табылады. өйткені бұл мезгіл тәуліктік орташа температура 20ºСдейін көтеріліп, бірнеше күндік турларды ұйымдастыруға мүмкіндік туады.

          1600-2800 метр биіктік аралығын қамтитын Қора шатқалының орташа биіктіктегі таулы бөлігі биіктік айырмасы 800-1000 метрге жететін терең сайлар торымен тілімделген. Аласа таулы белдеуден бірінші айырмашылығы жауын-шашынның мол түсуіне байланысты Асубай, Тронов мұздықтарынан бастау алатын Қасқабұлақ, Аралтөбе, Бұрқанбұлақ, Мұқан сияқты ағыны қатты тау өзендерінің суының бұзушы әрекетінен түзілген жер бедерінің алуан түрлі эрозиялықпішіндері басым.

          Екінші айырмашылығы экзогендік әрекеттермен қатар неоген төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен жүрген көтерілулер нәтижесінде түзілген ерекше тартымдылығымен көзге түсетін бірегей  қайталанбас табиғи мүсін болып табылатын алып жартастар     тау беткейлерінің келбетіне көрік беріп тұруында.

          Орташа биік таулы белдеулердегі беткейлердің орташа көлбеулілігі 30º құрайды./12/

          1600-2600 метр биіктік аралығындағы қаңтардың орташа температурасы -10º болса шілденің орташа температурасы +10º артпайды. Жауын-шашынның басым бөлігі сәуір, маусым айларында түседі. Оның мөлшері 6000-10000 мм., шамасында. Жауын-шашынды мен бұлтты күндердің көп болуына байлынасты шілде, тамыз айларындағы туризм мен демалысты ұйымдастыруға метеорологиялық қолайлылығы орта биіктіктегі таулы белдеуде 34% құрайды. Орташа биіктіктегі таулы белдеуде ашық күндердің санының артуына байланысты жартасқа өрмелеу, альпенизм, сноуборд, тау велосипеді қысқа мерзімді сауықтыру серуені, күн және ауа ваннасын қабылдау, жеміс-жидек теру сияқты туризм мен демалыстың жеке түрлерін дамытуға ең қолайлы мерзім шілденің екінші жартысы мен тамыз айы ең қолайлы болып табылады.

          Бұл кезеңде 2000-2600 метр биіктік аралығының өзінде күндіз температура +20-25ºС болса, түнде 5-6ºС төмен түспейді. /13/

          Әктасты-құмтасты шөгінді жыныстардан тұратын жалды-жонды болып келетін орта биіктіктегі таулы белдеудегі шатқалдың табанымен тау беткейлеріндегі таулы шалғынды және таулы орман топырақтарында аққайынды-көктеректі-шетенді жалпақ жапырақты және май қарағайлы-шыршалы ормандармен астық тұқымдас  әр түрлі шөптесін өсімдікті шалғындар тараған қылқан жапырақты ормандардың жапырағынан бөлінетін эфир майларының хош иісінен озонға бай салқын таза ауасы адамның физикалық күш қуатын қалпына келтіріп, мінез-құлықына қолайлы әсер етеді.

          Қора шатқалының орташа биіктіктегі таулы белдеуінде орманшылар мен омарташылардың үйлерінің болуы қар көшкіні мен сел қауіпіне қарамастан  тау шаңғысы базасын салуға қолайлы орын болып табылады. Қазіргі кезеңде Қора шатқалында тау туризмін дамытуға Талдықорған қаласындағы оқушылар шығармашылығы үйіндегі «Жоңғария» туристік клубы зор үлес қосуда,

          Қора шатқалынындағы 2800-3500 метр биіктіктегі биік таулы бөлігі Қора, Қаратау, Жаланкөл, Арасан жоталарының түйлісетін бөлігін қамтиды.  Теңіз деңгейінен биікте орналасуына байланысты эрозиялық-денудациялық және тік беткейлі альпілік жер бедері басым. Жауын-шашынның мол түсуінің әсерінен қазіргі мұзбасулардың ірі орталығы болуына байланысты  екінші және үшінші дәрежелі альпенизмді, ғылыми-танымдық туризді дамытуға мүмкіндік береді жер бедерінің ерекшелігі мен жол қатынасының қолайлылығы. /14/

          Теңіз деңгейінен 2400-2900 метр биіктікте ежелгі пенепленденген құмтасты, кварцитті, гранитті жыныстардағы биік таулы шалғынды топырақтарда теңге жапырақты-әр түрлі шөптесін өсімдікті-аршалы субальпілік шалғындар тараған. оны 2900-3550 метр биіктіктегі салқын қатаң климат жағдайында жатаған астық тұтымдас әр түрлі шөптесін өсімдіктерден тұратын альпілік шалғындар белдеуі алмастырады.

Мұздықтардың бетінде ауа температурасының төмендігіне байланысты орта биіктіктегі таулы белдуге қарағанда желдің жылдамдығы артады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, ашық күндердің саны, инсоляцияның мәнінің жоғарлығы сияқты рекреациялық ресурстардың жетклікті болуы туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3.Қора  өзенінің   бастауындағы  мұздықтар   мен 

      моренналы көлдерді оқып үйренуді көздейтін

        көп күндік бағыттар

Күрделілігі төменгі, орташа дәрежедегі альпенизм мен тау туризмін, тау шаңғысы хелликсиді  ,ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы ауданның бірі Қора, Қоржынтау, Жаманкөл, Арасан, Шыжы, Көксу өзендерінің суайрығы болып табылатын Аралтөбе, Безсонов, Тронов, Аюсай, Сапожников, Лагерный, Алтынсарин мұздықтары болып табылады. Жоғарыда аталған тау жоталарының түйліскен  жерінің төбесі текшелі болып келуі мен ерекшеленетін жер бедері мен жауын-шашынның мол түсуі (1600 мм) тау мұздықтарының таралуына қолайлы жағдай туғызады. /15/

Жылы ашық жауын-шашынсыз күндердің көп болуына байланысты тау мұздықтарында альпенизм мен ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы кезең шілденің екінші жартысы мен тамыздың соңына дейінгі аралық болып табылады. Жылдың бұл мезгілінде 3000-3500 метр биіктіктегі нивиальды –гляциальды белдеудің өзінде күндізгі температура +22 …+24ºС жетсе, түнде +4 …+6ºС төмен түспейді. Қаратау, Жаманкөл, Арасан, Қора, Қоржынтау жоталарының түйліскен жері жоғарғы палеозойдың тілімделген гранитойдтарынан тұратын төбесі текшелі таулы алқап болып табылады.  Көлбеулігі 12-15º аспайтын беткейлерінде аңғарлық, аспалы және қалқан тәрізді мұздықтар тараған. Орта биіктіктегі таулы белдеуден айырмашылығы Қора, Шыжы, Көксу өзендерінің бастауында қазіргі мұзбасулардың әсерінен түзілген жер бедерінің экзорациялық-денудациялық пішіндері ысырынды моренналы төбелер мен циркті көлдердің, кар аңғарларының желдің, температураның әсерінен жүретін жер бедерінің дефляциялық-корразиялық пішіндерінің кең тарауы эстетикалық тартымдылығын арттырады. /16/

Жетісу Алатауындағы қазіргі мұзбасулар жүріп жатқан ең ірі ауданның бірі саналатын бірегей тектоникалық-морфоқұрылым болып табылатын Қора, Көксу, Шыжы өзендері бастау алатын таулы алқаптың гипсометриялық және гляциологиялық ресурстарын тиімді пайдалану қажет.  Аталған мәселені шешу үшін Текелі қаласынан 57 шақырым қашықтықтағы Қасқабұлақ өзенінің Қораға құяр сағасында болашақта европалық стандартқа сай келетін туризмнің қысқы түрлерін дамытуға мүмкіндік беретін альпенистік лагер немесе тау шаңғысының базасын салудың қажеттілігі туыпотыр. Тау туризмнің инфрақұрылымын қалыптастыру үшін Текелі мен Қасқабұлақ арасын байланыстыратын автомобиль жолын қалпына келтіріп, туристер күндіз демалатын, түнде қонатын орындар даярлап арнайы соқпақтармен бағыттар құру мәселелерін шешу қажет. Жоғарыда аталған туристік нысан тау шаңғысы Хелликси, сноуборд сияқты рекреацияның қысқы түрлерін дамытуға жол аша отырып, отандық және шетелдік туристерді тартуға мүмкіндік береді. Тау туризмін жаңа бастаған туристік  туристер үшін күрделілігі 1,2,3 дәрежелі ұзақтығы 6-8 күнге созылатын Қасқабұлақ-Аралтөбе мұздығы-Тронов мұздығы-Валентина асуы-Безсонов мұздығы-Сапожников мұздығы-Алматы асуы-Алтынсарин мұздығы-Бұрқанбұлақ бағытында альпенистік саяхат ұйымдастыруға болады. Туристік бағыт басталатын ұзындығы 15,5 шақырымға жететін Қасқабұлақ өзенінің үшінші сол жақ саласы болып табылады. Ол Қора тауының оң жақ және сол жақ жоталар тармағының араларын бөліп тұрған ені 300-400 метрге жететін тар шатқал арқылы ағады. Сағасынан 9 шақырым қашықтықтан бастауына дейін аңғарлық мұздықтың тілі тоқтаған жрлерінде түзілген диаметрі 20-30 сантиметрге жететін малта тастармен қиыршық тасты-сазды жыныстардан тұратын бес моренналы төбелер бар. Бірінші күні Қасқабұлақ өзенінен 10 шақырым қашықтықтағы сол жақ жағалауындағы ашық алаңға қонып, Туристр Қора тауының солтүстік беткейінде мұздықтан бастау алатын шағын бұлақтың бойындағы моренналы көлдермен, теңге жапырақты әр түрлі шөптесін өсімдікті аршалы субальпілік шалғын мен таныса алады./17/

Екінші күні Қасқабұлақтың оң жақ жағалауын бойлай көтеріліп, сағасынан 12,5 шақырым қашықтықта орналасқан моренналы төбелерді басып өтіп, ысырынды төблердің аралығындағы екі циркті көлмен таныса алады.  Бірінші көлдің ұзындығы 250, ені 150, тереңдігі 1,5 метр. Бірінші және екінші көлдің арасын шағын моренналы  жал бөліп жатыр. Екінші көлдің ұзындығы 500, ені 50, тереңдігі 3 метр. Екеуіде бір деңгейде орналасқан. Көлдің суы сел әрекетінен түзілген ысырынды малта тастардың арасындағы санылау арқылы ағады. (1-сурет)

13 шақырымда биіктігі 60-70 метрге жететін моренналы ысырынды төбелермен бөглгн үшінші және төнртінші көл бар. Үшінші көлдің диаметрі 30, тереңдігі 1,5 метр. Төртінші көлдің ұзындығы 50, ені 30 метр. (2-сурет)

