Мазмұны

Кіріспе……………………………………………………………………………….

1.тарау. Өтпелі кезең жағдайында шағын және орта бизнесті дамытудың объективті қажеттілігін………………………

1.1 Шағын және орта бизнес түсінігі………………………………….

1.2 Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі ………………………………………………………………….

1.3 Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы елдердің тәжірибесі

тарау. ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары …………………………………………………………………..

2.1.ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы………….

2.2. «Сұлтан» ЖШС – тің қазіргі жағдайы (сандық талдау)………………………………………………………………………………..

3.тарау. ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары……………………………………………………………………..

3.1. «Сұлтан» ЖШС мысалдағы дағдарысқа қарсы басқару……………………………………………………………………………….

3.2.ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары……………………….

Қорытынды…………………………………………………………………………

Қолданылған әдебиеттер…………………………………………………….

К і р і с п е

Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр. 2002 жылы Қазақстандағы шағын және орта бизнес секторымен өндірілген жиынтық өнімдердің ЖІӨ — ге қатынасы 17% — ды құрады, ал 2003 жылы осы сектор субъектілерінің бұл макроэкономикалық индикаторындағы үлесі 20% — дан астам шамаға жетті. Осы статистикалық мәліметтер көрсетіп отырғандай шағын және орта кәсіпкерлік секторының қазақстан экономикасындағы маңыздылығы барған сайын салмақты болып келеді. 2004 жылғы осы сектордың ЖІӨ — ге қатынасының болжамды көсеткіш деңгейі 30% (бұл көрсеткіш бағдар ретінде ҚР – ның президентімен өткен жылы халыққа жолдауында қарастырылып, бекітілген).

Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.

Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.

Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.

Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі кезде өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді.

Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.

Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР – дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың қызметтерінің жағдайын (яғни кәсіпкерліктің объектісін) зерттеу, сондай – ақ осы сектордың дамуындағы проблемалар. Сондай – ақ «Сұлтан» ЖШС –і.

Бітіру жұмысының міндеттері:

Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын зерттеу арқылы ролін қарастыру;
Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;
Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу.

Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру жұмысныда тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын және орта бизнестің қамтуындағы проблемалармен қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен анықталады.

Сонымен бірге 2.2. сұрағындағы «Сұлтан» серіктестігінің қаржылық – экономикалық жағдайын талдауды несиелік ресурстарды тартуға қолданудың мүмкіндігі де осы бітіру жұмысының тәжірибелік маңыздылығын анықтайды.

Тарау. Өтпелі кезең жағдайында шағын және орта бизнсті дамытудың объективті қажеттілігі.

1.1 Шағын және орта бизнес түсінігі.

Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функйионалдық негізі ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қызметі². Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, «касб» түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген³.

Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады⁴. Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеор Шулепеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.

Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.

Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.

Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі.

Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек.

Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.

Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.

Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде «кәсіпкерлік» және «бизнес» ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер — өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен, кәсінорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек заңмен тыйым салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.

Бірақ «кәсіпкерлік» және «бизнес» түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер болып табылады. « Бизнес » түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қағамның қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде анықталады.Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес ( жалпы бөлім ): « кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады »⁵.

Соған қарамастан, тәжірбиеде « кәсіпкерлік » пен « бизнес » терминдері бірін – бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, « кәсіпкерлік » және « шағын бизнес » бірі – біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын. Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалықжәне материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың мативі ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін — өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу.

Шағын және орта бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктері.

Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 – 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.

Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде кризис және жұмыссыздық кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3 есе көп⁶.

Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі.

Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.

Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды⁶.

1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі.

Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестіңэкономикадағы рөлі бағалауға клмейтіндей жоғары екнің көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігінартырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестіңдаму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жталдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетің көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:

-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;

-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы. Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;

-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;

-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;

-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;

-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;

-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;

-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;

-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;

-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;

-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;

— ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;

— арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;

осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.

Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.

Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал – жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.

Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.

Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % — тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

1992 – 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынасты құрады: 1992 жылы — 6%, 1993 жылы — 4%, 1994 жылы — 4%, 1995 жылы — 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке дейін артты⁷. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 – шағын кәсіпорындар⁸, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:

жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні – шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет⁹. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.

1.3. Нарықтық экономикасы бар елдердің шағын және орта бизнесті дамытудағы тәжірибесі.

Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді. (кесте №1)¹⁰

кесте №1

№	Дамыған мемлекеттер тәжірибесі	ҚР деңгейін бағалау
1	Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер болуы.	Даму үстінде
2	Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру және жүзеге асыру	Даму үстінде
3	Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама шараларының байланысы	Жоқ
4	Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге асырудың ассигновациясын анықтау	Даму үстінде
5	Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған мемлекеттік мекемелердің болуы	Жоқ
6	Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу	Даму үстінде
7	Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым – қатынасы	Жоқ
8	Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға бағытталған	Даму үстінде

Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді.

Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады.

1 – сурет. Ортаның бизнеске макроықпалы

Экономикалық факторлар		Бизнесті мемлекеттік реттеу
	Ортаның бизнеске макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар		Технологиялық факторлар
	Ресурстық факторлар

Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.

АҚШ – ғы шағын бизнес .

Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.

2 – сурет. АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны

Фирма көлемі	Фирма саны
Ірі	1000
Орташа	134000
Шағын	2000000
Шағын кеңселер	3000000

АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.

Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейді¹¹. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі — шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4 мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66 территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ – орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.

Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес — инкубатордың бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе негізгі міндеттері:

мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.

Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің «инкубаторлық» жобасын қолданған жөн. «Инкубатор» термині алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың» басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.

Әдетте бизнес — инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы төменірек.

Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:

а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;

б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме машиналары, факс, компьютерлер т.б.);

в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;

Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы директор.

Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес – инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады. Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық, мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі болды.

Ұлыбританиядағы шағын бизнес.

Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал етті.

Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.

Франциядағы шағын бизнес.

Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп — ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және і\әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар бар¹². 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.

Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000 адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан. Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:

— «Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары» және «шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара».

Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды қарастырса, онда екіншісі ұйымдық — әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, «шағын кәсіпорындарға даму банкін» құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:

Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада орналақан болса
Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны (алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)

Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму орталықтарын құруды білдіреді.

Израильдегі шағын бизнес.

60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль тәжірибесіене келесідей шараларды:

Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық «жылы жайларды» құру және дамыту. Технологиялық «жылы жай» тәуелсіз заңды тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы, ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі. Технологиялық «жылы жайлар» жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
Бизнес «жылы жайларды» құру. Олар өз басқару органдары, директорлар кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар. Бизнес – «жылы жайлар» өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және орта кәсіпорындарға беріледі.
Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер, менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады. Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:

— сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.

— егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін есепке алу қажет.

Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж. соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн. адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.

Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 1/3. Кәсіпорындардың 90 % — тен көбі шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер береді.

— бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді, ал үш жылдан бастап 50 %¹⁴. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.

Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.

Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:

Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық саясат.
Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
Кіші жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.

Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек. Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға 289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған жаңадан фирмалар ашылды.

Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру, бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес қызмет етуі керек.

Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.

Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара білу.

Тарау. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің

даму тенденциялары.

2.1. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы.

Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің қазіргі кезедегі мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.

Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі өнімнің 50% — дан астамын алады. Біздің елімізде болса, шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ — гі сыбағалы үлесі 30% — дан аспайды. Мәселен, 2002 жылдың нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің жалпы іші өнімдегі үлесі 17% болды, ал 2003 жылы бұл пайыздық қатынас 20% шамасында болды. Бұл статистикалық мәліметтер осы сектордың ұлттық экономикасындағы елеулі еместігін көрсетеді. /1.,2../.

Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда саласында байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% — ға жетеді.

Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты.

Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың қандай екенін көру үшін енді статистикалық мәліметтерді келтірейік.

Қазақстандық экономиканың соңғы бес жылдағы қарқынды өсуі өзінің бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының (мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысуда.

Статистика бойынша ҚР – сы агенттігінің мағлұматтары бойынша 2004 жылғы 1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде шағын бизнестің 130779 субъектілері тіркелген. Олардың 71,5% әрекет етеді. Бұл өткен периодтағы осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2004 жылдың 1 қаңтарында белсенді кіші кәсіпорындарының 42,2% саудаға, автомобильдерді жөндеуге және үй шаруашылығы қолдамындағы өнімдерді өндіруге мамандырылған. Ал өнеркәсіптік бағыттағы әрекет ететін белсенді шағын кәсіпорындардың үлесі 12,5% , ал осы кәсіпорындардың 90,2% өңдеу бойынша өнеркәсіптік қызметті жүзеге асырады /3./.

Жоғарыда келтіріліп кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері көбінесе сауда мен сервис саласында әрекет етеді. Ол көбінесе шағын кәсіпорында ашушылардың бастапқы қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі мемлекеттік реттеудің жетілмегендігімен және құрал – жабдықтармен технологияларды импорттауға кедендік төлемдердің ауыртпалығымен түсіндіріледі.

Одан ары біз Қазақстанда әрекет ететін шағын кәсіпорындардың салалар бойынша ұсынысының құрылымын қарастырамыз. Олардың ұсыныстарының салалар бойынша құрылымы келесі (2.1. кесте) кестеде берілген /1/.

2.1. кесте. Салалар бойынша кіші бизнес субъектілерінің ұсыныс құрылымы. (01.01.05)¹⁴

Қызмет ету сферасы	Үлесі, %	Орташа құны
Сауда	28,9	94300
Аптекалар, формакология	2,5	90100
Ойын — сауық индустриясы	4,2	527500
Қоғамдық тағамдану	11,3	240800
Өндіріс	23,1	418300
Ауыл шаруашылығы	10,0	222100
Сервис сферасы	19,5	428050
Барлығы	100	288736

Келесі статистикалық мәліметтерде біз шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың артықшылықтарын беруді қарастырамыз. Олар келесі кестеде (2.1.2) берілген:

2.1.2 кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың артықшылық берулері. (2005ж. 1 қаңтар)¹⁵

Қызмет ету сферасы	Үлесі, %
Сауда	17,6
Аптекалар, формакология	8,8
Ойын – сауық индустриясы	5,9
Қоғамдық тағамдандыру	17,6
Өндіріс	29,4
Ауыл шаруашылығы	10,0
Сервис сферасы	20,6
Барлығы	100

Көріп отырғанымыздай кіші бизнес субъектілерінің ұсынысындағы сауданың алатын сапалық үлесі ең жоғары болып тұр. Екінші орында өндіріс секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы — 19,5%. Төртінші орында қоғамдық тағамдандыру 11,3% — бен алады.

Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ, инвесторлар қазіргі таңда шағын бизнес секторы бойынша өндіріске капитал салымын жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына инвесторлардың артықшылық беруі 29,4% — да пайыз құрады. Мұндай тендецияның қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың тапшылығымен байлынысты. Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде бәсекелестік өте күшті және рентабелділік төмен, сол

_______________________________________________

^14,15 Панорама № 14, 9.апреля, 2004 год — 12 стр.

себепті бірінші орында болып келген сауда секторына инвестициалау қазіргі

кезде төмендеп, шағын бизнестегі инвестиция тарту бойынша сауда 3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын алып келе жатыр, инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл бойынша 3-ші орынға сауда секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.

2006 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 1998 ж. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2005ж. осы сектордағы жұмыс бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны 95 мыңды құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2003 жылдың ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады.

Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында бақыланады.

Ал өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс- қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын кәсіпорндар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз (2.1.3 кесте): Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.¹⁶

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің саны
		Барлық тіркелген қожалықтар		барлығы
		бірлік	Бар/на %	бірлік	үлесі	бірлік	үлесі
1	Республика бойынша	132308	100,0	94696	100,00	46745	100,00
2	Ақмола облысы	4365	3,3	3523	3,7	2174	4,7
3	Ақтөбе облысы	4921	3,7	3787	4,0	1520	3,3
4	Алматы облысы	5844	4,4	4673	4,9	3181	6,8
5	Атырау облысы	3385	2,6	2911	3,1	1044	2,2
6	Шығыс Қазақстан	8971	6,8	6282	6,6	3674	7,9
7	Жамбыл облысы	4027	3,0	2817	3,0	1131	2,4
8	Батыс Қазақстан облысы	2848	2,2	2389	2,5	1296	2,8
9	Қарағанды облысы	8590	6,5	6585	7,0	2849	6,1
10	Қостанай облысы	5336	4,0	4038	4,3	1981	4,2
11	Қызылорда облысы	2593	2,0	2157	2,3	1269	2,7
12	Маңғыстау облысы	3639	2,8	2922	3,1	1270	2,7
13	Павлодар облысы	6549	4,9	5009	5,3	2832	6,1
14	Сол.т Қазақстан облысы	3055	2,3	2470	2,6	1238	2,6
15	Оңт.т Қазақстан облысы	11971	9,0	7737	8,2	3180	6,8
16	Астана қаласы	10082	7,6	8646	9,1	4582	9,8
17	Алматы қаласы	46132	34,9	28750	30,3	13524	28,9

Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2005 ж. Ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өтен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның 71,6% –ға жақыны жұмыс ісьтейтін (экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы кәсәпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі(42%) саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау тұтынушыларға көрсететін көрсететін сапаларға (13,2%) тиесілі.

Өткен жылдың оны кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан (16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.

Республиканың шағын бизнес кәсіпорындар 2004ж. 1 ақпанға есептелген дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен жылдың осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2005 ж. қаңтар айында өткізілген. өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды, бұл көрсеткіш өткен жылдың өткен жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға жоғары .

Ауылшаруашылық саласында шағын бизнес жағдайы шаруа қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика юойынша 2005 ж. ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түде іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-жеке есептеу арқылы беріліп отыр.

Жалпы тіркелген шаруа қожалықтары мен оларда жұмыс істемейтін адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға болады (2.1.4 кесте):

Шаруа қожалықтары мен олардағы жұмыс бастылар.

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің саны		Әрекет ететін қожалықтарда жұмбастылар
№		бірлік	Барлығына % — да	бірлік	үлесі	Адам	үлесі
1	Республика бойынша	149830	100,00	121730	100,00	371890	100,00
2	Ақмола облысы	4455	2,97	2805	2,30	10540	2,83
3	Ақтөбе облысы	4587	3,06	3273	2,69	9179	2,47
4	Алматы облысы	39195	26,16	31744	20,08	96800	26,03
5	Атырау облысы	1466	0,98	1039	0,85	2261	0,61
6	Шығыс Қазақстан	13029	8,70	12218	10,04	35338	9,50
7	Жамбыл облысы	10641	7,10	8009	6,58	26700	7,18
8	Батыс Қазақстан облысы	3748	2,50	2799	2,30	9557	2,57
9	Қарағанды облысы	5540	3,70	4690	3,85	18350	4,93
10	Қостанай облысы	7887	5,26	4170	3,43	10250	2,76
11	Қызылорда облысы	1792	1,20	728	0,60	3334	0,90
12	Маңғыстау облысы	727	0,48	345	0,28	660	0,18
13	Павлодар облысы	3526	2,35	2294	1,88	7850	2,11
14	Сол.т Қазақстан облысы	6050	4,04	4630	3,80	13000	3,50
15	Оңт.т Қазақстан облысы	47115	31,45	42974	35,30	128025	34,43
16	Астана қаласы	25	0,02	3	0,00	4	0,00
17	Алматы қаласы	52	0,03	9	0,01	42	0,01

Қазақстандағы қазіргі таңда кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен./4/

Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары көп болғандықтан.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ болашақта мемлекеттің жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы орталық түрлі өзгерістеріне тез бейімделеді.

Жоғарыда жасалған талдау келесі тендецияларды көрсетеді:

Белсене жұмыс істейтін кәсәпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;
Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;
Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі /5/

«Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 1995 жылы 13-ші наурызда Алматы облысы Сарқан қаласында құрылды. Серіктестікті құрушы құрылтайшылар Қазақстан республикасының азаматтары – жеке тұлғалы болып табылады. Құрылтайшылар құрамы үш жеке тұлғадан тұрады. Серіктесттік «Тұлпар» ауылшаруашылық өндірістік кооперативнің қайта құрылуы негізінде пайда болады.

1998 жылы 28-ші ақпанда «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып өзгертілді.

«Сұлтан» ЖШС-ның қызметінің пәні және мақсаттары .

«Сұлтан» ЖШС-ның негізгі мақсаты бәсекеге қабілеті жоғары сапалы, халық тұтынуындағы қажетті өнімдер өндіру. Сондай-ақ шикізат түріндегі ауылшаруашылығы өнімдері тиімді әрі пайдалы мүмкіндіктерін өткізу.

Бұл негізгі мақсатқа жету үшін серіктестік келесідей қызметтерге негізделеді.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару, өндіру;
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау;
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу;
Наубайханалық өндіріс;
Ет – сүт және май өнімдерін өндіру мен өңдеу;
Қоғамдық тамақтану, қонақүй пунктерін ұйымдастыру және тағы да басқа ойын және шоу бизнес қызметтеріне басқа қызметтерді жүзеге асыруға мүмкіндігі бар.

Бұл қызметтер арқылы серіктесттік халықтың, аймақтық мекемелер мен ұйымдардың қажеттілігі қанағаттандыру; жаңа жұмыс орындарын және әлеуметтік мәселелерді шешуге мақсат құрып ықпал жасайды.

Жалпы өазіргі күнде «Сұлтан» ЖШС-ның негізгі қызметі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге және өткізуге негізделген. Осы негізгі қызметті серіктесттіктің 94% табысының көзі болып табылады.

2005 жылдан бастап «Сұлтан» ЖШС-ның өз қызметін жетілдіруге тырысуда. Бұған серіктесттік жанынан Туркия компаниясымен бірлесіп диірмен құруды айтуға болады.

Жалпы серіктестіктің қызметін ұйымдастыру келесі кестеде көрсетілген 2.1.5 кесте: 2005 жылғы серіктестік қызметін ұйымдастыру

Қызмет түрлері	Қызмет түсімдері (мың. т г)				Үлесі %
Қызмет түрлері	1 тоқсан	2 тоқсан	3 тоқсан	барлығы	Үлесі %
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру Барлығы:	3660669	1434272	1091755	618696	100
Соның ішінде: Өсімдік шаруашылығы	1496390	556089	639702	444223	62
Мал шаруашылығы	2164279	878183	452053	1742473	38

Құқықтық статусы «Сұлтан» ЖШС-гі Қ.Р-ның заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылады. Серіктестік өзін-өзі қаржыландыру және шығындарын өзі өтеу негізінде қызмет етеді. Серіктестіктің өзіндік жеке балансы несие мемлекеттерінен есептері, дөгелек мөр. белгі, фирмалық баланс және басқа да реквизиттре иелігінде бар. Серіктестік өз атынан келісін жасауға, мүмкіндік және жеке мүліктік емес құқықтары және міндетті болуы, үшінші тараптар тұлғасы ретінде сотта жауапты болуы мүмкін.

Серіктестік өзіне тиесілі мүлікпен барлық міндеттемелермен жуапты болады. Қатысушылардың қарыщына серіктестік жауапты болмайды.

«Сұлтан» ЖШС-ның шаруашылық қызметі.

«Сұлтан» ЖШС-сы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге негізделген серіктестік. Оның, меншігінде 841 га жер , 500 мың мал (сиыр, қой )бар. Қазіргі куйде жерге себілген өнімдер: бидай,арпа, сұлы, қант қызылшасы, сеннаж сияқты өнімдер жатады. Ал мал өсіруде: қой, сиыр – бұдан алынатын өнімдерге: сүт, жүн, тері сияқты өнімдер саналады.

Серіктестіктің шаруашылық қызметін жүргізуіндегі ең негізгі қызмет шикізатты тиімді, қымбат бағамен өткізу болып табылады.

Жерді өңдеудегі көмекші өндіріс құралдарына трактор, комбайын, машина- техникалық саймандар құрап отырады. Оларды үнемі жөндеуден өткізу, басқа кооперативтердің жерін жыртуға, өнімін жинауға, жалға беру сияқты қызметтерді жүзеге асырып отырады.

Қазіргі күнде шаруашылық қызметті серіктестік жетілдіре түсуде. Бұған бидайды өсірудегі мал жинауды, өткізуі дәлел бола алады. Оны елесі кестеде көре аласыз.

2.1.6. кесте. Шаруашылық қызметін талдау.

Атауы

2004 ж

2005ж

2006 ж

өнімнің шығуы

Бидай өсірудің барлығы

Оның ішінде:

Күздік бидайы

Яров. бидайы

Яров. сұлысы

Люцерн арпасы

Сенаж

Қант қызылшасы

1077 тонна

413 тонна

529 тонна

135 тонна

306 тонна

820 тонна

1100 тонна

1120 тонна

600 тонна

390 тонна

120 тонна

320 тонна

550 тонна

15000 тонна

1379 тонна

620 тонна

591 тонна

168 тонна

382 тонна

558 тонна

2500 тонна

Мал шаруашылығы:

КРС барлығы

Соның ішінде сиыр

Қойдың барлығы

Соның ішінде қойлар

Тоқтылар

Таналар

122 бас

56 бас

277 бас

100 бас

80 бас

45 бас

150 бас

70 бас

300 бас

130 бас

120 бас

60 бас

150 бас

54 бас

380 бас

150 бас

200 бас

70 бас

Бұл кестеден көргеніміздей өнімді өндіру жыл сайын артып отыр. Бұл дегеніміз серіктестіктің жылдан – жылға экономикалық ахуалы артып, өнімді өткізу көлемі де жоғарлауда. Бүгінгі күнде серіктестіктің шаруашылығы дами түсуде.

Бұнымен серіктестік сүт өнімдері, нан өнімдері, жүн, тері сияқты өнімдерді өткізуге де көңіл бөлуде.

«Сұлтан» ЖШС-ның негізгі шаруашылық қызметі ауыл шаруашылығын жүргізу және де осы негізгі қызметтен түсетін табыс көзі 94% құрайды. «Сұлтан» ЖШС-ны ауыл шаруашылығы саласында әмбебаб серіктестік саналады. Сондықтанда серіктес өсімдік, мал, бидай шаруашылығы қызметіне ерекше көңіл бөледі.

Серіктестің даму тенденциясы ретінде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудағы жоғары өнімділік болып табылады. 2003 жылы алынған өнім 2002 жылға қарағанда 28%-қа өсті. Осындай өнімділіктің жоғарлылығы арқасында Түрік фирмасымен бірігіп диірмен ашуды жоспарлар отырып, және осыған байланысты инвестициялық жобалар дайындалуда.

«Сұлтан» ЖШС-ның басқару құрылымы.

2.1. сурет

Серіктестіктің басқарудың жоғары органы – серіктістіктің

қатысушыларының жалпы жиналысы. Қатысушылардың жалпы жиналысы серіктестіктегі ғалымдық мәселелерді шешуге және серіктестіктің мақсаты, миссиясының анықтауды жүзеге асырылады.

«Сұлтан» ЖШС – індегі ынталандыру шаралары. «Сұлтан» ЖШС – ында негізінен 37 адам қызмет жасайды. Олардың орташа айлығы 12 мың теңге шамасында айналады.

Әрбір кәсіпорын немесе ұйым өз қызметкерлерінің өнімділігін арттыру үшін ынталандыру шараларын жүргізіп отырады. Сол сияқты «Сұлтан» ЖШС – ында да ынталандыру шаралары дұрыс дұрыс жолға қойылған.

Серіктестік персонал мәселесінде ұйымдастырудың формасы мен әдісін анықтайды. Жалақы төлеу және еңбекті материалдық ынталандыру тарифтік қойылымдар мен окладтың көлемін премиялар мен серіктестік жұмысшыларының айлық төлемдерін, жұмыс күні және жұмыс аптасының ұзақтығын, төленетін және басқа да демалыстардың тізбегін жасауда серіктастік үнемі қызметкерлерге және жұмысшыларға көп көңіл бөледі.

Жұмысшыларда әлеуметтік жағынан қорғау серіктестіктің негізгі мақсаты. Серіктестік жұмысшыларын ынталандыру барысында қосымша жалақы төлеу, қиын жағдай туындаса сол жұмысшының отбасына көмек беру сияқты шараларды жүзеге асырады.

Бұл шаралар еңбек өнімділігінің артуына, жұмысшылардың отбасылық жағдайын көрсетуге, табыстылықтың, отбасылықтың артуына зор ықпалын тигізеді.

«Сұлтан» ЖШС – ның қаржылық жағдайын талдау. Серіктестік өзінің 6 жылдық ғұмырында өзіндік құралдарының көлемін тұрақты өсіріп отырды. Өзіндік құралдарының өсуі серіктестіктің қаржылық тұрақтылығын арттыруда. 2005 өзіндік құралдар 28,06% — ға өсті, немесе бұл 1435 миллион теңгені құрады. 2005 жылдың таза табысы 396 миллион теігенің шамасында болды.

Енді бұны графикте көрсетейік.

1107568

67938

1435038

357480

1397025

355507

1395126

395275

І — өзіндік капитал ІІ – таза пайда

2.1.1 сурет. Өзіндік құралдар мен таза пайда көлемінің динамикасы. (млн. тг.)

Қазіргі күнде «Сұлтан» ЖШС – інің қаржылық қоры 10 000 000 теңгені құрайды. Серіктестіктің қаржылық құралдарының түсімі ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізуден түседі. Жалпы бұл түсімдер серіктестіктің негізгі қызметінен түседі десе де болады. Себебі жылда егілген өнім жыл аяғында міндетті түрде өткізіліп отырады.

Осы жағдайды келесі кестеден көруге болады.

2.1.6. кесте. «Сұлтан» ЖШС – ның 5 жылдық негізгі көрсеткіштері. ¹⁷

Атауы	2002ж		2003ж		2004ж		2005ж		2006ж
Атауы	Өлшем бірлігі	Өнімнің шығуы	Өлшем бірлігі	Өнімнің шығуы	Өлшем бірлігі	Өнімнің шығуы	Өлшем бірлігі	Өнімнің шығуы	Өлшем бірлігі	Өнімнің шығуы
Бидай, барлығы	951га	1355тг	865га	1137тг	813га	1077тг	800га	1120тг	841га	1379тг
Соның ішінде қыстық бидай	565 га	872тг	450га	668тг	325га	413тг	400га	600тг	481га	620тг
Яров бидайы	121 га	172тг	280га	306тг	358га	529тг	300га	390тг	170га	591тг
Ячмень бидайы	265 га	311тг	135га	163тг	130га	135тг	100га	130тг	190га	168тг
Люцерн арнасы	187 га	183тг	187га	191тг	147га	306тг	147га	120тг	157га	382тг
Сенаж	—	282тг	—	510тг	—	820тг	—	550тг	—	558тг
Қант қызылшасы	30 га	609тг	16га	185тг	40га	1100тг	50га	1500тг	80га	2500тг
Нан бөлке өнімі	Бөлке	86000	Бөлке	91000	Бөлке	100315	Бөлке	115500	Бөлке	106000
Мал шаруашылығы	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
Сиыр, барлығы	Бас	59	Бас	76	Бас	122	Бас	150	Бас	150
Соның ішінде сиыр	Бас	8	Бас	28	Бас	56	Бас	70	Бас	54
Таналар	Бас	12	Бас	26	Бас	41	Бас	60	Бас	45
Сүт	Тонна	24	Тонна	39	Тонна	69	Тонна	80	Тонна	105
Қой, барлығы	Бас	152	Бас	214	Бас	277	Бас	300	Бас	202
Соның ішінде тоқты	Бас	100	Бас	100	Бас	100	Бас	130	Бас	134
Қой	—	—	Бас	75	Бас	80	Бас	120	Бас	70
Жалақы	Мың тг	19920,0	Мың тг	1888,0	Мың тг	2768,0	Мың тг	3500,0	Мың тг	5189,0
Өткізу	Мың тг	10217,0	Мың тг	17300,0	Мың тг	20136,0	Мың тг	22000,0	Мың тг	35000,0
Пайда	Мың тг	110,0	Мың тг	228,0	Мың тг	350,0	Мың тг	650,0	Мың тг	1900,0
Бюджетке төленер	Мың тг	330,0	Мың тг	610,0	Мың тг	832,0	Мың тг	850,0	Мың тг	1100,0

_________________________________

¹⁷Серіктестіктің мәліметтері бойынша

Негізгі көрсеткіштер кестеден көргеніміздей жылдан – жылға артып отыр. Бұл серіктестіктің тұрақты, әрі тиімді жұмыс істеуінің жемісі болып саналады. Серіктестіктің жер көлеміне, мал басының, нан, сүт өнімдерінің өсуі қаржылық тұрақтылықты арттырып тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік беруде.

Серіктестіктің таза табысы келесі қорларды құруға пайдаланылады.

резевтік (сақтандыру)
өндірісті дамыту;
әлеуметтік дамытуға;
тұтынуға;
премиялар төлеуге.

Және басқа да қорлар құрылтайшылардың шешімінен құрылады.

2.1.7. кесте. Жалпы капитал мен айналым құралының көлемі мен құрылымы.

Көрсеткіштер атауы	Көрсеткіштер мәні (мың тг)
Жарғылық қор	10 000 000
Резервтік капитал	35 936
Қосымша капитал	331 610
Бөлінбеген таза пайда	636 552
Капиталдың жалпы саласы	10 436 198

Айналым құралдары өзіндік жеке көздерден өткізу түсімдерінен құрылады.

Серіктестіктің шығыс пен табыс көздері 2005 жылы жалпы табыс 59% — ға және 17011 мың теңгені құрады.

Жалпы бұл көрсеткіш келесі кестеде берілген:

2.1.8. кесте. Серіктестіктің шығыс пен табыс көздері.

Көрсеткіштер атауы	Көрсеткіштер мәні
Табыс, мың теңге	4802769
Жалпы пайда (мың теңге)	17011
Таза пайда(бөлінбеген пайда)(мың тг)	1746
Активтердің рентабельділігі%	0,01
Өзіндік капиталдық рентабель – гі %	0,08
Өнімнің рентабельділігі (сату) %	22,6
Өткізілім қоры %	1617

2005 жылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу қызметтерінен түскен табыс мөлшері 1% — ға өсіп отыр.

2005жылы «Сұлтан» серіктестігі үшін дамуында табысты жыл болып табылады. Табыстың көп бөлігін егінді өткізуден түскен түсімдер құрайды. Соның ішінде бидайды өткізу 11836 млн. тг құрайды.

Ал шығын бөлігі келесі кестеде көрініс тапқан.

2.1.9. кесте. «Сұлтан» ЖШС – ның 2004жылғы шығындар тізбегі.

	жалақы	ГСМ	З/ч	Э/энер	тұқым	аморт	Басқа да	су	жем	барлығы	Есептел меген	өнімнің шығуы цент/мен	Көлемі физ/зач	сомасы	Нәтиже		өзіндік құм 1 центнерге
	жалақы	ГСМ	З/ч	Э/энер	тұқым	аморт	Басқа да	су	жем	барлығы	Есептел меген	өнімнің шығуы цент/мен	Көлемі физ/зач	сомасы			өзіндік құм 1 центнерге
Қыстық бидай	587482	495212	272574	43150	750110	73962	3323902			5545398		Қысқы бидай қап	7900 7230				767,08
Яровтік бидай	522367	440322	242363	38377	665970	65769	783965	38093		2797226		Яров бидайы	4590 4270				655,03
Сұлы	204027	171982	68762	14988	260506	—	—	22900		743106		Сұлы	1440 1250				594,0
Соя	115481	97578	53709	8485	147805	14575	158384	4000		600017		Соя	370 220				2728
Егін б/шабар/ғы	1429357	1205094	637408	1050000	1824391	154312	4269867	64993		9686000		Барлығы	—	10073	387,0		—
												Тұқым	3196		—		198,68
Жем	372625	436981	227870	27248	—	110000	—	25276		1200000		Сенаж	3860		—	123,0	133,42
												Барлығы	—	1077,0	—		—
Қант қызыл/сы	459437	524643	—	—	220000	170000	1334970	40000		2749030		Қант қызылш	12478	3183,0	434,0		220,30
Өсім.б/ша бар/ғы	2261419	2166718	865278	132248	2045391	430000	5604837	130269		13635050	1500000	Қант	79573	—	—		—
												Барлығы	—	—	—		—
Мал шаруаш/ғы	877616	394041	259410	44000		30740	136594		1486010	3228408		Мал өнім шығ	—	2192,0	—		—
Мехтоп	747427	794547	596005	95991		120000	96904			2450874		Қызмет	—	2326,0	—		—
Дока	340200	300176	—	290000		30000				1595475		Нан бөлке өнімі	9904	2090,2	96,0		18,0
АЗС	276000	242403	—	84000		38822				745531		барлығы
«Сұлтан» ЖШС б/ша барлығы	4502662	3897885	1720693	6462	2045391	649622	6577680	130269	1486010	21655338

2004 жыл бойынша шығын көлемі табыс көлемінен неғұрлым төмен болып серіктестікке пайда әкеледі.

Жалпы 2004 жылғы шығын құрылымына қарағанда 2005 жылдың шығын құрылымы анағұрлым пайдамен шықты. Бұл келесі кестеден орын тапқан.

2.1.10. кесте. Шаруашылық қызметтер бойынша шығындар.

Көрсеткіштер атауы	Шығындар	Өнімді шығару	Нәтиже
Көрсеткіштер атауы	Шығындар	Өнімді шығару	+	—
Егіншілік	16768000	18681000	1913000	—
Мал шаруашылығы	3503435	2105435	—	1398397
Дока нан	1979172	2293491	314319
М/ теп	6333264	6708051	374787
Қант қызылшасы	5573000	6720000	1147000
Басқа да	6240000	6384100	144000
			3893,0-1398,0
			= 2495,0

Жалпы бұл кестеде серіктестіктің 2004 жылға қарағанда табысты аяқтағанын көреміз. Оған себеп егін, мал шаруашылығындағы өнімнің жоғары беруі болып табылады.

Серіктестік қызметінде қаржылық экономикалық ахуал жылдан – жылға жақсаруда. Бұл жыл аяғындағы 2495,0 мың теңге табыспен аяқтағанын себебі ретінде көрініс табады. Егін шаруашылығы өнімдері сапалы әрі қуаттылығы жоғары бидай алуға мүмкіндік туғызады.

Серіктестіктің экономикалық шаруашылығы қызметін келесі диаграммадан көре аламыз.(% шамасымен)

20%

17%

56%

2.1.1. сурет. Серіктестіктің экономикалық шаруашылық қызметінің бағыттары.

Осы диаграммадан көріп отырғанымыздай серіктестіктің негізгі қызметін егін шаруашылығы құрайды. Бұл серіктестіктің табысының 56% — ын құрап өзге қызметтерді жүргізуге себепші саналады.

Жалпы «Сұлтан» ЖШС – сы егінді 800га жерге егіп, одан жылына 1500тн бидай алады.

«Сұлтан»ЖШС – інің негізгі қызметінің жартысынан астамын бидай (егін шаруашылығы) құрайтындықтан, одан түсетін түсімдер де 2003 жылғы көрсеткіш бойынша жоғары болды. Атап айтар болсақ оның шамасы 2 млн теңгеге тең болды. Енді бұны келесі суреттегі графиктермен көре аламыз.

1200000

1400000

2000000

2.1.3. сурет. Егін шаруашылығынан түскен түсімдердің динамикасы.

Ал серіктестіктің өзге қызмет түрлерінен түсетін түсім, яғни мал шаруашылығы, наубайханалық, сүт өнімдерін дайындау мен өсімдік өсіру сияқты қызметтерден түсетін түсім келесі графикте бейнеленген.

1600000

1400000

1850000

2.1.4. сурет. Негізгі қызмет түрлерінен түсетін түсімдердің динамикасы.

Ауыл шаруашылығы саласындағы «Сұлтан» ЖШС – інің пайда мен залал динамикасы келесі суретте орын алады.

137112

275389

42665

794047

1632737

3215000

2514484

І – залал ІІ – пайда

2.1.5. сурет. Пайда мен залал динамикасы (млн тг)

Серіктестік қазіргі күнде табысты жұмыс істеп, өндірілен өнімді тиімді бағамен өткізуге аса зор мән беруде. Бұл 2003 жыл серіктестіктің өмір сүру уақыттағы табысты жыл болды десе де болады.

Бұны «Сұлтан» ЖШС – інің 2004жыл және 2005жылдарға жасалған күтілетін есебінен көрсетуге болады. Жалпы бұл көрсеткіштер бойынша табысты аяқтауға мүмкіндік беріп отырады. Төмендегі кестелерде 2004 – 2005жылғы күтілетін есептерді салыстырсақ.

2.1.11 кесте. «Сұлтан» ЖШС – ның 2005 жылғы күтілетін есебі.

Өнім түрлері	Өлшем бірлігі	Көлемі	Өнімділік	Жалпы жиын	1ц/кг бағасы	Сомасы
Егін шаруашылығы
Қыстық бидай	га	506	15	7085	800	5668000
Яров бидайы	га	350	12	3500	800	3360000
Сұлы	га	100	12	1000	700	700000
Қант қызылшасы	га	70	200	14000	200	2800000
Көпжылдық шөптер	га	147	—	3000	120	360000
Соя	га	35	12	420	100	420000
Сенаж	—			5000	60	300000
Солома	—			500	40	20000
Басқалары	—			—		100000 13350000
Мал шаруашылығы
КРС приплоды	бас	45		45	3000	135000
Сүт	ц	800		750	15	1200000
Салмақты КРС	ц	30,0		30	—	225000
Приплод қой	бас	90		90	2000	180000
Жүн	кг	400		400	70	28000
Салмақты қойлар	ц	30,0		30		165000
Басқалары	—					770000 2703000
Басқалары	—					100000

Жалпы бұл 2004 жылмен салыстырғанда 2480000 теңгеге артық пайда әкелді, яғни толығырақ тоқтала кетсек 2005жылы егін шаруашылығынан 13350000 пайда әкелді.

Мал шаруашылығында сомасы 2703000 мың теңгені құраса, ал 2004 жылы бұл көрсеткіштер егін шаруашылығында жалпы сомасы 11530000 мың теңгені құрады. Бұдан көргеніміздей серіктестік жыл сайын табыстылығының артуына көптеген істі тиімді жүргізілуінің нәтижесі саналады.

«Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қазіргі күнде қаржылық жағдайы тұрақтанып, нарықтағы позициясы жоғары позициядағы кәсіпорын екенін дәлелдеп келеді. Оған сол болып отырған жағдай серіктестіктің басқаруының тиімді ұйымдастырылуының арқасында мүмкін болып отыр.

«Сұлтан» ЖШС – інің болашақтағы жоспары. «Сұлтан» ЖШС – ның қазіргі күндегі жағдайы тұрақтанып, даму үстінде. Серіктестіктің басқару деңгейін жыл сайын жетілдіру басты мәселесі болып табылады. Және де бұған құрутайшылар аса зор мән беруде. Сонымен қатар болашақта бидайдың жаңа шыдамды, құнарлы сорттарын егуді жоспарлап отыр. Мал басын көбейту, сүт, нан, жүн өнімдерін көбейтудің арқасында серіктестіктің қызметін жетілдіру көзделуде.

Қазіргі күннің өзінде шетел фирмаларымен бірігіп (түрік фирмасымен бірге) диірмен ашуды жоспарлауда. Бұл жоспар биылғы жылдың, өзінде іске асыру көзделуде. Диірмен ашу жоспары бидайды тек шикізат күйінде ғана емес дайын өнім, ұн ретінде өткізуге де мүмкіндік береді. Сондай – ақ диірмен қарапайым халыққа да қызмет көрсетіп, серіктестіктің табыстылығының артуына да мүмкіндік береді.

Сонымен қатар мал басын көбейтіп, жүнді жуып өткізу мақсатын да болашаққа жоспар етіп қоюда. Себебі жуылмаған жүн жуылған жүннен арзан болады. Егер бұл болашақ жоспарлар жүзеге асырылса, қосымша жұмыс орындары ашылып, мемлекетке де өз пайдасын тигізіп отырады.

Жалпы бұл жоспарлардан қанша пайда алынатынын есептемес бұрын инвестициялық ахуалды бақылау қажет. Ол келесі кестеден орын алды.

2.1.12.кесте. Соңғы бес жылға инвестициялық көлемі.

Жылдар	Инвестиция көлемі (млн тг)
1999	364476
2000	953666
2001	672182
2002	4135061
2003	2930591

Инвестициялық қызметті табысты жүргізудің арқасында табыс көрсеткіші ауыл шаруашылығына салынған өзіндік капитал 400 000 АҚШ долларын қрайды. Жалпы инвестициялаудың жоғары деңгейде болуы серіктестіктің қаржылық тұрақтылығы артуда. Инвестициялық ахуалдың жоғары болуы серіктестікке жаңа салаларға диверсификациялануына мүмкіндік береді. Жоғарыда келтірілгендей диірменді алуға инвестициялау көлемі кезең – кезеңімен жүзеге асырылады. Одан түсетін ақшалай түсімдер 2005 жылғы болжау бойынша келесі кестеден орын алды.

2.1.13.кете. 2005 жылға болжанған ақшалай түсімдер.

Кезең	Ақшалай түсімдер (АҚШ доллары мың)
1 тоқсан 2005	8,024
2 тоқсан 2005	11,704
3 тоқсан 2005	4,554
4 тоқсан 2005	17,094

Ақшалай түсімдердің негізгі көзі ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу мен диірмен қызметінен түседі.

Серіктестіктің тұтынуына әсер етуші ақшалай құралдардың факторлары.

болжаланбаған ірі көлемді төлеңдер(шаруашылық қызметіне байланысты)
инвестицияның мақсатты жұмсалуы
акция құралдарының өзін алудың мүмкіндігі
құралдарға салынған инвестициядан түскен түсімдер.
Банктен несие алу мүмкіндігі

Сонымен серіктестіктің үнемі дамып отыруы халық тұтынатын негізгі тағам саналатын нан өнімдерін өндіруге де мүмкіндігі болады. Сүт өнімдері де қолға алынуда.

2.2. «Сұлтан» ЖШС – тің қазіргі жағдайы (сандық талдау)

«Сұлтан» ЖШС ауыл шаруашылық саласындағы кәсіпкерлік субъект болып табылады. Бұл жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі (опперациялық) қызметіне егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылықығы жатқызылады. Мәселен, өткен 2006 жылдың қорытындылары бойынша жоғарыдағы шаруашылық- экономикалық қызметтердің бағыттарындағы егін шаруашылығы 56 % — ды, мал шаруашылығы 20% — ды, өсімдік шаруашылығы 17% — ды және де басқа қызметтер 7% — ды алады. Шаруашылық қызметтің осы бағыттары бойынша үлестеу мен ең басымдысынан бастап ранжирлеу өткізу көлемі бойынша жүзеге асырылған. Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай шаруашылық – экономикалық қызметтің бағыттарына ең басымдысы егін шаруашылығы болыпты. Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең бастысы осы бағыттың жүзеге асырудың басқа қызмет бағыттарын асыруға қарағандағы жоғары рентабельділік. Егін шаруашылығы қызметінің жоғары рентабельділігіне өткен жылғы бидай нарығындағы қолайлы конъюнктура, яғни бидай ауыл шаруашылық өніміне жоғары Қазақстан нарығындағы бағалар себепші болды. Көріп отырғанымыздай бұл серіктестіктің опперациялық қызметі әртараптанғандығымен және нарықтың конъюнктурасына тез бейімдену қабілетімен сипатталады.

Енді бұл шаруашылық субъектінің көрсеткіштерін таңдауға көшейік.

Бұл көрсеткіштерді келесі кестелерден көруге болады. (2.2.1; 2.2.2;2.2.3;2.2.4 кестелер)

2.2.1. кесте 2002 – 2005жж «Сұлтан» ЖШС – інің негізгі көрсеткіштері.

Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2005
Өткізу көлемі	10217,0	17300,0	20136,0	22000,0
Пайда	110,0	228,0	350,0	650,0

Бұл өткізу көлемдері бойынша және пайда динамикалары бойынша өсу мен өнім қарқындарын есептейік.

2.2.2. кетсе. Өткізу көлемдері мен пайда динамикаларының өсуі мен өсім қарқындары.

Көрсеткіштер	2000		2001		2002
Көрсеткіштер	өсу	өсім	өсу	өсім	өсу	өсім
Өткізу көлемі	169,33	69,33	116,39	16,39	109,26	9,26
пайда	207,27	107,27	153,51	53,51	185,71	85,71

59,09

9,26

16,39

69,33

85,71

53,51

107,27

— өткізу көлемінің өсу қарқындары — пайда көлемінің өсім қарқындары.

2.2. сурет. Өткізу және пайда көлемдерінің өсім қарқындары бойынша динамикасы.

Бұл иллюстрациялардан көріп отырғанымыздай өткізу көлемдерінің және пайданың өсім қарқындары 3 жыл ішіндегі деңгейлері мен ауытқулары өте жоғары. Бұлай болудың басты себебі, ауыл шаруашылығындағы экономикалық емес факторлармен түсіндіріледі(мысалы, спецификалық, климаттық жағдайдар)

Келесі талдайтынымз бұл 2005және 2006 жж қаржылық есеп.

Ол бойынша көрсеткіштерді келесі кестеден көре аламыз.

2.2.3.кесте. 2005 – 2006 жж. баланс.

Баланстың баптары	Жылдың соңына (мың тг)		өсімі% (трендер)
Баланстың баптары	2005	2006	өсімі% (трендер)
І бөлім. Ұзақ мерзімді активтер	7101	12722	79,16
ІІ бөлім. Тауарлық – материалдық запастар	11530	12047	4,48
ІІІ бөлім. Ақша қаражаттары	3099	174	-94,39
ІV бөлім. Дебиторлық берешектер	2286	21508	840,86
(активтер) барлығы (І+ІІ+ІІІ+ІV)	24016	46451	93,41
І бөлім. Меншікті капитал	21741	38249	75,93
ІІ бөлім. Ұзақ мерзіімді міндеттемелер	—	—	—
ІІІ бөлім. Ағымдық міндеттемелер	—	—	—
ІV бөлім. Салықтық берешек	957	420	-56,11
V бөлім. Алынған аванстары бойынша есеп айырысулар	—	—
VІ бөлім. Болашақтағы периадтар бойынша табыстар	—	—
VІІ бөлім. Несиелік бюджет	1318	7782	490,44
Барлығы (пассевтер)(І+ІІ+ІІІ+ІV+V+VI+VII)	24016	46451	93,41

Осы баланстан көріп отырғанымыздай сыртқы қарыздың көздерден тартылған қаражаттар жоқ. Және несиелік берешектің пассивтердегі үлесі өте төмен. Бірақ несиелік берешек 2006 жылы күрт өскені көрініп тұр, бұл ең алдымен кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының жоғарлануынан болды. Ал инвестициялық көркемділігінің жоғарлауы серіктестіктің қаржылық жағдайының жақсаруына байланысты. Соңғы туралы талдауларды төмендегі коэффициенттік талдаудан көруге болады.

Бұл екі жылдық баланс бойынша ұзақ мерзімді активтер 79,16% — ға, тауарлық материалдық запастар 4,48% — ға, ақша қаражаттары – 94,39% — ға, дебиторлық берешек 840,86% — ға және жалпы активтер 93,41% — ға өскен. Көріп отырғанымыздай активтердің ішінен ең жоғары өсім қарқыны дебиторлық берешекте болып тұр. Мұндай жағдай, яғни дебиторлық берешектің күрт өсуі «Сұлтан» ЖШС – тің өз өнімдерін қарызға беруінен болып тұр. Бұл болса, кәсіпорынның болашақта сапасыз активтердің көбеюіне алып келуі мүмкін. Сондай – ақ осындай тенденция болашақта айналмалы қаражаттардың тапшылығына алып келуі.

Ал активтер ішінен ең төмен өсім қарқыны тауарлық материалдық запастарда болып тұр. Бірақ бұл төмен деңгей біздің пікіріміз бойынша қауіпті емес.

Пассивтерге келетін болсақ, ең жоғары өсім қарқыны несиелік берешекте болып тұр. Бұл тенденция біздің пікіріміз бойынша несие алудың шарттары мен несиені сый – ақысының 2002 жылмен салыстырғанда төмендеуіне байланысты. Бұл жақсы қарқын, себебі несие алудың осындай күрт өсуі «Сұлтан» ЖШС – тің инвестициялық тартымдылығының 2004 жылмен салыстырғанда жоғарлауымен байланысты.

Ал ең төмен өсім қарқыны пассивтер бойынша салықтың берешекке тиесілі. 2.2.3. кестесінен көріп отырғанымыз да салық берешегі 2005жылы және 2006 жылмен салыстырғанда 56,11% — ға азайған. Бұл болса, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады.

Енді бұл көрсеткіштерден коэффициенттік қаржылық талдауға көшуге болады. Ең алдымен басты коэффициенттер болып табылатын «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің рентабельдігін талдайық.

Коэффициенттік талдаудың бірінші қадамында. Біз келесі индикаторлардың динамикасын қарастырамыз:

Серіктестіктің таза рентабельділік нормасының 1999 — 2000жж аралықтарындағы динамикасы.
Меншікті капиталдың табыстылығы (ROE).
Активтердің табыстылығы.

Таза рентабельділік нормасы таза пайданың өткізу көлеміне қатысын табу арқылы шығарылады. Оның формуласы келесідей түрде жазуға болады.

, (1)

мұндағы, Н_т.р.— таза (нетто) рентабельділіктің нормасы;

ТП- таза пайданың сомасы;

ӨК — өткізу көлемі.

Осы формуланы қолдану арқылы 2.2.1. кестесіндегі мәліметтерден рентабельділіктің деңгейлерін анықтайық.

1999 жылдың нәтижелері бойынша «»Сұлтан серіктестігінің таза рентабельділігі төмендегідей болды.

, яғни 1,08 %

2000 жылдың нәтижелері бойынша «Сұлтан» серіктестігінің таза рентабельділігі (Н_т.р.) келесідей түрде қалыптасқан:

, яғни 1,32 %.

2001 жылдың қорытындыларына сәйкес осы шаруашылық субъектінің нетто рентабельділігі мынадай деңгейге жетті.

, яғни 2,70%

Ал 2002 жылғы мәліметтер бойынша «Сұлтан» серіктестігінің нетто рентабельділігінің нормасы келесі дейгейде болды.

, яғни 2,96 %

Ал өткен жылы Н_т.р₌ 5.42% — ға тең болды.

«Сұлтан» серіктестігінің нетто рентабельділігі коэффициенттік талдау көрсетіп отырғандай барған сайын жоғарлап келе жатыр. Мұндай жағдайдың қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ең бастысы осы серіктестіктің егін шаруашылығының оның операциялық қызметінде басымды болуынан. Ал егін шаруашылығының пайдалылығы жоғары болуының , себебі бидай нарығындағы соңғы жылдар бойынша жоғары бағлардың болуынан.

Бұл тенденцияны графикалық түрде көрсетуге болады. (2.2.1. сурет):

5,92

2,96

2,70

1,32

1,08

2.2.1. сурет. «Сұлтан» ЖШС – тің нетто рентабельділігінің динамикасы.(%)

Келесі талдайтын көрсеткішіміз – бұл «Сұлтан» кәсіпорынының меншікті капиталының табыстылық (ROE) * және жарғылық капиталдың рентабельділігі. Ол екеуі к формулалар арқылы табуға болады.

, (2)

Жарғылық (нетто) капиталдың табыстылығы , (3)

Мұндағы, ТП – таза пайда;

ROE – меншікті капитал табыстылығы;

НК – нетто(немесе жарғылық) капитал;

2002 жылдың қорытындыларына сәйкес «Сұлтан» серіктестігінің меншікті және нетто капиталдарының табыстылықтары келесідей деңгейлерге жеткен.

, яғни 2,99%

Жарғылық капиталдың рентабельділігі , яғни 6,5%.

2003 жылдың нәтижелері бойынша бұл шаруашылық субъектінің меншікті және нетто капиталдарының рентабельділіктері төмендегідей деңгейлерде болды:

, яғни 4,97%

Жарғылық капиталдың табыстылығы , яғни 19%

Бұл талдау нәтижелері көрсетіп отырғандай жалпы капиталды бұл серіктестікпен рентабельді тұрғыда қоданылады. Осы жердегі көзге түсіп, назар аудартатын ең негізгі момент жарғылық немесе нетто капиталдың жоғары рентабельділігі 2002 жылы ол 6,5% — ға, ал 2003 жылы 19% — ға тең болды. Соңғысының мәні мынада: «Сұлтан» серіктестігінің жарғылық капиталды тиімді пайдалануы.

Сонымен , «Сұлтан» серіктестігінің капиталды «соның ішінде брутто және нетто кпиталды» қолданудың тиімділігінің динамикасын жоғарыдағы талдаудың нәтижелері бойынша келесі суретте графикалық түрде бейнелеуге болады:

— нетто капиталдың табыстылығы

— ROE

2,99

4,97

6,5

2.2.2. сурет. «Сұлтан» ЖШС – інің капиталды қолданудың динамикасы.

Коэффициенттік талдаудың екінші қадамында біз іскерлік ауыртпалық көрсеткішін қарастырамыз.Индикатор активтерді басқарудағы қарыздық капиталдң ролі мен әсерін көрсетеді. Іскерлік ауыртпалықтың коэффициенті кәсіпорын міндеттемелер соммасының активтер соммасына катынасы ретінде табылады. Оның формуласы төмендегі түрде жазылады.

, (4)

мұндағы, IA_K –іскерлік ауыртпалықтың коэффициенті;

М – міндеттемелер;

А – активтер.

2002 жылдағы «Сұлтан» серіктестігінің мәліметтеріне сәйкес (IA_K) іскерлік ауыртпалықтың көрсеткіші келесі деңгейге жетті.

__________________________

*ROE – таза пайда сомасының брутто капиталға қатынасы

, яғни 9,5%

2003 жылдың мәліметтері арқылы шығарылған бұл индекатордың деңгейі төменгідей болған.

, яғни 17,66%

Осы коэффициенттік талдаудан көріп отырғанымыздай 2002 жылы «Сұлтан» серіктестігінде қарыздық капиталдың активтерді басқарудағы үлесі 9,5% болды. Ал 2003 жылы ол 17,66% — ға жетті. Бұл сыбағалы үлестер мардымсыз болып табылады да, несие алудың проблемалары және қиындықтары мен түсіндіріледі. Бұл жердегі 2003 жылы үлестің 17,66% — ға жетудің, яғни үлестің өсуіне себеп болған басты фактор – бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруы және мемлекеттің ауыл шаруашылығына қатысты саясатының тиімді жүзеге асуы.

Қаржылық – экономикалық талдаудың үшінші қадамында біз «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төмен паздығын (немесе өтімділігін) қарастырамыз.талдаудың осы қадамында біз «Сұлтан» кәсіпорынның төмен қабілеттілігін зерттейміз. Бұл зерттеу кезінде біз төменпаздықтың келесідей екі коэффициентін пайдаланамыз:

ағымдық, төлемпаздық көрсеткіші;
тез төменпаздық көрсеткіші

Бірінші индекатор кәсіпорынның ағымдағы кезеңдегі қысқа міндеттемелерін орындаудың қабілеттілігін сипаттайды.

Екіншісі болса, шаруашылық субъектінің дәл қазір міндеттемелерін орындауда қабілеттілігін сипаттайды. Ағымдық өтемпаздыө коэффициенті қысқа мезімді немесе ғылымдық міндеттемелер мен өтімді (немес қысқа мерзімді) активтерінің ара қатынасы арқылы табылады. Математикалық тұрғыда бұл коэффициент ағымдық қарыздың қаражаттардың айналмалы активтерді қаржыландырудағы үлесін көріп, сипаттайды. Сондай – ақ осы тұрғыдан бұл коэффициент қысқа мерзімді қарыздық қаражаттардың төлеуі үшін қысқа мерзімді активтермен қаншалықты қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Оны келесі формула арқылы есептеуге болады.

, (5)

мұндағы, АӨ_Кағымдық өтемпаздықтың коэффициенті;

А_ҒМ – ағымдық міндеттемелер;

АА – ағымдық активтер .

2002 жылы «Сұлтан» серіктестігінің қысқа мерзімді ағымдық төлемпаздықтың коэффициенті төмендегі есептеулердің нәтижесі бойынша келесі деңгейде болған:

, яғни 744 %

Ал 2002 жылы «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің ағымдық өтемпаздықтың көрсеткіші төмендегі есептеулер бойынша келесіге жетен:

, яғни, 411%

Көріп отырғанымыздай «Сұлтан» серіктестігінің ағымдық төлемпаздығы ауыл шаруашылық секторына тән емес. Өте жоғары деңгейімен сипатталады. Әсіресе бұл көрсеткіш 2002 жыл бойынша тым жоғары. Мұндай жағдайдың қалыптасуы ең алдымен қысқа мерзімді айналмалы құралдар мен қаражаттардың көптігі мен және қысқа мерзімді (ағымдық) қарыздың капитал сомасының төмендігіне байданысты. Ал ағымдық айналмалы қаражаттардың және құралдардың көп болуының басты, себебі «Сұлтан» серіктестігі көбінесе егін шаруашылығымен айналысқандықтан, олардың тұқым запастары көп болуына. Сондай – ақ бұл жылы қазақстандық нарығында бағалардың төмендігі мен осы нарықтағы бидай өнімінің артықшылығына байланысты «Сұлтан» серіктестігіндегі бидайдың үлкен түсімі мен осы өнімнің запастары қоймада көп болуы да айналмалы ағымдық құралдар (активтер) сомасын көп етті. Сонымен бірге бұл жылы ағымдық активтерге кіргізілетін дибеторлық берешек сомасының үлкендігі де қысқа мерзімді активтердің сомасын үлкейтті.

Жоғарыдағы себептерге байланысты «Сұлтан» ЖШС – інің ағымдық өтемпаздық көрсеткіші жоғары болды.

Өткен 2006 жылға келетін болсақ, бұл кезеңде бидай түсімі үлкен болды. Бірақ ол түсім бойынша қоймада запастар төмендейді. Бұл жағдай 2006 жылы бидай нарығында бағалар жоғары болуына және нарықта бидайдың тапшылығына байланысты. Сондықтан бидай түсімі бойынша запастар деңгейі қоймада бұл жылы төмен болады. Сондай – ақ ағымдық өтемпаздық коэффициентінің төмендеуіне ағымдық міндеттемелердің, яғни қысқа мерзімді қарыздық қаражаттар сомасының өсуіне байланысты. Алайда жоғарыда қарастырылған факторларға қарамастан, 2003 жылы ағымдық өтемпаздық көрсеткіші жоғары болып қала берді. Оның жоғары болып қалуына ағымдық активтерге жататын дебиторлық берешектің күрт өсуі, яғни шамамен 10 есеге өсуі себепші болды. (оны 2.2.2. кестесінен көруге болады)

Жалпы ағымдық өтемпаздықты талдау бойынша келесі қорытындыны жасауға болады:

«Сұлтан» ЖШС – інің қысқа мерзімді несиелік тартымдылыңы (кредитная привлекательность) өте жоғары және бұл кәсіпорынның қысқа мерзімді несие мен қарыз алуына мүмкіндіктері көп.

Өтемпаздық бойынша келесі талдайтын көрсеткішіміз – бұл тез өтемпаздық коэффициенті. Бұл көрсетіш ағымдық ағымдық міндеттемелерді дәл қазір орындауға деген талданатын субъектінің қабілеттілігін көрсетеді. Тез өтемпаздық коэффициенті ақша қаражаттары мен ағымдық міндеттемелердің арақатынасы арқылы шығарылады. (ТӨ_К₌ ақша қаражаттары/ағымдық міндеттемелер, (6)).

2005 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің тез өтемпаздық индекеторының деңгейін келесіден көруге болады:

, яғни 136 %

Ал 2005 жылғы «Сұлтан» серіктестігіне тез өтемпаздық көрсеткішінің деңгейін келесіден көруге болады.

, яғни 2,12%

2005 жылы «Сұлтан» кәсіпорынының (ТӨ_К) тез өтемпаздығының жоғары болуына ақша қаражаттары сомасының тым жоғарлығы және ағымдық міндеттемелердің төмендігі себепші.

Көріп отырғанымыздай 2006 жыл «Сұлтан» ЖШС – інің тез өтімділік коэффициенті алдыңғы жылмен салыстырғанда күрт төмендейді. Мұндай жағдайдың қалыптасуына 2006 жылы несиелік берешектің 6 – дан астам есеге өсуі және ақшалай қаражаттардың 2005 жылғы 3099 мыңнан 174 мыңға дейін күрт төмендеуі себепші болды.

Қаржылық – экономикалық сараптаманың 4 – ші және соңғы қадамында. «Сұлтан» ЖШС – інің капиталы және активтері айналмалылығын талдаймыз. Бұл талдау кезінде біз төмендегі 4 коэффициентті қолданамыз:

активтердің айналмалылық коэффициенті;
меншікті айналмалылық коэффициенті;
дебиторлық берешектің айналмалылық коэффициенті;
тауарлық материалдық запстрдың айналмалылық коэффициенті.

Активтердің айналмалылығы – сату көлемі сомасының активтер сомасына қатынасы арқылы шығарылады:

, (7)

мұндағы, АА_К – активтер айналмалылығының коэффициенті;

ӨК –(сату) өткізу көлемі;

А – активтер.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері жылына қанша рет айналу санын келесіден көруге болады:

рет

Ал өткен 2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері жылына қанша рет айналу санын төмендегіден көруге болады:

0,75 рет

Бұл жерде осы көрсеткіштің 2006жылғы мәнін 2005 жыл бойынша мәнімен салыстырғанда төмендегенін көреміз. Оның басты себебі, 2005жылы 2006 жылмен салыстырғанда активтер сомасының өсім қарқыны өткізу көлемі сомасының өсім қарқынынан жоғары болып тұр.

Меншікті капиталдың айналмалылығы — өткізу көлемі сомасының брутто капитал сомасының қатынасы арқылы анықталады.

, (8)

мұндағы, МКА_К – меншікті капиталдың айналмалылық коэффициенті;

ӨК — өткізу көлемі;

МК – меншікті капитал.

2005жылғы «Сұлтан» серіктестігінің меншікті (брутто) капиталдың жылына қанша рет айналу санын келесіден көруге болады.

рет

Ал 2006жылғы «Сұлтан» ЖШС – ігінің брутто капиталының жылына қанша рет айналу санын төмендегіден көруге болады:

рет

Бұл жерде осы көрсеткіштің 2006 жылғы мәнін 2005жыл бойынша мәні мен салыстырғанда төмендегенін көреміз. Оның басты себебі, активтер айналмалылығындағы сияқты .

Дебиторлық берешектің айналмалылығы — өткізу көлемі сомасының дебиторлық берешек сомасына қатынасы арқылы шығарылады:

, (9)

Мұндағы, ДБА_К – дебиторлық берешектің айналмалылық коэффициенті;

ДБ – дебиторлық берешек сомасы.

2005жылғы «Сұлтан» серіктестігінің дебиторлық берешегінің жылына қанша рет айналу санын келесіден көруге болады.

Көріп отырғандай 2006 ж. дебиторлық берешектің айналмалылығы 2005 жылындағымен салыстырғанда күрт төмендеген. Осының себебі келесіде: 2006 жылы дебиторлық берешектің шамамен 10 есеге өсуінен.

Тауарлық – материалдық запастардың айналмалылық коэффициенті — өткізу саласының ТМЗ – дың сомасына қатынасы арқылы табылады.

, (10)

Мұндағы, ТМЗА_К – тауарлық — материалдық запастырдың айналмалылық оэффициенті;

ТМЗ – тауарлық – материалдық запастра.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің тауарлық – материалдық запастары осы периодта қанша рет айналуын төмендегіден көруге болады.

Ал 2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің ТМЗ – ры жылына қанша рет айналуының санын келесіден көруге болады.

Бұл жерде осы көрсеткіштің 2006жылғы мәнін 2005жыл бойынша мәнімен салыстырғанда өскенін көреміз. Оның басты себебі, 2006 жылы 2005жылмен салыстырғанда тауарлық – материалдық запастыр сомасының өсім қарқыны өткізу көлемі сомасының өсім қарқынынан төмен болып тұр.

Сөйтіп, капитал мен активтер бойынша айналмалылық «Сұлтан» ЖШС – де төмен деңгейде, оның себебі келесімен түсіндіріледі: бұл кәсіпорын көбінесе егін шаруашылығымен айналысқандықтан бұл субъект жылыа тек бір рет қана алады да өткізеді.

Сонымен тауардағы қаржылық – экономикалық талдау «Сұлтан» серіктестігінің несиелік тартымдылығын және қаржылық жағдайын талдауға бағытталған. Әдетте бұндай талдауларды несиелік талдау немесе сараптау деп атайды.

«Сұлтан» ЖШС – інің бітіру жұмысының осы сұрағындағы қаржылық талдауды несие алу кезінде тәжірибеде қолдануға болады.

3 тарау. Қ.Р. шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары.

3.1.“Сұлтан ”ЖСШ мысалындағы дағқарысқа қарсы басқару.

Дағдарыстар мен күзелістерді спонтанды түрде пайда болған жағдай мен статикалық процес ретінде қарастыруға болмайды.

Кәсіпорынның нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкүн. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек (6).

Дағдарыстың процесі байланыстар — қатынастар бар құрылымын бұзатын немесе оны қайтадан қалыптастыратын жалпы дамуын білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіп орында оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

Кәсіпорынның дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық түрдегі қойымдылары мен көз қарастары болады.

Мюллер өзінің зерттеулерінде стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің дағдарысы және өтемпазықтық дағдарысы тұралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі б/ша уақыттық байланыс болады./6/.

Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер б/ша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Бірақ потенциал біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген ескірген кеткен Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс,мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден аиынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде,мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды

(3.1сурет)/6/.Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.

Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан өті бойынша шараларды қолданудың кезі мен уақытын анықтау мен байланысты.

І саты потенциалды дағдарыс

Крисиек бйынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өтупотенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды. (3.1.2.)

3.1.2. сурет. Дағдарыстық процестің сатылары.

Кристек бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде сипаттауға болады:

Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс- тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып, ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады,яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
Саты: латехтті/ көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге бұл сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне/ шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір дағдарыстан шығудың мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы жақсарту үшін шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы мүмкін емес болады. өйткені осы кезеңде нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.

Дағдарыстық жәйттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің дамуының 3 сатысн бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық запастардың сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеуінен, несиелік береноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген жағдайлармен сипатталады.

Аралық саты болса (тараулыматериалдық запастарды қысқарту арқылы ақша ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп-айырысу талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен айырықшаланады.

Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық жағдайға душар болады.осы кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде, компанияда меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.

Осыдан келесі қорытынды жасауға болады:критерийлерге сүйену арқылы біз қазақстандық ауыл шаруашылығында шағын ж/е орта бизнес субъектілері болып табылатын шаруа. қожалықтарының жағдайы осы соңғы сатыға жатқызамыз .

Сонымен біз дағдарыстық жәйт түсінігін кеңейтуді ж/едағдарыс пен банкроттық (қабілетсіздік )түсініктерін ажыратужы ұсынамыз. Төменде берілген тұжырымдама маневр жасаудың үлкен бостандығы мен заңнамалық антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда дағдарысқа қарсы процедуралардың кен таңдауын беретін – кәсіпорын толығымен меншік иегері мен тартылған мекеменеджерлердің бақылауында болу жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен дағдарыстық жайтты ертеректе идентивикациялауды көздейді. Дағдарыстық жайтты – кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне себепші болатын активтерді және кешелік берешекті тиімсіз басқару реттінде сипаттауға болады. Осыған орай біз дағдарыстық жайыттын келесі жіктемесін ұсынамыз 17/:

кәсіпорын иелері үшін дағдарыс;
несие берушілер үшін дағдарыс ;
несие берушілердің мудделеріне сәйкес заң нашалық реттеу :

«Кәсіпорын иелері үшін дағдарыс» — несие берушілермен есеп айырысу кезінде көрінетің кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайының нашарлауымен сипатталады.оны анықтау критерші ретіңде бізбен меншік иелері құқықтарының дискриминациялануы тандалған,яғни меншікті капиталға инвестицияланған ресурстар бойынша жоғалтулар. Ал салыстыру базасы реттінде тәуекелдері теңдес альтерпативті инвестицияларды алуға болады. Сөйтіп,кәсіпорын иелерінің зардаптарын анықтау үшін меншікті капиталдың негізделген ағымдық нарықтық құным тәуекелі теңдес инвестициялық жұмсалымы ретінде жарғылық қорға кеткен капиталды қолдану кезіндегі жарғылық капиталға бастапқы жұмсалымның ағындық құнымен салыстыру керек.

Егер альтернативті инвестициялық жұмсалымның құны меншікті капиталдық ағымдық нарықтық құнынан көп болса, онда кәсіпорынның иегері үшін жоғалтулардың бар екені және дағдарыстық жайыттын бірінші сатысы басталғаны туралы айтуға болады.Сондықтан қарстырылып отырған дағдарыстын сатысын иденфикациялау үшін бастапқы альтернативті капитал жұмсалымының кәсіпорын иесінің табысының екі құраушысы – кәсіпорын иесі үлесінің құны мен үлестік табысымен салыстыру қажет.

«Несие берушілер үшін дағдарыс» сатысы несие берушілердің талаптарын уақытылы және бөліктерімен қанағаттандырылуымен ерекшеленеді. Дегенмен бұл жағдайда шаруашылық субъект меншік иелері мен жалдамалы менеджмент көмегімен басқарылатын дербес кәсіпорын болады. Анықталған несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау үшін белгілілерді белгілі бір сандық көрсеткіштерде бейнелеу қиын болып табылады.

Жалпы осыған орай несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау үшін біздің пікіріміз бойынша қарыз алушының міндеттемелерін қазір орындау үшін меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі кезіндегі «банкроттық туралы» ҚР – нң заңына сәйкес 150 минималды есептік көрсеткіштен төмен емес кешіктірілген міндеттемелер сапасын бар екенін көрсетік бейнелейтін критерий ретінде қолдануға болады.

«Заңнамалық реттеу» сатысында кәсіпорынның иелері тарапынан дағдарысқа ықпал ету шаралары несие берушілердің мүдделерін қорғау үшін заңнамалық тұрғыда шектеуге ұшырайды. Оның басы банкрот туралы арызды арбитраждық сотпен қабылдауы арқылы анықталады. Осы кезден бастап, коммерциялық құпия болып келген ақпарат банкроттық жөніндегі іске қатысушылар үшін ашылып беріледі. Берілген сатыда кәсіпорын толық дербес шаруашылық субъект бола алмайды. Себебі, оның қызметі арбитраждық сотпен, несие берушілердің жиналысымен және арбитражды басқарушылармен бақыланады.

Дағдарысқа қарсы басқарудың әдістері мен инструментарилері. Батыстық экономистер дағдарысқа қарсы басқаруды аман қалу басты мақсат болу кезіндегі кәсіпорынның өмір сүруіне қатер төндіретін жағдайдан өту үшін қажетті қызмет ретінде анықтайды. Бұл қызмет кәсіпорынның өмір сүруіне қауіп төндіретін жайттардан өтуден интенсивтілігін жоғарлатумен сипатталады. Хаберланд бойынша бұл антидағдарыстық басқару бойынша қызметті жүзеге асыру кезінде кәсіпорын менеджменті қатаң және тез шешуші шараларды жүргізумен байланыста қысқа мерзімді проблемаларды шешу үшін барлық назарын аударады. Кейбір ғалымдар дағдарыстардың оңды сипаттамаларын көрсету арқылы дағдарысқа қарсы менеджментті – келе жатқан дағдарысқа алдын – ала анықтап, жаңа даму курсын әзірлеуге мүмкіндік беретін инструменттерді жасау болып табылады.

Сондай – ақ дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі уақыттық сипаттамаларға ие болады. Біріншіден, мұндай анықтау дағдарыстық процестен өту, оны әлсіретуге алып келетін дағдарыс кезіндегі шараларды әзірлеу мен жүргізудің барлық міндеттерінен тұрады. Коппаның пікірі бойынша бұл антидағдарыстық басқарудың мағынасы. Екіншіден, бұл түсінік кең мағыналы болу үшін оған дағдарысқа профилактика мен терапия жасауды қосу керек. /8/.

Бұл бітіру жұмысында «Дағдарысқа қарсы менеджмент» түсінігі ең кең мағынада қарастырылады. Яғни ол мақсаттылық пен уақыттылық сипаттамаларын ескереді. Сондықтан «Антидағдарыстық менеджментті » кәсіпорындағы базалық айналмалы көрсеткіштерді сақтау бойынша шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру болып табылады. /9/

Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты айнымалы базистік көрсеткіштерді сақтауды қамтамасыз етуге тікелей ықпал ету салдарынан «Реактивті дағдарысқа қарсы менеджменттің » жекелеген құрамдас бөліктерін нақты мақсаттылығын сипатталады, мәселен өтімділік пен табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету. Бұл мақсаттылық және сонымен қатар уақыттың жетіспеушілігі дағдарысқа қарсы салмақталынған тұжырымнаманы әзірлеуді, сондай – ақ бұрынғы мақсаты мен нормалды қайта қарауды қиындатады. «Рекактивті дағдарысқа қарсы менеджментті» жағдайда қалпына келтіруге бағытталған жоспарлау мен критерийлердің көп емес санына негізделген шараларды енгізу ретінде «Антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент» нақты шараларды әзірлеу міндетіне қарағанда тек қана төмен деңгейде қалыптастырылатын жалпы мақсаттарды әзірлеумен байланысты шараларға бағытталады. Антицепативті қатынас кәсіпорынның барлық облыстарын қамтитын менеджменттің ұзақ мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі. /10/

Ал «Дағдарыстан өту тұжырымдамасы » түсінігінің мағынасы келесіні білдіреді: нәтижесі жоспарланған және содан соң дағдарыстан өтіп кетуі бойынша жүзеге асырылған шаралары болып табылатын барлық әзірлеу мен басқару процестерінің жүйелі көрінісі. Оны екі категорияға бөлуге болады:

Реактивті;
Антицепативті.

Дағдарыстын өту бойынша тұжырымдаманы әзірлеуге дейінгі ең басында жауапты тұлғалар (кәсіпорын иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа өздерінің қатынастарын анықтау керек. Бұл өте маңызды болып табылады. Себебі бұл дағдарысқа қарсы шаралардың бүкіл барысына өзінің ізін қалдырады. Дағдарысты қабілдаудың екі тұжырымдамасы болады. /11/:

сақтауға бағдарлама бағытталған – дағдарысқа қатынас. Бұл жерде дағдарысқа қатыстырылған индивидуалдармен ұжым үшін дербестікті және мәнділікті жоғалтуда білдіретін кедергілер мен қауіп – қатерлер ретінде түсіндіріледі. Нәтижесінде жауапты тұлғалардың дағдарыста негативті мағынада қабылдауына байланысты дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру бойынша шаралар сапалы немесе саналы немесе саналы емес тұрғыда әзірленеді.
Жаңағы бағдарлама – дағдарысқа қатынас. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынды дамытудың эволюциялық процестерді қайта құру (градуализм), жаңартудың қажеттілігіне нұсқау ретінде қарастырылады. Бұл жерде дағдарыс белгілі бір ирроционалдықтан және дұрыс емес бекітілген мақсаттар мен ережелерді босатуды енгізеді. Нәтижесінде дағдарыста тудырған жағдайды өзгертуге талаптардың барлығы позетивті шаралар ретінде қарастырылады. Бұл кезде негізгі дағдарыс пен шаралар алынбай, олардың орнына жаңа қатынастар негізінде меншікті құрылымды өзгерту алынады.

Дағдарыстық жайтта кәсіпорынның тек оның төлем қабілеттігімен еместігімен ғана емес, сондай – ақ меншік иелерімен несие берушілердің құқықтарын шектеумен сипатталады. /12/:

Меншікті капиталға инвестициялық жұмысалымын, тиімділігін анықтау кезінде инвестициялық ресурстарды альтернативті қолданудың мүмкіндіктерін ескеру қажет;
Реструктуризацияларының тұжырымдамаларын таңдауда олардың тәуекелділігі мен қаржылық тұрғыда іске асырушылығын ескеру қажет.

Нарықтық экономика жағдайында жалпы жүйелер үшін және жекелеген кәсіпкерлер үшін дағдарыстық жағдайы туындайды. Әдетте жауап ретінде жүйе алдымен тәжірибелік апробациядан өткен және содан кейін теориялық тұрғыда негізделген сәйкес механизмдерді шығарады. Осындай механизмдердің біреуіне корпоративтік реструктуризациялау жатқызылады. Жалпылықпен қабылданған теорияға сәйкес оған өндірістердегі, капитал құрылымындағы немесе кәсіпорыннан күнделікті іскерлік циклінің құрамдас бөлігі болмайтынын меншіктегі кез – келген өзгерістер жатқызылады. Реструктуризациялау бойынша қызметті екіге бөлуге болады. Стратегиялық реструктуризациялау әсіпорын иелері үшін меншікті капитал құнының жоғарлауына, әрекет етушіфирма ретінде оны қолдаумен байланыстыміндеттер мен копротивтік меншікті сақтап қалуға бағытталады. Дағдарыстық жағдайдағы кәсіпорынды реструктуризациялау төлемқабілетсіз және банкротфирмаларды әрекет етуші немесе қызметтерін асырушы кәсіпорорындар жағдайына қайтару мақсатымен қайтадан ұйымдастыруға (реорганизация) бағытталған шешімдерге шоғырландырылады. Қазақстанда қалыптасқан жағдайға орай басты назар біздің пікіріміз бойынша дағдарыстық жағдайда кәсіпорындарды реструктуризациялау техникасына , қағидаларына, мақсаттарына аударылып шоғырлану қажет. /13/

Реструктуризациялау мақсаттары мен оларға жету критерийлері. Реструктуризациялаудың басты мақсаты – кәсіпорынды дағдарыстан шығару болып табылады. Бұл жерде ең бастысы өндірістің тиімділігіне жету, активтерді басқару сипаттамаларын өзгеру және заемдық қаржыландыру мүмкіндіктерін қолдану сияқты бағынысты мақсаттарға жету керек.

Кәсіпорынның қызмет етуі бойынша тиімділігінің маңызды көрсеткіші ретінде меншікті капитал құнын жоғарлату болып табылады. Сондықтан реструктуризация әдетте осы бағыт бойынша жүзеге асырылады. Осы жердегі кәсіпорынның құнын көрсеткішін реструктуризациялау критерийі ретінде алу кездейсоқ емес. Кәсіпорынның иелерін түпкілікте өндірістің типі мен технологиясы, өнімнің параметрлері, өткізу нарықтары сияқты проблемалар аз қызықтырады. Олардың капиталы салымдарының тиімділік критерийі ретінде кәсіпорын иесінің жеке әл – ауқат деңгейінің жоғарлауы мен фирманың тұрақты дамуына себепші болатын салымдар құндарының тұрақты өсуі болады. /14/

Кәсіпорынның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Бағалаудың дәстүрлі үш тәсілдемелер ішінде біздің пікіріміз бойынша тек ақшалай ағымдардың дисконтталған құнын анықтауәдісі ғана компанияның ішкі экономикалық құнын толық тұрғыда бейнелеген. Бұл ақша ағымдарының кәсіпорынның нарықтық құны көрсеткіші мен жоғары дәрежеде корреляциялаумен айрықшаланады. Сондай – ақ ол опперациялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерге қатысты барлық шешімдерді ескеретін ақшалай ағымды көрсеткішін экономикалық мәнімен айрықшаланады.

Фирманың құны көрсетіші – кәсіпорынның тұрақтану периоды (есептік период) бойынша ақша ағымдарының ағымдық келтірілген құндары мен есептік периодтан аса ақша ағымдарын дисконтталған құндарының қосындысы ретінде анықталады.

Ақшалай ағымдар қарыздық міндеттемелерді, меншікті айналмалы қаражаттарға және капитал салымдарына қажеттілік, мақсатты бағыттағы өз басқаруында қалған кәсіпорынның қаржылық ресурстарындағы өзгерістерді ескерумен таза пайда көрсеткіш негізінде анықталады.

Ақшалай ағымдардың дисконтталған әдістері арқылы алынған бизнестің құны өте жиі теріс шама болып қалады. Бұл болса, кәсіпорын иелерінің ақша қаражаттарын басқа жаққа кетуін білдіреді. Бұл көбінесе меншікті айналмалы қаражаттардың хроникалық тұрғыда жетіспеушілігі, елеулі қарыздық міндеттелер бойынша төлемдерді жүзеге асыру қажеттілігі. Капитал жұмсалымдарына қажеттіліктері кесірінен болған дағдарыстар жайттарға байланысты болады.

Реструктуризациялаудың тұжырымдамасы. Реструктуризацияның дәстүрлі міндеті – бизнестің құны көрсеткішін максимализациялау. Оның тұжырымдамасын әзірлеу келесі әдістемені көздейді. Бірінші кезеңде кәсіпрорынның құны жоғарыда айтылғандай ақшалай ағымдардың құнын дисконттау әдісі арқылы іске асырылады. Содан соң әсіпорынның операциялық (негізгі), инвестициялық және қаржылық қызметтерін реструктуризациялаудың түрлі варианттары әзірленеді.

Опперациялық (өндірістік) факторлар шендерінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы, бағақалыптасуы, шығындардың тиімділігі, өткізу нарықтары, жарнамалық қызмет пен өнімді жылжыту жүйелері, өнімді сатқаннан кейінгі қызмет көрсету жүйесі (өнім сапасына кепіл беру) туралы талдауды қажет етеді./13/

Инвестициялық факторларға қатысты құнның қозғалуын анықтайтындарға негізгі және айналмалы құралдарға жұмсалымдарды басқаруды, меншікті айналмалы қаражаттың деңгейін оптимизациялауды жатқызуға болады. Осыған орай тауарлық материалдар запастардың деңгейі, дебиторлық берешек жинау, несиелік берешекті басқару, қуаттылықтың көбеюі, капитал жұмсалымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады.

Қаржылық факторларға келетін болса, меншікті капиталдың құны, оның қарыз сапасы мен ара қатынасы, капиталдың құрылымы жатқызылады. Бұл қаржылық қызметті реструктуризациялау шеңберінде іскерлік тәуекелдің факторларын басқару, капиталдың оптималды құрылымын ұстап отыру мен үлестік салым бойынша пайда саясаты талданады. Мәселен, іскерлік тәуекелдің төмендеуі табыстың ставкасын төмендетеді./13/.

Әзірленген шаралар тексеру ақшалай ағындардың дисконтталған модельдері көмегімен жүзеге асырылады. Ал варианттарды іріктеу критерии ретінде кәсіпорын капиталы ның өсуі алынады. Бұл болса, яғни бизнестің құнын жоғарлатуға бағытталған стратегиялар реструктуризациялаудың одан ары болатын варианттарын қарастыруға негіз болады. Реструктуризациялау стратегиялары оңай варианттардан күрделілерге қарай қарастырылуы керек. Ондай жағдайда варианттарға артықшылық беру кезінде келесілер ескерілуі қажет.

минималды (тип) капитал жұмсалымы мен минималды сыртқы қаржылық көздерден қаражат тарту;
уақыт және кәсіпорынның потенциалын ескертетін басқа белгілер;

Алайда көптеген жағдайларда кәсіпорын несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру басты мақсат болатын жәйттарды ескеру керек. Оған жету көп жағдайларда реструктуризациялаудың дәстүрлі міндетімен үйлеспейді. Мәселен, капиталдың құнын жоғарлату немесе максимализациялау, әдетте елеулі капитал жұмсалымдарын және қосымша сыртқы қаржыландыруға қажеттіліктен туындайтын тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталады.

Дағдарыстық жағдайларда кәсіпорындарды реструктуризациялау стратегияларының варианттары (альтернативалары). Кәсіпорынның ауыр дағдарыспериодында реструктуризациялаудың тұжырымдамаларын іріктеу мен таңдаудың бизнес құнының нольге жетуі мен нольге жақын деңгей кезіндегі тәуекелдің минималды деңгейімен шектелуі мүмкін. Мұндағы басты шарт ақша ағындарын дисконттау моделінде ескерілетін қарыздық міндеттемелерді кәсіпорын үшін ең тиімді орындау графигіне сәйкес несие берушілердің талаптарын толық қанағаттандыру болып табылады. Берілген тұжырымдама кәсіпорын иелері үшін тартымды болмайды. Дегенмен біздің ойымыз бойынша бұл стратегияның реструктуризациялаудың бір моделі немесе варианты болуға құқығы бар.

Жоғарыдағы альтернатива ретінде біз несие берушілердің мүдделерін қанағаттандыратын және кәсіпорын иелерінің минималды талаптарын ескеруге екепіл беретін реструктуризациялау стратегиясын ұсынамыз. Мұндай тұжырымнама қарыздық міндеттемелердің бекітілген өтеу графигіне сәйкес несие берушілердің талаптарын қанағаттандыратын және тәуекел мен өтімділік деңгейлері бірдей альтернативті инвестициялардың табыс ставкасы бойынша ағымдық құнға келтірілген құрылтайшылардың бастапқы салымдарына шамалы бизнестің құнына жететін кездегі реструктуризациялау стратегиясын бейнелейді. Мұндай кезде қойылған мақсаттарда жету кезіндегі тәуекел нольдік құн тұжырымдамасын жүзеге асырудағы тәуекел деңгеімен жоғары болады. Алайда осындай тұжырымнама кәсіпорын иелеріне жұмсалған қаражаттардың минималды тәуекел деңгейімен инвестициялауды ескерумен қайтатыны көзделеді.

Ұсынылған реструктуризациялау тұжырымнамалары бизнестің құнын максимализациялауды кздеуді бейнелейтін стратегиялардың жиынтығында таңдануы мүмкін. Нольдік құн, фирма иелерінің мүдделерін қорғау мен бизнестің құнын жоғарлату стратегиялары несие берушілердің жиналысы тарапынан дағдарыстық жағдайдан шығудың альтернативті тұжырымдамалары ретінде қарастырылуы керек. Бұл кезде дағдарыстан шығу тұжырымнамаларын таңдауда басты критерийлер ретінде тәуекел мен реструктуризациялау варианттарының қаржылық жүзеге асыра алушылық қолдану орынды болады.

Кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы экспресталдау үшін қолданылатын көрсеткіштер: Стратегиялық көрсеткіштер. Стратегиялық дағдарыс. Нәтижелердің дағдарысы. Өтемпаздық дағдарысы. Банкроттық.

Ағымдық өтімділік коэфициенті;
Менникті құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
Автономия коэфициенті;
Абсолютті өтімділік коэфициенті;
Таза түсім коэфициенті;
Зияндардың бар болуы;
Жалпы рентабельділік көрсеткіші;
Негізгі құралдардың айналмалылығының индикаторы;
Өткізу мөлшерінің төмендеуі;
Формадағы дағдарыстың жоқтығын алдын – ала констатациялау;

3.2.3. сурет. Дағдарыстық жәйтті экспресс – талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер.

	Стратегиялық дағдарыс	Нәтижелер дағдарысы	Өтімділік дағдарысы	Банкроттық
Ағымдық өтімділік коэффициенті
Негізгі құралдар мен қамтылу коэффициенті
Автономия коэффициенті
Абсолютті өтімділік коэффициенті
Таза түсім коэффициенті
Несиелік берешектің өсуі
Жалпы рентабельділік көрсеткіші
Негізгі құралдардың айналмалық көрсеткіші
Өткізу көлемінің төмендеуі
Кәсіпорындағы жоқтығын алдын – ала констатациялау

Дағдарыстан шығу формалары:

3.1.4. сурет. Дағдарыстан реактивті шығу.

сурет. Дағдарыстан шығудың антиципотивті формасы.

3.1. сұрағында біз «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2005ж. және 2006 жылғы қаржылық – экономикалық талдадық. Бұл талдаудан біз бұл серіктестігінің дебиторлық берешегінің 2005 жылдан 2006 жылға қарағанда шамамен 10 есеге өскендігін көрдік, яғнионың шамасы 2286 мың теңгеден 21508 мың теңгеге дейін жетті. Осыған орай жақын болашақта осы ағымдық активтерге қатысты «Сұлтан» серіктестігінде проблемалар туындауы мүмкін. Бұл проблемалар дебиторлық берешектерді уақтылы өтемеуінен активтердің сапасын төмендітіп, айналмалы капитал мен қаражаттарға деген осы шаруашылық субъектінің тапшылығын тудыруы мүмкін. Ал бұл «Сұлтан» жауапкершілігі серіктестіктің қаржылық-экономикалық жағдайын төмендетуге септігін тигізіетін потенциалды фактор болады.

Осыған орай «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің дебиторлық берешектің 10 есеге өсуіне қатысты потенциалды проблеманың осы кәсіпорынның жағдайын нашарлатпауы үшін біздің пікіріміз бойынша оның өнімдері несиеге беру саясатын жетілдіру қажет. Бұл жетілдіру ең алдымен кешіктірілген дебиторлық берешектер бойынша сақтандыру резервтерін қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Екіншіден, дебиторлық берешектің өсуі қаражатты сыртқы көздерден тартуы кезіндегі «Сұлтан» ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын төмендетіп, несиелік тартымдылығын төмендетпеу үшін осы проблеманы активтердің өзін қаражаттар тарту процесіне қатыстыру қажет. Дебиторлық берешекті осы процеске қатыстырудың басты бағыты – басты несие алу кезінде дебиторлы берешекті немесе серіктестіктің қарызды өтелуін талап ету құқығын кепілдік қамтамасыз ету ретінде несие берушіге ұсыну.

Біздің пікіріміз бойынша дебиторлық берешекке қатысты проблемаларды «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің дағдарыстық симптомдары ретінде қарастыруға болады. Бұл симптом осы серіктестіктің жағдайын «латентті дағдарыс» күйі деп бағалауға негіз болады. Сондықтан осы активке қатысты «латентті» дағдарысты тудырушы проблеманың ең тиімді жолы біз ұсынған жоғарыдағы екінші тәсіл болып табылады.

Сонымен қатар, «Сұлтан» серіктестігінің тауарлық – материалдық запастары да көп. Бұл серіктестіктің тауарлық-материалдық запастарын көбінесе егін шаруашылығы бойынша түскен өнімдер құрайды. Мұндай жағдайдың қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ең алдымен бұл серіктестіктегі өнімді өткізуіне байланысты.

Сол себепті, яғни өнімді өткізудің дұрыс ұйымдастырылмағандығынан, «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің тауарлық-материалдық запастары 2005ж. 11,5 млн теңгені, ал 2006 ж. 12,1 млн теңгені құрады (2.2.3. кестенің мәліметтері). Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай «Сұлтан» серіктестігінде 2005 жылы тауарлық-материалдық запастары активтредің 48%-ын, ал 2006 жылы 25,9 %-ды құрады. Ал 2005 жылмен салыстырғандатауарлық-материалдық запастардың сомасы 4,48%-ке өскен.

Тауарлық-материалдық запастардың жоғарыда көрсетілген үлкен үлесте болуы «Сұлтан» шағын кәсіпкерлік субъектісінің өнімді өткізу және бизнес процестерін дұрыс ұйымдастырылмағандығынан. Бұл дағдарыстық белгіні осы серіктестіктің «латентті» (көрінбейтін) дағдарыс симптомына жатқызуға болады. Сондықтан егер бұл проблеманы шешу бойынша шаралар кешені әзірленіп, жүзеге аспаса, онда бұл кәсіпорын осыған орай келешекте дағдарысқа ұшыруы мүмкін. Бұл себепке байланысты, яғни тауарлық – материалдық запастырға байланысты «Сұлтан» шаруашылық субъектісінің болашақта дағдарысқа ұшырамауы үшін біздің пікіріміз бойынша маркетингтік – менеджменттік шараларды қолдану қажет. Бұл шараларды жүзеге асырудың жолы (біздің пікіріміз бойынша) «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде өнімді өткізу менеджменті бола алады. Осыған орай бұл серіктестікте өнімді өткізу бойынша менеджерді енгізуге болады. Сондықтан жоғарыда берілген 2.1. суретте «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің басқару құрылымға, егер біз ұсынған рекомендация бойынша жаңа енгізілім енгізілсе, онда ол келесі түрде трансформацияланады:

3.1.6.сурет. «Сұлтан » серіктестігінің модификацияланған басқару құрылымы.

Біз ұсынған басқару құрылымына осы жаңа енгізілімді енгізу «Сұлтан» обьектісіндегі проблемаларды шешу үшін төмендегі шаралар мен функцияларды жүзеге асыру керек:

запастарды басқару;
өнімді өткізу каналдарын диверсификациялау;
несиеге өткізілген тауарлар мен өнімдер бойынша қарызды өтеу бойынша жұмыс істеу және кешіктірілген өтеулер бойынша шараларды әзірлеу мен оларды іске асыру;
өнімді өткізу бойынша бизнес процестерді оптимизациялау.

ҚОРТЫНДЫ.

Кәзіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктермен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі.

Сонымен кәсіпорындардың 3 түрін бөліп көрметуге болады: ірі, орта және шағын, олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар-нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар-экономика «қанқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисы.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, азғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кзінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтінің барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелгеие болып табылады.Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру.Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шғын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдікттер тәртібін тағайындау керек.

Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасыда үстемділік етпейтін фирмалар жатады. Кпөтеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұысшылар бар және сату көлеме 20 млн. доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады.Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.

Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелеген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стараегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады.басқару сипаты икемділігімен, формалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласында да, басқару саласында да жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.

Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатыпалушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиалармен шығарады,жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықттық арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі-ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу-шағын жәнеорта бизнес қызметі.

Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі калликтивті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орның сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады.Ірі компаниалар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.

Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өдірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қраыздан 10%-тен за болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агенттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті өқлдау бойынша әкімдердің қызметің қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

1992-96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі мемлекеттік баңдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен қалытасуына негіз бола алабы. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынастарды құрады: 1992 жылы-6%,1993жылы-4%, 1994 жылы-4%,1995жылы-5%,1996 жылы-5,2%. Қызмет етуші субъектілерінің саны 24030бірлікке дейін артты.2000 жылы тіркелгендердің саны118429бірлік, олардың ішінде 107134- шағын кәсіпорындар, және 59244-қызмет етуші кәсіпорындар болды.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың бала жолы бола алады, өйткені ол екі макразкономикалық проблемалармен байланыстырады-жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорынды ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы 10 жылдықты дамыған елдердегі эконмиканың дамуы тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану жіне инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу салсына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға беріледі. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әртүлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай-ақ шағын кәсіпорындарды басқару және мешікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

АҚШ тәжрибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері ісерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шығындарының өзгруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарлайды. Бір шағын кәсіпорын жабылса,екіші біреулері ашылады.

Кәзіргі уқытта АҚШ халқының 53% шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейді. АҚШ тәжрибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын адвокаттық кеңес құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңес енгізгі міндеттері:

мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.

Қазақстандық тәжрибеде шағын бизнеске көмектесудің «инкубаторлық» жобасын қолдаған жөн. «Инкубатор» термині алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың» басты міндеті-шағын, әсіресе инновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубатролар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжрибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткенненсоң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар бизнес- -инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.

Ұлыбритания тәжрибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды роль ойанйды. Шағын бизнес адамдарға өзінің творчествалық мүмкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты-қаржылық жеңілдіктер, кңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардыңболуы ықпал етті.

Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған қағидаларының бір-ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, 10 адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар- шағын, 50-499-орташа, 500- ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемелекеттің мақсаттарының бірі-шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кенінен тарады.шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықттық және әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Фрацуз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға аусуына, инвестицияның өсуіне шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие беретін бір қатар ұйымдар құрды. Оның ішінде- аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық еңгізуді қаржыландыратын кампаниялар және т.б.фрацияда несиелерді кепілдендіретін 50-ге жуық ұйымдар бар.80-ші жылдың басында несиелерді кепілдеудің ұлттық қоры құрылды. Қор шағын жіне орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын кампанияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әртүрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%-зы кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұтап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.

60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықполды акционерлік қоғамдар түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздануірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде Израиль Үкіметі алдында жаға азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған байланысты шағынжіне орта бизнестідамытуды жолдамдатты.

Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің кәзіргі кздегімен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.

Дамыған индустриялды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі өнімнің 50%-дан астамын алады. Біздің елімізде болса, шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ-гі сыбағалы үлнесі 30%-дан аспайды. Мәселен, 2005жылдың нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің ЖІӨ-гі үлесі 17% болды,ал2006 жылы бұл пайыздық қатыныс 20% шамасында болды.Бұл статистикалық мәліметтер осы сектордың ұлттық экномикадағы елеулі еместігін көрсетеді.

Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда саласында байқалады.Осы саладағы олардың үлесі 90%-ға жетеді.

Мұдай жағдайдың қалыптасуы ең алдымен осы сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты.

Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың қандай екенің көру үшін енді статистикалық мәліметтерді келтірейік.

Қазақстандық экономиканың соңғы 5 жылдағы қарқынды өсуі өзінің бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының (мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысады.

«Сұлтан» ЖШС ауыл шаруашылық саладағы кәсіпкерлік субъект болып табылады.бұл жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі (операциялық) қызметіне егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы жатқызылады. Мәселен, өткен 2006жылдың қортындылары бойынша жоғарыдағы шаруашылық- экономикалық қызметтердің бағыттарындағы егін шаруашылығы 56%-ды, мал шаруашылығы 20%-ды, өсімдік шаруашылығы 17%-ды және басқа қызметтер 7%-ды алады. Шруашылық қызметтің осы бағыттары бойынша үлестеумен ең басымдысынан батап ранжирлеу өткізу көлемі бойынша жүзеге асырған. Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай шаруашылық-экономикалық қызметтің бағыттарынан ең басымдысы егін шаруашылығы болып тұр. Мұндай жағдайдың қалыптасуы ең бастысы осы бағытты жүзеге асырудың басқа қызмет бағыттарын асыруға қарағадағы жоғары ретабельділік. Егін шаруашылығы қызметінің жоғары рентабельділігіне өткен жылғы бидай нарығындағы қолайлы конъектура, яғни бидай ауыл шаруашылық өніміне жоғары Қазақстан нарығындағы бағалар себепші болады.

Көріп отырғанымыздай бұл серіктестіктің операциялық қызметі әртараптанғандығымен және нарықтың конъюктурасына тез бейімделу қабілетімен сипатталады.Сонымен жоғарыдағы қаржылық-экономикалық талдау «Сұтан» серіктестігінің несиелік тартымдылығын және қаржылық жағдайы талдауға бағытталған. Әдетте бұндай талдауларды несиелік талдау немесе сараптау деп атайды.

«Сұтан» ЖШС-нің бітіру жұмысының осы сұрағындағы қаржылық талдауды несие алу кезінде тәжрибеде қолдануға болады. Дағдарыстармен күйзелістерді спонданды түрде пайда болған жағдаймен статикалық процесс ретінде қарастыруға болмайды, оның өсуіндегі қателіктерге алып келуі мүмкін де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкін. Егер қателікті даму уақытысында анықталса, онда нормалды даму курсына бағғытталған коррекциялау жасауңа болады. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің даму сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдермен дағдыларға ие болу керек.

Дағдарыстың процесі байланыстар-қатынастар бар құрылымын бұзатын немесе оны қайтадан қалыптастыратын жалпы дамуды білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Ол басқарылатын немесе белгілі бір шектерде асқынуын жіберуге болмайтын немесе фирманың ішкі мен сыртқы факторларына байланысты болуы мүмкін. Күйзелістік процесстер кәсіпорынға, оның құрылымына , инновациялыұ әлеуметіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен , интенсивтілігімен және ауырлығы түрлі дәрежедегі салдармен сипатталады.

3.1. сұрағында біз «Сұтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің 2005ж. және 2006жылғы қаржылық –экономикалық талдадық. Бұл талдаудан біз бұл серіктестігінің дебиторлық берешегінің 2005 жылдан 2006 жылға қарағанда шамамен 10есеге өскендігін көрдік, яғни оның шамасы 2286мың теңгеден 21508 мың теңгеге дейін жетті. Осыған орай жақын болашақта осы ағымдық активтерге қатысты «Сұлтан» серіктестігінде проблемалар туындауы мүмкін. Бұл проблемалар дебиторлық берешектерді уақытылы өтемеуінен активтердің сапасын төмендетіп, айналмалы капитал мен қаражаттаға деген осы шаруашылық субъектінің тапшылығын тудыруы мүмкін. Ал бұл, «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қаржылық- экономикалық жағдайын төмендетуге септігін тигізетін потенциалды фактор болады.

Осыған орай «Сұлтан» жуапкершілігі шектеулі серіктестігінің дебиторлық берешектің 10есеге өсуіне қатысты потециалды проблеманың осы кәсіпорынның жағдайын нашарлатпауы үшін біздің пікіріміз бойынша оның өнімдерді несиеге беру саяасатын жетелдіру қажет. Бұл жетілдіру ең алдымен кешіктірілген дебиторлық берешектер бойынша асқтандыру резервтерін қалыптастыруы тиіс. Екіншіден, дебиторлық берещектің өсуі қаражатты сыртқы көздерден тартуы кезіндегі «Сұлтан» ЖШС-інің қаржылық-экономикалық жағдайын төмендетіп, несиелік тартымдылығы төмендетпеу үшін осы проблеманы активтердің өзін қаражатар тарту процесіне қатыстыру қажет. Дебиторлық берешекті осы процеске қатыстырудың басты бағыты — несие алу кезінде дебиторолық берешекті немесе серіктестіктің қарыздың өтелуін талап ету құқығын кепілдік қамтамасыз ету ретінде несие берушіге ұсыну.

Біздің пікіріміз бойынша дебиторлық берешекке қатысты проблемаларды «Сұльан» жауапткершілігі шектеулі серіктестігінің дағдарыстың симптомдары ретінде қарстыруға болады.Бұл симптом осы серіктестіктің жағдайын «латентті дағдарыс» дағдарыс күйі деп бағалауға негіз болады. Сондықтан осы активке қатысты «латентті» дағдарысты тудырушы проблеманың ең тиімді жолы біз ұсынған жоғардағы екіші тәсіл болып табылады.

Соңғы жылдардағы шағын кәсіпкерлік бұл сектордағы тіркелген кәсіпорындардың және оларда жұмыс бастардың сандарының төмен өсуі қарқындарыменсипатталады. Жоғарыда айтылғандай олардың шығаратынөнімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі төмен болып тұр. Мәселен,2005ж. және бизнес субъектілерімен өндірілген өнімнің жалпы ішкі өнімдегі сыбағалы үлесі сәйкесінше 17% және 20% құрады. Ал оның аймақтық құрылымы болса біркелкі емес. Сонымен қатар шағын және орта бизнес секторының салалық құрылымы да біркелкі емес. Шағын бизнес кәсіпорындары өздерінің қызметтерін көбінесе саудалық-делдалдық секторына шоғырландырады. Ал бизнестің аяқтан тұру процесін басқару бұл секторда кәсіби еместілігінмен сипатталады.

Мұндай салдардың себептеріне тек қадағалаушы органдардың қысым жасауы, салық салудың ауыртпалығы, технологияларды импорттауға жоғары кеден төлемдері, нарықтық инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы, заңнаманың тұрақсыздығы мен қаржы-қаражат тартудың қымбаттығы ғана емес, сондай-ақ мемлекет тарапынан шағын және орта бизнес секторын реттеп, қолдаудың жүйесіздігі жатқызылады.

Несие алудағы проблемаларды шешу үшін көптеген тараптар жағынан шаралардың кещені талап етіледі. Біріншіден, шағын және орта кәсіпкелік субъектілері өздері несие алуды жеңілдету ұшін шараларды жүзеге асыру керек. Бұл шаралар ең алдымен олардың ашықтылығын, транспорпаренттіліктерін және инвестициялық көркемділігін жоғарлатуға бағытталу қажет.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

Малый бизнес № 23 – 24. Декабрь. 1998г
А. Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 1999 г.
Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. \\ сборник научных работ. Алматы, 1999 г.
Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 1999 г.
Гражданский кодекс Республики Казакстан.
Аль – пари. Август – октябрь, 1997 г.
Статистический сборник Казакстана за 1998 и1999 г.\\ оперативная информация.
Аль – пари № 2, 1998 г.
Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 1998 г.
Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана,

1996 г.

11.Винс Р. Математика управления капиталом. Методы анализа риска для трейдеров и портфельных менеджеров. Пер. с англ. – М.: Альпина, 2000. стр 146-155;

Лян Е. Е., «Республика Казахстан – Европейский союз: перспективы экономического сотрудничества» // Analytic 3/2003. Материалы конференции.

13.Молчанов И.Н., Герасимова И.А. Компьютерный практикум по начальному курсу эконометрики (реализация на Eviews): Практикум / Ростовский государственный экономический университет. – Ростов-н/Д.,-2001.

14.Кремер Н.Ш., Путков Б.А. Эконометрика: Учебник для вузов / Под.ред.проф. Н.Ш.Кремера.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – с.284.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. ҚР — дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту

Ақшалай түсімдер (АҚШ доллары мың)

Ақшалай түсімдердің негізгі көзі ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу мен диірмен қызметінен түседі.

Серіктестіктің тұтынуына әсер етуші ақшалай құралдардың факторлары.

Баланстың баптары

Журналист Юлия Латынина: Путин против Казахстана не рыпнется

В Караганде появится стадион и спортивный комплекс на 10 тысяч мест

В Нацбанке ответили на вопрос, дорастет ли доллар до 600 тенге

Даниала Ахметова обвиняют в получении взятки в виде чемодана долларов от израильтян

«Я тоже хочу размножаться» — депутат о стерилизации животных в Казахстане

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты