Дипломдық жұмыс. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………..3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ………………6

1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық негіздері…………………………………………………………………………………………………………6

1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар………..12

2 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ…………………………………………………………………………………………………….18

2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі мен маңызы………………………………………………………………………………………………….18

2.2 Қазақстан Республикасы жағдайында қосылған құн салығын құру ерекшеліктері және оны есептеу тәртібі………………………………………………………..24

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ…………………………………….35

3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел тәжірибесі…………………………………………………………………………………………………….35

3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін жолдары……………………………………………………………………………………………………….40

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………50

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………….52

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы бүгінгі таңның маңызды мәселелерінің бірі – Қазақстан Республикасындағы қосымша құн салығын есептеу мен салу мәселесіне арналған. Осы еңбек мазмұнында салық түсінігі мен түрлері, салықтық құқықтық қатынастар, қосылған құн салығын есептеу мен салу ерекшеліктері, қосылған құн салығын салудағы дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жағдайында қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдіру жолдары қарастырылған.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекеттің қаржылық-кредиттік механизмінің негізі, экономиканы ретке келтіруші маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты дұрыс құрылса, шаруашылық қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды. Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне қатысты әдебиеттер де көп, бірқатар тәжірибе де жинақталған. Алайда, Қазақстанның тәуелсіз салық жүйесінің дәл бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен салық теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз. Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді жанама салықтар атқарады. Осыған қарағанда жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады. Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.

Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.

Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында «Менің басты мақсатым – еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу» [1]. Бұл жолда салық салу тетігінің тиімді жолға қойылуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.

Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігімен қатарлас пайда болған салықтық құқық ғылымындағы проблемалық мәселелерді зерделеуге жоғарыда арналған дипломдық жұмыстардың өзектілігі даусыз. Онда зерделенген проблемалық сұрақтар еліміздің экономикалық және құқықтық дамуына өз ықпалын тигізгені де сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде ұсынылып отырған зерттеу жұмысының қажеттілігі уақыт талабынан туындап отыр деп тұжырымдауға мүмкіндік бар.

Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып, тәжірибелік негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу және есептеу ерекшеліктерін айқындау.

Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қойылған зерттеу мақсатына байланысты дипломдық жұмыс келесі міндеттерді шешуге бағытталған:

жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
мемлекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.

Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасының әрекет етіп жүрген заңнамаларының және отандық, сонымен қатар шетел мемлекеттерінің ғалымдарының ғылыми еңбектерінің негізінде орындалды. Диплом жұмысының алдына қойылған міндеттерге жету үшін жалпы диалектикалық, танымдық, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да әдістер қолданылды.

Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығын есептеу мен салу кезінде туындайтын қоғамдық қатынастар.

Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен салуды мемлекеттік реттеудің құқықтық тетігі.

Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеудің тәжірибелік маңызы төмендегілерден құралады:

жасалған тұжырымдар, ұсыныстар мен қорытынды ұстанымдар қосылған құн салығын есептеу мен салу тетігін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз болады;
республикамыздың салық заңнамасын жетілдіру мақсатында қолдану;
қосылған құн салығын есептеу мен салу тетігін жүзеге асыру барысында ұсынылған ұсыныстарды тәжірибеде қолдану.

Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңы, Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салық заңнамалары құрайды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зертеу жұмысының нақтыланған мына бағыттағы түйіндері дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты және міндеттерімен байланысты, әрі ғылыми ізденістегі жаңалықтардың жинағын құрады.

Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығын салу тетіктерін жетілдіру мақсатында қазіргі қолданыстағы қосылған құн салығын есептеу жолдары қарастырылып, орын алып келе жатқан кемшіліктерге талдау жасалынды.

Әлемдік тәжірибедегі салықтар, оның ішінде, қосылған құн салығының алатын орны мен оны мемлекеттік реттеу жолдарын зерттей отырып, Қазақстан республикасының салықтық заңнамасының жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық негіздері

Мемлекет пайда болғаннан бастап салықтар қоғамдағы қатынастардың қажетті бөлшегі болып табылады. Мемлекеттің дамып, өзгеріске ұшырауы салық жүйесінде үлкен өзгерістерге алып келеді.

Салықтар барлық елде олардың қоғамдық экономикалық құрылысымен саяси іс бағыттарына қарамастан ұлттық мемлекеттік кірістің негізгі көзі –ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлеттік кірістің және бюджеттің кірісін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық бір уақытта материалдық, экономикалық және заңды категория болып табылатын көп жақты құбылысты көрсетеді. біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық талаптарына сай орната білдік. Сонымен, салық салу мәселесі әр уақытта да қиыншылықты, жан-жақты талдауды талап ететін категория.

Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың табыстылығына байланысты болады [2].

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, — деп жазылған [3].

Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды салықтар деп аталады. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше құрамдары бойынша жіктеледі.

Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады. Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет етуінің жиырма жылға жуық уақыт тәжірибесі бар.

Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.

Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақстанда Салық кодексі өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда болатын құқықтық қатынастарды анықтайды.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға болады [2, 11б.].

Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда құқықтық даму жолын таңдаған тәуелсіз мемлекет болып табылады. Осыған орай ол өз экономикасын тұрақтандыруда нарықтық даму жолын таңдады.

Мемлекетіміздің егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, сондай-ақ мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы және өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық механизмінің жаңаша қалыптастырылуы салықтық құқықтың экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Демек, мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде көрініс табатын салық салу аясы әрқашан да мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.

Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші отандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып, мемлекеттің белгілерін атап өтелік:

мемлекеттік егемендік;
билік органдары; басқару аппаратының болуы;
арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау;
мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, қоғамдық тәртіп сақтайтын органдардың болуы;
құқықтық жүйенің болуы;
халықтың аумаққа бөлінуі;
әскери қорғаныс;
полиция;
барлау;
ішкі әскер [4].

Мемлекет белгілерінің ішінде негізгілерінің бірі ретінде арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау органдарының болу қажеттігі анықталды. Сондықтан бүгінгі таңда заң ғылымы алдында салық салудың негізгі принциптерін, мемлекет өміріндегі салықтардың маңызы мен мәнін, салықтық заңдылықтарын жан-жақты зерттеу қажеттілігі бірқатар себептермен дәйектеледі. Атап айтатын болсақ:

Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі толығымен қалыптасып болған жоқ;
Қазақстан Республикасы салық жүйесінің методологиялық базасының қалыптасуына және одан арғы дамуына әлі де дамыған елдердің салық салу тәжірибесі ықпал етуде;
Қазақстан Республикасында салықтар теориясы әлі де қалыптасу үстінде.

Аталған себептерге салық жүйесінің осыдан арғы даму бағыттары отандық ғалымдар мен мамандардың қандай да бір экономикалық концепцияларды таңдауына байланысты.

Салықтар мен салықтық жүйенің экономикалық және құқықтық мазмұнының ғылыми түсінігі ұзақ уақыттардан бері қалыптасты. Салық экономикалық сипатқа ие болғандықтан оның мәні мен негіздерін экономикалық теориядан іздеген жөн.

Кезінде экономика ғылымының классигі Адам Смит «салық төлеу құлдықтың емес, бостандықтың, еріктіліктің белгісі» деген болатын.Сондықтан, Адам Смиттің тұңғыш рет қалыптастырған мына салық салу жөніндегі қағидаларын қарастырып көрейік:

Салықтардың ашық түрде алынуы: оның (Смиттің) айтуы бойынша, салық мемлекет тарапынан заң нысанында төлеушілерге салынатын салмақ.Оның мөлшері төлеу тәртібі заңда көрсетілген.Бірінші қағида бойынша: салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуы тиіс, яғни әрбір азамат қзінің тапқан табысына орай мемлекет шығындарын қтеуге ат салысуға тиісті.Екінші қағида бойынша салық мөлшері, оны төлеу мерзімі мен тәртібі, салықтың төлеушісі күнібұрын және дәл белгіленуі қажет.Үшінші ыңғайлылық қағидасына сай әрбір салық салықты төлеушіге ыңғайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуға тиісті.Төртінші үнемділік қағидасы бойынша әрбір салық өзі мемлекетке әкелетін табыстан гөрі салық төлеушінің қалтасынан барынша аз ақша алуға бейімделіп белгіленуі қажет, былайша айтқанда салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары барынша аз болуға тиісті.Шаруашылық дербестігі тұрғысынан салық төлеуші ретінде өзінің белгілі бір меншігі бар және дербес шаруашылық қызметінен табыс табатын жеке басы ерікті азамат болуға тиісті [5].

Сөйтіп, қорыта келіп айтсақ Адам Смит салықтардың ашық (заң негізінде) алынуына, жалпыға бірдейлігіне, айқындылығына (бәрі күнібұрын анықталған), алу үнемділігіне (мейлінше аздығына), шаруашылық дербестігіне (бұл жерде төлеушілердің) аса назар аударған.

Көптеген ғалымдардың «салық» жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей болғанымен, кемшілік олқылықтары да жоқ емес.Осы берілген түсініктердің негізгілерін қарастырып өтсек.

Мысалы, белгілі ғалым Давид Рикардо өзінің ’’Начала политической экономики и податного обложения’’ деген еңбегінде салықтардың экономикалық мәнін тиянақты зерттей келе, былай деп тұжырым жасаған: ’’ Салықтар — үкімет билігіне келіп түсетін мемлекет азық-түлігі мен еңбегінің үлесі болып табылады. Олар нәтижесінде капиталдан немесе ел табысынан төленеді’’ [6].

Салықтар теориясының қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар қатарында зерттеуші Н.Тургеневтің де орны ерекше. Н. Тургеневтің пайымдауынша ’’Салық дегеніміз — қоғам мен мемлекеттің өз мақсатына жетуінің мәні, яғни, адамдар қоғамға бірлесе отырып мемлекет құрудағы мәні болып табылады. Осы негіздерге сүйене отырып мемлекет халықтан алым алу құқығына ие болады’’ [7].

Ал А. Тривустың ойынша: ’’Салық дегеніміз – салық төлеушіден бірқатар мөлшердегі материалдық игіліктерді сәйкес емес эквивалентсіз мәжбүрлі түрде алу болып табылады [8].

Келесі ғалым А. Соколовтың тұжырымдауынша: «Салық дегеніміз – экономикалық саясаттың белгілі бір міндеттеріне қол жеткізу мақсатында жекелеген шаруашылық қызмет етуші тұлғалар мен шаруашылықтардан мемлекет билік органдары төлем ретінде алатын мәжбүрлі алым» [9].

Ал, Гуреев В.И. салықтарды «міндетті жарна» деп атайды және мынадай түсінік береді: «міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызеттерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу» [10]. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері: міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық [11].

Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды, жеке тұлғалардан тиісті деңгейдегі бюджетке (федералдық, регионалдық, жергілікті) алатын міндеті жарнасы деген анықтама берген белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді: «Салық – мемлекеттің өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес – ақысыз түрде заңды және жеке тұлғалардан алынатын меншіктері» [11, 24б.].

Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып табылады.Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті [11, 29б.].

Қазақстандық белгілі экономист – ғалым Қарағусова Г. «салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждырды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады» деген анықтама береді [12].

Көбінесе авторлар сипаттап өткен салық ерекшеліктерін дұрыс деп қосыла отырып салықтардың өзіміз тұжырымдаған, сондай-ақ оларды басқа міндетті төлемдерден ажырататын мына белгілерін етпейді:

Салық – тек мемлекеттік біржақты-өктем үрде белгіленетін төлем. Салықтарды белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің келісімін, ерік білдіруін керек қылмайды;
Салық – мәжбүрлі түрдегі төлем.Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр болады;
Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң белгіленген мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;
Салық – ақшалай нысандағы төлем.Заңды және жеке тұлғалардың табыстарының заңда белгіленген бөлігі тиісті бюджетке ақшалай аударылады;
Салық – меншік нысаны ауысуымен сипатталатын төлем.Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет меншігіне айналады;
Салық – заңды төлем.Мемлекеттің жоғарғы өкілді органы шығаратын заңның негізінде белгіленген төлем;
Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем.Салық заңды және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативтік актілерде көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда ғана алынады;
Салық – тұрақты және жүйелі төлем.Салық заңда тұрақты бекітілген түрде және белгіленген тәртіппен айтарлықтай алынады [13].

Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың, жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді.Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады [13, 10б.].

Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар, төлемдер) экономикалық-құқылық маңызы олардың құрамындағы қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық-экономикалық қатынастар салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал құқылық салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайды.

Салықтың белгілері жөнінде А.И.Худяков олардың тығыз байланыста болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп кейбір жағдайларды есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:

ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;
қайтарымсыз төлем;
баламасыз төлем;
салық салу объектісінің болуы;
салық субъектісінің айқындалуы;
төлеу мерзімдері;
салық қатынастарының тұрақты сипаты;
салық мөлшерінің айқындалуы;
салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.

Салықтың заңи белгілеріне мыналар жатады:

салықты мемлекеттің белгілеуі;
салықтың тек құқықтық нысанда болуы;
салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;
ақшаны алудың құқыққа сай болуы;
салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы;
салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі, тиісті құқықтық нысанда болуы;
салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз ету;
салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуы;
салықтарды төлеу – бұл заңды міндет;
салық – міндетті төлем.

Салықтар – өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып табылады.

Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.

Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.

Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:

1)фискалдық функцияны;

2)бөлуші функцияны;

3)реттеуші функцияны;

4)бақылаушы функцияны;

5)жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.

Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы олардың ғылыми зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.

Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:

1)алыну тәсілдері бойынша;

2)салық салу субъектілері бойынша;

3)салық салу объектілері бойынша;

4)кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі бойынша;

5)салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;

6)салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтық пайдалану ауқымы бойынша;

7)салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады [13, 20б.].

Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар;жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.

Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:

1.корпоративтік табыс салығы;

жеке табыс салығы;
қосылған құн салығы;

4.акциздер;

5.экспортқа рента салығы;

6.жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;

7.әлеуметтік салық;

8.көлік құралдары салығы;

9.жер салығы;

10.мүлік салығы;

11.ойын бизнесі салығы;

12.тіркелген салық;

13.бірыңғай жер салығы жатады [13, 21б.].

Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде көрініс табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін ынталандыру фунциясы әрі дербес экономикалық категория болып табылады.Салықтардың табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу заңдарымен айқындалады, сондай ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық құрылымымен ерекшеленеді.

Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге асырылады.Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудың және тиімді салықтық заң актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін құрайды [13, 24-25бб.].

Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық- қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық Кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да міндетті төледердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.

Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс істейді.Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып, Салық Кодексінің ережелерінде заңдық көрініс тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіктерді қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді [13, 26б.].

1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар

Салықтық құқық өзінің құқықтық реттеу аясындағы қоғамдық қатынастардың белгіленген, ерекше саласын қамтиды.Бұл қатынастардың ерекшелігі мемлекет өзінің міндеттерін орындау кезінде салықтық қызметті жүзеге асыруға байланысты салықтар сияқты экономикалық тұтқаны қолдану процесінде туындауында.Бүгінде, салықтық қатынастарды құқықпен реттеу мәселелері еліміздің әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінен өте маңызды және елеулі орын алып отыр.

А.И.Худяков салықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып екі топқа бөлінеді деп жазған, сондай-ақ олардың кейбір өздеріне тән айрықша белгілерін атап көрсеткен.Материалдық құқықтық қатынастардың мына келесідей сипаттамасы берілген [14].

1.Бұл қатынастар мемлекеттің болмысымен шартталған және қаржылық қызметінің нәтижесі болып табылады.

2.Бұл қатынастар мүліктік сипатта болады [15]. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, тікелей заттар, мүліктер салық салу объектісі ретінде немесе салық салу көзі болып табылатын, үнемі құны өсіп отыратын қасиеті бар игіліктер ретінде ғана салықтық қатынасқа араласа алады.Соның өзінде салық салу кезінде заттай алынған табыстың құны ақшаға баламаланып барып тиісті мөлшерде салық салынады.