44 шақырымда биіктігі 50-60 метрге жететін ысырынды жыныстардан тұратын төртінші моренналы төбе бар. Ол біртіндеп тау мұздығының тіліне ұласады. Бағытты бойлай қозғалу барысында Қасқабұлақтың сағасынан 10-14 шақырым қашықтықта орналасқан тау мұздығының қозғалу барысында түзілген моренналы төбелер бір-бірінен шамамен 800-1000 метр қашықтықта орналасқанына алып баспалдақ тәрізді текшелі болып келетініне мән бере отырып, олардың аңғарлық мұздықтың пішінің қозғалу барысында түзілгенін ашып көрсетуі тиіс. Бірінші, екінші күнгі жорық кезінде тау туризмі мен альпенизмді жаңа бастаған демалушылар  ерекше эстетикалық тартымдылығы мен көзге түсетін алып баспалдақ тәрізді моренналы ысырынды жыныстан тұратын төбелер мен текшелердің, циркті көлдер мен қар аңғарларының түзілу заңдылықтарын анықтап, мұздықтардың экзорациялық әрекетінен түзілетін жер бедерінің морфомүсіндік пішіндерімен таныса алады. Қасқабұлақ өзенінің бастауындағы мұздықтармен танысқан соң оның етегін бойлай шығысқа бағытталып 6 шақырым жол жүріп, Аралтөбе мұздығын кесіп өтіп, шалғынды алаңға орналасып түнейтін лагерді орналастыру қажет. /18/

Үшінші күн. Таңертең өзеннің суының шығынын өлшеу, мұздықтың ұзындығы мен енін анықтау жұмыстарын жүргізуге болады.

 Аралтөбе мұздығы Шегірбұлақ және Қасқабұлақ өзендерінен бөліп тұрған оңтүстіктен солтүстікке бағытталып созылып жатқан абсалют биіктігі 3748 метрге жететін жоталардың аралығындағы кар алаңында түзілген ені 800-1000, ұзындығы 1200 қалыңдығы, 5-6 метрге дейін жетеді. Үшінші күні таңертең Шегірбұлақ өзені бастау алатын Тронов мұздығын өтіп, шығысқа бағытталып Лагерный 3, Лагерный1 мұздықтарының оңтүстік шетіндегі жалды жалдап, оңтүстік шығыс бағытқа бағытталып 4,5-5 шақырым жол жүріп, теңіз деңгейінен 3685 метр биіктіктегі Валентина мен  Май асуларын асып, 1 шақырым жол жүрген соң тынығып алып, Безсонов  мұздығының батыс шетін бойлай солтүстікке бағытталып 2-3 шақырым жол жүріп Қора өзенінің сол жақ жағалауындағы ашық алаңға лагерді орналастырып түнеу үшін тоқтау керек.(3 сурет)

Төртінші күні Сапожников, Алтынсарин мұздықтардың аралығындағы ашық алаңды бойлай 3,5-4 шақырым жол жүріп 167 және 168 мұздықтың аралығын,дағы 3600 метр биіктіктегі Алматы асуынан асып тынығып алған соң 1-1,5 шақырым жол жүріп Бүйен және Қора өзендерінің бастауындағы моренналы көлдермен танысып мұздықтардың ені мен ұзындығын, оның тау бағытындағы өлшеу жұмыстар жүргізуге болады. Біраз тынығып демалған соң солтүстік-батысқа бағытталып тау мұздықтарының етегін бойлай 1,5-2 шақырым жол жүріп 3800 метр биіктіктегі Шығыстанушылар асуынан асып,  оңтүстік-батыс бағытқа бағытталып 2,5-3 шақырым жол жүріп, Бұрқанбұлақ бастау алатын циркті көлдердің маңына қонған қолайлы. /19/

Бесінші күні. Бұрқанбұлақ сарқырамасын бойлай оңтүстік батысқа бағытталып 2,5-3 шақырым жол жүріп, Қора өзенінің оң жақ жағалауын бойлай көш жолмен 5-6 шақырым жол жүріп Шегірбұлақ өзенінің Қораға құяр сағасына түнеп, жетінші күні бастапқы нүктеге келіп тоқтаймыз. (4сурет)

Жалпы ұзындығы 56-60 шақырымға созылатын Қасқабұлақ-Аралтөбе-Тронов мұздығы-Безсонов мұздығы-Валентин асуы-Сапожников мұздығы- Алматы асуы- Бұрқанбұлақ-Шегірбұлақ-Қора өзені бағытымен қозғалу барысында туристер 8 моренналы циркті көлмен, 13 тау мұздықтарымен танысып, 6 асудан асып, 20-дан астам өткелдерден өтеді. Күрделілігі 1-3 дәрежелі асулардан асу барысында Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жоталар тізбегі қар сызығына дейінгі биіктік геожүйелерінің алмасуы өзіне тән климатының алуан түрлілі болуының себептерін, өзен аңғарлары мен тау беткейлерінің әр түрлі экспозициясына тән аумақтың табиғат кешендерімен таныса отырып, рухани күш-қуаттарын қалпына келтіре алады. /20/

Сонымен қатар басқа жерде кездеспейтін Алтынтамыр, күлсала, марал оты, балдырған, шырғанақ сияқты дәрілік өсімдіктеріді көздеріменкөре алады.

Қайтарда Қора өзенінің төртінші сол жақ саласын өрлеп Қора жотасынан асып, Кіші Шыжы өзенін бойлай қозғалып Текелі қаласына көш жолмен жаяу жетуге де болады.

 

 

 

 

 

 

 

 2.1.Қапал ойысы  мен    Бүркітті    Бүйен    өзенінің    бастауында

       туризмді  дамытудың алғышарттары

  Жетісу Алатауының  Туризмді  дамытуға мүмкіндік беретін  маңызды аудандарының бірі Қапал-Құрымбел ойысы мен Бүркітті Бүйен өзені бастау алатын Қора,Жаманкөл,Қаратау жоталарының солтүстік  беткейі болып табылады.  Аталған аумақта ғылыми-танымдық,экологиялық және тау туризмін дамытуға төмендегі факторлар әсер етеді:

 -Мұздыбұлақ таулы алқабы мен Құрымбел ойысында қазба жұмыстары жүргізіліп жатқан  қола, сақ-ғұн, түркі  кезеңдерінің тартымдылығымен ерекшеленетін тарихи-археологиялық  ескерткіштердің болуы;

 -Қапал ойысында шипажайлық-сауықтыру туризмін дамытуға

мүмкіндік беретін тектоникалық жарықшақты минералды су көздерініңқорының болуы; /21/

  -Қаратау, Қора, Жаманкөл жоталарының солтүстік беткейларінің абсолют биіктіг мен  жер бетінің жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің морфометриялық көрсеткіштері рекреанттардың жекелеген топтары үшін альпенизм, спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық тау шаңғысы, туризмдерін дамытуға мүмкіндік беруі;

ежелгі және қазіргі мұзбасулардың экзорациялық әрекеті мен селдің,желдің ауа температурасының әсерінен түзілген бірегей табиғат ескерткіштердіңмолдығы;

Жер бедерінің аумақтық табиғат кешендерімен үйлесуімен эстетикалық тартымдылығы;

 Тау беткейлерінің микроклиматтың адамның мінез-құлқына, сезімі мен денсаулығына тигізтін қолайлы әсері;

Жауын-шашынның мол түсуіне орай тау беткейлерінде  су қорымен жеткілікті қамтамасыз етілуі;

Тауалды шөлейтті дала зонасынан нивальды- гляциальды белдеуге дейінгі барлық табиғат кешендерінің алмасуы;

Тау беткейінің теңіз деңгейінен біртіндеп биіктеуіне байланысты  Бүркітті Бүйен  өзенінің жоғарғы ағысына дейін автокөлікпен баруға қолайлылығына байланысты туристік инфрақұрылымдарын дамыту мүмкіндіктерінің болуы.     

Талдықорған – Қапал – Баянжүрек — Бүркітті Бүйен — Қапал-Арасан — Талдықорған  бағытының  жалпы ұзындығы 173 шақырым Оның 42 шақырымы жаяу қалған 231 шақырымыавтобуспен немесе тауда жүруге бейімделген көліктің басқа түрлерімен жүзеге асырылады.Туристік бағыттың негізгі мақсаты:

-студенттер мен жоғарғы сынып оқушыларын,сонымен қатаррухани күш-қуатын қалпына келтіруге келген отандық және шетелдік туристерді Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жотасының  табиғи ландшафтларының алмасу заңдылықтарын анықтау;

-Қора, Жаманкөл Қаратау жоталарының солтүстік беткейінң  Қапал, Құрымбел ойыстарының гпсометрялық, гидроклиматтық ландшафтлық-эстетикалық ,инженерлік-физикалық   жағдайлары   мен  тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын ескере отырып, ғылыми- танымдық, бұқаралық сипаттағы серуендік сауықтыру,шипажайлық- емдік сонымен қатар тау туризмін дамыту;

-Баянжүрек тауы мен Мұздыбұлақ алқабындағы қола ,ерте темір, сақ-ғұн кезеңдерінің қорғандарымен ,ерте орта ғасырлық Баласаз қалашығымен  таныстыру;

-Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жотасындағы гранитті алқаптардың миллиондаған жылдар ішінде  сыртқы экзогендік күштердің бұзушы әрекетінен түзілген бірегей табиғат ескерткіштеріді, тектоникалық жарықтардағы радонды минералды ыстық   бұлақтардың түзілу жолдарын айққындау.

    Туристік саяхаттың ұзақтығы 5-6 күн.                        

Бүйен өзені бастау алатын  субендік және ендік бағытқа созылып жатқан Жетісу Алатауының  солтүстік-орталық жотасының орталық бөлігін қамтиды.  Батстан шығысқа бағытталып созылып жатқан абсолют биіктігіи 3878 метрге жететін  Қора,Қаратау(3289м) жоталары солтүстігінде төртік дәуірдегі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен болған көтерілулер мен төмен түсулердің нәтижесінде түзілген теңіз деңгейінен биіктіктері 1200-2300 метр аралығында ауытқитын үш деңгейлі тау аралық криптодепрессиялық Қапал, Құрымбел, Мұздыбұлақ тау аралық  ойыстарына ұласады. Жоғарыда аталған  жоталардың біліктік бөлігінің ірге тасы каледон мен герцинің гранитойдтарынан тұратын ірі антиклинорилі құрылымдар болып табылатындықтан Сыртқы күштердің әсерінен өзгерістерге ұшыраған эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін табиғат ескерткіштеріне өте бай./22/

Тауаралық ойыстар ментау алды белесті жазықтары геологиялық тұрғыдан біршама жас төрттік дәуірдің мұзбасулары және мұзбасу аралық кезеңде шөккен моренналы, сазды-құмды жыныстарынан тұрады.Жер бедерінің ерекшеліктері туристерге ежелгі миндаь,рисс,вюм мұзбасуларының және сел әрекетінен түзілген жер бедерінің морфомүсіндік пішіндерімен таныстыруға қолайлы. Таубеткейлерінің біртіндеп көтерілуіне байланысты мұздықтардың тіліне дейін жетуге мүмкіндіктің болуы ежелгі және қазіргі мұзбасулардың экзорациялық әрекетінің терең әрі тік беткейлі тар шатқалды терең өзен аңғарлар ментерең сайлы кар аңғарларынын қалыптастырудағы алатын орынын анықтауға мүмкіндік береді/23/

    Қапал және Құрымбел ойыстарының аралықтарын  Абсолют биіктігі 2079 метрге жететін сыртқы күштердің әсерінен бұзылған іргетасы гранитті, жыныстардан тұратын неотектоникалық қозғалыстардың әсері баяу байқалған аридті климат жағдайында күшті денудацияланған Баянжүрек және Сарытау(2073м) таулары бөліп жатр. Тау баурайындағы жер бетіне шығып жатқан пермьнің қызыл сары гранитті жыныстардың ежелгі төрттік мұзбасулардың экзорациялық әрекетінен жұмырланып, температураның, жауын-шашын мен желдің үйлесімді әрекетінен жүретін дефляция, корразия үрдістерінен ерекше ғажайып пішінге ие болған эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін табиғат ескерткішіне бай.Аталған таулы алқаптағы  морфомүсінді бейнелер туристер мен жергілікті жердің табиғатының ерекшелігін зерттеп насихаттайтын өлктанушылар үшін таптырмайтын нысан болып  табылады. Баянжүрек тауына келген туристерге жолбасшылар  жер бетіне шығып жатқан пермь граниттердің құрамына енетін тығыздығы біршама төмен  ксенолиттер мен кварциттідиориттерің сыртқы күштердің  әсерінен бұзылып, желдің үрлеуі нәтижесінде табиғи морфомүсінді бейнелердің түзілетіні жөнінде жан-жақты түсінік береді.

          Қаратау,Жаманкөл, Қора жоталарының солтүстік беткейлерінің 1000-1400 метр биіктікке дейінгі бөлік аласа таулы бөлігінің беткейлерінің  көлбеулігі 15-25º аралығында ауытқиды.  Аңғардың табаны солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп биіктейді. Тау жоталарының бағытына сәйкес жылу мен ылғалдың тарауына солтүстік-батыс пен солтүстіктен енетін ауа массалары әсер етеді. Қыста инверсия құбылысы байқалатындықтан Жан-жағын тау жоталары қоршап жатқан Қапл, Құрымбел ойыстарында қаңтардың орташа температурасы –7…-10ºС төмен түспейді. Суық артикалық ауа массалары енгенде –20 …-30ºС дейін төмендейді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері етегінде 330 жоғары бөлігінде 450 мм дейінгі мөлшерде ауытқиды. Қысқы үш айда жылдық жауын-шашынның 10-15%  құрайды.Қаттыкүйінде түсетін жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 75-100 мм шамасында.Тұрақты қар жамылғысы қазанның соңы мен қарашаның ортасында қалыптасып, наурыздың соңы мен сәуірдің бірінші он күндігіне дейін 160-170 күн сақталады. Ылғалды жылдары қардың қалыңдығы 30-40 сантиметрден аса, құрғақшылық жылдары 20-25 сантиметрден аспайды.Қапал-Арасанға қарай еңіс болып келетін Баянжүрек тауының солтүстік беткейі шаңғы, шанамен еркін сырғанау сияқты қысқы рекреацияны қарқынды дамытуға қолайлы./24/

 Қора, Мыңшұңқыр тауларының солүстік беткейінің аласа таулы бөлігі мен Қапал, Құрымбел ойыстарында қар 4,5-5 айға дейін сақталады. Шаңғымен серуендеуге қажетті қардың қалыңдығы желтоқсанның үшінші он күндігінде қалыптасады.Көп жылдық метеорологиялық бақылаулардың  деректеріне қарағанда 30 сантиметрлік қардың қалыңдығы наурыздың бірінші он күндігінен бастап бұзыла бастайды. Теріс және оң радяциялық баланстардың алмасуына байланысты жауын-шашынның басым бөлігі сәуір мен маусымның аралығында түседі. Жер бетінің қатты қызуына орай шілденің екінші жартысы мен қыркүйектің бірінші он күндігінде бұлтсыз ашық жауын-шашынсыз ауа райы қалыптасады./25/

          Ашық қоңыржай жылы жаз тарихи-археологиялық және табиғат ескерткіштерінің қоры жеткілікті Қапал,Құрымбел ойыстарымен бүркітті Бүйен өзені аңғарының аласа таулы  бөлігінде экологиялық, ғылыми-танымдық ,емдік-сауықтыру туризм мен сауықтыру-серуені сыяқты  жаппай бұқаралық сипаттағы демалысты дамытуға қолайлы кезең болып табылады.

          Аталған аумақтағы  малтатасты-сазды алювиальды-проалювиальды жыныстардағы таудың қызғылт-қоңыр және қара топырағындағыастық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті шалғынды-дала, бұталы-шалғынды өсімдіктер өсетін 1000-1400 метрге дейінгі белесті-жалды аласа таулы бөлігі бұқаралық сипаттағы спорттық-сауықтыру туризмі мен демалысты жыл бойы ұйымдастыруға ең қолайлы аумақ болып табылады.

   1400-2000 метр биіктік аралығндағы  Қора және Қаратау тауларының солтүстік беткейінің аласа таулы бөлігі біршама тегісәрі біртіндеп көтерілуімен ерекшеленеді.Негізінен пермьнің қызыл-сары түсті биотитті граниттері мен тақтатасты алевролитті жыныстардан тұрады. Жауын-Шашынның таралу ерекшелігіне сай гранитті, тақтатасты-алевролитті  және құмтасты қиыршық тасты жыныстардағы таудың қызғылт қоңыр және қара топырағында  бұталы-шалғынды әртүрлі шөптесін өсімдікті белдеу таралған.Жоғарғы бөлігінде гранитті, тақтатасты-алевролитті  және құмтасты қиыршық тасты жыныстардағы тауллы шалғын топрағында өсетін теңге жапырақты әртүрлі шөптесін өсімдікті субаьпілік шалғындар таралған.  Өзен аңғарындағытаралған  көктеректі-мойылды, шыршалы тоғайлар мен бұталы-шалғындардың хош иісті озонға бай мөлдір таза ауасы демалушылардың көңіл күйіне жағымды әсер етіп, психофизикалық жағдайын қалпына келтіруге мүмкіндік бертін ең қолайлы аудан болып табылады.  Сондықтан таза ауада серуендеу, күн және ауа ваннасын қабылдау, сауықтыру шомылуы, тау шаңғысы, тау велосипеті, атпен серуендеу сияқты туризм мен демалыстың бұқаралық сипаттағы түрлерін жыл бойы дамытуға болады. Жауын-шашынның азайып, температураның артуына байланысты туризмнің жоғарыда аталған түрлерін дамытуға ең қолайлы мезгіл шілде тамыз айлары болып табылады. өйткені бұл мезгілде тәуліктік орташа температура 20ºС дейін көтерілетіндіктен, бірнеше күндік турларды ұйымдастыруға мүмкіндік туады. /26/

          2000-2600 метр биіктік аралығын қамтитын Қора шатқалының орташа биіктіктегі таулы бөлігі биіктік айырмасы 800-1000 метрге жететін терең сайлар торымен тілімделген. Аласа таулы белдеуден бірінші айырмашылығы жауын-шашынның мол түмуіне байланысты Аболин,168, 169,170171,172,173 және Аюсай мұздықтарынан бастау алатын Бүркітті Бүйен, Орта Бүйен  ,Тасты Бүйен сияқты ағыны қатты тау өзендерінің суының бұзушы әрекетінен түзілген жер бедерінің алуан түрлі эрозиялық пішіндері басым.

          Екінші айырмашылығы экзогендік әрекеттермен қатар неоген төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен жүрген көтерілулер нәтижесінде түзілген ерекше тартымдылығымен көзге түсетін бірегей  қайталанбас табиғи мүсін болып табылатын алып жартасты дайкалар, ысырынды моренналы төбелер,терең тілімделген кар аңғарлары  мен циркті көлдер,соңғы вюрм мұзбасуының қайтуы кезіндегі сел әрекетәнеен түзілген қойтастар    тау беткейлерінің келбетіне көрік беріп тұрады. /27/

          Орташа биік таулы белдеулердегі беткейлердің орташа көлбеулілігі 30º құрайды. Қора шатқалының        1600-2600 метр биіктік аралығындағы орташа биіктіктегі таулы бөлігіндегі қаңтардың орташа температурасы -10ºС болса шілденің орташа температурасы +10ºС артпайды. Жауын-шашынның басым бөлігі сәуір, маусым айларында түседі. Оның мөлшері 500-800мм шамасында. Жауын-шашынды  бұлтты күндердің көп болуына байлынасты шілде, тамыз айларындағы туризм мен демалысты ұйымдастыруға метеорологиялық қолайлылығы орта биіктіктегі таулы белдеуде 35% құрайды. Орташа биіктіктегі таулы белдеуде ашық күндердің санының артуына байланысты жартасқа өрмелеу, альпенизм, сноуборд, тау велосипеді қысқа мерзімді сауықтыру серуендері, күн және ауа ваннасын қабылдау, жеміс-жидек теру сияқты туризм мен демалыстың жеке түрлерін дамытуға ең қолайлы мерзім шілденің екінші жартысы мен тамыз айы ең қолайлы болып табылады.

          Бұл кезеңде 2000-2600 метр биіктік аралығының өзінде күндіз температура +20-25ºС болса, түнде 5-6ºС төмен түспейді. Гранитті және тақтатасты-құмтасты шөгінді жыныстардан тұратын жалды-жонды болып келетін орта биіктіктегі таулы белдеудегі шатқалдың табаны мен тау беткейлеріндегі таулы шалғынды теңге жапырақты астық тұқымдас  әр түрлі шөптесін өсімдіктісубальпілік шалғындар Бүркітті Бүйен өзенінің аңғары мен теріскей беткейлердегі таулы орман топырағында  талды-шетенді және шыршалы ормандар тараған.Қылқан жапырақты ормандардың жапырағынан бөлінетін эфир майларының хош иісімен озонға бай салқын таза ауасы адамның физикалық күш қуатын қалпына келтіріп, мінез-құлыққа қолайлы әсер етеді./28/

          Қаратау жотасының солтүстік беткейімен шектесетін Мұздыбұлақ  жайлауында сел қауіпінің болуына  қарамастан тау шаңғысы базасын салуға қолайлы орын болып табылады.  Бұл алқапқа автомобилмен бару мүмкіндігінің болуымен қатар қола,сақ-ғұн, түркі кезеңдерінің археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатқан қоныстарымен қорғандарыдың болуы туристік-рекреациялық іс-әрекетпен жыл бойы айналысуға мүмкіндік береді.

          Бүркітті Бүйен өзені бастау алатын2800-3500 метр биіктіктегі Жетісу Алатауының биік таулы бөлігі  биік таулы бөлігі Қора, Жаманкөл,Қаратау жоталарының солтүстік беткейлерін қамтйды.Теңіз деңгейінен биікте орналасуына байланысты эрозиялық-денудациялық және тік беткейлі альпілік жер бедері басым. Жауын-шашынның мол түсуінің әсерінен қазіргі мұзбасулардың ірі орталығы болуына байланысты  екінші және үшінші дәрежелі альпенизмді, ғылыми-танымдық туризді дамытуға мүмкіндік береді.Оған біртіндеп көтерілетін жер бедерінің ерекшелігі мен жол қатынасының қолайлылығы жағымды әсер етеді. /29/

          Теңіз деңгейінен 2400-2900 метр биіктікте ежелгі пенепленденген құмтасты, кварцитті, гранитті жыныстардағы биік таулы шалғынды топырақтарда теңге жапырақты-әр түрлі шөптесін өсімдікті аршалы субальпілік шалғындар тараған. оны 2900-3550 метр биіктіктегі салқын қатаң климат жағдайында жатаған жастық тәрізді астық тұтымдас әр түрлі шөптесін өсімдіктерден тұратын альпілік шалғындар белдеуі алмастырады.Одан биіктенивальды гляциальды (мәңгі қар мен мұздықтар)белдеуі тараған. та

Мұздықтардың бетінде ауа температурасының төмендігіне байланысты орта биіктіктегі таулы белдуге қарағанда желдің жылдамдығы артады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, ашық күндердің саны, инсоляцияның мәнінің жоғарлығы сияқты рекреациялық ресурстардың жетклікті болуы туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

2.2. Бүркітті Бүйен  өзенінің  бастауындағы көлдер мен

      мұздықтадың туристік-рекреациялық мүмкіндіктері Күрделілігі төмені, орташа дәрежедегі альпенизм мен тау туризмін, тау шаңғысы хелликсиді  ,ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы ауданның бірі Бүркітті Бүйен, Орта Бүйен  ,Тасты Бүйен  Ақсу,Қора,Шыжы, Көксу  өзендерінің суайрығы болып табылатын  Қоржынтау, Қора Жаманкөл, жоталарының түйліскен жеріндегі Аболин,168, 169,170171,172,173 және Аюсай  Безсонов, Тронов, Аюсай, Сапожников, Лагерный, Алтынсарин мұздықтары болып табылады. Жоғарыда аталған тау жоталарының түйліскен  жерінің төбесі текшелі болып келуі мен ерекшеленетін жер бедері мен жауын-шашынның мол түсуі (1600 мм) тау мұздықтарының таралуына қолайлы жағдай туғызады. /30/

Жылы ашық жауын-шашынсыз күндердің көп болуына байланысты тау мұздықтарында альпенизм мен ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы кезең шілденің екінші жартысы мен тамыздың соңына дейінгі аралық болып табылады. Жылдың бұл мезгілінде 3000-3500 метр биіктіктегі нивиальды-гляциальды белдеудің өзінде күндізгі температура +22 …+24ºС жетсе, түнде +4 …+6ºС төмен түспейді. Қаратау, Жаманкөл, Арасан, Қора, Қоржынтау жоталарының түйліскен жері жоғарғы палеозойдың тілімделген гранитойдтарынан тұратын төбесі текшелі таулы алқап болып табылады.  Көлбеулігі 12-15º аспайтындықтан беткейлерде аңғарлық, аспалы және қалқан тәрізді мұздықтар тараған. Орта биіктіктегі таулы белдеуден айырмашылығы Бүйен,Ақсу,Қора, Шыжы, Көксу өзендерінің бастауында қазіргі мұзбасулардың әсерінен түзілген жер бедерінің экзорациялық-денудациялық пішіндері ысырынды моренналы төбелер мен циркті көлдер, желдің, температураның әсерінен түзілген жер бедерінің дефляциялық-корразиялық пішіндерінің кең тарауы эстетикалық тартымдылығын арттырады./31/

 Бірінші күні туристерді Талдықорған қаласының солтүстік –шығысында 75 шақрым қашықтықтағы Қапал ауылына жеткіземіз жол бойында Алматы-Семей тас жолының жол айрығында орналасқан Қапал батырдың ескерткішімен, Ақын Сара мен Біржан сал аитысқан Тоғыз құмалақ қонысымен танысып,қаладан 60 шақырым қашықтықтағы Шынбұлақ шатқалындағы бұлақтың бойындағы  тоғайда біраз  тынықтыруға болады .Сол күні Қапал ауылындағы ХІХ ғасырдың  соңы мен ХХ ғасырдың басында салынған мемлекет тарапынан  қорғауға алынған сәулет ескерткіштерімен, Жетісу өңіріне танымал  жомарт  Маман Тұрысбекұлының үйімен жергілікті өлкетану мұражайларымен танысып,ерекше   көріктілігімен көзге түсетін бірегей табиғат ескерткіші Тамшыбұлақта болып жерасты суының геологиялық әрекетін, судың шөгінді тау жыныстырын түзудегі алатын орынын көріп тамашалайды .Түстенкейін Қапал өзені бастау алатын  тау баурайында  демалтып су,күн ваннасын қабылдатып азонға бай таза ауада серуендету қажет.

   Екінші күні туристерді автобустпенҚапалдың шығысында 22 шақрым қашықтықтағы Баянжүрек тауының оңтүстік беткейінің баурайындағы Құрымбел ойысына жеткізіледі. Табиғаты эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін бұл аумақта демалушылар археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатқан қола, ерте темір, сақ-ғұн ,түркі кезеңдерінің ежелгі қорғандарымен қоныстарымен, Ш.Уалихановтың жол жазбаларындағы Баянжүрек петроглифтерімен танысады. 

 Ашық аспан аясында демалып ауа, су ваннасын қабылдауды ұнататын туристерді эстетикалық тартымдылығы мен ерекшеленетін Бүйен өзенің бойында таза ауада серуендетіп,су,күн ваннасын қабылдатып, тау беткейіндегі гранитті алқабындағы сыртқы күштердің бұзушы әрекетінен түзілген тбиғат ескерткіштерімен таныстыруға болады.Соныменқатар Баянжүрек тауының беткейінде тұрып туристер Бүткітті Бүйен, Орта Бүйен,Тасты Бүйен, Ақсу  өзендерінің аңғарын, Қаратау,Жаманкөл, Қора тауларының солтүстік беткейінің  әсем көрінісі мен тау мұздықтарын, табиғат кешендерінің алмасуын  көріп тамашалай алады.сол күні лагерді үш Бүйеннің бір-біріне құяр сағасында орналастыруға болады Отандық және шетелдік туристер жақан маңдағы шаруа қожалағында болып,қымыз ішіп қазақтың ұлттық тағамдарынан дәм тата алады./32/

  Үшінші күні Бүйен өзенініңңтүстік-батысында 5 шақырым қашықтықтағы  Зәуре сайынадейін автобуспен барып сол жерге лагерді орналастырады. Сол жерде Маман Тұрысбекұлының жайлауындағы ХІХ ғасырдың  соңында салынған тасқормен танысады.түске қарай аталған нүктенің оңтүстігінде 4-5 шақырым қашықтықтағы  Боқаш сайындағы гранитті  алқаптағы биіктігі 30 метрден асатын сарқырама мен оның маңайындағы ежелгі төрттік мұзбасулары мен сел әрекетінен түзілген жер бедерінің морфомүсіндік пішіндерін көріп, суретке тусіп, табиғатаясында жидек теріп демалады

Төртінші күні таңертең жергілікті шопандардан ат алып ауыр жүктерді артып оңтүстік-шығысқа бағытталып көш жолмен 5-6 шақырым жол жүріп Бүркітті бүйен өзенінің бойынадағы малшылардың жазғы жайлаудағы жұртында тынығу қажет.Аталған өзен аңғарына жеткенге дейінгі жол біртіндеп көтерілетін төрттік дәуірдегі неотектоникалық қозғалыстың әсерінен түзілген теңіз деңгейінен биіктігі 2000-2500 метрге жететін үшінші деңгейлі төбесі текшелі биік үстірттермен өтеді жол бойында туристер орташа биіктіктегі таулы шалғын топрағында өсетін теңгежапрақты астық тұқымдас-әртүрлі шөптесін өсімдікті субальпілік шалғындармен таныса алады.Жолдың Бүркітті Бүиен өзенінің аңғарына енер сәтте туристерді тоқтатып,соңғы вюрм мұзбасуының қаиту кезіндегі алапат сел әрекетінің іздерін, кар алаңдары мен аңғарлардың түзілу жолдарымен таныстыру қажет.Өзен аңғарының ені150-200 метр, тау беткейінің көлбеулігі 30-35ºжетеді. Аңғардың сол жақ теріскей беткейінде теңіз деңгейінен 2500 метр биіктікке дейін шыршалы орман таралған Жауын-Шашынның таралу ерекшеліктеріне сай қылқан жапырақты ормандар тұтас белдеу түзбейді. Түстенкейін Бүркітті Бүйен өзенінің бойындағы көш жолды  бойлай оңтүстікке бағытталып 4-5 шақырым жолжүріп, аталған өзеннің сол жақ саласының бойындағы соңғы вюрм мұзбасулары кезіндегі мұздықтардың абляция аймағында түзілген көлдердің жағасына тоқтап лагерді орналастырылады. Көлге жеткенге дейінгі жол шамамен 4880 мың жыл бұрын басталған мен төрттік мұзбасулар мен мұзбасу аралық  кезеңдердегі мұздықтардың экзорациялық әрекетінен түзілген тік беткейлі терең шатқалдардың кар аңғарларының, моренналы төбел мен циркті ойыстардың түзілу заңдылықтары жөнінде жан-жақты түсінік беруге болады./33/

 Бүркітті Бүйеннің сол жақ жағалауындағы өзеннің атауына қатысы бар биіктігі 100 метрге дейін жететін бүркіттер ұя салатын тік  жартас альпенистер мен жартаста өрмелеушілер үшін таптырмайтын нысан болып табылады.   Сол күні жолбасшы туристерге ерекше әсемдігімен көзге түсетін моренналы көлдерді  танысады. Өзеннің жоғарғы ағысындағы бір-бірімен бұлақ арқылы жалғасатын мморенналы ысырынды жыныстармен бөгелген көлдер жүйесітік бағыттағы қозғалыстардың нәтижесінде түзілген төбесі текшелі  таулы алқаптың  күмбез тәрізді альплік жер бедеріне ұласатын теңіз деңгейінен 2800-3500 мерр биіктік аралығында орналасқан. Бірінші көлдің диаметрі 30,тереңдігі 1,5 метр. Одан суының шығыны 30 л/сек. Болатын жерасты суларымен қоректенетін шағын бұлақ ағып шығады.Оның оңтүстігінде 12-13 метр қашықтықта  биіктік айырмасы 1,5 метр болатын екінші көл орналасқан.Оның аумағы 123х80 метр,тереңдігі4-5 метр. Екінші және бірінші көлдің аралығындағы  малта тасты моренналы жыныстардан тұратын бөген он  онша берік болмағандықтан  уақытөтекеле екеуі бір-бірімен қосылып ктуі мүмкін.Екінші көлден 60-80 метр қашықтықта аумағы 120х90, тереңдігі 2-2,5 метр болатын үшінші көл орналасқан. Одан 500-600 метр қашықтықта шағын төртінші көл бар. Көл маңындағы алқапта теңге жапрақты-әртүрлі шөптесін өсімдікті  аршалы субальплік шалғындар тараған ./34/

 Бесінші күні  жолбасы туристерді тау аңғарын бойлай оңтүстік-баыс бағытқа бағытталып қозғалып, 4-5 шақырым қашықтықтағы Бүркітті Бүйенн өзені бастау алатын Аболин,168, 169,170171,172,173 және Аюсай мұздықтарына апарады Баратын жол тегіс әрі біртіндеп көтерілетіндіктен туристершаршамайды. Саяхат барысында демалушылар нивальды-гляциальды белдеудегі  мұздықтың тілі тоқтаған жерде соңғы моренналармен, тау бекейіндегі физикалық үгілу нәтижесінде түзілген қорымтастармен,аласа жатаған шөптесін өсімдікті альплік шалғындарды танысады.Соымен қатар биік таулы белдеудегі мұздықтардың экзорациялық әрекетінен түзілген эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін жербедерінің пішіндерімен танысып, табиғат аясында суретке түсе алады.

Алтыншы күні Зуре сайына оралып сол жерден туристер автобуспен Қапал арқылы Талдықорғанға оралады.

Туристік саяхат Барысында отандық және шетелдік тутерЖетісу Алатауының солтүстік бөлігінің жалпы ерекшелігімен  бірегейлігімен ерекшеленетін тарихи-археологиялық табиғиғат ескерткіштерімен танысып рухани қажеттіліктерін өтеуге мүмкіндік береді.

Жетісу Алатауындағы қазіргі мұзбасулар жүріп жатқан ең ірі ауданның бірі саналатын бірегей тектоникалық-морфоқұрылым болып табылатын Бүркітті Бүйен, Орта Бүйен  ,Тасты Бүйен   Қора, Көксу, Шыжы өзендері бастау алатын таулы алқаптың гипсометриялық және гляциологиялық ресурстарын тиімді пайдалануға арнайы туристік бағыттар мен соқпақтардың құрылмауы, магистральды автомобил жолдарынан шалғайлығы кедергі келтіруде. қажет. /35/

Тау туризмнің инфрақұрылымын қалыптастыру үшін Қапал мен Мұздыбұлақ арасын байланыстыратын автомобиль жолын қалпына келтіріп, туристер күндіз демалатын, түнде қонатын орындар даярлап арнайы соқпақтар мен бағыттар құру мәселелерін шешу қажет. Бүркітті Бүйнен өзені бастау алатын  мұздықтар тау туризмін дамытуға қолайлы болғандықтан болашақта онда арнайы база салынып,тау шаңғысы хелликси, сноуборд сияқты рекреацияның қысқы түрлерін дамытуға жол аша отырып, отандық және шетелдік туристерді тартуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3.Баянжүрек тауының табиғат  ескерткіштерінің  оқу-

      танымдық туризмді дамытудағы маңызы 

Бүйен өзенінің жоғарғы ағысында экологиялық және  оқу-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндікберетін аумақтың бірі Баянжүрек тауының шығыс бөлігіндегі Қызылтас гранитті алқабы болып табылады. Арасан Қапал, Құрымбел ойыстарының аралығындағы Баянжүрек тауының гранитті алқабындағы табиғат ескерткіштері:

ішкі эндогендік күштердің әсерінен түзіліп, экзогендік үрдістердің бұзушы әрекетінен өзгеріске ұшыраған ерекш эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің жеткілікті болуы;/2/

Қапал-Құрымбел ойысында халықтың ежлден қоныстанғанын айғақтай тарихи-археологиялық  ескерткіштерінің қорының жеткілікті  болуы;

Отандық және шетелдік туристерді тартаотырып,тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін еліміздің оңтүстік-шығысындағы Қытай халық республикасымен шектесетін халықаралық магистральды жолдарға жақын жатқан аймақтың қолайлы экономикалық-географиялық  жағдайы;

туризммен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін гипсометриялық, климаттық, ландшафтлық, эстетикалық, гляциологиялық (қар жамылғысы, мұздықтары, сел әрекеті мен қар көшкіні), инженерлік-физикалық (сейсмикалық, жылысу құбылыстарының) қасиеттері мен әлеуметтік-экономикалық (көліктік қатынасқа қолайлығы, туристік инфрақұрылымдармен қамтамассыз етілу дәрежесі) және тарихи-өлкетану нысандарының болуы;

Баянжүрек тауының тартылымдылығын арттыратын бірегей тетоникалық-морфоқұрылым ретінде табиғаттың алуан түрлілігі;  

Жоғарғы палеозойдың қызыл-сары биотитті граниті алқаптарының сыртқы күштердің әсерінентүзілген бедерінің басқа аумақтарда кездеспейтін бірегей шағын пішіндерінің кең таралуы;/36/

Жер бдерінің аумақтық табиғат кешендерімен үйлесуі;

 

Жауын-шашынның аз түсуіне орай тау беткейлерінде  су қорының  жеткілікті қамтамассыз етілмеуіне орай таулы алқапта шөлейтті-далалы ландшафтлардың таралуы;/3/

Тау аңғарына теңіз деңгейімен біртіндеп биіктеуіне байланысты н автокөлікпен баруға мүмкіндіктің болуы;

Қапал-Арасан шипажайына таяу орналасуына байланысты емдік-сауықтыру, бұқаралық сипаттағы туризмін дамытуға мүмкіндік береуі;

 интрузивті және шөгінді тау жыныстары мен олардың өзара әрекетін, жатыс бағытын, кварцитті желілердің пайда болу жолдарын, тектоникалық бұзылыстардың геоморфологиялық белгілерін дала жағдайында жан-жақты оқып үйренуге;

экзогендік және эндогендік үрдістердің минералдар мен тау жыныстарын, қазіргі жер бедерін қалыптастырудағы алатын орнын анықтауғамүмкіндік береді .

Жоғарыда аталған алғышарттар халықтың тығыз қоныстануы мен облыс орталығына жақын орналасуы мен жол қатынасының қолайлылығына орай бұқаралық сипаттағы оқу-танымдық ,спорттық экологиялық және тау туризмдерін дамытуға қолайлы әсер етеді./37/

          Біз ұсынып отырған Талдықорған — Қапал-Суықсай-Баянжүрек  геологиялық туристік бағыттың ұзындығы 120 шақырым, өткізу уақыты 2 күн. Саяхат барысында туристер мен практикант студенттер  Баянжүрек тауының жер бедерінің қалыптасы заңдылықтарын, геотектоникалық құрылысының ерекшеліктерін, тау жыныстарының түзілу жолдары жөнінде толық мағұлмат алды.

 Ұйымдастырылған оқу-танымдық жорығының барысында жер бетіне шығып жатқан орта таскөмірдің қызыл-сары түсті биотитті граниттерінен тұратын «Қызылтас» алқабында аридті климат жағдайында әр түрлі экзогендік күштердің үйлесімді әрекетінің нәтижесінде түзілген «Үңгіртас», «Қыранның қанаты», «Құс тұмсығы» сияқты тартымдылығымен  жолдарын оқып үйрендік.Ізденіс нәтижесінде ірі кристаллды интрузивті жыныстардың құрамындағы тығыздығы біршаматөмен жыныстардың үгіліп, қаттыларының сақталуынан тартымдылығымен ерекшеленетін табиғат ескерткіштерінің түзілетінін анықтадық./38/ 

          Бағытпен танысу Онбіріншіауылдың оңтүстік-батыс шетіндегі Бүйен өзенінің солжақ жағалауынандағы Баянжүрек тауының шығыс сілемі болып табылатын Қызылтас гранитті алқабынан басталады.Таулы алқапқа дейін Қапалдан Онбірінші ауылға дейін автобуспен жетіп, Қызылтасқа дейін 800-1000- метр қашықтықты жаяу жүруге болады.Оқу-Таным жорығы  қауіпсіздік ережелерін сақтау жөнінде түсінік беріліп,бағыттың ұзындығы, тоқтайтын нүктелер мен Баянжүрек тауының геологиялық-геоморфологиялық құрылысының ерекшеліктеріне қысқаша шолу жасаудан басталды. Оқу-танымдық жорық өтетін Баянжүрек тауы Қапал ауылының шығысында 10-12 шақырым қашықтықта орналасқан. Абсолют биіктігі 2379 метр.Батыстан шығысқа қарай созылып жатқан тудың ұзындығы 12-15 шақырым.Солтүстік беткейі біртіндеп көтерілетінкөлбеу, оңтүстік беткейі тік болып келуімен ерекшеленеді.  Шығысындағы Сарытаудан (1821м) Бүйен өзенінің аңғары бөліп жатыр. Солтүстігіндегі Қаракүңгей(1258м), Көкқыя(1554м) тауларынан Қапал-Арасан ойысы, оңтүстігіндегі Қаратау жотасынан(3289м)  ені2-3 шақырымнан аспайтын тауаралық Құрымбел тектоникалық ойысы бөліпжатыр./39/

     Ел аузындағы аңыздарға сүйенсек Баянжүрек атауы бірін-бірі ұнатқан Баян деген қазақ қызы мен Жүрек атты қалмақ жігітінің есімдеріне байланысты қойылған антропонимгежатады. Орта таскөмірдің қызыл-сары биотитті граниттерінен тұратын іргетасы  жер бетіне шығып жатқандықтан таудың басым бөлігінде сыртқы экзогендік күштердің әсерінен бұзылудың нәтижесінде пайдаболған эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін жербедернің шағын морфомүсіндік пішіндері басым. Табиғат ескерткіштерінің көбі әсіресе Баянжүректің шығыс сілемі болып табылатын Бүйен өзенінің солжақ жағалауындағы Қызылтас гранитті алқабында шоғырланған. Ол Ақсу ауданының Суықсай ауылдық окргіне қарасты Онбірінші ауылдың батыс шетіндегі Бүйен өзенінің солжақ жағалауын бойлай 2-3 шақырымға созылып жатыр. Өзен жағалауы мен облс орталығын байланыстыратын автомобил жолына, Қапал-Арасан шипажайына жақын орналасуы бұқаралық сипаттағы демалысты ,оқу-танымдық және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.  Қызылтас алқабындағы табиғат ескерткіштері мен аритті климаттың әсерінен қалыптасқан жусанды-әртүрлі шөптесін өсімдікті шөлейтті, бұталы-шалғынды таулы-далалы аумақтық табиғат кешендері жоғарғы сынып оқушылары, студенттер мен өлкетанушылар үшін оқу-танымдық маңызы бар ныснболып табылатынына көзжеткіздік. Батыстан енетін ауа массаларын Жетісу Алатауының батыс беткейі ұстап қалатындықтан климаты аритті Қаңтардың орташа температурасы -14-15ºС  Қыста антициклондық жағдайдың сақталуына байланысты бұатсыз ашық күндер басым болады. Қардың қалыңдығы 15-20 сантиметрден аспайды.  Антициклондық жағдай ұзақ сақталғанда ауа температурасы -30-35ºС дейін төмендейді./5/ Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері етегінде 200-300 мм дейінгі мөлшерде ауытқиды. Тұрақты жамылғысы қарашаның біріншіжартысында қалыптасып, наурыздың соңы мен сәуірдің бірінші он күндігіне дейін 160-170 күн сақталады. Ылғалды жылдары 30-40 сантиметрден аса, құрғақшылық жылдары 10-15 сантиметрден аспайды.Таудың жоғарғы бөлігінде қардың орташа қалыңдығы  30-40 сантиметргедейін  жететін қар беткейлерінде  5 айға дейін сақталады. /40/

    Баянжүрек тауының солтүстік беткейінің көлбеу болуы шаңғы, шанамен еркін сырғанау сияқты қысқы рекреацияны қарқынды дамытуға қолайлы  шаңғымен серуендеуге қажетті қардың қалыңдығы желтоқсанның үшінші он күндігінде қалыптасады. Қар кескіндеу жұмыстарының деректеріне қарағанда 30 сантиметрлік қардың қалыңдығы наурыздың бірінші он күндігінен бастап бұзыла бастайды. Теріс және оң реакциялық баланстардың алмасуына байланысты жауын-шашынның басым бөлігі сәуір мен маусымның аралығында түседі. Жер бетінің қатты қызуына байланысты шілденің екінші жартысы мен қыркүйектің екіншіі он күндігінде ашық жауын-шашынсыз ауа райы қалыптасады.Шілденің орташа температурасы +23-25ºС Жекелеген күндері абсолют максимум 35ºС  дейін жетеді. /41/

Ашық жылы жаз Баянжүрек тауы мен бүйен өзенінің аңғарында сауықтыру-серуені жаппай бұқаралық сипаттағы демалысты, емдік-сауықтыру бағытындағы туризмді дамытуға қолайлы кезең болып табылады.

  Оқу-танымжорығы өткен Қызылтас гранитті алқабы Бүйен өзенін бойлай солтүстіктен  оңтүстікке бағытталып 3-4 шақырымға созылып жатыр. Абсалют биіктігі 1516 м. Ол полеозой эрасының тас көмір, пермь дәуірлерінің герцин қатпарлығында түзіліп, мезозой, кайнозой эраларында сыртқы күштердің әсерінен денудацияланған, неоген, төрттік дәуірдегі неотектоникалық қозғалыстар баяу жүрген аласа таулардың қатарына жатады./39/

          Оқу-танымдық жорығы барысында тоқтаған Бүйен өзенінің солжақ жағалауындағы бірінші нүктелерде туристер  жер бетіне шығып жатқан орта тас көмір мен жоғарғы пемьде жүрген герцин магмалық циклының кварцитті диориттрі мен биотитті  қызыл-сары түсті граниттерден тұратынына көз жеткіздік. Сонымен қатар  шекаралық метоморфизм аймағындағы пермьнің граниттері мен орта тас көмірдің кварцитті диориттерінің   полеозойдың конгломератын, тақта тастарын, алевролиттері мен әктастарын жырып шыққанын көзбен көріп, тау жыныстарының үлгілерін жинадық.   Геологиялық туристік бағыттың бірінші бақылау нүктесінің оңтүстік-шығысында  500 метр қашықтықтағы құр сайдың беткейіндегі  ұзындығы 5-60,ені 18-20, биіктігі 20метрден асатын гранитегі тығыздығы біршама төмен ірі кристаллды жыныстардың температураның тәуліктік және жылдық ауытқуының жоғары болуы мен Бүйен өзенінен тұрақты соғатын самал желдің әсерінен жүретін дефляция,корразия үрдісінің (сыртқы күштердің әсерінен үгіліп, тау жыныстарының жел әрекетінен тасмалдануы) әсерінен түзілген «Үңгіртас» ескерткішімең оның батысында 200 метр қашықтықтағы ХІХ ғасырдағы қазақ шаруаларының қыстағы болып табылатын тас қорамен таныстық. Тас қораның ұзындығы 35-40, ені 15-16 метр .Төрт бұрышы кеңістіктің негізгі бағыттарына бағытталған. Ғимарат ірілігі бірклкі гранитті малта тастардан қаланған. Белгілі бір математикалық өлшемге негізделіп салынған нысан бірнеше бөлмеден тұрады.(1-сурет)

   «Үңгіртас»  табиғат ескерткішінің географиялық координатасы 45º10′ с.е, 79º30′ ш.б, абсолют биіктігі 750 метр шамасында. Сыртқы күштердің бұзушы әрекетінен түзілген үңгірдің ені18-25,ені 8-10,биіктігі 2-2,5метр шамасында. Жергілікті халы үңгірді боранды күндері жылқы, ірі қара, қой-ешкілерін қамау мақсатында қолданады. Оған 15-26 жылқы,50-60 қой сиып кетеді.(1-сурет)  Өзен  жағалауындағы жарқабақта жоғарғы пермь жасындағы альбит-оликолглаздан, микроклиннен, кварциттен, акцессорлық минералдар: апатит пен цирконнан тұратын түйіршіктерінің ірілігі орташа қызыл- сары түсті биотитті граниттер жер бетіне шығып жатқан жерлерден әр түрлі түйіршікті құмтастар мен конгломераттарды көруге болады. Сонымен қатар өзен аңғарының екінші жайылма үсті текшесінен сңғы Вюрм мұзбасуларының қайтуы кезінде жүрген алапат сел әрекетінен шөккен ірі моренналы шөгінділермен танысып,ірі қойтастар мен малта тастардың пайдаболу жолдарын анықтадық 20 шаршы метр аумақты алып жатқан түйіршіктерінің ірілігі 0,1-1 мм дейін жететін калилі дала штапынан, альбиттен тұратын жер бетіне шығып жатқан қызыл-сұр түсті аплитивті граниттрдің жеке бөліктерін байқадық. /41/

          Граниттер мен шөгінді жыныстардың жанасқан шекаралық метоморфизм аймағынан роговигтенген құмтасты-алевролитті жыныстарды, табиғи жолмен ашылған жарқабақтардағы тау жыныстарының қабаттарынан плагиклаздан, пироксеннен, кварцтан, калилі дала шпатының жекелеген түйіршіктерінен тұратын ашық және күңгірт-сұр биотитті пирокғсенді роговиктерді табуға болады. /9/

    Бірінші бақылау нүктесінде геолггиялық оқу-танымдық  жорығына қатысқан оқушылар тау жыныстарының жатыс бағытын тау компасының көмегімен анықтау әдістерін,  жұмыс істеу қағидаттарымен, ашықтығын табудың жолдарымен таныстық.

    Екінші бақылау нүктесі бірінші бақылау нүктесінің батысында 700-800 метр қашықтықтағы сайда орналасқан. Сайдың шығыс беткейінен туристер табиғи жолмен жер бетіне шығып жатқан орта тас көмір кварциттідиоритін, пермьнің қызыл түсті гранитері мен олардың бір-бірімен жанасқан шекаралық метоморфизм аймағында түзілген  интрузивті магматизм әрекетінің барысында граниттердің арасындағы бос кеңістікке енген газдардың әсерінен түзілген кварцитті желілердің кен түзілудегі алатын орны мен таныса алады.

          Екінші бақылау нүктесімен танысу барысында оқушылар мен өлкетанушы-туристер Жетісу Алатауының сілемі болып табылатын Баянжүрек тауындағы магмалық, шөгінді және метоморфтық тау жыныстарының пайда болу заңдылықтары мен табиғатта бірін-бірі толықтырып қатар жүретін эндогендік және экзогендік үрдістердің жер бедерін қалыптастырудағы алатын орны жөнінде жан-жақты ақпарат алып дүниетанымдарын қалыптастыра отырып, геологиялық-геоморфологиялық білімдерін тереңдетуге мүмкіндік туады./42/

          Үшінші бақылау нүктесі екінші нүктенің солтүстік-батысында  1100 метр қашықтықтағы субендік  бағытта оңтүстік-батыстан солтүстік шығысқа бағытталған тектоникалық жарықты бойлай созылып жатқан терең әрі тар аңғарда орналасқан. Екінші және үшінші нүктелерді жалғайтын соқпақ жол уақытша ағын сулардың бұзушы әрекетінен түзілген жыралар мен оларды бөліп жатқан жекелеген суайрықтар арқылы өтеді.

          Климаты аридті болғандықтан өзен жайылмасынан биіктігі тау беткейінде ылғалдың жетіспеуіне байланысты туристер қозғалатын соқпақ жолдың бойында шөлейтке тән жусанды-бозды әр түрлі шөптесін өсімдіктердің бірлестіктерінің таралғанын көре алады.

          Биік гипсометриялық жағдайына байланысты жер бедерінің қатты тілімделуінен терең аңғарлар мен жылғалардың көп болуы субендік бағытта созылған ұсақ тектоникалық жарықтарға еріген қар жаңбыр суы сіңуінен жарықшақты жер асты суының түзілуетініне қолайлы жағдай туғзатынын байқадық. Жер асты суының жер бетіне шығатын базисі Бүйен  өзенінің деңгейі болып табылады.

          Үшінші бақылау нүктесінде геологиялық бағыттағы туристік оқу-таным жорыққа қатысқан жоғарғы сынып оқушылары мен мен жас өлкетанушыларға жүргізуші білікті геолог ірі кристалды интрузивті жыныстар жер бетіне шығып жатқан гранитті алқаптардағы тектоникалық жарықтарды бойлай созылған сайлар мен жылғалардың пайда болу жолдары, жарықшақты жер асты суларының түзілу заңдылықтары жөнінде жан-жақты түсінік бере отырып тектоникалық бұзылыстар өтетін аймақтарда үгілу үрдісінің қарқынды жүру себетерін ашып көрсетеді./43/

          Үшінші бақылау нүктенің оңтүстік-батысында 700 метр қашықтықта  төртінші нүкте орналасқан.  Абсалют биіктігі 810 метр. Теңіз деңгейінен биіктеуіне байланысты тау беткейінің көлбеулігі біртіндеп артып қатты тілімделуі байқалады. Үшінші нүктеден 200 метр қашықтағанда жергілікті жердегі екінші суайрықтан ежелгі төрттік мұзбасулардың экзорациялық әрекетінен жұмырланып, температураның, жауын-шашын мен желдің үйлесімді әрекетінен жүретін дефляция, корразия үрдістерінен ерекше ғажайып пішінге ие болған пермьнің қызыл сары граниттеріндегі «Құс тұмсығы» табиғат ескерткішінің бейнесі айқын көрінеді. Аса тартымдылығымен көзге түсетіндіктен бұл табиғат ескерткішінің  оның маңындағы мүсінді бейнелер туристер мен жергілікті жердің табиғатының ерекшелігін зерттеп насихаттайтынөлктанушыларға таптырмайтын  нысан болып табылады.   «Қызылтас» гранитті алқабындағы «Құс тұмсығы»  мен оның маңындағы табиғи мүсіндер геологиялық туристік оқу-таным жорығының барысында танысатын басты нысандарының бірі болып табылады. Бұл жерде таным жорыққа келген турист экскурсанттардың назарын жер бетіне шығып жатқан пермь граниттердің құрамына енген тығыздығы біршама төмен ксенолиттер мен кварцитті диориттердің сыртқы күштердің әсерінен бұзылып желдің үрлеуі нәтижесінде түзіледі.(3-сурет)

          Жарылуларға ұшырамай жақсы сақталған 200Х200 метр дейін жететін қалқан тәрізді гранитті жартастар жр бедерінің шағын морфомүсіндік пішіндерінің қалыптасуына әсер етті. Қызылтастағы табиғат ескерткіштерінің ішінде тартымдылығымен ерекшеленетін нысанның бірі жұмырланғаүн жартастың үстіне төңкерілген қазанды еске түсіретін көлденең қимасы 4 метрге жететін, бетінде бірде-бір жарық байқалмайтын, үш аяғы ғана ұстап тұрған іші қуыс «теңіз жұлдызы». Оның астындағы ойысты жауын-шашынды күндері табиғи шатыр ретінде қолдануға болады. Жартастардың жел жақ беткейіндегі самғай ұшқан қыранның қанатын, құс тұмсығын еске түсіретін ірі ойықтарды көрген адамның қиялы көкке өрлетіп ертегілер еліне енгендей әсер қалдырады. Олардың астына он адамға дейін сиып кетеді./44/

          Қызылтас гранитті алқабындағы жер бедерінің шағын пішіндерінің негізгі бөлігін ауданы бір-екі шаршы метрден аспайтын мөлшері 10-15 см дейін жтетін кварцитті диориттің үгіліп жлдің үрлеуінің нәтижесінде түзілген доға тәрізді ксенолитті ойықтар құрайды.

          Төртінші нүктедегі туристерді қызықтырып ерекше әсер  қалдыратын басты нысан «Құс қанаты» болып табылады.  Оынң негізін аумағы бірнеше ондаған шаршы метрді алып жатқан бір-бірінен жарықшақтар арқылы бөлініп тұрған пішіні дөңес үш қалқан құрайды. Қалқанның үстіне шыққан туристер Бүйен өзендерінің аңғарының, Суықсай,Арасан  ауылдардың  көрінісін тамашалай алады. Оңтүстігінен Құрымбел ойысы бөліп тұрған мәңгі қар мен мұздықтар жауып жатқан Жетісу Алатауының биік шыңдарын,Демікпе асуы мен Қаратау жотасын,шығысындағы Сарытау ,Көктас жотасын, солтүстігіндегі Қапал-арасан ойысы мен қара кнңгей тауын көріп танысып антиклинори, синклинори ұғымдары жөнінде жан-жақты мағлұматалады. /45/

          Төртінші бақылау нүктесінде туристер барлық нысандарды аралап біраз тыныққан соң жүргізуші топ мүшелерімен физикалық, химиялық және биологиялық үгілудің жер бедерінің морфомүсіндік пішіндерін қалыптастырудағы алатын орны жөнінде пікір алысып, ой бөлісіп, жергілікті жердегі магмалық, шөгінді және метоморфтық тау жыныстарының негізгі түрлерінің түзілу жолдармен таныстырады. Тау компасымен өлшеу жұмыстарын жүргізудің іскерлік дағдыларын қалыптасу мақсатында гранитті жартастардағы жарықтардың бағыты мен көлбеулігін өлштіп таным жорықты қорытындылайды.

          Қайтар жол төртінші нүктенің солтүстік-шығысындағы 650метр қашықтықтағы тектоникалық жарықты бойлай созылған сайдың ішінде орналасқан. Бағыттың бойындағы пермь граниттері беткейлерінде өсімдіктер өскен кең аңғарлы сайға ұласады. Бақылау нүктесінде туристерді орта тас көмір жасындағы сұр, күңгірт сұр түсті ірілігі орташа жне ұсақ түйіршікті кварцитті диориттер мен олардың құрамындағы ксенолиттердің шөгінді жыныстармен жанасу барысында жүретін метосоматоз үрдісінің нәтижесінде түзілген қара немесе қара сұр түсті роговиктердің пайда болу жолдармен таныстыруға болады.

          Алтыншы бақылау нүктесі бесінші бақылау нүктесінің

шығысында 300 метр қашықтықта  орналасқан. Жол бойында орта төрттік жасындағы пролювиальды-деловиальды, лесті, сазды-құмды жыныстардың арасынан жер бетіне шығып жатқан кварцитті диоритті магмалық жыныстардың жекелеген бөліктерін көре алады. Бақылау нүктесінде таным жорыққа қатысушылар тау алды көлбеу жазықтарының біртіндеп алювиальды жазыққа ұласатынын, Бүйен өзенінің бірінші және екінші жайылма үсті текшелермен, төрттік дәуірдің шөгінді қабаттардың стратиграфиялық қимасымен, уақытша ағын сулардың бұзушы әрекетінен өзен жайылмасына ірілі-ұсақты тау жыныстарының шөгуінен түзілген ысырылу конусы мен  танысады. /46/

          Туристік жорық барысында туристер мен  жоғары және арнайы оқу орындарын төменгі курс стденттерінің туған өлкенің табиғатының қалыптасу тарихын, тау жыныстары мен жекелеген минералдардың, пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтарын, жер бедерін қалыптастыруда экзогендік және эндогендік үрдістердің алатын орнын анықтауда ерекше орын алады.

 

 

 

                          Қорытынды

Өз жұмысымда қолда бар дерек көздері мен материалдарға сүйене отырып,Жетісу Алатауының солтүстік-батыс бөлігіҚора шатқалы туризм мен демалысты дамытуға ең қолайлы ауданға жататынын анықтадық.

«Қазақстан-2030» ұзақ мерзімді даму бағдарламасының басым бағыттарының бірі туризм мен демалысты дамытып, шаруашылықтың маңызды салаларының бірі ретінде қалыптастыру үшін Қора шатқалы мен оның табиғи-рекреациялық ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін шешу қажет екеніне айқындадық.

          Қазіргі кезеңде тау баурайларында қарқынды демалудың бұқаралық сипат алу аймақтың табиғат кешендеріне антропогендік әсерді күшейту үрдісінің байқалуы табиғатты рекреациялық мақсатта пайдаланып туризм мен демалысты ұйымдастырудың ғылыми, әлеуметтік, мінез-құлықтық, құқықтық басқа да аспектілерін одан ары зерттеуді қажет ететініне көз жеткіздік.

          Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы халық жолдауына сәйкес табиғат қорғау мәселелерін ескеріп, шаруашылық әрекеттерінің басқа саласымен үйлестіре отырып туризм кластерін жүзеге асыру үшін халық тығыз қоныстанған Талдықорған-Текелі өнеркәсіпті ауданындағы Жетісу Алатауының солтүстік-батыс бөлігінің табиғат байлықтарын тиімді пайдаланып, демалыс пен спорттың таулы-рекреациялық түрлерін дамыту Алматы облсындың экономикасын дамыту мен қатар халықты жұмыспен қамтуда да маңызы зор екенін анықтадық.

 

          Аталған мәселерді шешу үшін қазіргі технологиялардың негізінде табиғат байлықтарын пайдаланар алдында оларға жан-жақты баға беріп, рекреациялық іс-әрекетті ғылыми тұрғыдан аумақтық ұйымдастыру мәселелеріне мән беру қажет деген қорытындыға келдік.Сонымен қатар Қора өзенімен оның бастауындағы мұздықтар мен моренналы көлдердімаңында тау туризмнің инфрақұрылымын қалыптастыру үшін Текелі мен Қасқабұлақ арасын байланыстыратын автомобиль жолын қалпына келтіріп, туристер күндіз демалатын, түнде қонатын орындар даярлап арнайы соқпақтармен бағыттар құру мәселелерін шешу қажет екенін анықтадық.  Жоғарыда аталған туристік нысандарды салып, туристік инфрақұрылымдарды қалыптастыру  тау шаңғысы хелликси, сноуборд сияқты рекреацияның қысқы түрлерін дамытуға жол аша отырып, отандық және шетелдік туристерді тартуға мүмкіндік беретініне көзжеткіздікдік.

Ғылыми-Ізденіс жұмысын қорытакеле  Талдықорған –Текелі өнеркәсіпті ауданына жақын орналасқан Қора шатқалында туризм мен демалыстың таулы түрлерін өркендетуге отандық және шетелдік туристрді тартуға мүмкіндік беретін инфрақұрылымдардың қалыптаспауы кедергі жасайтынын аңғардық.

    Жетісу Алатауының солтүстік-батыс бөлігінің рекреациялық ресурстарын игерудің маңызын ескере отырып төменде көрсетілген мәселелерді шешу үшін:

-бірнеше кезеңнен тұратын ғылыми зерттеу

 экспедицияларын ұйымдастыруды;

-аймақтың табиғат ресурстарын игеруді рекреациялық

 тұрғыдан бағалауды;

-туристік-альпенистік нысандар туралы материалдар

 жинап анықтама құрал (фотоатлас) шығаруды;

-аумақты   рекреациялық   игерудің   оңтайлы    жолдарын

 айқындауды;

-облыс   әкімінің   басшалағымен  географтар,  экологтар,

 экономистер мен әр түрлі бағыттағы маман туристер бірлесе отырып Қора шатқалын туристік-рекреациялық

мақсатта игерудің кешенді бағдарламасын жасап, табиғи рекреациялық ресурстарын бағалау ісін қолға алуды;

-тау  туризмнің   инфрақұрылымын    қалыптастыру    үшін

 Текелі мен Қасқабұлақ арасын байланыстыратын автомобиль жолын қалпына келтіріп, туристер күндіз демалатын, түнде қонатын орындар даярлап арнайы соқпақтармен бағыттар құру мәселелерін шешуді ұсынамыз. 

                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Закон О туристской деятельности в Республике Казахстан: Закон

    Республики Казахстан от 13 июнья 2001. №211-ІІ. стр.4-5.

2.О концепции развития туризма в Республике Казахстан.

    Постоновление Правительство Республики Казахстан от 6 марта

    2001. №333. стр.7-8 .

3.Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі Қазақстан  халықына

    жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005, ақпан.

4.В.С.Преображенский. Географические проблемы

  организации туризма и отдыха.- М.:Мысль,1980, стр. 21-30.

5.Г.А.Ким.Рекреационная оценка территорий и развитие туризма вКазахстане.- Алматы: Рауан, 1999, стр.13-38 .

6.В.И.Попов,Т.С.Гуляева,Ю.Абулхатаева, Н.В.Пиманкина,

   Н.П.Гасанова, С.Ф.Буланин.Рекреационное оценка

горных территорий Казахстана.-Алматы:Евро,2003.стр.     8-15.

7.И.В.Попов. Ркреационная оценка горных территории. –Алматы: Евро,2000, 98-106стр.

 

 8.Ю.С.Накатков.История развития туризма в Казахстане.- Алматы: Евро,2004, стр.72-84.

9. Л.К.Диденко-Кислицина.Кайназой Юго-Восточного

    Казахстана.-Алматы:2001, стр. 7-10.

10.В.М.Чупахин. От пустын до снежных вершин . Алма-Ата:  Казахстан , 1966, стр.124-146.

    стр.165-186.

11.В.М.Чупахин.Физическая география Казахстана.- Алама-

     Ата:Мектеп , 1968, стр 135-144.

12.Физическая география Республики Казахстан/Под.Ред.

     Жаналиевой.-Алматы: Қазақ университеті,1998,стр. 210-230 .

13.В.И.Попов, Т.С.Гуляева, А.Ю.Абулханова. Методические особенности  рекреационной оценки горных территорий //Проблема развития туризма и возрождение  исторической значимости  Шелковго пути: сб.- Шимкент,.

14.В.М.Чупахин. Высотныее геосистемы гор Южного

   Казахстана и Средней Азии . Алма-Ата: Наука, 1974

15. Пузырева. Климатическая районирования Южного

  Казахстана. –АлмаАта: Наука,1975, стр.174-180. Н.А.Гвоздецкий. Высотно-зональный закономерности ландшафтный

    диференциаций горных стран.Алма-Ата:Наука,1975,стр.55- 63.

16. Л.П.Чубков,Ю.Н.Шварева. Основные черты климата в погодах //Климат Казахстана.-Л.:Гидрометеоиздат.,1969 стр. 75-90.

17.Афанасьева, Л.Н.Бондаренко, Т.C.Рустаманов. Метеорологические условия климатотерапии и отдыха вКазахстане втеплое времия года//Вопросы географии. Вып.89:Климат и человек.-М.:Мысль ,1972. стр.79-96.

18.И.А.Афанасьева.Климато-Рекреационная оценка место

массового отдыха предгорных и горных районах Заилиского Алатау //Горные системы: Тезисы докл. Всесоюзного симпозюма «Горные геосистемы внутриконтинентальных пустын и полупустын». –Алматы: МФГО, 1982.

19.Н:И:Рубцов.Растительный покров Джунгарского Алатау.-

    Алма-Ата:Изд. А.Н. КАЗ ССР 1948, стр.  78-85.

20.Климат Казахстана./под редакцией А.С.Утешев -Л.: Гидрометеоиздат.,1959, стр. 51- 79.]     (3- кесте)

21.И.С.Соседов,   Л.Н.Филатова. Водны баланс и водные

     ресурсы северного склона Джунгарского Алатау.-Алматы: Ғылым, 1978, 67-88 стр.18-35.

22. В,П,Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау // Геоэкологические проблемы горных и межгорных систем:сб.- Алматы: Қазақ университеті,2001(материалы международной конференции) .

 

23.И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1990, стр. 106-115. 34 И.С.Соседов, А.Н.Филатова. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Ғылым, 1984, стр. 36-78.

24.А.Р.Медеуов, М.Т.Нурланов. Селовые явления сейсмоактивныных территорях Казахстана. – Алматы: Қаржы-Қаражат,1996 18-73стр.

 25.Гировка Н.Н. Туристско-Рекреационные ресурсы Семиречья иопасные экзогенные процесы. – Алматы: Санат,1996, стр. 31-48.

 26.Грудзинский М.Дорога в горы. Алма-Ата: Мектеп , 1965, стр 65-83.

         

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-Қосымша  Бессонов Мұздығының абляция аймағындағы ысырынды моренналар

 

 

ра өзенінің бастауындағы Тронов мұздығының абляция аймағындағы циркті көл

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемілекеттік университетінің жаратылыстану және дене шынықтыру мәдениеті факультетінің 3-курс студенті Ахметова Сандуғаш Қалибекқызының «Қора өзенігің бастауындағы тау мұздықтарының туризмді

 дамыту мүмкіндіктері» атты ғылыми – ізденіс жұмысына

 

                                                    ПІКІР

 

 Студенттің ғылыми-ізденіс жұмысы Талдықорған -Текелі өнеркәсіпті ауданына жақын орналасқан Қора өзенінің бастауындағы эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін тау мұздықтары мен моренналы көлдерді   рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизм мен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті.

 Ғылыми-Ізденіс жұмысы  кіріспеден, зерттеу бөлімінен және қорытындыдан тұрады. Зерттеу бөлімінің бірінші тарауында Қора өзенінің бастауындағы тау мұздықтарының туризмді дамытудағы алатын орны мен оған әсер ететін табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын ашып көрсетіп, Қора өзені аңғары мен оның бастауындағы тау мұздықтарының туристік-рекреациялық тұрғыдан игерілу кезеңдерін анықтаған.

    Екінші тарауда Қора өзенінің бастауындағы   тау мұздықтары мен эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін моренналы көлдермен танысуға мүмкіндік беретін туристік бағыттар ұсынған

    Студент өз ойын дәлелдеу үшін  ғылыми-көпшілік әдебиеттердегі жазба дерек көздері мен ғалымдардың тұжырымдарын басшылыққа алып, салыстыру, талдау, камералық өндеу әдістерін ұтымды қолдана білген.

   Дәйекті материалдар ретінде суреттер, сызба-нұсқалар,карталарды тиімді пайдаланған.

   Тақырыптың мазмұны толық әрі жан-жақты ашылған. Ұсынылған жұмыстағы жазба деректер,карталар,суреттер мен сызба-нұсқаларды география пәнінің мұғалімідері, жоғарғы сынып оқушылары, география мамандығының студенттері мен туристік фирмалардың мамандары қажетті білім көзі ретінде пайдалана алады.

 

 

 

Пікірді берген ғылым-ізденіс   

жұмысының жетекшісі   

І.Жансүгіров атындағы Жетісу

 Мемлекеттік университетінің

Биология және география

Кафедрасының аға оқытушысы:                                         Е.А. Тоқпанов

 

 

 

 

 

 

 

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемілекеттік университетінің жаратылыстану және дене шынықтыру мәдениеті факультетінің 3-курс студенті Ахметова Сандуғаш Қалибекқызының «Қора өзенігің бастауындағы тау мұздықтарының туризмді дамыту мүмкіндіктері» атты ғылыми – ізденіс жұмысына

                                             

                                                          АННОТАЦИЯ

 

  Ғылыми-Ізденіс жұмысы Талдықорған-Текелі өнеркәсіпті ауданынының маңындағы Қора өзенінің бастауындағы тау мұздықтары мен  моренналы көлдерді   рекреациялық тұрғыдан игерудің  альпенизм мен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті. Ғылыми-Ізденіс жұмысының мақсаты Қора шатқалының жер бедері мен  тау мұздықтарының  туризм мен демалысты дамыту мүмкіндіктерін анықтау.

     Кіріспеде ғылыми-ізденіс жұмысының мақсаты мен міндеттері,теориялық-әдістемелік негіздері зерттеу әдістері айқындалған.

    Зерттеу бөлімі екі тараудан  тұрады. Бірінші тарауда Қора өзенінің бастауындағы мұздықтар мен моренналы көлдердің   оқу-танымдық және экстрималды туризмді дамытудағы алатын орны, оған әсер  ететін  алғышарттары мен аталған аумақтың туристік-рекреациялық тұрғыдан игерілу кезеңдері анықталған.

Екінші тарауда рекреациялық Қора шатқалының тау беткейлеріндегі аумақтық табиғат кешендерінің ауысу заңдылықтары мен олардың туризмді дамытудағы маңызы анықталған.

    Сонымен қатар  Қора өзенінің бастауындағы   тау мұздықтары мен  моренналы көлдермен танысуға мүмкіндік беретін туристік бағыттар ұсынған.

   Өлкетану-Ізденіс жұмысының нәтижесінде біріншіден көзбен көрген нақты және жазба   деректерді талдай отырып, Қора өзенінің бастауындағы тау мұздықтары мен моренналы көлдердің ғылыми-танымдық,  альпенизм мен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтадық.

   Екіншіден жиналған ақпараттарға негізделіп, тау туризмін дамытуға қолайлы бағыттар құрылып, сипаттама беріліп, сызба-нұсқасы жасалды.

   Үшіншіден Қора шатқалында туризмді дамытуды тежейтін  факторлар анықталып, оны шешудің жолдары көрсетілді.

 Төртіншіден қазіргі кезеңде аталған аумақ маңызды туристік-рекреациялық нысан болумен қатар география мамандығының студенттерінің Ландшафттану, геоморфология, жалпы жертану,  геология пәндерінен алған теориялық білімді бекітуді көздейтін  жазғы далалық оқу-тәжірибе жұмыстарын өткізетін аумақ ретінде қолданылады.