3.Бұл қатынастар тауар нысанындағы құнның қарсы қозғалысына жолықпаған ақшалай немесе өзге де мүліктік нысандағы құнның біржақты қозғалысын білдіреді, яғни салық төлеушілер салық түрінде мемлекетке берген ақшасының баламасы ретінде ешқандай тауар алмайды деген мағынада.

4.Бұл қатынастар бөлу сипатында көрініс табады, себебі мемлекет әрдайым ұлттық табыстың заңмен белгіленген мөлшерін салық салу арқылы өз пайдасына бөлуді жүзеге асырып отырады.

5.Бұл қатынастар ұзақ мерзімді және тұрақты сипатта болады.Ұзаққа созылатын қатынастар ретінде табысқа салынатын салықты алуға байланысты қатынастардың айтуға болады.Себебі қандай да болмасын кәсіпкердің өз қызметінің нәтижесі ретінде пайда, табыс табуға тырысатынын, сондықтан оның, ұзақ жылдар жүзінде тұрақты салық төлеуші болып табылатынын мемлекет жақсы біледі.

6.Бұл қатынастар жекелей – айқындалған, яғни нақты сипатта болады.

7.Салықтық қатынастар экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады.

8.Бұл қатынастар тек құқықтық нысанда болады, яғни мәні бойынша экономикалық салықтық қатынастар, ал нысаны бойынша салықтық құқықтық қатынастар болып саналады [14, 118б.].

Ұйымдастырушы салықтық қатынастар салықтық ұйымдарды қалыптастыруға және олардың жұмыс істеулеріне, мемлекеттің салықтық қызметінің мақсат – бағыттарын белгілеуге және қолдануға байланысты туындайды.Аталмыш ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастардың мына келесідей түрлері болады:

1.мемлекет пен оның салықтық органдарының арасындағы қатынастар;

2.салық қызметі органдарының өзара қатынастары;

3.салық төлеушілердің салық сомаларын мемлекетке өткізу жөніндегі салық қызметі органдары мен банкілердің арасындағы қатынастар;

4.салық органдары мен табысты төлеу көзі деп аталатын субъекті рөлінде көрінетін мемлекеттің салықтық агенттерінің арасындағы қатынастар.Бұл қатынастар материалдық салықтық қатынастардың ойдаңғыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету құралы болып есептелінеді [14, 122б.].

Негізінде, салықтық-құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық төлеушілердің арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық байланыстарды айтамыз.Бұл жерде басты ерекшеліктер былайынша сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажет субъектілі құқығы бар; ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңи міндеттері бар.Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады (ақшаны мүлік деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты сипатта да болуы ықтимал.Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге қатыстьы ешқандай мүліктік міндеттеме қабылданбайды.Бұл қатынатар мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады.Сонда да болса айта кететін бір жайт, мемлекет салықтан жиылған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға міндеттенеді.Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық қатынастар да тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық құқықтық нормалардың негізінде пайда болады.Мемлекет өзінің мұқтаждықтары мен мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланысы нысанындағы моделін құрады.Осы туындайтын салықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңи (юридикалық) мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте-бірте заңи нысан субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды.Құқық бұл жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды заңи нысанда безендіреді.Осы қатынастар кейіннен қатысушыларының айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнға ие бола отырып толыққанды, қоғамдық қатынастарға айналады.

Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола алмайды.Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң күші бар актілерге байланысты.Өте маңызды, басты әрі күрделі қоғамдық қатынастар салықтық құқықтық қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратындығы ешкімге құпия емес шығар.

Заңи әдебиеттерде салықтық құқықтық қатынастарды ең басты құқықтық қатынастар қатарына жатқызу екі факторға байланысты түсіндіріледі. Біріншіден, жалпы салықтар жүйесі мен әрбір нақты төлем түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерлеріне айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және әлеуметтік саяси маңызы; екіншіден, осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде салықтар мен салықтық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау [13, 33б.].

Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында болады.Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы нақты,жекелей белгіленген.Қандай да болмасын салықтық құқықтық қатынастардың міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші жағында құқық нормасында көрсетілген, нақты жекелей айқындалған жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.Бұл жерде, біздің ойымызша былай деп тұжырымдауға болады: салықтық құқықтық қатынас біршама нақты болып табылады, өйткені оның уәкілетті де, міндетті де субъектілері нақтыландырып, жекеше белгіленген.

Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалатын қатынастар болып табылады.

Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде, оны салық төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде, толығымен және уақытылы орындайды.

Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің міндетін орындату жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.

Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге асырады.Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады.Басқаша айтсақ салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау шаралары қолданылуы барысында салық төлеушінің құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастар туындайды.

Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз.Оның өзіне тән үш элементі барын байқауға болады: материалдық және заңи мәні, субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.

Заңи мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні оған қатысушылардың субъектілік құқықтары мен міндеттері арқылы байланыстары болып табылады.

Субъектілік құқық дегеніміз уәкілетті тұлғаға оның өзіне жүктелген міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа тұлғалардың заңи міндеттерімен қамтамасыз етілген өктем-билік шаралары.Ал заңи міндет деп мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның талаптарын бұлжытпай орындау үшін әмірлі түрде белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.

Салықтық құқықтық қатынастардағы субъектілік құқықтың иесі мемлекет болып саналады.Осы мемлекеттің субъектілік құқығы салық төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты төлеуді талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады.Талап ету құқығына салық төлеушінің осы талапты мойындау жөніндегі заңи міндеті сай болуы қажет.

Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын жүзеге асыруына байланысты, басқа әрекеттерді атқармай, тек міндетті субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді.Егер салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті тұлғаға қарсы мемлекеттің мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы жүзеге асырылады.Өйткені салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен кепілдендірілген.Бұл жерде айта кетерлік бір ерекшелік, мемлекет салықтық құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс табады.Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз субъектілік құқығын екі тәсілмен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады: 1) талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни мемлекеттік уәкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік мәжбүр ету органына – сотқа жүгінуі; 2) осы мемлекеттік уәкілетті органдардың өз мемлекеттік – өктем өкілеттіктерін пайдалану жолымен.Салықтық құқықтық қатынастардың екінші маңызды жағы заңи міндеттер болып табылады.Заңи міндеттер белгілі бір тұлға салық төлеушіге белгіленген, мемлекет тарапынан қойылған талапты орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.

Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс-тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады.Салық төлеуші салықты қалай болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет.Қандай да болмасын салық туралы заңда қажетті (міндетті) жүріп тұру шаралараның шеңбері қатаң айқындалады.

Салықтық құқықтық қатынастардың негізгі мәні – салық төлеушілердің жаңағыдай біржақты міндеттемелері.

Салықтық құқық өз пәніне қатысты қоғамдық қатынастарды реттей отырып, осы қатынастардың субъектілерінің шеңберін анықтайды, сондай –ақ олардың құқықтары мен заңды міндеттерін белгілей ді.Осы құқық пен міндетке ие болған субъектілер салықтық құқық субъектілері болып табылады.Сонымен, салықтық құқық субъетілері деп, әрқашанда салықтық құқықтық қатынас субъектісі болуға қабілеті (құқығы) бар тұлғаны айтамыз.

Қаржылық немесе салықтық құқық нормаларының күшіне байланысты салық қызметі аясындағы құқықтар мнн міндеттер салықтық құқық субъектілеріне тән болады.

Салықтық-құқықтық қатынастардың мемлекет уәкілдік берген уәкілетті органдарына келесідей сипаттама беруге болады:

1.Осы субъектілердің әрекеттері жалпы мемлекеттік мүддені көздейді және олар осы қатынастарда мемлекет функциясын жүзеге асырады.

2.Мемлекет тарапынан өктем өкілеттілік берілген мемлекеттік уәкілетті органдар болып табылады.

3.Олардың құқылары мен міндеттері толық түрде салықтық (кейде қаржылық) белгіленген.

Мемлекеттің қазынасының ауқымды бөлігі болып табылатын мемлекеттік бюджетті қалыптастыруға байланысты жүзеге асырылатын салықтық қызмет аясында туындайтын салықтық қатынастар экономикалық сипатта болады және әрдайым құқықтық реттеуді қажет етеді.

Қандай да болмасын салықтық қатынастар мемлекет еркіне сай пайда болғандықтан және мемлекет өзінің және басқа да қатысушылардың жүріс-тұру қағидаларын нормативтік-құқықтық актілері жүзінде күнібұрын белгіленгендіктен экономикалық салықтық қатынастар құқықтық нысанда көрініс табады.

Осы жөнінде жоғарыда, салықтық қатынастардың өздеріне тән белгілерін сипаттағанда айтып өткенбіз.Осы мәні (маңызы) бойынша экономикалық салықтық қатынастар тиісті құқықтық нормалармен реттеу барысында салықтық құқықтық қатынастарға айналады.

Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып бөлінеді.Материалдық салықтық құқықтық қатынастар салықтың төлем затының (объектінің) салық төлеушіден мемлекетке өтуін көрсетеді, ал ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық қызметі органдарының салық салу жөніндегі операцияларға қатынасатын, бірақ өздері салық төлеуші болып табылмайтын субъектілермен арақатынасын және мемлекеттің салықтық құрылымдарының қалыптасу және қызмет атқару барысындағы байланыстарын білдіреді [13, 36б.].

2 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ

2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі мен маңызы

Жоғарыда айтып өткеніміздей, салықтар салық салу объектілері бойынша тікелей және жанама болып екіге бөлінеді:

1.тікелей салықтарға заңды және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар жатады.Бұл салықтардың нақты төлеушілері заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағұсованың айтуы бойынша келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:

А)Тікелей салықтар мемлекетке белгіленген кірістер береді.

Ә)Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл есептей (анықтай) алады.

Б)Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеушімен тікелей (көзбе-көз) жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап береді.

В)Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас алғанда экономикаға әсерін (ықпалын) тигізе алмайды.

2.Жанама салықтар тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салықтар.Себебі,заң жүзінде негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.

Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет тарифіне қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушы есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді.Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық , акциздер жатады.

Енді жанама салықтардың тікелей салықтармен салыстырғандағы артықшылығына тоқталайық:

А)Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкелінеді.

Ә)Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтарлықтай ауыртпашылығын түсірмейді.

Б)Жанама салықтар сатып алушының (төлеушінің) ақшасы бар кезде ғана төленеді.

В)Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.

Г)Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші тұлғалардың саны аз болғанымен бұл процеске өте көп адамдар (сатып алушылар, тұтынушылар) қатынасады [12, 17б.].

Әлемдік тәжірибеде жанама салықтардың келесідей түрлері бар:

1.айналымға салынатын салық

2.сатудан алынатын салық

3.қосылған құн салығы

4.акциздер

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жанама салықтардың 2 түрі бар: қосылған құн салығы және акциз. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық бюджет кірістерін құрайтын салықтық түсімдердің ішіндегі негізгі салықтардың бірі.

Қосылған құнға салынатын салықтың ұтымдылығын сипаттап, оны салық жүйесіне енгізу жөніндегі ұсынысты тұңғыш реет 1919 жылы германиялық қаржыгер Вильгельм фон Сименс жасаған болатын. Екінші рет, 1954 жылы дәл осындай ұсыныс жасаған француз экономисі М.Лоре болды. Францияның салық жүйесіне қосылған құнға салынатын салық тек төрт жылдан кейін, яғни 1958 жылы енгізілген еді. Ал Жапонияда 1989 жылы, Канадада 1990 жылы, Ресей Федерациясы мен Қазақстанның салық жүйелерінен осы салықтың түрі 1992 жылы тиісті орнын алды.

Негізінде, қосылған құн салығы өндірістің және тауар өткізудің, қызмет көрсетудің барлық стадияларында алынатын көп сатылы, негізгі жанама салық болып табылады. Жанама дейтін себебіміз салықтың нақты төлеушілері мүлдем басқа тұлғалар – тұтынушылар болып саналады. Қосылған құнның өзі салық салу объектісіне жатпайды. Салық салу негізі ретінде тауарды өткізу, жұмысты орындау және өызметті көрсету фактілері көрініс табады. Сонымен қатар, тағы бір маңызды жайт осы салық түрі бойынша салық міндеттемесінің туындауы тауарларды өткізу, қызмет көрсету орнын айқындауға байланысты болады.

Қосылған құнның не екенін білу үшін оның құрамын анықтауымыз қажет. Қосылған құнның құрамында мыналар:

1.Өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақыларын төлеуге кеткен шығындар (ЕА);

2.Әлеуметтік қорларға жасалған аударымдар (ӘҚА);

3.Амортизациялық есептеулер (АЕ);

4.Пайда есебінен алдын ала төленетін салықтар, кредиттер үшін проценттер және басқа да шығындар (Ш);

5.Пайда (табыс) – (П) кіреді.

Қосылған құн ретінде өндірушінің шикізат пен материалдар, жұмыстар мен қызметтер және өндіріс процесінде басқа да тұлғалар көрсеткен қызметтер құнына қосылатын тауардың, жұмыстың, қызметтің құнының бөлігін көрсетуге болады. Тауардың құны шикізат пен материалдың құндары мен қосылған құнның құрамынан құралады:

ТҚ = ШМҚ + ЕА + ӘҚА + АЕ + Ш + П.

Ал ҚҚ екі тәсіл бойынша анықтауға болады:

1.ҚҚ = ТҚ – ШМҚ;

2.ҚҚ = ЕА + ӘҚА + АЕ + Ш + П.

Заң жүзінде қосылған құн салығын төлеушілер ретінде осы салық бойынша есепке тұрған тұлғалар көрініс тапқанымен, оның нақты төлеушілері тауарларды ең соңғы болып сатып алатын, жұмыстар мен қызметтерді қабылдайтын заңды немесе жеке тұлғалар – тұтынушылар (сатып алушылар) болып табылады. Қосылған құн салығы бойынша салық ауыртпашылығының салмағы тұтынушыларға (ең соңында сатып алушыларға) түседі және солардың мойнына жүктеледі. Осыған байланысты экономист ғалымдар бұл салықты тұтынушыларға салынатын салық деп атайды. Қосылған құн салығының экономикалық – құқықтық табиғаты мынадай өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталады:

1.Бұл салық өтпелі экономика аясында дамып жатқан мемлекеттің негізгі экономикалық тірегі болып табылады;

2.Салық салынатын базаның мөлшері бухгалтерлің есепте көрсетілетіндіктен оны төлеуден жалтару қиынға соғады және осыған орай қосылған құн салығы бюджеттің аса тұрақты кіріс көзіне айналады;

3.Бұл салық әрбір сату (өткізу) процесін жүзеге асырған сайын, яғни өндіру және бөлу циклдарының барысында, сондай-ақ, тұтынушыға сату кезінде алынатындықтан көпсатылы жанама салық болып саналады;

4.Теориялық тұрғыдан алғанда осы салықтың салық салу объектісі – қосылған құн болып табылғанымен, іс жүзінде қосылған құнды өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің) жалпы құны ішінен бөліп шығару қиынға соғатындықтан есептеуді жеңілдету үшін салық салу объектісі ретінде өндірістік шығындар мен материалдық шығыстар айналысының құны қосылған өткізу – сату бойынша барлық айналым алынады;

5.Қосылған құн салығының мөлшері тауар бағасына қосылатындықтан және оны сатып алушы – тұтынушы төлейтіндіктен (заңи төлеушілері) үшін бұл салық бейтарап немесе салық болып табылады;

6.Экономикалық даңдарыс пен өндірісітің құлдырауы кезеңінде бұл салықтың фискальдық маңызы мен функциясы арта түседі;

7.Тауар өндірушіден (жұмыс орындаушыдан немесе қызмет көрсетушіден) қосылған құн салығының сомасы құнына қосылған тауарды (жұмысты, қызметті) сату (өткізу) мақсатында сатып алған сатушының сол тауарды алуға байланысты шығындарын өзі бюджетке төлеуге тиісті қосылған құн сомасына қосып қайтадан сатуы тауарлар бағасын күрт өсіру тенденциясына мұрындық болады (осыған орай ол инфляциялық процестердің жандану қаупін туындатуы әбден мүмкін);

8.Қосылған құн салығы бойынша қосарлы және одан да көп салық салуды бодырмау мақсатында заңи салық төлеуші бюджетке тұтынушылардан түскен сома мен тауар жеткізушілерге төлеген соманың арасындағы айырманы аударады [13, 262-263бб.].

Ресей экономикалық ғылымының докторы, профессор Д.Г Черниктің пікірінше, қосылған құн салығы — бұл өндіріс пен айналымның барлық сатыларында пайда болатын қосылған құннның бір бөлігін бюджетке аударуды білдіреді,және сатылған өнім (тауар,жұмыс,қызмет) құны мен шығындарының құнының айырмасы ретінде сипаттайды [16].

Экономикалық ғылымдардың кандидаты Б.Ж. Ермекбаеваның тұжырымдауы бойынша қосылған құн салығы – тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді [17].

Қазақстанда қосылған құн салығы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттері үкіметтерінің арасында жасалған салықтық саясат қағидалары туралы Келісімге сәйкес енгізілді.

Қосылған құн салығы салық жүйесіне енгізілген сәттен бастап (24.12.1991 ж.) аталған салық біршама өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады.

Алғашқыда бұл салық 28% көлемінде белгіленді. Дегенмен, жаңа салықты енгізу сол кезеңде болып жатқан инфляцияға тұспа-тұс келді, оның үстіне нарықта жеткілікті тауар массасының болмауы мен бағаларды либерализациялауға байланысты салық ставкасы тым жоғары болып шықты. Осыған байланысты салық ставкасы 20%-ға, ал азық-түлік тауарлары бойынша 10%-ға төмендетілді.

Қазақстанда қосылған құн салығы ставкасының өзгертілуі ТМД елдерімен сауда қатынастарын қиындатты, себебі ставкалар әртүрлілігін пайдалану мүмкіндігі пайда болды, ал бұл жағдай қазақстандық кәсіпкерлер жұмысына жағымсыз әсер етуі мүмкін еді. ҚҚС туралы заңға өзгерту енгізу қажеттілігі туындады.

Келісім негізінде тараптар ҚҚС саласында салықтың бірыңғай ставкасын белгілеп, салықты есептеу мен төлеу тәртібін бірыңғайландыруға келісті. Осы ережеге сәйкес Қазақстан Республикасы ТМД мемлекеттерінің көбінде қолданылатын 20% мөлшеріндегі ҚҚС ставкасын қабылдады, сондай-ақ, ТМД елдерімен тауар, жұмыс және қызмет көрсетулер үшін өзара есеп айырысу ҚҚС-н есепке ала отырып жүзеге асырылатын тәртіпті қабылдады. Осылайша, республикаға және республикадан жасалатын жеткізілімдер ҚҚС-н есепке ала отырып іске асырылады.

Сонымен қатар, мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастарға қатысты жоғарыда аталған талаптарды сақтай отырып, әрбір мемлекет қосылған құн салығын есептеуге байланысты өз ережелерін белгілеуге құқылы. Бұл жеңілдіктер жасау, салықты есептеу мен төлеу тәртібіне қатысты [18].

С.П.Колчиннің пікірінше, «…..салықты төмендетудегі салықтық реформа мәні – қазына түсімдерін қысқарту есебінен жалпы сұранысқа әсер ету және халық пен экономиканың нақты бір секторының қаржысын көбейту. Осылайша, азаматтардың сатып алу қабілетінің өсуі есебінен экономиканың негізгі тірегі – сұраныс өседі, және салық ауыртпалығын қысқарту нәтижесінде алынған қосымша қайнар көздер инвестицияға бағытталады» [19].

Қосылған құн салығын Қазақстан Республикасының заңнамасына енгізумен байланысты бұл салықтың регрессивтілігі туралы пікір туындады, себебі қосылған құн салығы әлеуметтің аз қамтылған бөлігі мен кіші және орта кәсіпкерлік өкілдерінің жағдайына әсер етеді. Аталған салықтың регрессивтілігі аз табысқа ие тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтынушылар салықтың көп үлесін сол тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтынатын салыстырмалы түрде жоғары табысқа ие тұтынушыларға қарағанда өз табыстарынан төлейтінінен көрініс табады. Регрессивтілікті төмендету үшін мемлекет салық ставкасын бірінші қажеттіліктегі тауарлар (азық-түлік тауарлары мен дәрі-дәрмек) үшін төмендетті.

Қосылған құн салығын енгізген кезде оны алудың тәртібі нақты анықталмаған еді, соның нәтижесінде салық төлеушілердің ғана емес, фискальды органдардың да жұмысы қиындады. Мысалы, салық төлеушілерді есепке қою тәртібін қарстырып көрейік.

Қосылған құн салығын төлеуші (01.01.1998 жылға дейін) салық салынатын айналымы минимумнан, яғни өсім орын алған айдың 1000 еселік есептік көрсеткішінен асып кеткен жағдайда мерзім аяқталған (12 айдан ұзақ емес) уақыттан кейін 15 күннен кешікпей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы арыз беру қажет еді. Қызметін тоқтатқан жағдайда да қосылан құн салығы бойынша есептен шығару туралы арыз беруге тиісті еді.

Мұндай тәртіп қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған тұлға есепте қосылған құн салығын төлеуші ретінде тұрмаған тұлғадан тауар алған жағдайда, оның қосылған құн салығы бойынша төлемдерді азайту құқығынан айырылуына әкеліп отырды. Сонымен қатар, бұл өткізілетін тауарлардың өз бағасының өсуіне де ықпал етті, себебі, қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмайтын тұлғаның тауар жеткізушілерге төлейтін қосылған құн салығының сомалары өткізу құнына кіріп отырды. Қосылған құн салығы бойынша еспте тұратын салық төлеушілерге қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмайтын тұлғалардан тауар алу тиімсіз болатын. Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрамайтын тұлғалар өздеріне сатып алушыларды тарту мақсатында қосылған құн салығы көрсетілген шот-фактуралар жазып беретін, ал бұл болса төленбеген қосылған құн салығының орнын толтыру түрінде бюджет қаражатын жоғалтуға әкеліп отырды.

01.01.1998 жылдан бастап салық органында тіркелген жеке немесе заңды тұлға «автоматты» түрде қосылған құн салығын төлеуші болып саналады.

Б.Ж.Акпанбетованың ойынша, қосылған құн салығын төлеушіні анықтаудың аталған тәртібі қосылған құн салығын қолданысқа енгізген сәттен бастап белгіленуі қажет еді, себебі алғашқыдан оның барлық тұлғалар үшін міндеттілігі айқын еді.

Іс жүзінде қосылған құн салығын алудың екі қағидасы белгілі: өндіріс орны бойынша және тұтыну орны бойынша. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының жүйесінде қосылған құн салығы тұтыну орны бойынша алынады. Кеңес Одағында сексенінші жылдардың ортасынан бастап бұл қағида шетелдермен сауда жасасу кезінде қолдану үшін енгізілді, яғни экспортталатын тауарларға атлаған салық салынбады, ал ішкі қолданыс кезінде бұл салықты бюджетке төлеу қажет болды. Кеңестер елінің экономикасы үшін мұндай жағдайдың айтарлықтай зардап әкелетін нәтижесі болды: тауарды, әсіресе, шикізатты шетелге сату тиімді болды, себебі, шикізатты ел ішінде өңдеу кезінде оны өңдеу мен тасымалдауға қатысатын технологиялық тізбектің әрбір қатысушы-кәсіпорнына: шикізатты өндіруден бастап дайын өнімді өткізуге дейін салық салынатын еді. Бұл ішкі нарықтағы өзіндік өндіріс тауарларын жымқырудың себебінің бірі деп ойлауға негіз болды.

1992 жылы ТМД елдері өзара саудада Кеңес еліндегі қағиданы, яғни тауардың шығу орны қағидасын қолданатын болып келісті. Әрбір мемлекет өз ішінде Қосылан құн салығы салынып, ал алыс шетелмен саудада – салынбайтын болды. Мұндай шешім кезінде туысқан республикалардың өзара сауда жасасуына тиімсіз шарттар туындатып, сонымен қатар көптеген шаруашылық байланыстардың үзілуіне себепші болды.

Қазақстан ТМД-ның барлық республикаларына екіжақты негізде қосылған құн салығын алудың халықаралық қағидасына көшу жөнінде келісім жасауды ұсынды. Мұндай келісімдер Қырғызстан, Украина, Молдовамен жасалды [18, 53б.].

Мемлекет өзіне жүктелген экономикалық, әлеуметтік және өзге де міндеттерді орындауы үшін ақша қаражаттары қажет. «Қазіргі таңда дамыған елдердің өзі экономикалық дағдарысқа ұшырап отыр» [20].

Үкіметке жүктелген негізгі міндет — мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын сақтау, оның мәні мемлекет табысын толықтыру үшін қатаң салықтық және кедендік бақылау жүргізу. Бір айта кетерлік жайт, «….бюджетке тән белгілердің бірі – оның жетіспеушлігі болып табылады » [21].

Болжау жұмысын атқару кезінде салық түсімдерін республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бөлу ісі үлкен маңызға ие. Әрбір аймақ қосылған құн салығы сияқты салықтардың түсімдерінің жергілікті бюджетте қалғанына мүдделі. Дегенмен, үкіметтік мақсаттарды орындау үшін республикалық бюджетке ақша қаражаттары қажет. Осы мәселеге байланысты аймақтардың әкімшіліктері мен Қаржы Министрлігі арасындағы дау әлі күнге дейін тоқтамай келеді. Жергілікті әкімшіліктер қосылған құн салығынан түсетін ақша сомаларын жергілікті бюджетте қалдыруды ұсынып отыр.

Алайда, Н.Кучукованың пікірінше, «….қосылған құн салығы, акциз және бағалы қағаздармен операцияларға салынатын салық сияқты салық түрлері жанама болып табылады, яғни олардың ауыртпашылығы тұтынушыларға түседі, бұл дегеніміз аталған салықтардан түсетін түсімдер республикалық бюджетте шоғырландырылып, жалпы мемлекеттік функцияларды қамтамасыз етуге жұмсалуы қажет» [22].

Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының бюджет пайдасына түсуін болжау өзекті мәселеге айналып отыр. Оны жасау процесіне барлық деңгейдегі қаржы органдары, мәслихаттар, әкімияттар қатысады. Осыған байланысты «Салық қызметі болжау мәліметтерін дайындамайды, алайда негізсіз жасалған болжамдар үшін жауапкершілікке тартылып келеді» деген пікірмен келісуге болады [23].

Бір айта кетерлік жайт, фискальды органдардың қызметі мемлекеттік қазына түсімдерін ұлғайтуға бағытталған, бұл қызмет көпжақты және көп күш-жігерді қажет етеді. Салық комитетінің бұрынғы төрағасы Б.Таджияқовтың атап өткеніндей, «Біздің міндетіміз – оны барынша жақсы деңгейде орындау, себебі біз мемлекеттік бюджет үшін жауаптымыз, ал мемлекеттік мәселелердің шешілуі біздің қызметімізге байланысты» [24].

2.2 Қазақстан Республикасының жағдайында қосылған құн салығын құру ерекшеліктері және оны есептеу тәртібі

Қосылған құнға салынатын салықтар есептеу барысында негізінен төрт әдіс қолданылады:

— тура аддитивтік немесе бухгалтерлік;

— жанама аддитивтік;

— тура шегерім жасау әдісі;

— жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу әдісі.

Егер шартты түрде салық ставкасын Р деп белгілесек, онда төрт әдіс бойынша салықты есептеу формула түрінде мынадай көрініс береді:

P (V+m) ҚҚСС
PV+Pm ҚҚСС
P(B-И) ҚҚСС
PB-PИ ҚҚСС

Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген, яғни пайданы анықтау негізінде есептеледі. Үшінші әдіс — өндірілген өнім құнынан жұмсалған шығындарды шегеріп тастағаннан кейін ғана салық сомасы есептеледі. Бұл үш әдісті біртұтас салық ставкасын қолданған жағдайда ғана пайдалануға ғана болады.

Тәжірибеде негізінен төртінші әдіс кеңінен тараған. Бұл әдіс арқылы дифференцияланған салық ставкасы мәміле жасалған сәтте бірден қолданылады, сондай-ақ шот-фактураны толтыру арқылы жасалған мәміле туралы компанияның салық міндеттемелері арқылы ақпарат алып отыруға мүмкіндік туады [25].

Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі ( Салық Кодексі ) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салынатын салық айналымының құнының бір бөлігі бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады [26].

Бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан (өткізуден ) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импорты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосылған құн салығы дүние жүзінің 40-тан астам елінде соның ішінде Еуропа Экономикалық Одаққа мүше 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы келесіде:

— төлеушілер үшін салықты есептеу салыстырмалы қарапайым;

— бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастыруының сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында өзекті мәселердің бірі болып, салық ауыртпалығы саналады. Бұл мәселе, әсіресе, шаруашылық іс-әрекетпен айналысатын әртүрлі агенттерді толғандырады. Олар: мемлекет, кәсіпорындар мен ұйымдар, жалдамалы жұмысшылар [27].

Сонымен қатар кейбір мамандардың ойынша Қазақстанда салық ауыртпалығының деңгейі жоғары болып табылмайды. Әдетте бұл жалпы ішкі өнімдегі салық ауыртпалығының үлесінің көрсеткішіне негізделеді. Қазақстан Республикасының бюджетінің салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі жалпы алғанда 19-20 пайызды құрайды. Мысалы, 2004 жылы салықтық түсімдер 1186137 миллион теңге болды, ал жалпы ішкі өнімнің сомасы 5870,1 миллиард теңгені құрады. Сонда салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі мынадай болады: (1186137 миллион / 5870,1 миллиард) 100 пайыз = 20,2 пайыз. Ал Ресейдегі салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 35 пайыз. Бұл батыс елдеріндегі көрсеткіштерге сәйкес келеді және « нарықтық экономикасы тұрақтанған елдің фискалдық жүйесі Қазақстандық үлгіден төлемдердің көлемімен де, құрылымымен де жалпы алғанда айырмашылығы жоқ деуге болады » деген тезистің растығын дәлелдейді [28].

Қосылған құн салығының тез дамуы салық салу аймағында 10 жылда түпкілікті өзгерістерге қол жеткізуге мүмкіндік берді және де бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. 40 жыл бұрын бұл салық теоретикалық дискуссиялар мен трактаттардың шегінен ары ешкімге белгілі болған жоқ еді. Бүгінгі таңда бұл салық 120-дан астам елдің салық жүйелерінде маңызды компоненттердің бірі және оның үлесіне әлемдегі салықтық түсімдердің төрттен бір бөлігі келеді.

Қосылған құн салығын енгізгелі бері оған артылған мақсаттардың жүзеге асырылғандығы туралы мемлекеттік бюджеттегі қосылған құн салығының үлесінен көре аламыз. Қосылған құн салығы қолданылуымен байланысты тиімділіктің жоғарылағанын тікелей түрде байқау мүмкін емес. Сондықтан да біз оны жанама түрде бағалаймыз. Демек, жалпы ішкі өнімдегі жиынтық салықтық түсімдердің қатынастарының жоғару болуының басқа елдердегі көрсеткіштерімен салыстыру арқылы талдаймыз. Мұндағы басты мәселе, табыстарды жұмылдыру нәтижесінде қосылған құн салығы тиімділікті жоғалтуды қысқартатын болса, онда қосылған құн салығын қолданатын елдер түсімдерді басқа елдерге қарағанда көп алады. ↕Мысалы, Франция елінде қосылған құн салығының мемлекеттік үлесі 41,4 пайызды құрайды [29].

Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсету ) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығы сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт қосылған құн салығының салық салу объектілері болып есептеледі. Қосылған құн салықты төлеушінің тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетуді ) өткізу бойынша жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады. Салық Кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым салық салынатын айналымға жатпайды. Салық салынатын айналым мөлшері оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар (жұмыстардың, қызмет көрсетудің ) құны негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың құны қандайда бір өзгеріске ұшыраған жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті. Қазақстан аумағында әкелінетін немесе әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер сомалары қосылады.

Тауарды өткізу орны болып :

1)егер тауарды беруші, алушы немесе үшінші тұлға тасымалдайтын болса, тауарды тасымалдау басталған орын;

2)басқа жағдайларда – тауарды алушыға берген орын саналады.

Жұмыстарды, қызметтерді өткізу орны болып:

1) егер жұмыстар, қызметтер жылжымайтын мүлікпен тікелей байланысты болса, осы мүліктің орналасқан орны,;

2) егер олар жылжымалы мүлікпен байланысты болса, онда жұмыстарды, қызметтерді нақты жүзеге асырған орын;

3) егер қызметтер мәдениет, өнер, білім, спорт саласындағы қызметтерге қатысты болса, қызметтердің нақты көрсетілген орны;

4) жұмыстарды, қызметтерді сатып алушының кәсіпкерлік немесе кез келген басқа да қызмет орны табылады.

Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:

— тауарға меншік құқығын беру ( тауарды сату, тиеп жөнелтуі, тауар экспорты, тауарды тегін беру, жарғылық капиталға жарна төлеу, жұмыс берушінің жалдамалы қызметтерге жалақы есебінен тауар беруі );

— тауарлардың төлем мерзімін ұзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті қаржы лизингіне беруі;

— комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жөнелтуі;

— қарызды төлемеген жағдайда кепіл берушінің кепілге қойылған мүлкін (тауарын ) беруі;

— қосылған құн салығын дербес төлеуші болып табылатын бір құрылымдық бөлімшенің екінші құрылымдық бөлімшеге тауар жөнелтуі жатады [26, 151б.].

Қосылған құн салығы – көп дүркінді, тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысының өткен стадияларындағы барлық шығындарды қосып алады, бірақ мемлекетке тауарды өндіру мен өткізу стадиясында алынған қосылған құн салығы түседі. Сөйтіп, салықты өндіріп алу механизмі баға құрамындағы салықты дәйекті және тұрақты қорлану есебінен баға өсуінің нәтижесін бермейді: баға салық салудың бір дүркіндігі кезіндегідей өсіп отырады. Сонымен бірге, кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады, түпкілікті тұтынушыға түсетін баға қысымы азаяды [30].

Қосылған құн салығының төлеушілері болып Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған немесе тұруға міндетті тұлғалар болып табылады.

Кез-келген (12 айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы бойынша тауарларды ( жұмыстарды, қызметтерді ) өткізу бойынша айналымның мөлшері белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 12 мың еселенген мөлшерінен асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап 15 күн тізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органдарына өтініш беруге міндетті.

Жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша есепке қоюға жатпайтын, бірақ қосылған құн салығын салуға жататын тауарларды( жұмыстарды, қызметтерді ) өткізуді жүзеге асыратын немесе жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға ерікті түрде қосылған құн салығы бойынша есепке тұра алады.

Қосылған құн салығы бойынша есепке қойған кезде салық органы тұлғаға оның қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке қойылғаны туралы куәлік беруге міндетті, онда:

— тұлғаның атауы және оның деректемелері;

— салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу номері;

— тұлға Қосылған құн салығын төлеуші болған күні көрсетіледі;

Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің бланкісі қатаң есеп беру бланкісі болып табылады және салық төлеушіге ақша төлетпей беріледі.

Куәліктің нысаны мен оны беру тәртібін өкілетті мемлекет органы белгілейді. Куәлік қосылған құн салығын төлеушіде сақталынады. Қосылған құн салығы бойынша есептен шығарылған жағдайда куәлік салық органына қайтарылуы тиіс.

Егер қосылған құн салығын төлеушінің соңғы 12 айлық кезеңіндегі салық салынатын айналым мөлшері салық салынатын ең төменгі айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзі қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге құқылы. Қосылған құн салығын төлеуші есептен шығару туралы өтініш берілген салық кезеңінің соңғы күні өткізу бойынша айналым жасау күні болып табылады.

Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша салық салынатын айналым жасау күні төменде аталған шарттардың бірі бірінші болып орын алған жағдайда басталады:

— жұмыстарға, қызмет көрсетулерге қосылған құн салығымен бірге шот фактура жазылған;

— жұмыстар орындалған, қызмет көрсетулер көрсетілген жағдайда басталады.

Тауарларды тегін берген кезде салық салынатын айналым мөлшері, қосылған құн салығын енгізбей, өткізу бойынша айналым жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып анықталады. Бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмауы керек.

Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызметтер түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі. Оларды сатып алған кезде қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу көзделмеген тауарларды өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері тауардың өткізілу құны мен белгіленетін баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады.

Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші болып табылмайтын резидент емес ұсынған жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу орны Қазақстан Республикасы болса, олар жұмыстарды қызмет көрсетулерді алатын Қазақстан Республикасы салық төлеушісінің айналымы болып табылады және оларға қосылған құн салығы салынады.

Жұмыстарды қызмет көрсетулерді алушының салық салынатын айналымының мөлшері Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған табыстың төлем көзінен ұсталуға тиіс салық сомасын ескере отырып, аталған резидент емеске төленуге тиіс сома негізге алына отырып анықталады. Төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасы көзделген ставканы салық салынатын айналым мөлшеріне және салық салынатын импорт мөлшеріне 15 пайыздық ставканы қолдану арқылы анықталады. Сонымен қатар, кейбір сыртқа шығатын тауарлар бойынша нольдік пайыз қолданылады.

Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасы мен есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.

Қосылған құн салығы салынбайтын өткізу бойынша айналымдар болған кезде қосылған құн салығын есепке жатқызу тәртібі:

салық салынбайтын айналымдар мақсаттары үшін пайдаланылатын тауарлар ( жұмыстар , қызмет көрсетулер ) бойынша өнім берушіге төленуге тиіс және импорт бойынша қосылған құн салығы есепке жатқызылмайды;
Салық салынатын және салық салынбайтын айналымдар болған кезде қосылған құн салығының төлеушінің таңдауы бойынша барабарлық немесе бөлек есептеу әдісімен анықталған қосылған құн салығының сомасы есепке жатқызылады.

Есепке жатқызылған қосылған құн салығы сомасын анықтаудың таңдап алынған әдісі күнтізбелік жыл ішінде өзгертілмеуге тиіс.

Есепке жатқызылатын қосылған құн салығы сомасы барабарлық әдіс бойынша салық салынатын айналымның жалпы айналым сомасындағы үлес салмағына қарай анықталады. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды жүзеге асыру кезінде бағалы қағаздарды өткізу кезінде алынған өсім өткізу кезінде алынған өсім өткізу бойымша айналымға қосылады.

Бөлек есептеу әдісі бойынша есепке жатқызылған қосылған құн салығы сомасын анықтау кезінде, қосылған құн салығын төлеуші алған, салық салынған және салық салынбайтын айналымдар мақсаттары үшін пайдалынылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) бойынша шығыстары мен қосылған құн салығы бойынша бөлек есеп жүргізіледі.

Есепке жатқызудың барабарлық әдісін пайдаланатын банктермен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың және микрокредиттік ұйымдардың кепілдегі мүлікті (тауарды) алуға және өткізуге байланысты айналымдар бойынша қосылған құн салығының сомалары есепке алу бойынша бөлек есептеу әдісін қолдануға құқығы бар [26, 163б.].

Бюджетке аударылу тиіс қосылған құн салығының сомасын анықтау үшін салық төлеуші 2 әдісін қолданады.

Айырма әдісі. Бұл әдіс бойынша бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы, алынған қосылған құн салығы мен төленген қосылған құн салығының айырмасына тең. Мысалы, салық төлеуші өнім өндіру үшін 3 миллион теңгеге шикізат сатып алды. Қосылған құн салығының сомасы 360 мың теңгені құрайды. ( яғни, 3 миллионның 12 пайызы ) кейін дайын өнімді өткізгенде 7 миллион табыс табады. Мұндағы 840 мың теңге қосылған құн салығы болатын болса, бюджетке аударылатын салық соммасы 480 мың теңгені құрайды. ( 840 мың – 360 мың ).

Екінші әдіс, қосылған құн әдісі. Мысалы, жоғарыдағы келтірілген мысал бойынша қосылған құн мөлшері 4 миллион теңгеге ( 7 миллион – 3 миллион ) қосылған құнға салынатын салық 12 пайыздық ставкамен 480 мың теңгені құрайды ( 4 миллион теңге 12 пайыз )/ 100.

Есептелген қосылған құн салығының сомасы белгіленген қосылған құн салығы бойынша декларация табыс етілетін мерзімнен кешіктірілмей төленеді. қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады [31].

Егер алдыңғы тоқсан үшін бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығының орташа айлық соммасы 1000 айлық есептік көрсеткіштен кем болса, онда салық кезеңі тоқсан болып табылады.

Ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимін қолданатын қосылған құн салығын төлеушілер үшін аталған арнаулы салық режимінің күші қолданылатын қызметті жүзеге асырудан бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі, салық жылы болады.

Қосылған құн салығын төлеуші әрбір салық кезеңі үшін қосылған құн салығы бойынша декларацияны салық кезеңінен кейінгі айдың 15–нен кешіктірмей табыс етуге міндетті.

Ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимін қолданатын қосылған құн салығын төлеушілер әр тоқсан үшін қосылған құн салығы бойынша декларацияны есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15–нен кешіктірмей табыс етуге міндетті.

Декларациямен бірге салық кезеңі ішінде сатып алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер ) бойынша шот фактураның тізілімі табыс етіледі. Шот фактуралар тізілімінің нысанын өкілетті мемлекеттік орган белгілейді.

Қосылған құн салығын төлеуші қосылған құн салығы бойынша декларацияны тапсыру үшін мерзімі белгіленген күнге дейін немесе сол күні бюджетке әрбір салық кезеңі үшін салық төлеуі керек.

Салық төлеуші төлеуге тиіс қосылған құн салығын қоспағанда, импортталатын тауарлар бойынша қосылған құн салығын кеден төлемдерін төлеу үшін Қазақстан Республикасының кеден заңдарында белгіленген күні төленеді. Импортталатын тауарларға қосылған құн салығын төлеу мерзімі белгіленген тәртіппен өзгертілуі мүмкін.

Импортталатын тауарлар өнеркәсіптік ұқсатуға арналған және су, газ, элекетр-энергиясы, импортталатын тауарлар болып табылатын жағдайда салық органдары импортталатын тауарларға қосылған құн салығын төлеу мерзімін өзгертуге рұқсат береді.

Қосылған құн салығын төлеу мерзімін өзгерту өсімпұл есептелмей, кеден органы кедендік жүк декларациясын қабылданған күннен бастап 3 айдан аспайтын мерзімге жасалады.

Қосылған құн салығын төлеу мерзімін өзгерту өтініші: тауарларды беруге арналған шарттардың көшірмесі тәрізді құжаттардың негізінде жасалады. Төлеу мерзімін өзгертуге құқығын растау үшін салық органдары қосылған құн салығын төлеушінің өндірістік құжаттарын тексеріп қарауға құқылы.

Төлем мерзімдері өзгертілген салық сомаларын көздеуді 3 айлық кезең ішінде салық органдары өткізілген тауарларға қатысты қосылған құн салығы бойынша бюджетпен өзара есепке жатқызу әдісімен жүргізеді. Өтелмеген берешектің сомасына аталған 3 айлық кезең аяқталғаннан кейінгі бірінші күннен бастап өсімпұл есептеледі.

Есепке жатқызылған салық сомасының салық кезеңі ішінде есептелген салық сомасынан асып кетуі қосылған құн салығы бойынша алдағы төлемдердің есебіне жатқызылады. Нольдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар бойынша аталған асып кету сомасы, егер де мына шарттар орындалатын болса,

— қосылған құн салығын төлеуші нолдік ставка бойынша салық салынатын тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) тұрақты өткізуді жүзеге асырып отырса;

— қайтарып алуға өтініш берген айдың алдынды 3 айдың әрқайсысы үшін нольдік ставка бойынша салық салынатын өткізу жөніндегі айналым өткізу бойынша жалпы салық салынатын айналымның кемінде 70 пайызы болса, қосылған құн салығын төлеушіге Салық Кодексіндегі белгіленген тәртіппен қайтарылады.

Белгіленген шарттар орындалмаған жағдайда, асып кеткен сома қосылған құн салығын төлеушіге оның өткен салық кезендері үшін қосылған құн салығы бойынша міндеттемелерін есепке ала отырып, нольдік ставка бойынша салық салынатын айналымның мақсаттары үшін пайдаланылған тауарлар ( қызметтер, жұмыстар) бойынша есепке жатқызылған салық сомасы бөлігінде қайтарылады.

Қайтарылуға тиіс қосылған құн салығының сомасын анықтау кезінде салық төлеушілердің Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ашылған банк шоттарында валюталық түсім түсірген тауарлардың экспорты есепке алынады.

Егер нольдік ставка бойынша салық салынатын айналымдары бар қосылған құн салығын төлеуші қосылған құн салығының сомасын қайтару туралы салық органына өтініш жасамаса, онда аталған сома есепті салық кезеңінен кейінгі салық кезеңінде қосылған құн салығы бойынша алдағы төлемдер есебіне есепке жатқызылады.

Қосылған құн салығын қайтару:

— қосылған құн салығын осы салықты төлеушінің басқа салықтар бойынша салық берешегін өтеу есебіне есепке жатқызу;

— тауарлардың импорты кезінде төленуге тиіс қосылған құн салығының есебіне есепке жатқызу;

— төленуге тиіс қосылған құн салығының есебіне есепке жатқызу;

— қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі.

Қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына қосылған құн салығын қайтару оның басқа салықтар бойынша мемлекеттік бюджетке салық берешегі болмаған кезде жүргізіледі.
Қосылған құн салығынан мынадай айналымдар босатылады: пошталық ақы төлеудің мемлекеттік белгілері; акциздік маркалары; уәкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекеттік баж алынатын қызметтер; адвокаттық қызмет, нотариалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтер; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өткізетін тауарлар мен қызметтер; мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүдіктер; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік мекемелердің пайдасына өтеусіз негізде негізгі құралдарды беру, сондай-ақ мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пйадасына өтеусіз негізде негізгі құралдарды беру; жарғылық капиталға жарналар; жарғылық капиталғы жарна ретінде берілген мүлікті қайтарып алу; жерлеу бюроларының әдет-ғұрыптық қызмет көрсетулерін, зираттар мен крематорийлердің қызмет көрсетулерін; оларды өткізу бойынша қызмет көрсетулерді қоспағанда, лотереялық билеттерді өткізу бойынша айналым; банк карталарымен операциялар бойынша есеп-қисаптарға қатысушыларға жинау, өңдеу және таратып беру жөніндегі қызмет көрсетулерді қоса алғанда, есеп-қисаптарға қатысушылар арасында ақпараттық және технологиялық өзара іс-қимылды қамтамасыз ету жөнінде көрсетілген қызметтер; ұлттық валюта; егер мүгедектердің қоғамдық бірлестіктерінің қызметкерлерінің жалпы санының кемінде 51 пайызы мүгедектер болса, сонымен қатар мүгедектерге еңбекақы төлеу бойынша шығыстар еңбекақы төлеу бойынша жалпы шығыстардың кемінде 51 пайызы (есту, көру, сөйлеу қабілетінен айрылған мүгедектер істейтін мамандандырылған ұйымдар үшін — кемінде 35 пайыз) болса, осындай бірлестіктер мен ұйымдардың тауарлары немесе қызметтері бойынша айналымда(акцизделетін тауарлардан басқа), экспортқа шығарылатын түсті және қара металдар сынығын өткізу бойынша айналымдар; жерге және тұрғын-үй қорындағы ғимараттарға байланысты айналымдар; қаржылық қызмет көрсетулер; қаржы лизингіге берілген мүлік, коммерциялық емес ұйымдар көрсететін қызметтер; геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстары; мәдениет, ғылым және білім беру саласындағы қызмет көрсетулер; медициналық және мал дәрігерлік қызмет саласындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер; кәсіпорындарды сату.

Қосылған құн салығынан мынадай тауарлардың импорты босатылады:

ұлттық валюта, шетел валютасы (нумизматикалық мақсатта пайдаланатыннан басқа), сондай-ақ бағалы қағаздар импорты;
жеке тұлғалардыңҚазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тауарларды бажсыз әкелу нормалары бойынша тауарлар импорты,
акцизделетін тауарларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен ізгілік көмек ретінде әкелінген тауарлар импорты;
акцизделетін тауарларды қоспағанда, мемлекет, мемлекеттірдің үкіметтері, халықаралық ұйымдар желілері бойынша қайырымдылық көмек мақсатында әкелінген тауарлар импорты, оның ішінде техникалық жәрдем көрсету;
шет елдің дипломатиялық және оларға теңестірілген тұлғалардың ресми пайдалануы үшін, сондай-ақ олармен бірге тұратын отбасы мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің дипломатиялық және әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы үшін әкелінген және Қазақстан Республикасы бкіткен халықаралық шарттарға сәйкес салықтан босатылған тауарлар импорты;
салық салудан босатуды белгілейтін кеден режимдерінде Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті тауарлар импорты;
дәрі-дәрмектік заттардың, оның ішінде субстанция-дәрілер; протездік-ортапедиялық бұйымдарды, сурдотифлотехниканы және медициналық техниканы қоса алғанда, дәрі-дәрмек және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен жинақтаушы заттар, медициналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар импорты;
пошта маркаларының импорты;
қағаз ақша белгілері өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
мемлекеттердің, мемлекет үкіметері мен халықаралық ұйымдардың желісі бойынша берілген гранттар қаражаты есебінің жүзеге асырылатын тауар импорты;
қаржы лизингі шарты бойынша қаржы лизингіге беру мақсатында лизинг беруші әкелген негізгі құралдар импорты.

Шот-фактура барлық қосылған құн салығын төлеушілер үшін міндетті құжат болып табылады.

Қосылған құн салығы салынатын тауарлар ( жұмыстар, қызметтер ) өткізуді жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеуші аталған тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) алушы тұлғаға, қосылған құн салығы көрсетілген шот фактураны беруге міндетті.

Қосылған құн салығын есепке жатқызу үшін негіздеме болып табылатын шот фактурада:

— шот фактураның реттік номері мен толтырылған күні;

— тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) беруші мен алушының тегі, аты, әкесінің аты, не толық атауы, мекен-жайы және тіркеу номері, сондай-ақ өнім берушінің қосылған құн салығы бойынша есепке қойылғаны туралы куәліктің номері

— өткізілетін тауарлардың ( жұмыстардың, қызмет көрсетулердің ) атауы;

— салық салынатын айналымның мөлшері

— қосылған құн салығының ставкасы

— қосылған құн салығы сомасы

— қосылған құн салығы ескерілген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны көрсетіледі.

Шот фактура өткізу бойынша айналым жасалынған күннен кешіктірілмей жазылады және шот-фактураны беруші заңды тұлғаның басшысы мен бас бухгалтерінің, не осыған өкілетті өзгеде лауазымды адамдардың қолымен куәландырылады және салық салынатын айналымның мөлшері шот фактурада тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) әр бір атауы бойынша бөлек көрсетіледі.

Егер мұндай шот фактураға өткізілетін тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) тізбесі көрсетілген құжат қоса тіркелген болса, айналымның жалпы мөлшерін көрсетуге жол беріледі.

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимі қолданылатын қосылған құн салығын төлеушілер өкілетті мемлекеттік орган белгіленген тәртіппен және нысан бойынша шот фактуралар жазады.

Шот фактураны рәсімдеу мынадай жағдайларда талап етілмейді:

— бухгалтерлік есеп жүргізуде негіздеме болатын бастапқы құжаттарды қолдана отырып, банктер арқылы халыққа көрсетілген коммуналдық қызметтер байланыс қызметтері үшін есеп айырысуларды жүзеге асырғанда.

— жолаушыларды тасымалдау жол билеттерімен рәсімдегенде;

— қолма-қол есеп айырысу арқылы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізген жағдайларда сатып алушыға бақылау-касса машинасының чегін берген кезде;

— қосылған құн салығынан босатылатын тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) табыс еткен кезде.

Салық салынатын айналым мөлшерін түзету кезінде қосымша шот фактура жасалады, онда:

— қосымша шот фактураның реет номері мен жасалған күні;

— тауарларды ( жұмыстарды, қызмет көрсетулерді ) беруші мен алушының атауы, мекен-жайы және тіркеу номері;

— қосылған құн салығын есепке алмай, салық салынатын айналымды түзету мөлшері;

— қосылған құн салығының сомасы көрсетіледі;

— қосымша шот фактураны тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) беруші жасайды және аталған тауарларды алушы растайды [26, 169б.].

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел тәжірибесі

Ең алдымен қосылған құн салығын салудағы Ұлыбритания тәжірибесіне тоқталсақ. Бұл елде тұтыну салықтарының ішінде өте үлкен маңызға қосылған құн салығы (VAT) ие. Ол елдің бюджетінің шамамен 17 % құрайды және кірістегі үлесі жөнінен табыс салығынан кейін екінші орында тұр. Ұлыбританияда қосылған құн салығы 1973 жылдың 1 сәуірінен бастап енгізілген.

Қосылған құн салығы Қаржы Министрлігінің кедендік баждар және акциздер Басқармасының құзырына кіреді. Кәсіпкер тоқсан сайын салық декларациясын толтырып, салықты басқармаға аударады немесе артық төлеген сомасының орнын толтырады. Декларация тоқсан аяқталғаннан кейінгі айлық мерзімде жіберіледі. Министрлікпен келісе отырып бұл мерзімді 7 күнге ұзартуға болады. Егер министрлік жеткізушіге тұрақты төлемді жүзеге асыратын болса, келісім бойынша салық декларациясын ай сайын толтыру мүмкіндігі қарастырылған. Салық салу өз – өзіне салу қағидасы негізінде жүзеге асырылатындықтан, кедендік баждар мен акциздер Басқармасының қызметкерлері 1 жылдан 9 жылға дейінгі үзіліспен тексерістерді жүзеге асырады. Бірақ, ірі кәсіпкерлерді тексеру ай сайын жүзеге асырылуы мүмкін. Барлық құжаттар 6 жылға дейін сақталуы міндетті. Есеп кітабын жүргізудің арнайы нысаны қарастырылмаған. Саудагерлерге қойылатын жалғыз талап – жазбалардың оңай толтырылуы мен оларды тексерудің оңай болуы. Оларды растау үшін ваучерлер (шоттар) мен шот-фактураларды сақтау қажет.

Кедендік баждар мен акциздер Басқармасының жергілікті жерлерде тікелей ақпарат жинау, декларацияларды тіркеу және өңдеу функциялары жүктелген территориалдық бөлімшелері бар. Тіркеу қызмет орны бойынша жүзеге асырылады. Тіркеуге қызмет емес, тұлға ( жеке немесе заңды ) жатады. Егер тұлға қызметтің бірнеше түрімен айналысатын болса, онда ол бір рет қана тіркеледі.

Қазіргі кезде елдегі қосылған құн салығының ставкасы – 17,5 % болып бекітілген. Салық салынуға азық-түлік тауарлары, кітаптар, дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарлары, үй шаруашылығында пайдалануға арналған отын және энергия, су мен канализация ақысы, тұрғын үй құрылысы, көлік қызметі, балалар киімі, сондай-ақ, пошта мен қаржы қызметтері, сақтандыру, салттық қызметтер жатпайды.

Ал Францияда табысқа ( пайдаға ) және меншікке салынатын салықтардың ставкалары төмендетілген. Қосылған құн салығын төлеу төлем жасалатын келісім шарттар сипатымен анықталады және салық төлеушілердің қаржылық жағдайы ескерілмейді. Экспорттық операцияларды жасаған және қосылған құн салығын төлеген тұлғалар есептелген салық сомасын қайтарып алуға құқылы. Ал, импорттық операцияларға ел ішіндегі заңнамаға сәйкес салынады.

Қазіргі уақытта салық ставкасы 18,6 пайызға тең. Жоғарлатылған ставка – 22 пайыз. Ол кейбір тауарларға қолданылады: автомобильдер, кино және фото тауарлары, темекі өнімдері, парфюмерия, бағалы былғары бұйымдары. Төмендетілген ставка – 5,5 пайызға тең. Ол азық-түлік тауарларына, ауылшаруашылық өнімдеріне, кітаптарға және дәрі-дәрмектерге қолданылады. Бұл ставка, сонымен қатар, қызмет көрсетулердің кейбір түрлеріне: туристік және мейманхана қызметтеріне жүк және адам тасымалдау қызметтеріне, кәсіпорынның жұмысшыларына берілетін түскі астарға қолданылады. Осы салық бойынша кейбір жеңілдіктер қарастырылған. Мысалы, егер кәсіпорынның алдыңғы қаржылық жылы ішіндегі айналымы 70 мың франктен аспаса, онда қосылған құн салығын төлеуден босатылады. Мұндай жағдайда есепті жылдан кейінгі жылдың басынан бастап қосылған құн салығынан босатылатын режимді пайдаланылады.

Сонымен қатар қосылған құн салығын төлеуден келесідей тұлғалар босатылады:

1.әкімшілік, әлеуметтік, тәрбие, мәдени және спорт саласында жұмыс жасайтын мемлекеттік мекемелер, ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын тұлғалар.

2.білім беру және емдеу ісімен айналысатын тұлғалар

3.жеке білім беру, емдеу, рухани салада қызмет көрсететін тұлғалар.

Қосылған құн салығы ай сайын декларация негізінде бюджетке төленеді. Сондай-ақ тауар айналымының көлеміне байланысты тоқсандық, жылдық салық төлеу кезеңдері заң бойынша қарастырылған.

Қосылған құн салығы Испания аумағындағы тауарлар мен қызметтер бойынша мәмілелерге салынады. Қосылған құн салығын салу барысында Канар аралдары, Сеута, Мелилья – Испания аумағы болып есептелінбейді, онда жергілікті сатудан алынатын салық салынады. Қосылған құн салығын тқөлеушілер үшін бұл аумақта тауар жеткізу экспорт, ал сатып алу импорт болып есептеледі.

Тауар, қызмет сату — сатып алу операцияларын жүзеге асыратын кез-келген кәсіпорын қосылған құн салығын төлеуші болып табылады. Тауарды сату-сатып алу барысында анықталған қосылған құн салығының өсімі бюджетке төленуге жатады. Экспорт операциялары, медициналық қызметтер, білім беру және банк пен қаржы қызметтері, сақтандыру, жылжымайтын мүлікті қайта сату, қайырымдылық қызмет, пошта қызметі аталмыш салықты төлеуден босатылады. Азық-түлік тауарларына, дәрі-дәрмектерге, газет, кітап, журнал өнімдеріне, мейрамхана және мейманхана көлік тасымалы кәсіпорын қызметіне 4-7 пайыздық төмендетілген ставка қолданылса, сәндік бұйымдар мен автокөліктерге 28 пайыздық жоғарлатылған ставка қолданылады. Бұдан басқалардың барлығына 16 пайызымен қосылған құн салығы салынады. Қосылған құн салығы бойынша есеп жүргізу тәртібі сатылған және сатып алынған тауарлар бойынша қосылған құн салығының шот фактурасын жүргізуді талап етеді. Салық төлеушілер Испанияда өздерінің айналым мөлшеріне сәйкес осы салық бойынша есеп құжатын толтырып, сәйкесінше анықталған салықты бюджетке аударады.

Бейрезидент жеке тұлғалар төлеген қосылған құн салығын дүкендерде берілетін арнайы шот фактура негізінде қайтарып ала алады.

Италияда қосылған құн салығы 1 қаңтар 1973 жылы Еуропалық экономикалық одақтасушы-елдер өздерінің қаржылық жүйелерін жақындату бойынша қабылданған шешімін жүзеге асыру тәртібімен енгізілді, 3 жылдан кейін бұл басқа да елдерге қолданылды. Қосылған құн салығы бұрын болған айналымға салық пен 20-дан астам акциздерді ауыстырып, жанама салық алуды біршама жеңілдетті. Қазіргі уақытта бұл салық жанама салықтардың жалпы сомасынан 67%-ті құрайды.

Қосылған құн слаығы басым көпшілігі соңғы тұтынушыға бағытталған тауарлар мен қызмет сатып алушылардан алынады. Осы кезде тауар бағасына қосылатын салық сомасы оның нарықтық бағасы мен берілген салық ставкасымен анықталады. Бұйымның салықты қосқандағы жалпы құнын сатып алушы төлейді. Сондай-ақ, кәсіпорындардың бюджетке төлейтін салығы тауардың бағасына қосылған салық, материалдар мен құрамдас бөлшектерді қойғаны үшін дайындаушылар өтеген салық арасындағы айырманы ұсынады. Сонымен, өңдеудің сәйкесінше стадиясында қосылған құнға пропорционалды есептелінеді.

Қосымша құн салығының аралық төлеушілері болып өнекәсіпшілер, саудагерлер, қол өнершілер, сондай-ақ әртүрлі ұйымдар, оның ішінде қоғамға, оларың қалыпты қызмет етуі барысында тауарлар мен қызметтерді ұсынатын мемлекеттік ұйымдар да табылады. Әрбір кезеңінің заңдық шегі сатып алу — стау актісі, яғни меншік иесінің өзгеруімен анықталады. Бірақ, заң осындай айырбас болмайтын мәселелерді, мысалы ренталық және лизингтік операцияларды салықтан босатпайды.

Қосылған құн салығы алынбайтын жағдайлар ұлттық табыстың өсуіне әкелмейтін, тек оларды қайта бөлуді ұсынатын операцияларға қатысты қолданылады. Оларға әрекеттенуші компаниялардың акцияларын, облигацияларын, жерін алу-сату, несие ұсыну, кәсіпорындарды қосу мәмілелері және басқалар жатқызылады. Қосымша құн салығынан тауарлар мен қызметтер экспорты босатылған (сәйкесінше импортқа салық салынады). Бірақ олар салықтың нөлдік ставкасы қолдалынатын ерекше операциялар түрі ретінде заңды тіркелген. Нәтижесінде экспорттаушылар салық органдарында өз операцияларын жүргізу барысында құжаттық тіркеуден босатылмайды.

Фискалдық органдардың қосылған құн салығын қайта аудару алдағы айдың қортындысы бойынша ай сайын жүргізіледі. Төлем мөлшері өткізілген өнім құннан есептелген салық сомасы мен шикізат, жартылай фабрикаттары қоюшының бұрын төлеген салық сомасының арасындағы айырма ретінде анықталады. Теріс нәтиже болғанда, салық төлеуші келесі айда өтеуге мүмкіндігі бар. Осындай күрделі процедурадан мемлекетпен жылына немесе жарты жылда ет есеп айырысуға рұқсат берілген ұсақ кәсіпорындар босатылған.

Сондай-ақ, ұсақ кәсіпорындардан (жылдық айналымы 780 млн. лирадан кем) қосылған құн салығын алу процедурасын жеңілдету үшін 1985 жылы ұсақ кәсіпорындарда және ерікті кәсіп тұлғаларында қалыптасқан қосымша құнды анықтаудың жаңа принципі енгізілді. Қосымша құн сомасының есебі өндірістік шығындар мен алынған табысты нақтылау мақсатында бухгалтерлік кітап негізінде жүргізілмейді (себебі ол ірі кәсіпорындарда жасалатындықтан). Жаңа заң бойынша қосымша құн салығын алу үшін ұсақ есеп айырысулар талап етілмейді. Қосымша құн өндірістік және қызмет көрсету аясындағы қызметтердің алуан түрлері үшін жеке бекітілген (40—97,5%) арнайы коэффициентке (%) кәсіпорындардың жиынтық түсімін азайту жолымен анықталады. Ең жоғары коэффициент (97%) бензинді сататын әртүрлі саудагарлерге белгіленген.

Қосылған құн салығы сараланған ставкалар бойынша алынады. Қазіргі уақытта олардың саны бесеу: жеңілдетілген — 0% және 4%, негізгі — 9%, екі жоғарлатылған — 19% және 38%.

Жоғарыда айтылған нөлдік ставка тауарлар мен қызмет көрсетулер экспортында қолдалынады.

4%-тік жеңілдікті ставка бірінші қажетті заттарға (нанға, сүтке, тағамның басқа да түрлеріне, газет, журнал) қолданылады.

9%-тік негізгі ставка өнеркәсіптік, оның ішінде тоқыма бұйымдарына қолданылады.

Мейрамханалар арқылы сатылатын азық-түлік және ішімдік сусындары, сондай-ақ бензин мен мұнай өнімдеріне 19% ставкамен салық алынады.

Ең жоғары ставка — 39% тері, зергерлік бұйымдарға, спорттық автокөліктерге қолданылады.

Арнайы акциздер жанама салықтардың арасында шамасы жағынан екінші фискалдык мәнді иеленеді. Олар Италияда тауарлар мен қызметтердің кейбір түрлеріне (электр қуаты, қант, ішімдік сусындарына) қолдалынады. Әлде қайда елеулі түсімді мұнай мен мұнай өнімдеріне акциздер қамтамасыз етеді. Жанама салық салудың басқа да табысты объектісі болып темекі өнімдері табылады.

Италиядағы жанама салық салудың айырмашылықты сипаты, ол қосымша құн салығы бойынша бірнеше сараланған ставкалардың бекітілуі мен салық алудың оңайлатылған жүйесінде қолданылып. Сонымен бірге қосымша құн салығы жанама салығы жанама салықтардың арасында жетекші орынды иеленеді.

Еуропа елдері ішінде Даниядағы қосылған құн салығы 25 пайыздық ставкамен алынады. Бұл әлемдік тәжірибедегі ең жоғарғы ставка болып саналады.

Дания елінде қосылған құн салығы бюджет түсімдерінің 19 пайызын құрайды. Бұл салық түсімдері бюджеттегі түсімдер құрылымындағы екінші орынды алады, яғни негізгі салықтардың бірі болып саналады.

Ал, Ресей елінде қосылған құн салығы біздің еліміздегідей 1992 жылы 1 қаңтарынан бастап Ресейдің барлық аумағында енгізілген. Бұл елде қосылған құн салығын мынадай заңды және жеке тұлғалар төлейді:

-ұйымдар

-жеке кәсіпкерлер

-Ресейдің кеден кодексіне сәйкес, Ресейдің кеден шекарасынан тауарлар өткізетін тұлғалар

Заңды тұлға болып табылмайтын коммерциялық кәсіпорындар және салық салуда оңайлатылған жүйеге көшкен шағын кәсіпорындар төлемейді. Заң жүзінде салық кәсіпкерден алынады, бірақ шын мәнісінде оның төлеушісі болып соңғы тұтынушы, яғни тауарды сатып алу барысында құнында төленеді.

Салық салу объектісі болып мыналар табылады:

— Ресей аумағында тауарларды өткізу, беру

— Жеке тұтыну үшін құрылыс – монтаж жұмыстарын жасау

— импорт операциялары.

Салық базасы болып тауарлардың нарықтық құны алынады. қосылған құн салығы 3 түрлі ставкамен:

— нольдік

— 10 пайыздық

— 20 пайыздық ставкамен алынады.

Нолдік ставка:

1.мұнай, табиғи газ өнімдерінен басқа экспорт операцияларынан

2.ғарыш кеңістігіне байланысты жүргізілетін жұмыстар

3.бағалы металдардың мемлекет қорына, орталық банк пен ІІ деңгейдегі банктерге металдар өндіретін салық төлеушілер

4.дипломатиялық қызметтегі шетелдік тұлғалар мен оларға теңестірілген тұлғалардың және олардың отбасыларының жеке және ресми пайдалануына әкелген тауарларына және тағы басқаларына қолданылады.

Мынадай салық салу объектілеріне 10 пайыздық ставкамен салық салынады:

— тірі салмақтағы мал, құс

— деликатес, колбаса, консерві өнімдерінен басқа ет және ет өнімдері

— жеміс жидек негізінде жасалған балмұздақтан басқа сүт және сүт өнімдері

— жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері

— өсімдік майы, маргарин және тағы басқа азық түлік өнімдері

— балалар тауарлары

— мерзімді басылымдағы жарнамадан басқа баспа өнімдеріне

— отандық және шетелдік дәрі-дәрмектер, медициналық бұйымдар.

Бұдан басқа жағдайлардың барлығында 20 пайыздық ставкамен қосылған құн салығы алынады.

Егер салық төлеушілердің 1 тоқсандағы тауар өткізуден түскен табысы 1 миллион рубльден кем болса, онда салық әр бір есепті тоқсаннан кейінгі тоқсанның 20-шы жұлдызына дейін одан басқа жағдайлардың барлығында ай сайын есепті айдан кейінгі айдың 20-шы жұлдызына дейін төлеуі тиіс.

Қосылған құнға салынатын салық Швейцарияда 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілді. Бұл салықтың заңдық негізінен федералдық Конституция мен 1994 жылы 22 маусымда қабылданған қосылатын құнға салынатын салық бойынша федералдық кеңестің нұсқаулығы құрайды. Нольдік ставкамен салық салынатын айналым бойынша жеке тұлға өтем ала алады. Оған мынадай қызмет түрлері жатады:

экспорт операциялары;
халықаралық көлік тасымалы;
шетелде қолданылатын қызмет.

Салық салынатын айналымнан босатылған айналымға мынадай қызмет түрлері жатады:

әлеуметтік, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтндыру саласында көрсетілетін қызмет;
биржадағы ойын;
мәдениет, білім, сақтандыру саласындағы қызмет;
қаржы саласындағы операциялар;
ұзақ мерзімді лизинг;
ішкі пошта маркаларын лизинг.

Қонақ үйлерге 3 пайыздық ставкамен, азық – түлік өнімдері, ауыл шаруашылық өнімдері, радио мен телекорпорацияның қызметі 2 пайыздық ставкамен, бұлардан басқаларының бәріне 6,5 пайыздық ставкамен салық алынады.

Қосылған құн салығын қолданудың шетелдік тәжірибесі айналымға салынатын салық пен сатудан түскен салықтардың орнын басты. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің шетелдегі мемлекеттермен салыстыра келе дамыған елдердің салық жүйесі секілді артылықшылықтарға ие бола отырып, біршама реформалауды қажет ететін кемшіліктері барын көрсетеді [32].

3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін жолдары

Қосылған құн салығы тауарларға, жұмыстарға және қызметтерге белгіленетін жанама салықтар түрлерінің бірі болып табылады. Салық базасы болып тауардың өндірісі мен өткізудің әрбір кезеңінде қосылған құн табылады. Қосылған құн өзіне есептелінген еңбек ақыны, амортизацияны, несие үшін пайда пайызын, пайданы, жарнама шығындарды, транспортты және т.б. қосады. Бағаға тауардың тұтынушыларға қарай жылжу кезінде барлық кезеңдерінде кәсіпкерлермен енгізілген қосылған құн салығының жалпы сомасы енгізіледі. Сонымен тұтынушы осы салықтың жалғыз да, соңғы төлеушісі болып табылады.

Бюджетке үнемі түсудің нәтижесінде және қосылған құн салықтың универсалдығы бірден бір тиімді фискалдық аспап ретінде қатысады.

Сонымен қатар қосылған құн салығы елдің экономикасын реттеумен экономикалық интеграция құралы ретінде пайдаланылады. Мемлекет қосылған құн салығын алу мәселесі бүгінгі күні өзекті болып табылып, қызуғышылықты тұғызады.

Нарықтық қатынастарға өту салық заңдылығында радикалды өзгерістер мен мемелекеттік бюджетке төленетін салықтар және басқа міндетті төлемдерді дұрыс анықтауға толық және уақытылы нақты бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін салық жүйесі үлгісін құруды талап етті. Оны ұйымдастырудың принциптері болып біртұтастылық, жергілікті билік органдырна тәуелсіздік пен қатаң орталықтандыру жатады. Қазақстанның салық органдары қызметінің құқықтық негізі болып Қазақстан Республикасы Конституциясы, Жоғары билік органдары шығаған нормативті құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғылықтары мен ұйғарымдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен ұйғымдары және т.б. салық салу мен салық органдары жұмысын ұйымдастыруға байланысты заңды актілер табылады.

Жаңа Салық кодексін қабылдаумен байланысты қосылған құн салығын төлеушілерге қойылым арқылы салықтық бақылау жүргізу, оларды жекелеген есепке алу салық бақылауының өте маңызды нысаны болып табылады. Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу бойынша маңызды ереже болып тауарларды өткізумен байланысты айналым мөлшерін енгізу болып табылады.

Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығын төлеушілердің қатарынан тауарларды өткізу жылдық тауар айналымы салық салынатын айналымнан бекітілген төменгі шегі 10000 АЕК-ке жетпейтін кәсіпкерлер шығарылып тасталады.

Ең алдымен осы норма тауарларды өткізетін кәсіпкерлерге қатысты.

Сонымен қатар, көрсетілген кәсіпкерлерде қосылған құн салығы бойынша есепке ерікті тұру құқығы сақталады.

Сонымен қосылған құн салығы бойынша есепке алу тауарларды өткізу бойынша айналым мөлшері нәтижесінде салық салынатын төменгі шектен артқан кез келген кезең аяқталған күннен кейін 15 күнтізбелік күннен кешіктермей жүзеге асырылады.

Осыған байланысты көрсетілген салық төлеушілерге қатаң есеп беру бланкісі болап табылатын қосылған құн салығы бойынша куәлік, яғни қосылған құн салығы бойынша төленушіні есепке алуды білдіретін құжат беріледі.

Қосылған құн салығы күрделі көпсатылы салық, тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында алынатындықтан, оны есептеу мен төлеуде, салық төлеушілердің өзінің қосылған құн салығы бойынша міндеттемесін анықтау кезінде есептеу мен төлеуде көптеген қателіктер жіберіледі.Салықтық тексерудегі тәжіриебе көрсеткендей көптеген қателіктер салық салынатын айналымды және есепке жатқызылатын қосымша құн салығын есептегенде кезеседі.

Қосылған құн салығын есепке алу мәні өндірістің әрбір сатысында жалақыдан, пайдадан және басқа да өндіріс факорларында қосылған құн салығын алу. Салықтық заңнамаға сәйкес қосылған құн салығын есепке жатқызуды құқылы тұлға : тауарларды, қызметтерді алушы, егер осы тауарларды( қызметті) жабдықтаушы қосылған құн салығын төлеуші болса, яғни қосылған құн салығы бойынша есепке тұрып қосылған құн салығын төлеуші куәлігі бар болса.Жабдықтаушы туралы мәліметтер және куәлікте есепке қойылды деген мәліметтер шот-фактурада болу керек. Тексеріс кезінде,тауарлардың қызметтердің құны бойынша есепке жатқызылған қосылған құн салығын, қосылған құн салығы бойынша есепке жатпаған жабдықтаушыларға төленген жағдайлар да кездеседі.

Сондай-ақ, заңнамада берілген қосылған құн салығын есепке жатқызу бойынша салық төлеушілер кейде мән бермейтін басқа да шектеулер бар. Мысалға салық төлеушінің қызметіне қатысты емес мерекелерге байланысты, тауарлар,қызметтер үшін төлемдер (банкет,сыйлықтар және т.б) Осындай щығындар бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы жөнсіздіктен салық төлеушілермен есепке жатқызылады.

Салық төлеушіге қосылған құн салығын есепке жатқызу үшін негізгі міндетті шарт, салық салынатын айналым мақсатында алынған тауарлар (қызметтер, жұмыстар) үшін (кәсіпкерлік қызметтегі және қосылған құн салығынан босатылатын айналым мақсатындағы тауарлар,қызметтер,жұмыстар) Салық төлеушілер тауарларды салық салынатын айналым мақсатымен алып, келешекте басқа мақсаттармен пайдаланатын да жағдайлар жағдайлар кездеседі. Кей кездерде салық салынатын айналымы және босатылған айналымы бар салық төлеушілер қосылған құн салығын толығымен есепке жатқызады. Осындай кезде салық төлеуші өз қалауы бойынша 2 әдістің біреуімен (пропорционалды,бөлек) есептелген қосылған құн салығының сомасы есепке жатқызылады.

Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңына сәйкес Қазақстан территориясында тауарларды өткізетін ( тұрақты мекемесі бар қызметті қоспағанда) және осы жерде пайда алып отырған резидент емес тұлғамен есеп жүргізу кезінде, қосылған құн салығын толық көлемін резидент төлейді. Ал осындай жабдықтаушы ТМД елдерінен болып келсе, ТМД елдерімен жүргізілетін есеп қосылған құн салығын есепке жатқызатындықтан, осы кезде қосарланған салық салу пайда болады. Жабдықтаушымен есеп жүргізу кезінде қосылып отырған қосылған құн салығы және резидент еместен бюджетке төленген қосылған құн салығы.

Қосылған құн салығы бойынша есепке тұрмаған төлеушіні анықтаған жағдайда салық қызметі органдары анықталған күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде салық заңдарын бұзғанын жою туралы ескертпе жібереді. Сонымен қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмаған төлеуші салық қызметі органынан ескертпе алғаннан кейін тауардың осы түрі бойынша есепке тұру жөнінде шаралар қабылдауы қажет [18, 92-93бб.].

Салық қызметі органы көрсетілген төлеушіге салықтық тексеріс жататын салықтық бақылаудың басқа да шараларын қолданады.

Сонымен бірге осы төлеуші әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы әкімшілік тәртіп бұзушылық туралы Кодекстің 211-бабында жалған шот-фактураны жазғаны үшін айыппұл салуды қарастырады, айыппұл заңды тұлғаларға шот-фактурада көрсетілген қосылған құн салығы сомасынан 200% шамасында болады [33].

Қосылған құн салығы бойынша есепке алу тәртібі және куәліктің көмегімен қосылған құн салығын қолдану жеңілдетіледі.

Жаңа Салық кодексінің іске қосылуымен байланысты салық жүйесін жетілдірумен салық әкімшілігін жақсартуға бағытталған перспективалар ерекшелінеді.

Негізгі бағыттарының бірі болып қосылған құн салығы бойынша салық төлеушілердің тіркелу, қосылған құн салығымен толтырылған шот-факутраларды қабылдау мен тізімін қайта өңдеу жүйелерін мәліметтер базасын құру табылады. Бұл жүйе қосылған құн салығы бойынша әкімшіледіруді еләуір жақсартады, яғни әлде қайда тиімді салық бақылауына жағдай жасайды. әрбір шот-фактура бойынша сатып алушының аты-жөні, оның салық төлеушінің нөмері, өнім түрі, қосылған құн салығын салудың есептеуден кейінгі өткізу көлемі анықталынады. Барлық реестр электронды және қағаздық нұсқаларда қабылданады. Шот-фактура реестрлі компьютерге енгізіліп электрондық қайта өңдеу жүргізіліп сәйкес кемеушіліктарды анықтайды. Мысалы, бір салық төлеушішің өнімнің белгіленген түрлерінің өткізу көлемі салық төлеушінің тіркеу нөмері шот-фактурада көрсетілген басқа салық төлеушінің осы өнімді сатып алу көлемінен ерекшеленеді.

Жоғарыда қосылған құн салығы бойынша салық төлеушінің кейбір қателері мен мәселелері ғана келтірілген.

Қосылған құн салығы іскерлік белсенділікке әсер етпейді және тауар өндірушінің шығындарын өсірмейді деген қате пікірдің негізінде нарық жағдайындағы бағалардың тоқтамсыз өсуі жөніндегі қате ақпарат жатыр. Бәсекелестік факторын есепке алмайтын болсақ бағалардың шектелуі төлемқабілеттілік сұраныстың аумағымен шектеледі. Өндірістің құлдырауы, кәсіпорындар мен халықтың төлемқабілетілігінің төмендеуі қатаң сұраныстық шектеулердің пайда болуына себепші болады. Бағаны жоғарылату мүмкіндігінен айырылған өндіруші қосылған құн салығын өз қаражатынан төлеуге мәжбүр болады. Ал мұндай жағдай өндіріс шығындарын азайту мүмкіндігін жояды.

Осылайша, мемлекет те, қосылған құн алығы салынатын тауарды өндіруші тұлға да табысынан айырылады. Керісінше, қандай да бір тауардың арзандауы қосылған құн салығының төмендеуіне байланысты тұтыну деңгейін жоғарылатады. Қосылған құн салығының ставкасының жоғары болуы тұтынуды қысқартып, кәсіпорынның шығындануына себепші болады, ал бұл болса, біздің елдің экономикасы үшін жағымсыз болып табылады.

Қосылған құн салығының ауыртпалығы салық төлеушілердің салықтан жалтаруды ұлғайтады. 2007-2009 жылдардағы ішкі өнім тауарларына салынатын қосымша құн салығынан ауытқу –5036 млн.теңгені құрайды.

Қосылған құн салығының 13 пайыздан 12 пайызға төмендетілуі мемлекеттік бюджеттегі үлесіне әсері онша болған жоқ. Себебі салық аймағының кеңеюі ставканы төмендетуге мүмкіндік берді. Қайта салық салу базасының кеңейтілуіне және Республикалық бюджеттегі қосылған құн салығының үлесінің өсу тенденциясы байқалады. Бұл тұтынушылардың тауарлар мен қызметтердің көп тұтынылуына әсерін тигізді.

Байқағанымыздай, шағын және орта бизнестен алынатын салықтар мен түсімдердің көлемі ұлғайды. Салық салынатын айналымның қосылған құн салығы бойынша 12 мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлердің табысы қосылған құн салығын төлемейді. Демек, біршама салық ауыртпалығының деңгейі азайды. Осыған қарамастан 2008 жылы, осы саладан түскен салықтардың көлемі 35 пайызды құрады. Бұл салықтар мен алымдардың алу механизмін әліде жетілдірудің қажеттілігін білдіреді.

Қаржы Министрлігінің болжаған есебіне қарағанда қосылған құн салығының 13 пайыздан 12 пайызға төмендетілуі 11,4 миллиард теңгенің жоғалуына әкеледі. Аталған қаржының орнын толтыру «көлеңкелі» экономиканың қысқартылуы нәтижесінде салық салу базасының кеңейтілуі есебінен жүргізіледі.

Елде қандай да бір макроэкономикалық тұрақтылыққа жету жағдайында шағын және орта бизнестің дамуына қолайлы жағдайлар жасау мақсатында және экономиканың нақты секторын қолдау барысында салық ауыртпалығын төмендету мәселесі маңызды болып табылады. Осыған сәйкес біздің пікірімізше, келесі ұсынысты жасауға болады:

— қосылған құн салығының ставкасының біртіндеп төмендетілуін қолдау арқылы нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдердегідей ұқсап белгілі тауарлар мен қызмет түрлері бойынша қосылған құн салығының ставкасын дифференциациялауға көшуді ұсынамыз. Сонда салық төлеушіге түсетін салық ауыртпалығының деңгейі біршама азаяды. Біздің ойымызша қосылған құн салығының салық ставкасын 6-10 пайызға дейін төмендету арқылы қол жеткізуімізге болады. Яғни, тұтыну құрылымын реттеу арқылы тұтынушылық сұранысты жоғарлату болып табылады. Ал, осының нәтижесінде сұранысты қанағаттандыру арқылы өндіріс құрылымын дамыту көзделеді.

— қосылған құн салығы бойынша екі жақты салық салудың мәселесін аяғына дейін шешуіміз қажет. Ол үшін салықтық режимді орнататын шетел елдерімен жасалатын келісім-шарттың сапасын жақсарту керек.

— қосылған құн салығын төлеуші тауарлар мен қызметтерді сатып алатын тұтынушы болғандықтан қосылған құн салығының орнына сатудан түсетін салықты енгізуді ұсынамыз немесе сатудан түскен салықты енгізбей-ақ сатушыны орнатылған салық ставкасын төлеуді айына бір рет емес, әрбір онкүндікте төлеуді жүргізетін болсақ қосылған құн салығының төлеу механизмінің айқын болуына әкеледі.

— қосылған құн салығын алудың механизмін қайта қарастыру қажет. Әсіресе, оның салық базасынан қосылған құнды құрамайтын барлық элементтерді шегеру қажет: Амортизациялық аударымдарды, акциздерді және кедендік алымдарды. Осыны енгізу арқылы салықтық түсімдердің үлесін көбейтуімізге болады.

— қолайлы инвестициялық климат жасау мақсатында және капитал құру барысында тікелей және жанама шығындарының сомаларын азайту үшін салық заңнамасымен импортталатын капиталдық тауарларға қосылған құн салығын төлеуден босататын шектеулерді алып тастау қажет.

Қосылған құн салығын есептеу мен төлеу жолдарын жетілдірудегі маңызды мәселелердің бірі – қосылған құн салығын бюджеттен қайтару болы табылады. Аталған жұмыс негізінен үш бағытта жүзеге асырылады:

норматвтік-құқықтық базаны жетілдіру;
берілген категориядағы істерді сотта қарау тәжірибесіне аналиқ жасау;
салықтық әкімшіліктендіру тиімділігін арттыру.

Қосылған құн салығын бюджеттен қайтарудағы көп орын алып отырған жағдайлардың бірі — нольдік ставка бойынша есептелген қосылған құн салығын жалған шот-фактуралар негізінде қайтару болып табылады.

Бұл шот-фактуралар бойынша қосылған құн салығы ешқашан төленбеген, дегенмен салық органдары осы қосылған құн салығын бюджет қаражаты есебінен қайтаруға мәжбүр болып отыр.

Мұндай істер сотта қаралған жағдайда көбіне салық төлеушілер пайдасына шешіледі, осыған байланысты нормативтік-құқықтық базаны жетілдіріп; нолдік ставка бойынша салынатын қосылған құн салығының айналымын қайтаруды қадағалауды күшейту қажет.

Қосылған құн салығы бойынша қайтарылуға жататын сомалардың шынайылығын тексеру үшін негізінде қосылған құн есепке алынан шот-фактуралардың шынайылығын тексеру қажет.

Қазақстан мен Ресейдің қосылған құн салығын салудың «арналған ел» қағидасына көшуі өте үлкен мөлшердегі тауар айналымының пайда болуынан Ресейге экспортталған тауарлар үшін қайтарылуға жататын қосылған құн салығы мөлшері ұлғаюына әкелді. Сәйкесінше, бұл жағдай қайтарылуға жататын қосылған құн салығының сомасының және оған қажетті тексерістердің санының өсуін туындатады.

Экспортер-кәсіпорындар ұсынатын шот-фактураларының саны салық органдарының тексеру қабілетінің шегінен асып түсетін мөлшерге жетеді.

Бір шот-фактураны растау салық инспекторының жұмыс күні кетеді: тексеруге рұхсат жазып, жеткізуші кәсіпорынға қарсы тексеріспен барып, сәйкес уақыт мерзіміндегі алғашқы құжаттарды көтеріп, бухгалтерлік регистрдегі жазбалардың сәйкестігін тесеру қажет. Жеткізуші кәсіпорындардың республиканың түрлі облыстарында орналасуы да қарсы тексеру жүргізуді қиындатады.

Осылайша, қосылған құн салығын мемлекеттік бюджетке төленгенінің растығын тексерудің қиындығы соншалық, аталған мәселені заманауи технологиялық құралдарсыз шешу мүмкін емес. Осы мақсатта қазіргі уақытта шот-фактуралар бойынша орталықтандырылған мәліметтер базасын жасалынып жатыр, сонымен қатар қайтарылуға жататын қосылған құн салығының сомаларының шынайылығын тексеру процесін автоматтандыру жұмыстары жүргізілуде. Бұл қарсы тексеру жүргізу кезіндегі «адами» факторды айналып өтуге мүмкіндік береді. Басқаша жағдайда, қосылған құн салығының қайтарылуға жататын сомалары бойынша арыздарды қарау мерзімі ұзарып кетер еді. Сонымен қатар, салық органдарының санын көбейту керек болар еді, ал ол үшін бюджеттен қосымша қаражат көзін тарту қажеттілігі туындайды.

Бюджетке аударылатын қосылған құн салығы сомасының толықтық және уақытылы аударылуына тексеріс жасауда салық және оның мөлшері бойынша ағымдық төлемдер жарнасы мезгілінің сақталуына аса көңіл аудару қажет. Салық төлеушіге салықты төлеу бойынша мерзімін кейінге қалдыру өтеулердің уақыттылығы мен өсім ақының төлемі ұсыналады, әлде жоқ па соны тексеру керек. Осы кезде Салық кодексі бойынша ұсынылған мерзімді кейінге қалдыруды ескере отырып өсімшені есептеуге, өтеудің уақыттылығына тексерім жасау керек. Салық кодексі бойынша ұсынылған кейінге қалдыруды ескеру қажет. Салық кодексімен ұсынылған бюджеттік мекемелер үшін кейінге қалдыруларға өсімше есептелінбейді.

Қосылған құн салығы бойынша декларацияларда көрсетілген мәліметтердің шынайлығына, сондай-ақ салық органына дер кезінде ұсынылуына дер кезінде тексеріс жасау керек. Сондай-ақ салықтардың толық келіп түспеулерді жою керек. Қосылған құн салығының дұрыс есептелуімен уақытылы төлену тәртібін қарастырып, салықтық бақылау салықтарды толық және дұрыс төлеуді бақылау емес екенін атап өту керек. Салықтық бақылаудың кең мәні — бұл мемлекеттің маңызды қызметтерінің біріне жатқызылған салық заңдарының орындалуын бақылау. Оның маңыздылығы осы бақылау мемлекеттің мүліктік табысы болып табылатын алымдар мен салықтарды қамтамасыз етуші құрал ретінде қатысуында.

Нәтижесінде, әдетте, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың жақсы ұйымдастырылған түрлерінің бірі. Салықтық бақылаудың барлығын қамтыған мемлекеттің материалдық мүддесі салық төленбеген жағдайда экономикалық және әлеуметтік тәртіпте мәселе тұғызады. Салықтық бақылаудың мамандырылуы оның материалдылығымен анықталады. Ол салық қызметі органдарының оның шегінен шығуына қақысыз екендігінен көрінеді. Бұл жағдай Салық кодексінде салық төлеушінің құқығы түрінде “салық салуға қатысы жоқ ақпараттар мен құжаттарды ұсынбауы керек” деген тұжырым жазылған. Салықтық бақылаудың қызметтілігінің объектісі ретінде меншік нысанына ұйымдық құқықтық нысанына және қызмет түріне тәуелсіз заңды және жеке тұлғалардың салықтық міндеттемелері қатысады.

Біздің елімізде салықтық бақылау сәйкесінше билік құзырлығымен қамтылған, “билік пен бағыну” үлгісіндегі салықтық қатынастарда бақылаушы субъектісі болып табылатын мемлекеттік органмен жүзеге асырылады. Сондықтан не бір азамат, не бір еңбек ұжымы, не бір кәсіодақ салықтық бақылау субъектісі ретінде қатыса алмайды. Осы себептерге байланысты кең таралғанымен де аудиторлық тексерістер салықтық тексеруші бола алмайды. Бақылаудың мәні “тексеру”, тексеру мақсатындағы “барлауды” білдіреді. Бақылаудың мақсатымен міндеттің толықтығы, уақыттылығы және тиімділігі, сондай-ақ операция әрекеттің және салық төлеушінің жауапкершілікке тартудың, заңдылығы мәліметтерінің шынайлығы белгіленеді. Сондықтан бақылау салық төлеушілердің салық заңдарын сақталуына бағытталған. Салықтық тексерістерді жүргізудің тиімділігіне қол жеткізу үшін салықтық қызмет органдары атқарушы билік органдарымен құқық қорғау, қаржы және басқада бақылаушы органдармен өзара әрекет етіп, біріккен бақылауды жүргізудің шараларын қабылдап, сәйкесінше, салық қызметінің, өз қызметтік міндеттерін орындау кезінде алған ақпараттардың құпиялығын сақтай отырып, ақпараттардың өзара айырбасын қамтамасыз етеді.

Салық кодексі мемлекеттік органдарының міндеттерін белгілеп, Қазақстан Республикасы салық заңдарының орындалуына бақылау бойынша міндеттерді, сондай-ақ салықтық тәртіп бұзушылықпен күресте міндеттерді орындауына әсер етеді.

Қазіргі уақытта барлық әлемде салық жүйесін жеңілдету тенденциясы байқалады. Салық жүйесі қарапайым болса, экономикалық нәтиже оңай анықталады. Салық органдарында жұмыс істейтіндер санын азайтуға мүмкіндік береді.

Осындай тенденция кейбір елдерде тек жалғыз қосылған құн салығының бар болуымен бекітіледі.

Біздің елімізде салық жүйесі өте күрделі құрылымды иеленеді. Онда бір-бірінен мәні жағынан еш айырмашылығы жоқ әртүрлі салытар, аударымдар, акциздер және алымдар бар. Осындай төлемдердің көптігі кәсіпорындар бухгалтериясында үнемі қателіктерге әкелсе, нәтижесінде ксіпорын салықты уақытында төлемділігі үшін өсім төленуіне тура келеді. Салықтардан өсім алу үшін салық жүйесін арнайы қиындықтан дегенде ой келеді.

Сонымен бірге, салық ставкалары мен олар төленетін табыстар өте қажетті салық элементтерінде әркелкі көрсетіледі. Сондықтан Заң шыққан соң біраз айлар өткеннен кейін нұсқаулар шығарыла бастайды. Біздің еліміздің салық жүйесінің тағы бір кемшілігі — оның тұрақсыздығы болып табылады.

Салықтар енгізілген соң бір жылда қызмет етпей алынып тасталады.

Салықтар төңірегіндегі осындай жағдайлар біздің экономикамыздың тұрақсыздылығына әкеледі. Сондықтан, дағдарыс жағдайынан шығу үшін салық жүйесін жөнге келтіру, кәсіпорындарға қалыпты жағдайда жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Жоғарыда айтылғанды талдай келе мәселелер қазіргі жағдайда төмендегі әдей проблемалық сұрақтарды бөлуге болады:

1.салықтарды есептеу мен жинаудың, салық төлеушілерді есепке алудың, бақылау жұмысының және салық тәртібін бұзушылықпен күрестің тиімді жүйесін құру, тиімсіз салықтарды жүйеден алып тастау арқылы салық жүйесін жеңілдетіп салық ауыртпалығын азайту, өзін ақтамайтын салықтық жеңілдіктерді алып тастау арқылы салық бағасын кеңейту, салық ауыртпалығын аудару;

2.аудандар деңгейінде жаңа ұйымдық-қызметтік құрылымды енгізу;

3.салық органдары қызметтерін жүзеге асыру үшін жаңа технология мен процедураны өңдеу мен енгізу;

4.салық заңының тиімділігін арттыру үшін ақпараттық-аналитикалық жұмыстар мен ғылым болжамдар әдістері мен нысандарын қолдану;

5.құжаттық тексерістер мен оларды өткізу үшін салық төлеушілерді іріктеу мен әдістемені өңдеу мен қолдану;

6.халықаралық және мемлекеттік стандарттарды салық органдарын ақпараттандыру үшін қолдану;

7.салықты есепету мен алудың “дербес есептеу” жүйесін іске қосу;

8.салық органдары мен салық төлеушілердің өзара әрекеттестігінің “мейірбандық” жүйесін қалыптастыру мен ұйымдастыру;

9.салық органдарында құжат айналысын оңтайландыру.

Осы тақырыптың өзектілігін отандық тауар өндірушілерге салық салудың тиімді концепциясын жасау жолымен салық ауыртпалығының азаюынан көруге болады.

Экономикалқы өсуге қол жеткізу азаматтардың өмір сүру деңгейін өркениетке жеткізу тиімді жұмыс істеуші салық жүйесін құру болып табылады. Соңғы жылдары осы жүйенің экономикалық және әлеуметтік шарттарына сәйкес қосымша өңдеуді қажет ететін контуры анықталады.

Салық жүйесін жетілдіру сұрақтарын қарастыра отырып салықтардың жиналымдалығын арттыратын механизмді іздеуге аса көңіл бөлу керек. Қазіргі уақытта салық жүйесін жетілдіруді төмендегідей бағыттарда жүргізу керек:

1.бюджетке қаржы ресурстарының түсуінің толықтығын қамтамасыз етуге кедергі кемшіліктерді жою;

2.салықтар жүйесін санды есептік-бақылау аспектісінде жеңілдету;

3.әрбір өндірушінің шаруашылық қызметінің мақсатын, стратегиясын таңдау әдісі мен құралын қалыптастырушы тұтас және белсенді әрекет етуші экономиканы реттеу жүйесін құру;

4.салықтық қатынастарды реттеудегі заңның рөлін арттыру есебінен құқықтық нысанды жақсарту.

Салықтарды тиімді қолданудың маңызды бағыттары болып шағын кәсіпкерлікті ынталандырудағы оның рөлін арттыру болып табылады. Нақ осы бәсекелестік аяны қалыптастырып, қосымша жұмыс орынын ұсынып, озық жетістіктерді жедел енгізеді, сұраныс пен ұсынысқа байланысты өндірісті бейімдей алады, жоғарлатылған алғашқы шығындарды талап етпейді.

Шағын кәсіпорындардың санын өсіру, олардың тиімділігін арттыру мақсатын, өзі емес нарықтық ортаның қалыптасуының, экономикалық өсу шарттарын қамтамасыз етудің шанайы қадамы, соның негізінде біздің азаматтарымыздың тұрмыс тіршілігін арттырады.

Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту механизмнің бірден-бір шешуші буыны болып салық жүйесі табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлікті нығайту мен қолдауға бағытталған салық жүйесін құрудың мақсаты бағытталған бағдарламасын құрудың қажеттігіне куәлік етеді.

Салық саясаты салық базасын кеңейтуге бағытталған болу керек. Салық базасын кеңейту салық ауыртпалығын күшейтпей-ақ, бюджетке тапсырыстардың шынайы түсуін арттырады. Осы проблеманы шешпей экономикалық өсудің, қаржылық базасын қамтамасыз ету мүмкін емес. Салық салатын базаны кеңейтудегі шынайы қадам болып шағын кәсіпкерліктің дамуын барынша ынталандыру болып табылады.

Салық жүйесі нарықтық экономиканың бірден-бір басты элементтерінің бірі болып табылады. Шаруашылықты дамытуға экономикалық және әлеуметтік дамудың басымдылығын анықтағанда салық жүйесі мемлекеттің әсер етуінің басты аспабы болып қатысады. Осыған байланысты Қазақстанның салық жүйесі жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделіп, әлемдік тәжірибеге сәйкес болуы керек.

Біздің салықтардың тұрақсыздылығы ставкалардың жеңілділігінің үнемі қайта қаралуын Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде теріс рөлді иеленіп отандық және шетелдік инвестицияларға кедергі болды. Салық жүйесінің тұрақсыздығы бүгінгі күндегі салық салудың басты проблемасы. Өмір салық жүйесінің таза қазыналық қызметіне жасалған басымдылығының оң нәтижесін бермеді.

Салық саласындағы реформаторлық қайта құрудың талдауы негізінен тартылған ұсыныстар салық жүйесінің элементтеріне ғана екенін көрсетті (ең алдымен ставка мөлшері, ұсынылатын жеңілдіктер, салу объектісі).

Бірақ бүгінгі уақытта нарықтық қатынастардың қазіргі кезеңіне сәйкес келетін салық жүйесі қажет.

Бүгінгі күні Батыс елдерінде салық алу мен оны қолданудың жалпыланған теориясы мен ойластырылған тәжірибесі бар. Бірақ олардың тәжірибесіне бейімделу қиын, себебі өзінің ұлттық шаруашылығын қайта құрудың жарқын жолдарын іздеуші бүгінгі Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және саяси шарттарының ерекшеліктеріне бірінші дәрежелі көңіл бөлмеу мүлдем мүмкін емес.

Салық салу аясындағы проблемалардың көп қалыптасқандығы сондай, оларды жекелеген жарлықтар мен түзетулер арқылы шешу мүмкін емес. Біздің салық жүйеміз өзіне жүктелген қызметтерді жүзеге асыруға қабілетсіз. Ол өз кезегінде елдің экономикалық дамуына кедергі келтіреді.

Осы қайшылықтарды жоюдың ойластырылмаған амалдарды көптеген түзетулер өз кезегінде одан әрі қайшылықтар мен тұрақсыздыққа әкеледі. Ставкалар мен жеңілдіктерді үнемі қарастыру біздің салық органдарының тұрақсыздығы нарықтық қатынастардың қалыптасуында жағымды рөлді иеленген жоқ [34].

Қорытынды

Тікелей салықтар кейбір экономикалық құбылыстары мен серпінін үнемі көрсете бермейді. Осыған байланысты жанама салықтарды қолдану бірқатар болжауларды қамтамасыз етеді.

Сонымен жанама салықтардың ерекшеліктері болып олардың салық ауыртпалығын басқа тұлғаларға ауыстыруы табылады.

Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолданса мемлекетке үлкен қаржылық түсімдер әкеледі, мысалы қосылған құн салығын қолдану қазіргі уақытта бюджеттік түсімдердің негізгі көзі болып отыр. Ең басты Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта жанама салықтар өсідің тұрақты тенденцияларын иемденеді.

Жанама салықтар тікелей салықтарға қарағанда оңай жинақталады, себебі салықты таратушылар саны көп болғанымен, оны төлеушілер өндірушілер немесе сатып алушылар, яғни адамдар саны аз.

Жанама салықтардың осындай артықшылықтары оларды үнемі ауқымды қолдануға, сондай-ақ бір қатар жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін. Жанама салықтарды тарату мен олардың шамасын кеңейту мен шамадан тыс қолдануға болмайды. Оларды жаппай қолдану мен арттыру тауарды қымбаттатып халық табысының өсуін қысқартып, салық төлеуден алынатын табысты елеулі азайтады. Сондай-ақ оны қолдануды шамадан тыс азайтып жіберу салық алудан түсетін табысты азайтады. Сондықтан тікелей және жанама салықтардың арасындағы ұтымды ара-қатынасты табу маңызды. Қосылған құн салығы өндірістік және бөлінгіштік циклдан басталып соңғы тұтынушыға дейін әрбір сату актісінен алынатын көп сатылы салықты ұсынады. Салықтың объектісі қосылған құн болып табылады. Ол өзімен бірге шикізаттың, материалдың немесе жаңа өнім мен қызметті жасау үшін сатып алынған тауарлар мен өнімдердің құндарында қосылады.

Қосылған құнды өндіріс пен өткізудің әр буындарында бөліп қарастыру өзіндік мәнді иеленеді:

өндіруші де өндіріс шығындарын азайтуға ынта туғызатын тауар бағасының барлық элементтері мұқият шектелген;
салық бойынша есептеулер процесінде мемлекет өнекәсіптік және сауда капиталының айналымдық қарқыны туралы мәліметтер алып, макроэкономикалық бағдарламалаудың міндеттерін жеңілдетеді;
мемлекетке салықтың толық құнының жалғыз және соңғы төлеушісі болып қатысатын халықтан тауарларды өткізгенге дейін табыс келіп түседі [35].

2005-2009 жылдары арасында республикада мемлекеттік бюджетке салықтық түсімдердің қалыпты өсу тенденциясы байқалады. Бюджетке салықтық түсімдердің құрылымында жанама салықтардың ішінде қосылған құн салығының үлесі 22% [36]. Мұндай жоғары көрсеткіш салық салу субъектісі мен объектісінің санын артқанының халық шаруашылығының барлық салаларында инвестициясының өскенінің куәсі.

Сонымен қатар, осы кезеңдегі республикалық бюджет табыстарындағы жанама салықтар үлесі 36,3% — 29,2%-ке төмендеген. Оның себебі, қосылған құн салығы ставкасының өзгеруі мен басқа салықтар рөлінің артуы.

Акциздік салықтарды бірдей бағалауға болады. Өз уақытысында У. Петти бүгінгі уақытқа дейін өзектілігін жоймаған, акциздік салыққа қатысты мынандай ұйғарым жасады: “Әркім не тұтынса, соған сәйкес төлем жасайды”. Бұл салық күшпен төленбейді. Осындай жағдайда көптеген акцизделетін тауарлар бірдей мөлшерде байлар мен кедейлерге қажет.

1990 жылдары дамыған елдерде тура және жанама салықтар жағадайы төмендегідей болды:

Германияда, АҚШ-та, Жапонияда тікелей салықтар басым болса, Франция мен Италияда жанама салықтар, ал Ұлыбританияда екеуінің тең салымақтық үлесті иеленді. Германия мен АҚШ-та тікелей салықтардың рөлі артса, Жапония мен Италияда жанама салықтардың рөлі артты.

Шаруашылық өмірдің ғаламдануы мен халықаралық еңбек бөлісінің өсуімен трансұлттық монополияның бөлінуі мен сыртқы сауда құрылымының өзгеруіне байланысты екінші әлемдік соғыстан кейін табыс көзі ретіндегі кедендік баждың рөлі біртіндеп түсті. Қазіргі уақытта Қазақстандық жаңа кодексінде қосылған құн салығынан босатудың аз шегі қарастырылған.

Сондай-ақ, нөлдік ставканы қолданатын, аффинирленген қымбат металлдарды өткізуден басқа кәсіпорындар тізімі қысқарған. Салық жүктемесінің төмендеуі: біріншіден, қосылған құн салығын есептеу ортақ тәртібін белгілеу жолымен экономиканың барлық салалары үшін салық салу шарттарын теңдестіру мақсатымен байланысты. Екіншіден, қосылған құн салығының әлде қайда төмен ставкасын иеленуші салалар үшін шегерімдерден есепке алулар бойынша қосылған құн салығының теңсіздік проблемаларын шешідің қажеттілігінен туындады [35, 22б.].

Жаңа Салық кодексінің елеулі артықшылығы болып оның бірден бір бабында өткізілген тауарлар жұмыстар мен қызметтер құнын салыстырудың қарастырылмауы, яғни өткізу құны мен нақты шығындар арасындағы айырмашылықты табыс деп танудың немесе қайта есептеу қажеттілігінің жоқтығы. Салық проблемасы әлде қайда күрделі және қайшылықты болып табылатындықтан іске енгізілген салық төлеушілердің заңдық құқығымен әлеуметтік мүдделерінің толық қорғалуын қамтамасыз ететін салық жүйесінің жағдайына баға беруге әлі ерте.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 20 қаңтар 2010 жыл. Астана
А.С.Мадиярова Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі құқықтық принциптер; заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация; Алматы-2005 жыл; 133 б.
1995 жылы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы; (2007 жыл 21 мамырдағы өзгертулермен) – Алматы: Юрист, 2009 – 40 б.
Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы: Оқу құралы – Алматы:Жеті жарғы, 1997. – 96 б.
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. — М., 1962. — Т 1. — С.355.
Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. — М., 1988. — С.100.
Тургенев Н. Опыт теории налогов. — М., 1983. — С.11.
Тривус А. Налоги как орудие экономической политики — Баку, 1975. — С.12.
Соколов А. Теория налогов. — М., 1992. — С.11.
Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 1995. – 253 с.
Основы налогового права. Учебно–методическое пособие /Под ред. С. Г. Пепеляева. – М.: Инвест Фонд, 1995. — С.496.
Карагусова Г. Налоги: Сущность и практика использования. Алматы, Қаржы-Қаражат, 1994, С.15.
Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2007. – 400 б.
Худяков А.И. Налоговое право в Республике Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 1998. – 304 с.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 115-бап, 3-тармағы. Алматы, Юрист, 2009. 43-бет.
Черник Д.Г. Налоги. М.: Финансы и статистика, 1997. – С.343.
Б.Ж.Ермекбаева Салықтар және салық салу. Оқу құралы. Алматы,2003 жыл.
Акпанбетова Б.Ж. Косвенные налони: их роль и значение в экономике Республики Казахстан; дисс. на соискание ученой степени кандидата экономических наук; Алматы, 2001.
Колчин С.П. Снижение налогового «пресса» и его вероятностные последстия // «Финансы», — 1999.-№7.-с.71
Мынбаев С. Бюджет 1999 года – основа укрепления финансовой стабильности республики // «Қаржы-Қаражат», — 1999.-№1.- с.48
Зейнельгабдин А. Реформирование бюджетной системы // «Қаржы-Қаражат», — 1999,- №5,с.50
Кучукова Н. Реформирование межбюджетных отношений в РК. // «Қаржы-Қаражат», — 1999,- №4,с.49
Илимжанова З.А. Кому оставлять прогноз? // «Қаржы-Қаражат», — 1998,- №11,с.64
Таджияков Б. Мы в ответе за пополнение государственного бюджета // «Қаржы-Қаражат», — 1999,- №2,с.46
Ильченко Е.В. «Проблемные вопросы отнесения сумм налога на добавленную стоимость в зачет», Джомартов А.К. «Типичные ошибки налогоплательшиков при отнесении сумм НДС в зачет» Налоговый консультант № 9 (46) сентябрь 2003
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы ( Салық Кодексі ) Алматы, Юрист, 2010
Ермекбаева Б.Ж. «Налоговая система Казахстана: опыт и проблемы» Мир финансов. Специальный выпуск, декабрь 2009год.
Статистический бюллетень № 9 (81) сентябрь 2008г.
Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М..Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Алматы, 2004 ж.
Булутай З.С. Субъекты налоговых правоотношений по действующему законодательству Республики Казахстан: Автореф. дис.канд. юрид. наук. – Алматы, 2003. – 29 с.
Какимжанов З. О совершенствовании налогового законодательства в Республике Казахстан //Вестник по налогам и инвестициям. – 2000. — № 5,6. — С.12-18.
www.wikipedia.com 04.03.2010 ж. мәлімет бойынша
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы Кодексі, Алматы, Юрист, 2009
Рахимжанова М.Т. «К вопросу построения эффективной системы налогообложения» Вестник КазНУ. Серия экономическая №5(39), 2003г.
Лесбеков Г. Эконометрическое моделирование системы налогообложения: Дисс. канд. экон. наук. – Алматы, 2002. – 114 с.
36. nalog.kz (Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінің ресми сайты) 20.04.2010 ж. мәлімет бойынша

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

В Южной Корее отменили военное положение по…

Дипломдық жұмыс. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ

Когда проведут очередное обновление информационной системы «INDIGO»

Чем выгодно ваучерное финансирование дошкольного образования в Астане?

Куат Хамитов объяснил причины отказа от боя с россиянином Марифом Пираевым

С января 2025 года дошкольные организации Астаны перейдут на ваучерное финансирование

Талантливый парень поразил казахстанцев исполнением «Ер Туран» на домбре

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты