Дипломдық жұмыс: ҚР кітапханалық жарнамасының мәселелелерін шешу жолдары

Дипломдық жұмыс

 

Қазақстан Республикасының кітапханалық жаранамасының мәселелерін шешу жолдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дипломдық жұмысты атқарушы______________________________ _________________________________дайындаған диплом жұмысына

 

РЕЦЕНЗИЯ

 

Диплом жұмысының тақырыбы: ««ҚР кітапханалық жарнамасының мәселелелерін шешу жолдары».

Диплом жұмысында қазіргі кітапханалық жарнамасының мәселелелерін шешу жолдары, негізгі әдіс-тәсілдерін жан-жақты талдап зерттеген. Зерттеу барысында қазіргі уақыт талабына сай жұмыс процесінде кітапханалық жарнамасының қолдану жолдарын атап көрсеткен.

Ізденуші диплом жұмысының тақырыбына байланысты әдебиеттерге аналитикалық және синтетикалық талдау жасаған. Кітапханатану және библиографиятану салалары бойынша деректемелермен құжаттардың мол қорын пайдалана отырып орындағаны көрініп-ақ тұр.

1 тарауда ақпарат қоғамындағы 1 тарауда ақпарат қоғамындағы кітапхана жарнамасының ұғымы және тарихи аспектілері ,кітапхана ісіндегі жарнаманың негізгі әдіс-тәсілдері, жарнама маркетигі мен менеджменті, кітапханадағы жарнамалық іс-әрекеттің заңдастырылуы, жарнама қазметін ғылыми ұйымдастырудың бағыттарын атап өткен.

2 тарауда жарнама- кітапхананың жаңа имиджін қалыптастыру құралы ретінде жарнама мәтіндерінің стилистикасы мен құрастыру ерекшеліктері, жарнамалық хабарларды көркемдеу әдістері, нарықтық жағдайда кітапханалық жрнамаларды тарту каналдары мен құралдарын келтіреді.

Студент өз ойын шеберлікпен сауатты, қисынды жеткізу тұрғысынан дайындығын байқатты.

Диплом жұмысының материалы жүйелі түрде құрылған. Диплом жұмысында кітапхананың жаңа имиджін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері, қазіргі уақыттағы ерекшеліктері мен ұйымдастырудың формалары қызықты әрі тартымды етіп баяндалған.

Айтарлықтай ескертулер жоқ. Сондықтан бұл дипломдық жұмысты өте жақсы деген бағаға бағалап, қорғауға жіберуге болады деп сенім білдіремін.

 

 

 

Дипломдық жұмысты атқарушы ________________________ _________________________дайындаған диплом жұмысына

 

ПІКІР

 

Диплом тақырыбы: «ҚР кітапханалық жарнамасының әселелелерін шешу жолдары».

Зерттеудің тақырып көкейтестілігі жалпы ғылыми мемлекеттік бағдарламалармен байланысты.

Зерттеуші өз тақырыбын қазіргі нарықтық экономиканың шарықтап тұрған кезеңінде кітапхана жарнамасының орны мен ролін атап көрсеткен.

Диплом жұмысының құрылымы қалыптастырылған. Ол кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 тарауда ақпарат қоғамындағы кітапхана жарнамасының ұғымы және тарихи аспектілері, кітапхана ісіндегі жарнаманың негізгі әдіс-тәсілдері, жарнама маркетигі мен менеджменті, кітапханадағы жарнамалық іс-әрекеттің заңдастырылуы, жарнама қазметін ғылыми ұйымдастырудың бағыттарын атап өткен.

2 тарауда жарнама- кітапхананың жаңа имиджін қалыптастыру құралы ретінде жарнама мәтіндерінің стилистикасы мен құрастыру ерекшеліктері, жарнамалық хабарларды көркемдеу әдістері, нарықтық жағдайда кітапханалық жрнамаларды тарту каналдары мен құралдарын келтіреді.

Студент диплом жұмысын жазу процесі кезінде материалды зерттеу талдау және жүйелеу әдістерін, безендіру тәсілдерін дұрыс пайдаланған, диплом жазушы «Тапсырма» бойынша барлық қойылған талаптарды толық орындаған.

Жұмыс материалдары ғылыми жүйелі түрде баяндалған, мазмұны түсінікті әрі тілге жатық. Диплом жұмысының құрылымы мен бөлім аттарын дұрыс жүйелей білген.

Дипломдық жұмыстың танымдық маңызы бар, мамандық бойынша арнайы пәндер мен қосымша материалдарға және мерзімді басылымдарға зерттеулер жүргізіліп талданған.

Қорытынды нәтижесі жасалынып, негізгі тұжырымдар келтірілген, осы заманғы моделді кітапхананың жұмысын ұйымдастыру мен басқаруда оның болашағы туралы ұсыныс пікірлер айтылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

М а з м ұ н ы

 

Кіріспе………………………………………………………………………………………………

 

І. Тарау. Жарнама және қоғамдық мемлекеттік саясат………………….

1.1   Кітапхана жарнамасының тарихи аспектілер……………………………….

1.2.  Жарнама маркетингі мен менеджменті………………………………………

          1.3.  Кітапханадағы жарнамалық іс-әрекеттің заңдастырылуы…………..

 

ІІ.Тарау. Жарнама –кітапхананың жаңа имиджін қалыптастыру

                 құралы…………………………………………………………………………….

2.1. Жарнама мәтіндерінің стилистикасы мен құрастыру    

        ерекшеліктері……………………………………………………………………………

2.2 Жарнамалық хабарларды көркемдеу әдістері………………………………

2.3.Кітапхана жарнамасын тарату каналдары мен құралдары……………

2.4.Кітапхананың фирмалық стилі……………………………………………………

 

Қорытынды……………………………………………………………………………………

Қолданылған әдебиеттер тізімі………………………………………………………

Қосымшалар…………………………………………………………………………………..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кітапхана ісі мәдениет саласы ретінде ақпаратық, білім беру және мәдени ағарту қызметінің негізі болып табыады.

          ХХІ ғасыр мәдениеттің, ғылым мен білімнің ғасыры. Барлық білімнің қайнар көзі – кітапханада екені баршамызға анық.

Қазіргі кезде адамдардың өскелең талабын  қанағаттандыру, рухани байлығымен жалпы қабілетін дамыту және жоғары эстетикалық талғамын қалыптастыру міндеттерін іске асыруды кітапханалардың алар орны ерекше.

          Кіапхана қызметін дамытуда көпшілік кітапханалардың және мекемелермен ұйымдардың қызметіне әдістемелік көмек көрсетіп, кітапхана ресурстарын талдауда, ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуде және біріңғай жүйені жетілдіруде ақпарат көздерін қоғамда, пайдалануға ықпалын тигізіп, ұйымдастыратын идеологиялық және ғылыми ақпараттық орталық болып табылады. Жалпы кітапханалар жүйесін сақтап қалу, оқырмандарға жаңаша түрде қызмет  қөрсету, оқуға баулу, рухани байлығын көтеруде кітапханалық жарнаманы қазіргі заманға сай жүргізілуі қажет-ақ.

          Кітапханаларда жүйелі түрде ғылыми — практикалық   конференциялар, байқаулар, семинар-тренинг, практикалық сабақтар, көмектер, дөңгелек үстел, іс-тәжірибе трибуналары және көптеген көпшілік іс-шаралардың белсенді түрлері мен әдістерін жарнамалау.        

          Жарнама біздің елімізге нарықтық экономикалық қатынастар мен бірге келіп кірді. Алайда жарнамаға өнер ен мәдениет саласында  оның ішінде кітапханада ғылым туындысы емес, насихат құралы ретінде қарау пост кеңестік  кеңістікте, соның ішінде республикамызда әлі де басым болып отыр.

          Қазақстанда жарнама өнеркәсіп, сауда салаларымен  салыстырғанда қаржы — несие жүйесінде, соның ішінде банк қызметінде нақты дамып келеді.

          Жарнама агенттіктері, сондай-ақ оларға тапсырыс беретін жеке фирмалар, мемлекеттік кәсіпорындар, дайын жарнма өнімін наихаттайтын жарнаманы жоғары бұқаралық қпарат құралдары тек орыс тілінде жұмыс істейді.

Қазіргі таңда кітапханаларда жарнаманы  кеңінен падалана алмайтындағы және арнайы  бөлімінің жұмыс жасамайтындығы бізді қатты қынжылтады. Міне, мен сондықтанда осы тақырыпты таңдап кітапханалық жарнаманың  кітапханада, оның орны ерекше екендігін атап өтіп, оны кітапханашылар мен студенттер арасында кеңінен насихаттау.           Бұл дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасының кітапханалық жарнамасының мәселелерін шешудің жолдарын, жарнама жасаудың әдіс-тәсілдерін, түрлерін, жарнаманың кітапханада кеңінен қолдану ерекшеліктерін атап көрсетіп, терең талдау жасап, ғылыми зерттеу жұмысын жүргіздім.

Сонымен  проблеманың көкейтестілігі қазіргі кезеңдегі кітапхана ісін одан әрі дамыту және осы кезеңдердегі қағидаларды басшылыққа ала лотырып, кітапхана ісін жандандыру – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Осы тауқыметті шешудің негізгі тұтқасы кітапхана ісін жаңа технологиялық әдістермен ұдайы жетілдіріп отыру, ақпарат көздерін қоғамда пайдалануға ықпалын тигізіп, оқырмандардың сұраныс талаптарына жаңаша түрде қызмет көрсетуін жарнамалау арқылы тұтынушыларды оқуға баулу.

Зертеу объектісі – ақпаратық білім орталығы кітапханалардың маркетингтік жарнамалық бөлімі.

Зерттеудің жетекші идеясы – қазіргі таңда кітапханалақ жарнаманың ерекшелігін, атқаратынқазметі мен маңыздылығы.

Диплом жұмысының міндеттері:

• кітапханалық жарнамалырдың тарихын зерттеу;
• кітапханалық жарнамалардың түрлері мен атқаратын қызметін түсіндіру.
• кітапханалық жарнаманың әдістерін талдау.
• кітапханалық жарнаманың қажетілігн айқандау;
• кітапханалық жарнамаларды халық игілігіне ұысну.

          Дипломдық жұмысының практикалық мәнділігі.

• кітапханалық жарнама арқылы оқырмандарды, тұтынушыларды кітапханаларға тарту;
• кітапхана жарнамасы арқылы кітапхананың ақпараттық білім орталығы екендігін таныту;
• қорда бар құнды мәдени байлықтарды жарнамалау.
• Зерттеу нәтижелерін университеттер мен педагогикалық институттарды практикалық сабақтарда пайдалану;
• Студентерге іс-тәжірибе барысында пайдалану.

          Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар :

• ҚР кітапханалық жарнамасының көкейтесті мәелелері;
• кітапханалық жарнаманың тарихы;
• кітапханалық жарнамасының қазіргі кезеңдегі ерекшелігі;
• компьютерлік технологияларды кітапханалық жарнамасында дұрыс пайдалану;

    Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалрдан тұрады.

     Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші ижеясы, деректі көздері мақұлдануы мен практикаға енгізілуі баяндалады.

     Қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша тұжырымдамалвр жасалынып, проблема бойынша келешекте орындалатын зерттеу перспективасы тұжырымдалады.

Зерттеудің міндетері:

1. Жарнамалық қызмет көрсетудің мәнін, мазмұнын айқындайтын тірек ұғымдарды ғылыми тұрғыда зертеу.
2. Кітапханалық жарнамасының тарихы, құылымы, тәжірибелері арқылы ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың өшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І Тарау. Жарнама және қоғамдық мемлекеттік саясат

 

1.1. Кітапхана жарнамасының тарихи аспектілері

 

          Жарнама (франц. — Кесіате, лат. Кесіата-к — айқайлау)

          Адам белгілі бір тауарды жеткілікті молшерде немесе артығымен шығара бастаған соң-ақ, айырбас үрдісі басталады. Айырбастау үшін нарық қажет. Нарық дегеніміз ең әуелі тұтынушы табу деген сөз. Міне, осылайша маркетинг, жарнама да қажет болады.

Жарнама адамдардың басқа адамдарга шығарылған өнімдер мен көрсетілетін қызметтер туралы мәлімет беру қажеттігінен туған. Осыған қарап-ақ жарнаманың өте ерте заманда пайда болғанын аңғаруға болады.

Жарнаманың көне заманғы үлгісі ретінде Каирдың археологиялық музейінде тұрған «Мен, Крит аралында тұратын Ринос, түс жоримын» деген жазуы бар тасты алуға болады. Бұл жәігердің пайда болғанына 2,5 мың жыл екені анықталған. Бұдан басқа да ерте заманғы жарнама түрлері бар. Лондонда сақтаулы тұрған, құл сатылатыны жайлы иероглиф жазуы бар Мысыр папирусы; көне заманғы қолөнершілердің өртүрлі ендері мен таңбалары. Олар қазіргі тауар белгілерінің арғы тегі болып табылады.

Қытайда 10-ғасырда баспа жарнамасы болған. Месопотамия саудагерлерінің эмблемалары да жарнамаға жатады. Ерте кезде жарнамалық хабарларды сауда жолдарының бойындағы жартастарға, тастарға, мыс пен сүйектерге жазатын. Тарихи құжаттарда. ортағасырлық қалаларда өндірушілердің тауарларын халық көп жиналған жерде мадақтап, хабарлайтын азаншылар қоғамы болғаны жайлы мәліметтер бар.

«Жарнама тарихындағы бетбұрыс жылы — 1450 жыл болды», — деп жазады О.О. Борисова «Кітапхана жариамасы: тарихи аспект» (5 ғыл.-практ. конф. — М., 2000) деген мақаласында. Бүл жылы Иоганн Гутенберг баспа станогын ойлап тапты. 18 ғасырдың екінші жартысында жарнамалық хабарландырулар басылатын алғашқы неміс мерзімді басылымдары шыға бастады. Ал 1812 ж. Англияда алғашқы жарнама агенттігі пайда болды.

Капитализмнің дамып, нығаюына байланысты жарнама жеке сала болып қалыптаса бастайды. Ол сала концерн, корпорация, кәсіпорын, фирмалардың мүддесін қорғайтын, олардың нарықты жаулап алу, пайда түсіру үшін қолданатын негізгі құралы болатын ірі индустрияға айналды.

Сонымен, 19-ғасырда жарнама барлық дамыған капиталистік елдердің өмір салты болып қалыптасты. Ресейде де жарнама ісі жақсы жолға қойылғанын айта кету керек. 10-11 ғасырдың өзіңде-ақ орыс көпестері өз тауарларын жарнамалаудың алуан түрін қолданған: сауда қатарының алдыңда коңілді өлеңдер мен жаңылтпаштар айтып, тауарларды мадақтайтын арнаулы жалданған азаншылар түрды. 19 — ғасырдың аяғында Ресейде баспа жарнамасы дамиды, сонымен бірге газет пен журналдардағы жарнама да даму үстінде болды. «Сауда», «Сауда және өмір» журналдары, «Комиссионер» (Москва), «Сатып алушының серігі» (Төменгі Новгород) газеттері сияқты арнайы жарнамалық басылымдар пайда болды. Жарнама ісінің зор табыстарын 1897 жылдың соңында Петерборда Бүкіләлемдік сауда плакаты кормесі болғанынан, онда өр елден келген жарнамашылардың 700-ден астам жүмыстары қойылғанынан коруге болады. Бүл жүмыстар-дың ішінде орыс суретшілерінің жүмыстары да болды.

          Революциядан кейін жаңа экономикалық және қоғамдық қатынастар орнап, жарнаманың міндеттері де түбірімен өзгерді. «Жарнамалық хабарландыруға мемлекеттік монополия жариялау туралы» декрет және барлық жеке жарнамалық мекемелерді кәмпескелеу туралы декрет қабылданды. Енді жарнама пролетариат диктатурасының экономикалық базасын нығайтуға және социалистік шаруашылықты нығайту үшін алғы шарттар қамтамасыз етуге қызмет етті. Азамат соғысы және одан кейінгі күйреу жылдары жарнама әрекетінің табиғи түрде жойылуына әкелді. Бірақ жаңа экономикалық саясат (ЖЭС)  заманында жарнамаға қайта көңіл бөлінді. Дәл сол кезде «Рекламтранс», «Байланыс», «Промреклама» дейтін алғашқы советтік жарнамалық агенттіктер қүрылды. Мемлекеттік жарнама ісіне журналист, жазушы, ақын, суретшілер тартылды. Мысалы, В.В. Маяковский хабарландырулар үшін 100-ден аса өлең мәтіндерін жазды, соның ішінде, қанатты сөзге айналып кеткен «Моссельпромнан басқа, барлық жер қасқа» деген өлең жолдары бар.

Бірақ кеп ұзамай өмірдің бүл саласына идеология келіп килікті. Жарнама социализм табиғатына жат нәрсе деп табылып, 30-жылдардың соңынан 60-жылдардың басына дейін оны «әлемдік империализмнің жезөкше қызы» деп атайтын болды. Бірақ өмір өз ағысын тоқтатпайды, 70-жылдардан бастап біздің елімізде жарнама ісінің жаңа кезеңі қалыптасады. Соған қарамастан жарнамаға біздің өмір сүру салтымызға жат, керексіз институт деп қарау жойылмады. Бұндай козқарастың нәтижесінде жарнамаға жанама іс деп қарап, тауар тапшылығы кезінде туған «жақсы тауар жарнамасыз-ақ өтеді» деген принцип пайда болды. Іс жүзінде жоғары сапалы тауар бар жағдайда байланыс құралынсыз, соның ішінде, жарнамасыз өте бермейтінін өмірдің өзі корсетуде.

90-жылдардың басыңда кітапхана басылымдарында шыққан маркетинг пен жарнама туралы материалдар, кәсіби кітапханалық санада «жарнама кітапхананы жаңа қоғамдық-экономикалық жағдайларға үйлестіретін қүрал» деген үғымды қалыптастыра бастады.

Бірақ жарнаманың қажеттігі мен пайдалылығын мойындау бір бөлек те, бүл салада жоғары дәрежелі маман болу бір бөлек нәрсе.

          Кітапханаға деген қоғамның кейбір бөліктерінің (ең алдымен жастардың) сұранысы артып отырғанына қарамастан, халықтың негізгі тобы, тек қана дені сау азаматтар емес, сонымен бірге мүгедектер де, кәсіпкерлер мен корпорациялар да белсенді түрде кітапхана тапсырысшысы болатындай етіп жүмыс істеу керек екендігі айқын. Бүл бағытта белгілі бір жетістіктерге жету үшін кітапханалық қызмет көрсету бағытьш пайдаланушылар-дың жекелеген топтарының іс жүзіндегі сүраныстарын қана-ғаттаңдыруға бет бүру қажет.

Мысалы, Париж қоғамдық кітапханасында автоматтандырылған канадалық GЕАС жүйесі бар. Ол 55 терминалдық, бәріне бірдей қызмет ететін электрондық каталоггардан түрады. Жүйе пайдаланушыларды Интернетпен және басқа халықаралық деректер банкімен байланыстырады. Дене кемістіктері бар, оның ішінде нашар көретіндер және мүлдем көрмейтін азаматтарға қызмет көрсету жақсы жолға қойылған. Париж Қоғамдық Кітапханасының барлық қабаттарында оқырмандар мен қүжаттар ағыны қозғалысына кедергі жасайтын қабырғалар, бөлмелер жоқ. Әрбір қабат-еркін кеңістік, ондағы кітапханалық қүралдардың барлық кешені пайдаланушыларға қызмет ету мен олардың жеке өзіндік жүмыс жасау қабілетін арттыру үшін жағдай жасайды. Бірегей архитектуралық жобаға байланысты, эскалаторлар ғимарат фасадына шығатын мөлдір қүбыр — цилиндр тәрізді басқа қабатқа өткізгішке барып тіреледі, ал эскалатордың шығыңқы жерлері фасад орталығын келбеу — диагональ бойынша кесіп өтеді. Бүл қондырғылар, эстетика мен қызмет керсету функциясын біріктіре отырып, кітапханаға келген адамдарға Париж айналасын тамашалап, суретке де түсіруге мүмкіндік береді.

АҚШ-тағы (Канзас штаты) қоғамдық кітапханаларда пайдаланушыларды қызықтырып, демалыс көіл күйін қалыптастыру үшін кафе салу идеясы талқыланып, көп жерде іске де асып жатыр.

Конгресс кітапханасында бизнеске кызмет көрсету арнайы бағдарлама бойынша жүргізіледі. Бизнес бойынша оп Ііпе ақпарат желісі қүралған. Ол Интернет арқылы бизнеске қатысты Федералдық қүжаттарға, 10 мыңнан астам журналдардың мақалаларын пайдалануға

анық тама-басшылығы (қағаз бетінде және оп Ііпе режимі бойынша) жөне «Кіші бизнесті қаржыландыру: ақпарат кездері» атгы басылымдар шыққан. Жаңа Зеландия және басқа да бірқатар елдерде ғылыми кітапханаларда бизнеске ақылы қызмет көрсету жолға қойылған:

АҚШ Конгресс кітапханасының тағы бір өзіндік ерекшелігі-мүгедектерге қызмет керсету. Ұлттық кітапханалық қызмет көрсету функцияларьш орындай отыра, көзі көрмейтііщер мен мүгедек жандарға төмендегідей қызмет көрсетілген: магнитті, электронды тасымалдағыш құралдар, дауысты синтездейтін электронды қондырғылар, брайл баспасының материалдары (оның ішіңде, зағип жанның саусағы астында сырғьш отыратын таспада әріптер пайда болатын түрлері) берілген.

Конгресс Кітапханасы авторы, аты, пәні, халықаралық стандарт номері бойынша тапсырысқа ақпарат беретін «Доступ» («Ассss») атты автоматгандырылған библиографиялық іздеу жүйесін енгізген. Бұл жүйеге енудің қарапайымдылығы соншалықты, кітапханаға бірінші рет келген пайдаланушыға да кітапханашының болмашы ғана көмегі керек.

Компьютер орталығы 68 терминалмен жарақталған. Олардың кейбірі көзі көрмейтін немесе басқадай мүгедек жандарға арналған. Конгресс Кітапханасы қүқықтық ақпараттың бүкіләлемдік желісін жасаған (GloЬа1 Іпfогmаtion Network-GLIN). Оған кооперативтік негізде барлық кітапханалар шақырылады. Қатысушы елдерде үлттық жүмыс станциясы қүрылады.

Конгресс Кітапханасы өз ғимаратында және одан тысқары жерде көптеген көрмелер ұйымдастырып тұрады (саяси карикатура көрмесі, Америка үңдістерінің мәдениеті туралы, т.б.). Кітапхана ішінде кітаптан басқа көптеген экспонаттар көрсетіледі: карталар, атластар, эстамптар, қолжазбалар, фотосуреттер. Конгресс Кітапханасы құрамында екі орталық — кітап орталығы және америкалық фольклорлық орталық бар. Негізгі мақсаты — кітапты насихаттау жөне кітап оқуды дамытуға көмектесу.

Европа кітапханашыларының да мақсаттары осы сарындас. Берлиндегі қоғамдық зерттеулердің ғылыми орталығы кітапхана-ақпараттық қызметін үйымдастырудың жаңа түжырымдамасын жасап шығарды, ол ақпарат технологиясын кең қолдануға негізделіп, соңғы пайдаланушыға бағытталған.

Малайзия кітапханалары бизнеспен айналысатын корпорациялар арасында қызмет көрсетуді жақсы жолға қойған. Олар ақпарат өнімдері мен қызметтеріне қатысты семинарлар, форумдар мен көрмелерде лекция оқу үшін фирма қызметкерлерін шақырады. Кітапханалар брошюра, плакат шығарып, кітапгхана және ақпарат айльгқтарын үйымдастырады, сауда және өнеркөсіп көрмелеріне қатысады.

Кітапханалық маркетинг-пайдаланушыға бағытталған басқару философиясы,сонымен қатар, кітапхана қызметтері нәтижелерін сыртқы әлеммен алмасу қатынасын реттеу тәсілдері болып табылады. Кітапхана үсыныстары (өнімдері, қызметтері) кітапханалық акцияларды қолдау, кітапхананың қазіргі және жаңа имиджін (келбетін) нығайту мақсатыңда ақысыз алмастырады.

90-жылдардан бастап кітапхана басқаруының маркетингтік түжырымдамасы бүрынғы кеңестік кітапханашылар арасында кең үгіттеліп, кітапханалық қызмет көрсету аясына тарай бастады. Кітапхана ісіндегі жаңалықтар мен езгерістер пайдаланушылардьщ ақпараттық қажеттіктерін сапалы және тез қанағаттандыруға мүмкіндік беретін технологиялық өзгерістерге ғана байланысты емес, сонымен бірге кітапхана қызметкерлерінің дәстүрлі ойлау жүйесінен арылып, жаңашылдықтыі қабылдап, кәсіби сана-сезімдерінде белсенділік, шығармашылық қабілеттері оянуына да байланысты. Мысалы, бір  қатар кітапханаларда жарнаманың әр түрі қолданылады: сыртқы, сыйлық, басылым, т.б. Сыртқы жарнамалар кітапхана қызметтері нәтижелерін сыртқы әлеммен алмасу мақсатыңда адамдар көп жүретін жерлерде орналасты-рылады: афиша, хабарландырулар, парақшалар, кітапхана ме-кенжай көрсеткіштері, панно, транспаранттар, коркем безендірілу. Бұқаралық ақпарат құралдарында, кәсіби журналдарда кітапхана туралы талдау мақалалар, репортаж, интервью, редакцияға хат, үндеу, іс-шаралар, белсенді пайдаланушылар туралы жаңа кітаптар және т.б. жарнама жарияланып тұрады.. Ірі көпшілік шаралардан кейін қатысушыларға мадақтау,  диплом, төсбелгі, ең белсенді пайдаланушыларға жеңілдіктер, естелік сыйлық ұсыну дәстүрі, кітаптар, блокноттар, қаламсаптар — кітапхананы еске салудың бір амалы ретінде қолданылады.

Іскерлік ақпарат кабинеттері — әлеуметтік-экономикалық және құқықтық мәселелер бойынша ақпараттық қызмет көрсетудің кітапханалық орталығы болып қүрылуда. Кабинет ақпараттарды жарнамалауды қалалық әкімшілік пен бүқард-лық ақпарат қүралдарымен тығыз байланыста жүргізеді.

Көптеген кітапханаларда имидж ретінде электронды пайдаланушы билеті енгізілген. Оның екі түрі бар: пайдаланушының түсті фотосуреті бар пластик билеті және ламинатталған кәртішкесі. Кітапханаларда музыка тыңдап, телевидеофильм көретін демалыс бүрыштары мен шығармашылық бағдарлама — кеш өткізетін орын бөлінуі де пайдаланушылар легін арттыруда. Кешке аналитикалық ақпараттық шолулар, пресс-дайд-жестер, іскерлік досьелер дайындайды.

Компьютерлік жарнама компьютерде жасалынып, көру және есту көмегімен қабылданады. Компьютерлік ақылы қызмет керсету түрлері ұлғайып келеді: соның ішінде, өз бетінше жүмыс жасауға машиналық уақыт беру. Интернетпен ақпарат іздеу, электронды поштаны пайдалану, анимациялық көріністер, хабарландырулар, жарнамалық қосымша мәліметтер. Оқырмандар өз бетінше кітапхана туралы, оның қүрылымы, бос уақытта өтетін іс-шаралар, қызметтер, клубтар туралы «Тоисһ-scrееп» ақпараттық-анықтамалық жүйе бойынша ақпарат ала алады. Бүл — интерактивті экранмен жабдықталған арнайы дайындалған компьютерлік технология. Бүлардан басқа кітапханаларда ксерокешірме, ламинаттау, брошюражасау сияқты қызметтердің түрлері пайдаланушыларға «ешқайда шықпай-ақ» көп көмегін тигізеді.

Жарнамалық тиімділігі бар арнайы іс-шаралар: пайдаланушылар курстары мен үйірмелер, оқырмандар конференциясы,  пресс-конференциялар, экскурсия, экспозиция, Кітапхана күндері, мерейтой, телефон және жеке келісімдер, т.б. Кейбір кітапханаларда дәстүрлі кітап көрмесін белгілі тақырыпқа ар-налған кітаптарды көрсету шарасы ғана емес, сонымен бірге музей жәдігерлерін, жергілікті кәсіпорындардың өнімдерінің түсаукесеріне айналдырған.

Web сайт — сыртқы әлемге өзін таныстырудың тиімді қүралы ретінде қолданылуы, кабельді және тәуелсіз телевидениені қолдану, отбасылық кітапханалар, экологиялық орталық ашу жүмыстары жүргізіліп іске асуда.

Кітапханалар тәжірибесінде ақпараттық жүмысты жергілікті радио хабар «Іскерліктің ақпараттық мәдениеті», радиожурнал, радиостанция толқындарында шолулар, жаңа лықтар бағдарламасында кітапхана қызметі туралы белсенді радиосюжет, пікірталастар өткізіп, видео-жарнама (теле, кино, видео, слайд, т.б. жарнама  формалары) роликтер (10 сек-, 60 сек.)  кітапхана туралы  жарнамалық фильм,   видеоэкспресс хабар (кітапхана өмірінен ерекше жаңалық)  слайд-фильмдер, теледидар арқылы хабарландыру, интервью жүргізеді.  Жергілікті телеканал ай сайын керекті және қызықты  кітаптар, жазушылар, әдеби оқиғалар туралы хабарлар жүргізіп жарнамалайды.

Қазақстан Республикаларының кітанханаларында жарнамальгқ  іс-әрекеттің көптеген әдістерін пайдалану тәжірибелері жи-нақталған: ең басты ақпараттық-мәдени және ағарту орталығы болуға мүмкіндік беретін «паблик рилейшнз» (қоғамдық үйымдармен жоспарланған ұзақ мерзімдік іскерлік,тілектестік қарым-қатынас орнату) қолданылады. Интернет, шет тілдер мен қазақ тілін оқыту, аударма қызметі, кітап дүкені, видеофильмдер прокаты, компьютерлік қызмет көрсету түрлері жақсы жолға қойылған.

Кітапхана жарнамасын алғаш жүргізген ғылыми-техникалық кітапханалар өз фирмалық белгісін жасап, оны ҚР Экономика және сауда министрлігінің Патент агенттігіне бекіттірді, «Ақпаратты білетіндер ғана табысқа жетеді» деген фирмалық ұран пайдаланылады.

Кітапханалар шетелдік қоғамдық ұйымдармен байланыс «паблик рилейшнз» ғана қолданбайды, сонымен бірге жергілікті экономикалық, мәдени, діни ерекшеліктерді де ескереді. 0блыстық, аудаңдық газетте өз рубрикасы бар. Онда шағын әдебиет шолуы, жаңа кітаптар туралы библиографиялық ақпарат, т.б. материалдар (кітапхана өмірі туралы очерктер, облыс мамандарына арналған республикалық әдебиеттер көрмесінен репортаждар, директормен интервью), тегін жарнамалық хабарландырулар, шақырулар шығады.

Модельді кітапхана мәртебесін, имиджін (келбетін) қүрастыру бірнеше бағыттан түрады:

—  кітапхана және оның қүрылымдық болімдері туралы ақпарат;

— кітапхана қоры, оның қүрамы мен қүрылымы туралы ақпарат;

 — кітапханалық қызмет түрлері және оның интеллектуалдық өнімдері туралы ақпарат, компьютер мен көбейткіш техниканың комегімен керкейтуге ішкі және сыртқы қажеттіліктерге баспа енімдері (фирмалық бланкілер, буклеттер, пайдаланушы билеттері, фирмалық конверттер, визиткалар, т.б. баеылым онімдері) кітапхана қызметі нарығындағы бәсекелестікте жеңіп шығуға кемектеседі.

Кітапхана витриналарын талғаммен және ақпаратшқ жарнамалық материалдарға толы етіп өңдеген кітапханада бейдж тағу тәртібін енгізу, пайдаланушылардың талабын зор ықыласпен орындап ақпарат беріп қана қоймайды, жүмысқа қүлшыныс туғызатын жайлы көіл-күй қалыптастырады. Ең жақсы жарнама — ықыласпен тыңдайтын, жинақы көмек көрсете алатын кітапханашы.

Қандай да бір нәрсенің жаңашылдығын түсіну үшін оған ұқсас нәрселерді өткен уақыттан тауып, салыстыру қажет. «Жарнамалау» мен «ақпарат беру» деген үғымдардың біздің қоғам мүшелерінің түсінігінде синоним болғанына кең уақыт өте қойған жоқ. Бұл екі жағдайда пайдаланушыларға белгілі бір мөліметтер беріледі.

Кез келген жарнама ең кем дегенде екі жағдайда тиімді, біріншіден, кітапхана дамуының маркетингтік концепциясы-ның бір белігі ретінде қызмет керсету сапасын, ақпараттық енімдер мен сүраныстағы қызметтердің жылжу үрдісін зерттеу, екіншіден, пайдаланушылардың жалпы қажеттіліктерін анық-тауға бағытталған. Жарнаманы дұрыс ұйымдастыру арқылы кітапхана өз пайдаланушыларымен ғана емес, міндетті түрде ықтимал пайдаланушылармен де жүмыс істейді. Кітапхананы жарнамалайтын материалдар ең әуелі кітапхана ғимараты ішінде,ал сыртта — адам кеп жүретін жерлерге ілінеді. Сонымен қатар хабарлаудың ресурстық аспектін сервистік қызмет керсету аспектісі толықтырса, жарнамалаудың әсері арта түсетінін білген жен.

Іс жүзінде, озін жарнамалайтын кітапханалар Ресейде, Қазақ-стан мен жалпы Тәуелсіз мемлекеттер достығы елдерінде ете коп, бірақ тиімді істің козін таба алмай жатуы мүмкін. Ал бас-қа кітапханаларды жарнамасыз қазіргі кезенде өмір сүру қиын екеніне сендіру қажет.

 

                       1.2.  Жаранама маркетингі мен менеджменті

 

Инновация деп саналып жүрген кітапхана жарнамасының әріден келе жатқан тарихы бар. Тек оның мазмүны өзгеріп, қызметтері күрделеніп, әдістері жаңарған.

Жарнама өзінің кемшіліктері мен артықшылықтарына қарамастан, нарықтық қатынастардың негізгі индикаторы болып табылады, қоғам өмірінің дамуының ашық сипатын көрсетеді. Қоғамдық институт болғандықтан, кітапхана жарнаманың адамдарға әсеріне немқұрайды қарай алмайды. Өзінің ақпаратгық ресурстарына сүйене отырьш, пайдаланушылар үшін аса жайлы жағдай жасайды, жарнаманың қолайсыз әсерін азайтып, жақсы жағын асыруға тырысады. Бүқаралық ақпарат қүралдары коммерциялық фирманың жарнама әдістерін қайталамай озық төжірибесін пайдаланып, өз жарнамалық стилін табуға болады.

Соңғы жалдары кітапхана мен пайдаланушылар  ара қатынасы көп өзгерді. Кітапханалардың өзін-өзі қаржыландыруға өтуі  бірқатар кемшіліктеріне қарамастан, кітапхананы пайдаланушылар аудиториясын өзіне қарату жолында жаңа ізденістерге жетелейді, өз мәртебесі жайлы ойлануға мәжбүр етеді.

          Ал бұл үшін пайдаланушыларға не маңызды, анық қызығушылығын не нәрсе және қалай тудырады, осы мәселелерді білу қажет. Жарнама маркетинггік байланыстың ең бір көзге түсер белігі ретінде кітапханалық қызмет көрсетуде кітапханашыға маңызды боп көрінбесе де, пайдаланушыға қажетті қызметтер мен олардың формаларын біріиші кезекке қоюға мүмкіндік береді.

Жарнама маркетингтің ең бір ықпалды құралы болып табылады. Жарнаманың бастапқы кезеңінің өзінде пайдаланушылардың сұранысын зерттей келе, сұраныстардың мазмұнын, зерттеу әдістерін, оларды кітапхана жарнамасына пайдаланатындай етіп тандайды. Өйткені тек кітапханаға келушілер арасында ғана емес, көшедегі жүргіншілер мен жергілікті телефон станциясына т.б. келушілер арасында да сұрақ-жауап жүргізіледі. Сұрақтар тұтынушылар біле бермейтін кітапханалық қызмет түрлері, мүмкіндік аясы туралы болуы мүмкін (компьютерлік топтан бастап, әйелдер шығармашылығы орталығына дейін). Сұрақтың стилінің өзі кітапхана жарнамасына қызмет ететінін жүргізілген анкеталардан көруге болады.

Сонымен жарнама кітапханалық қызмет керсетуге маркетингтік көзқарасты жүзеге асырудың бастапқы кезеңінен бастап, кітапхананың соңғы жылдардағы көп жақсы өзгерістерін сан қырынан көрсетуге үмтылады. Өйткені,  жасыратын несі бар, халықтың көпшілігі әлі күнге дейін кітапхананы керекті кітапты немесе соған байланысты ақпарат алатын орын деп қана біледі. Тіпті саяси ағарту жүйесінің бір бөлігі деп те қарайды, өйткені кеңес дәуірінде кітапхана үшін негізгісі — идеологиялық қызмет болғаны өтірік емес. Қызыл бұрышта ылғи өзекті саяси тақырыпқа арналған көрме тұратын. Кітапханаға келушілерді саяси үгіттеу, оқыту, тәрбиелеу — басты міндет деп қарайтын идеологиялық стереотиптер келмеске кеткенін көрсетеді. Ашық көрмелерде, кітап қорларында кітаптарды кітапханаға келушілердің «козі сол кітаптарға сүрінетіндей» етіп орналастыру керек. Абонементті жекелеген бөлімдерге (учаскелерге)  бөлу пайдаланушылардың жекелеген категорияларының мүддесін көздей отырып жүргізіледі. Кітапхана ішін жағдайларға байланысты ашық-жарқын (әсіресе балалар үшін)  немесе қарапайым,  талғаммен таңдалған түрінде әрлейді. Кітапхананың сыртқы дизайнын көркем етіп жасау (әсіресе,  ол көшенің адам көп жүретін жерлерінде орналасса), оның ішкі қүрылымының дизайны кітапхана имиджіне зор өсер етеді. Осылайша біртіндеп, жарнаманың кемегімен халықтың көзқарасында кітапхана — бұрынғы қоңырқай, сұрғылт «үкіметтік» мекеме емес, тартымды жылы Үй бейнесін қүрайды.

Жарнаманың ролі кітапхана мүмкіндіктерін көрсететін, мар-кетинг қүралы ретінде өте зор,ол кітапхананы көзге көрінетіндей «мөлдір» етеді. Бүл жерде ең алдымен ауызға ілінетіні баспа жарнама — жол көрсеткіштер, жадынама, кітапшалар, жергілікті баспасөзде, радио—теледидардағы ба-яндамалар.Соңғы кезде кабельді телеканалдар түрғындары аз аймақтарда кең таралған.

Маркетинг мақсаттарына қызмет ете отырып, жарнама ерек-ше, өзгеше кітапханалық әдістерге халықтың жауабын ( құптау немесе құпталмауын) зерттеуге мүмкіндік береді. Мысалы: болатын конкурс туралы әзіл-қалжың сөзбен баяндау, телеканалдарда қаптап кеткен «сабын су» телесериалдар туралы суретті-иллюстрациялық пародия-көрме, кептірілген осімдіктердің ком-позициясын холлға орналастыру, күрделі жөвдеуден кейінгі оқу залының немесе музыкалық қонақжайдың ерекше алқызыл немесе ашық жасыл түсті гаммасы, т.б. Кітапханаға келушілердің бүндай жарнамалық әдістерге берген бағасы — қуана қүптау-дан жайбарақат өте шығу, қүптамауға дейінгі аралығы — біздің инновациялық ізденістеріміздің нәтижесін көрсетіп қана қой-майды, сонымен бірге кітапхана қызметкерлері өздері қызмет көрсететін адамдар туралы кебірек біле де алады. Жарнамалық қызметті тек дәстүрлі бағдарламалар ғана атқармайды. Бүл бағ-дарламаларда міндетті түрде алдын ала хабарлау, соңында жал-пы сараптама жүргізу болады. Жаңадан шыққан өдістерге жаңа қызметтер түрі, үйірмелер мен клубтардың түсаукесері жата-ды. Кең көлемде өткізілетін іс-шараларға қызмет сіңірген еңбеккерлердің мүшел тойы, кітапхананың мерейтойын еткізу, кітапханаға жерлес жазушының атын беру, т.б. мерекелердің атап өтілуі де жарнаманың бір әдісі.

Жарнама әдістері кітапханаға аумақтық мәдени іс-шаралар-ға араласуына, театр, музей, мәдениет сарайларымен, үйлерімен бәсекелес болуына мүмкіндік береді. Коптеген суретшілер өз туындыларының көрмесін, қалада сурет галереясы бар болса да, кітапханада еткізгенді жөн көреді. Кептеген облыстық және  қалалық кітапханаларда ейгілі шеберлердің вернисаждары бар-ган сайын жиі еткізілуде.

Сонымен бірге кітапхана дизайны, сыртқы және ішкі керкемдеу, тіл мәдениетін баулитын жарнамалық хабарландырулардың стилистикасы — осының бәрі эстетикалық әсерді күшейте түседі. Үйреншікті істі көрмені көркемдеу, интерьер элементі ретінде балалар суретін пайдалану, оқу залын жаңадан жоспарлауды жарнама әрлендіріп, әсірелеп жібере алады. Сондықтан жарнаманы кейде заманымыздың жетістіктерін керсетіп, кемшіліктерін жасыратын макияжбен салыстырады.

Жарнамалық әдістер, өсіресе ең алдымен фирмалық стильді жасап алу — іскерлік байланыстарды дамытып қана қоймайды, сонымен бірге кітапханашының көсіби сана-сезімін де өзгертеді. Бүған фамилиясы мен аты жазылған кеуде белгісін тағу, барлық белім қызметкерлерінің визиткалары болуы жағымды әсер етеді. Бірақ бір бүлар ғана емес, жарнама дегеніміздің езі қатал шектеуге қарсы түратын нәрсе. Ол қиялды үшқырлап, шығар-машылық өрлеуге жол ашады, мүмкіндік береді. Сонымен жар-нама кітапханашыларға да, пайдаланушыларға да керек. Әрине екі жақтың да оның жақсы жақтарын пайдалана білуге үйренуі қажет екені даусыз.

 

1.3. Кітапханадағы жарнамалык, іс-әрекеттің, заңдастырылуы

 

Жарнама — адамдардың беймәлім тобына арналған және жеке немесе заңды тұлғаларға, тауарларға, тауар белг-се қолдауға арналған. Оларды өткізуге жәрдемдесетін кез келген нысанда, кез келген жарнама саласындағы жосықсыз бәсекеден қорғау, жөнсіз жарнаманы болғызбау және оларға тыйым салу бо-лып табылады.

(Қосымшаны қараңыз. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 жел-тоқсандағы № 508 Жарнама туралы Заңы).

Кітапхананың жарнамалық қызметініңмақсатын өркениетті елдерде қабылданған нарықтық талаптарға негізделген. Жарнама  адал, шыншыл, қоршаған ортаға, мекемелерге, адамдарға зиян келтірмеу, күштеу-зорлық, қатерлі іс-әрекеттерді туғыздырмауы тиіс. Кітапхана коммерциялық емес үйым ретінде әлеуметтік жарнамамен айналысатын жарнаманы жасап, тарату,орналастыруда жөне пайдалану үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етуде, занды және этикалық талаптарды сақтамаған жағдайда козсіз тәуекелдіхке барады.

          Жөнсіз жарнама — жеке түлғалардың нәсіліне, үлтына, тіліне, көсібіне, әлеумеггік жағдайына, жасына, жынысына, діни, саяси және өзге де нанымына қатысты қорлайтын сөздерді, теңеулерді, бейнелерді пайдалану арқылы жалпыға бірдей қабылданған ізгілік пен адамгершілік талаптарын бүзатын мәтіндік көріністі, дыбыстық ақпаратты қамтитын жарнама.

Мысалы, кітапхана пайдаланушыларға электронды тасымал-дағыштардағы ақпаратты пайдалану оңай, тек сауатсыз адам-дар ғана онымен ізденіс жасай алмайды деп жарнамалық хабар-ландыруда корсетсе, осы жарнамалық қызметпен пайдаланбай-тын адамдарды сенімсіздендіреді, болмаса ғылыми-көишілік кітапханалар жоғары оқу орындарының студенттерін өзіне тар-ту үшін оқу орыңдарының кітапханаларында кітап аз деп ха-барлайды, озгеге нүқсан келтіреді. Сондықтан анықталмаған жарнама өзекті мөселе.

Заңға сәйкес кітапхана жарнама беруші, жарнама жасаушы және жарнама таратушы бола алады. Егер жарнамалық агенттікке фирмалық бслгі дайындауға немесе жарнамалық компания өткізуге келісім жасалса, ол тапсырыс беруші (жарнама беруші) болып саналады. Кітапхана жайын, көрме, тұсау-кесер өткізе беруге келісім жасап, оның сценарийін дайындауға қатысса, жарнама таратушы ретінде қызмет көрсетеді,ол жарнамаға әсер етуші объект, алынған ақпарат негізінде іс-әрекет жүргізеді (кітап, жиһаз, техникалық қүралдар, т.б. алады), яғни ол жарнаманы түтынушы. Сонымен кітапхана өз қызметін ауыстыра отырып, бір жағынан, жарнамалық ақпараттың ма-ғынасына, екіншіден, жарнаманың безендірілуіне, дайындалуына, үшіншіден, жарнаманы орналастыру қүралдары, орны жөне уақытына жауап береді.

Көптеген кітапханалар қызмет көрсету аясын кеңейте баспа, білім беру қызметтеріне лицензия алады. Онсыз бірде-бір бұқаралық ақпарат қүралдары жарнамалық агенттіктері жар-наманы орналастыруға тапсырыс қабылдай алмайды. Жарнама жарнама ретінде танылуы тиіс, мысалы, кітапханаға экономи-ка, бизнес туралы түскен ақпарат үшін жарнама таратушылар жарияланымға төлем талап ете алмайды.

Қорыта айтқанда, жарнама пайдаланушылардың барлық топ-тарының қызығушылықтарын ескеруі қажет: жүмыссыздар, зейнеткерлер, оқушылар — бірінші жағынан, коммерциялық

 топ өкіддері — екінші жағынан; қызмет көрсету бірдей, ал төлем ақы әртүрлі болуы тиіс.

Кітапхана жарнамасына қойылатын негізгі талаптар:

—  шын мәніндегі және ықтимал пайдаланушыларды көп тарату;

—  жарнаманың олардың қажеттіліктеріне сай келуі, сенімділігі, қайта жаңарып отыруы;

—  қысқа, нұсқа болуы, жылдамдығы, толықтығы (дәйектілігі);

— жарнама хабарының есте тез сақталуы, көркемдігі, анықтығы;

—  үсынылатын қызмет деңгейінің жарнамаға сәйкестігі;

—  мазмүны мен түрінің нарық қажеттіліктеріне жетелеген пайдаланушылар топтарына сай келуі.

Жарнама кітапхана қызметі мен оның интеллектуалды өнімдеріне назар аудартып, пайдаланушыларды қызықтырып, жарнамадағы қызмет түрлерін пайдалануға итермелеуі тиіс, тек осындай жарнама ғана пайдаланушылардың кітапханаға деген сенімін оятып, шешімдерін басқару қүралы бола алады.

Жарнаманың қоғамдық-психологиялық ерекшелігі күнделікті қалыптан өзгеше елең еткізер жағдай туғыза алуын-да. Кітапхананы көзге көрінетіндей «бедерлі» етіп көрсетеді. Теледидардағы, радиодағы және сыртқы (корнекі) жарнама мемлекеттік және орыс тілдерінде, ал қажет кезінде басқа да тілдерде таратылады. Жарнама мазмүнының бір тілден екінші тілге аудармасы оның негізгі мағынасын бүрмаламауы тиіс.

Белгіленген тәртіппен тіркелген тауар белгілері мен логотиптер түпнұсқа тілінде немесе басқа тілде жазылуы мүмкін.

Заңды білу қателіктерден құтқармайды, бірақ олардың санын азайтады. Жарнаманы қүрастыруда дәйектерді қысқа, нүсқа «елең еткізерліктей» салауатты сенімді басшылыққа алу қажет.

Демек әдептілік әлемін сақтасаңыз, табыс сіздің қолыңызда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Тарау.  Жарнама-кітамхананьщ жаңа имиджін қалыптастыру құралы

 

2.1. Жарнама мәтіндерінің, стилистикасы мен кұрастыру ерекшеліктері

 

Жарнама, оның ішінде, кітапхана жарнамасы стилистикасы — ең бір қиын мәселе. Мағынасыздық, көпсөзділік, керексіз майда ерекшеліктерді тере беру, жаргоңды қосу, болмаса орыс, американдық мәтінінен сауатсыз калька жасай салу қазіргі кезде көп кездеседі. БАҚ құралдары арқылы біз қабырғаларға ілетін хабарландыру тілін күн сайын есітетін болдық.

Өкінішке орай, кітапханашылар кей-де дәл осындай жарнамаларды өздеріне үлгі етіп алады. Бұны көрме тақырыптарынан, бағдарлама аттарынан, плакат стильдерінен көруге болады. Кітапханашыларға кәсіби терминодогияның қалыптаспағаны да қиындық туғызады. Мысалы, 1920 жылдардың басында енген, қазіргі заманға сай емес терминдерді алсақ: мәдениет мекемесі, жалпы халықтық шаралар, оқырмандар конференциясы, кітапхана жүмысы, т.б. немесе жақында пайда болған, қайталау-дан түратын терминдерхервис қызметі (ағылшын тілінде «сервис» — «қызмет көрсету»). Кәсіби тілдің ерекшелігіне академиялық тілдер деп түсініксіз, схоластикалық, арнайы кітаптану терминдерін қосуды да айтуға болады. Мүның бәрі кәсіби араласуды қиындатып пайдаланушылар-мен байланысты нашарлатады, кітапхана ресурстарын қолда-нуға кесірін тигізеді. Осы жағдайларды кезіңде И.Г. Моргенш-терн, В.А. Фокеев, А.В. Соколов, С.А. Езова көрсеткен еді.

Оның үстіне кітапханашылар әртүрлі жарнамалық жанрлар-дың өзіне тән стилистикалық ерекшеліктерін біле бермейді. Егер буклет, проспект, каталогтар келе-келе қабылдауға арналса, онда хабарландыру, афиша, плакаттардың мағынасы (кітапхана мен жергілікті газеттерде), үндеулер тез қабылдануы тиіс.

Жарнаманың негізгі міндеті — халыққа жағымды кітапхана имиджін жасау болғандықтан, оның тіл ерекшелігіне де басты назар аудару керек. Жарнама мәтінінде кездесетін кейде қара-байыр, кейде тіпті күрделі кәсіби лексиканы бір қалыпқа келтіріп, анық және әртүрлі стилистиканы пайдалануға үмты-лып, өр кез мәтінді қабылдауға әсер ететін көптеген фактор-ларды есепке алып отыру керек.

Стилистиканы жалпы мағынасында алғаңда автордың айт-пақ ойын тез жөне дәл жеткізе білу туралы ғылым деп түсінеміз. Жарнамаға қатысты алатын болсақ, психологиялық стилисти-ка туралы айту керек. Ол мәтіннің негізгі элементтері мен оны пайдаланушылардың қабылдауына негізделеді. Сайып келген-де, бізге керектісі мөтіннің өзі мен оның қалай қүрастырылға-ны емес, оның әсері, ықпалы. Оның ішінде, пайдаланушылар байқай бермейтін төрбиелік мән-маңызы да бар. Кітапхана — тиімді вариант ретінде мәдениет эталоны, оның ішінде, тіл мәдениеті эталоны болып қызмет атқарған.

Жарнамалық хабарламалардың мәтініне қойылатын бірнеше талаптарды атап өтейік.

Оның біріншісі — логикалық және эмоциялық  компоненттердің біртұтас болып бірігуі. Ақпарат беру арқылы өз қызметі туралы мөлімет беріп қана қоймай,  тәжірибелі жарнамашы мәтінді пайдаланушылардың сезіміне қызығу, таң қалушылық,  күлкі туғызу үшін жазады. Өкінішке орай, кітапханашылар осы әдіске көп мен бермейді.

 Ақпараттық қызмет жарнамасының эталоны болып саналып жүрген мәтінді оқып көрейік. «Патенттік әдебиеттерді дұрыс және өз уақытында пайдалану ғылыми зерттеулерді, конструкторлық және жобалық еңбектер жазу үшін, мемлекеттің басымдылығын шетелдерде қорғай білу үшін, экспортқа шығарылатын патенттік өнімдердің сапалығына кепіддік беру үшін қажет». Өкінішке орай логика жағынан кінә таға алмайтын бүл сейлемде жылдамдық, көркемдік, бейне жоқ. Бұл сөйлем — канцеляризм, кеңсе стилінің озық үлгісі. Бұл стильдің өзіне тән ерекшелігі — етістіктің орнына етістікпен жасалған зат есімді шектен тыс көп қолдану («пайдалану», «орындау»). Осы сөйлемді жарнамаға арналған практикалық сабақта талдай оты-рып, кітапханашылар оның коркемдігін арттыратын бірнеше варианттар тапты. Жаңа создер қоспай, тек артық сөздерді алып тастап қалғандарының орнын ауыстырып, негізгі дегендерін беліп көрсетті. Келтірілген мәтінді қабылдау үшін сегменттеу — синтаксистік және семантикалық бөліктерге бөлу керек екенін білу үшін тәжірибелі лингвист болудың керегі жок, қа-йырмаға бөлу керек. Бүл келтірілген мысал жарнама мәтіиінде тыныс белгілерінің, көбінесе мән берілмейтін пунктуацияның орны ерекше екенін керсетеді. Логикалық және көңіл-күй элементтерінің қатар кездесуі жарнама мәтініне нақтылық пен бейнелілік береді. Нақтылық болу үшін мәтінде заттың негізгі басты қасиеттерін қадап көрсету керек, сосын дәл және бейне анықтамаларына сәйкес түйінді сөздерді таба білу керек. Мысалы, ез ресурстарымызды жарнамалай отырып, біз толық (кең) жөне пайдалы (қажетті) ақпарат бере алатынымызды айтамыз. Көрменің тақырыбында немесе үсынылып отырған кітаптардың аннотациясында «қызықты», «бар еркінді баурап алатын» не-месе «бірінші рет беріліл отырған мәліметтері бар» деп сипатта-лады. Ал атақты адамдармен кездесуді афишада «көптен күт-кен», «қызықты» деп атаймыз. Ең бастысы, әр эпитет жай әншейін сезді сәндеу үшін емес, шын мағьшалы көңіл-күйге негізделген нақты мәлімет беру үшін керек.

Бейнелілік пен нақтылықтың үйлесімін толық беретін тіл қүралы — метафора. Метафора дегеніміз — ауыспалы мағына-сында қодцанылған көңіл-күй сөзі немесе тіркесі. Сездер ауыс-палы мағьшасьшда қодцану үшін затгардың үқсастығына негізделуі керек («орттей қызару», «таудың етегі», т.б.). Метафораның керкемдік және коммуникациялық ерекшелігі — нақты бір ойды әте қысқа және бейнелей бере білу. Осы ерекшелігі метафораны жарнамалық стильдің негізі етіл алуға мүмкіндік береді. Мысалы: «Біздің үй — Чеховка» (астаналық кітапхана — Чехов атындағы мәдени орталық) — «Сіздерге біздің есігіміз бен жүрегіміз әрқашан да ашық» немесе америкалық вариант: «Бәрін таста да… оқы», «Сенің кітапханаң сені әр уақытта күтіп түратынын үмытпа», «Өз болашағынды таңдай біл (кітаптың көмегімен)».

Дәл осыңдай мақсатпен гиперболаны да қолданады. Гипербола — көркем үлғайту («Біздің кітапхана — ғылымның ұлы үйі», т.б.). Гипербола — жарнамалық мәтіннің көркемдігін арттыратын стилистикалық қүрал. Оның бірі — антитеза, үғымдар мен образ-дарды бір-біріне қарама-қарсы қою. Алғашқы іскер кітапханалардың бірі өзінің түрақты экспозициясьш «Кіші биз-нес әлеміне ашылған үлкен терезе», «Зиянды әдетгер туралы пай-далы кеңестер» (үсьшылатын едебиеттер тізімі) деп атаған.

Тағы бір тілдік қүрал — жандандыру, кейіптеу. Кейіптеу адам қасиеттерін жансыз заттарға тегін көрсетеді. Мүны балалар кітапханалары сөрелер иңдексі жазылған буклетгерді былай деп атаған: «Кітаптар мекен-жайы сандар мен әр түсте», парақшаны «Бізге жиірек келіп түр. Кітаптар сені сағьнады» деп аяқтаған.

Кітапхана парақшалары мен буклеттерінде жиі кездесетін стилистикалық қүрал — анафора, ол негізгі керекті сөзді қай-талаудан түрады. Мысалы, «Біздің кітапхана — әлемдегі бар жаңалықтардың ақпарат бүлағы. Біздің кітапхана — кешкі шай үстіңцегі отбасы жиыны. Біздің кітапхана — қаламыздағы қызық-ты адамдармен, қонақтармен кездесу орны».

Жоғары салтанатты стиль жарнама мәтініне тән бірегей стиль емес. Ол байсалды дауыс ырғағымен жазылады, сыпайы ресми, әзілқой, кейде дорекі қалжың стилінде, соңғысы балалар мен жасоспірімдер кітапханасында жиі қолданылады. Ең негізгісі, жарнама мәтінінің стилі біркелкі болуы керек. Мысалы, қарызы бар пайдаланушыға жіберілген хатты «Жан досым» деп бастаған дүрыс болмас еді. Керісінше, соғыс ардагерін шай ішуге шақырған отырыстың қағазын ресми, қатаң түрде «Қүрметті жолдас» деп бастау да дүрыс емес.

Жарнама мәтінінде интонация, дауыс ырғағы үлкен роль атқарады. Сайып келгенде, жарнамашы пайдаланушыға жеткізгісі келген коңіл-күйді дәл осы ырғағы арқылы жеткізеді. Осы жағдайды мына темеңдегі екі мысалдың көмегімен дәлелдесек:

1. Қымбатты пайдаланушылар! Біз оқу залының жүмыс күнін толық бір сағатқа үзарттық 15/ІХ-ден ол сағ. … ашылып, сағ. … жабылады. Кітапхана барлық уақытта Сіздердің талап-тілектеріңізді орындауға әзір.
2. «Қымбатты пайдаланушылар! Жазғы демалыс кезінде (маусым-тамыз) кітапхана оқу залының жүмыс күнін … сағ. … сағатқа дейін қысқартуға мәжбүр. Қажет болған жағдайда біз Сізге кітапты ертеңгі күннің таңертеңіне дейін, сонымен біргс демалыс күніне беруге дайынбыз.

Екі мәтіннің стильдік үқсастықтарына қарамастан, олардың дауыс ырғақтарында айырмашылық бар. Біріншісінде ризашылық сезімі білінеді: кітапхана келушілердің тілегін орындауға мүмкіндік тапты (сондықтан да «толық бір сағат» деп жазылған). Екіншісі «мәжбүр», «өте зәру болған жағдайда», «дайынбыз» деген сөз тіркестері арқылы кешірім сұрау ырғағьн бере алған. Дәл осындай дауыс ырғақтарын дұрыс пайдалану кейбір ақпараттық кітапханалар жүйесінде қолданылған.

Түс пен дауыс ырғағынан бөлек, әртүрлі мамандандырылған филиалдардың өзіне тән ерекшеліктерін қосымша бет (жапсырма) бере алады. Жарнама мәтінінде поэтикалық дәйек сөздерді, дауыс ырғағын дүрыс қолдануды талап етеді. Стилистика сабағының бірінде ірі кітапхананың нота-музыкалық бөлімінің қызметкері үш көрменің әртүрлі өлең жолдарынан алынған тақырыптарын мысалға келтірді.

Барлық экспозициялар музыка өнеріне арналғандықтан та-қырып аттарында «музыка» деген соз кездеседі. Біріншісінде Пушкиннің атақты сөздері қолданылған: «Өмір рахаттарынан, тек қана махаббатқа музыка орын береді». Қалған екеуі қазіргі ақындардың өлең жолдарынан алынған: «Жүректерді музыкаға толтырайық» және «Қандай музыка еді  Қандай музыка….». Келтірілген өлең жолдарының әр түрлі эстетикалық табиғаты, әр түрлі мәдени-тарихи, мағыналық контексті бұл дәйек сөздерді көрмелердің мазмұн-мағынасына қарай дұрыстап қоддануды талап етеді. Бірінші көрме классикалық музыка сүйер қауымға,  екіншісі авторлық әндерге,  үшіншісі — Ұлы Отан соғысы кезіндегі өнерге арналған.

Әрине тіпті қара сөз мотінінің кейбір дауыс ырғағын оқу қиын нөрсе. Сонда да болса, лексикалық қүралдарды пайдала-ну кезінде қателіктер жібермеуге тырысу керек. Мысалы, кітапханаға келушілерге арналған хабарландыруды «Назар аударыңыздар!» деп бастау дұрыс емес. Психологтар оның пайдаланушыларға кері әсер етіп, бұйрық айқай түріндегі «Тұр», «Үнде-ме» деген сияқты сөздермен үқсас болатынын анықтаған. Дәл осылай кері әсер тудыратын сөздерге бұйрық берілген «-ма, -ме» жұрнақты сөздер де жатады («Темекі шекпеңіз», «Сырт киіммен кірмеңіз»). Адам ой-елегінен өткізбей жатып-ақ, тыйым салу мағынасындағы бұйрық райлы сөздерге қарсы болатынын психологтар дәлелдеген.

Әрине жарнама мөтінінде әдеби иллюзиялар (қиялдар) ғана роль атқармайды. Тіпті хабарландырудағы сыпайы ғана «Пайдаланушы билетін қайта тіркеу Сіздің көп уақытыңызды ал-майды» деген сөйлемнен гөрі «Қайта тіркеу Сіздің 5—10 минутыңызды алады» деген сөйлем дұрыс. Оқырмаңдар оны сеніммен қабыддайды, уақыт анық керсетілген.

Синонимдерді дұрыс пайдалану көптеген лексикалық вари-анттардың ішінен жарнама мақсатъша дәл келетін керектісін таң-дап алуға мүмкіңдік береді. Осыны күнделікті жүмыс тәжірибесінде ұмытпаған жөн. Мысалы, көпшілік жағдайда өдемі сөздермен орлемей-ақ, кеңес заманынан бері келе жатқан «кітапханаға… керек» деген хабарландыру жазылады. Мүндай хабарлаңдыруды бүгінгі күрделі экономикалық жағдайда ірі қалалардағы кітапханалардан көп кездестіруге болады. «Кеңселік стильдің» кімге арнап жазылғаны белгісіз стиль, бос жұмыс орньша келемін деушілер мен жай ж^ргіншілердің де көңіліне жақпайтыны белгілі.

Бұл жерде мынадай метіндерді қолданған сияқты «Кітапхана абонементте жүмыс істейтін мамандарды шақырады» немесе «Оқу залының аға кітапханашысы қызметінің бос орнына асы-ға күтеміз», «Кітапхана шақырады», «асыга күтеміз» деген сөздерді баса көрсету жай, кәдімгі хабарландырудың эмоция-лық әсерін күшейте түсетіні көрініп түр.

Жарнамалық хабарлар мәтінінің оны жазушылар байқай бермейтін тағы бір ерекшелігі бар. Арнайы назар аудармайтындай етіп жазылған хабарлар назарсыз қалмайтыңдай (үйреншікті болып кетпейтіндей) етіп, өсіресе стильдік қателіктерімен көзге түспейтіндей етіп жазылуы қажет. Оларға шұбалаңқы сөйлем-дер, көсемше, есімше түрлері, біркелкі септіктерді жалғастыра беру жатады. Мысалы, «Бестселлердің авторларының жаңа кітаптарының түсуі» деудің орнына «Жаңа өйгілі бестселлер-лер» деген дұрыс.

Библиографтардың қыруар көп жылғы жүмыстарын «Кітапхана жолкөрсеткіші» деген орашолақ тақырып жоққа шығарып жібереді.  Оның орнына «Кітапхана бойынша

жолсілтеме» деген дүрыс. Жарнама хабарламасының мәтінін жа-сау кезінде оның пайдаланушыларға қайталап өсер етуін де ес-тен шығармау керек. Неміс психологы Т.Каниг мынадай қоры-тындыға келген: «Бірінші кезде пайдаланушы хабарландыруды байқамайды. Екіншісінде — байқайды, бірақ оқымайды. Үшіншісінде — еріктен тыс, мағынасына мән бермей оқиды. Төртінші ретте — мағынасын түсініп оқиды. Бесіншісіңце — өз достарымен әңгіме етеді. Алтыншысында — барьш білсем бе екен деген ой келеді. Жетіншісіңде — барып затты сатьш алады».

Әрине қорытындының схемашылдығы басым, жарнама мәтінін қабылдау әртүрлі факторларға байланысты. Соңда да болса, психологтардың пікірімен санасқан жөн. БАҚ еліктеп кітапханалар дәстүрлі түрде жарнама хабарларының «іскерлік» стилін көп қолданатын. Осыдан барып көптеген хабарландыруда мынандай етістік түрлері қолданылатын:  келіңіздер (кешке), пайдаланыңыздар (қызметті), оқыңыздар (мына кітапты) жөне т.б. Мүндай сөйлемдер белгілі бір іс-әрекетке шақырып, сәйкес келетін кітапханалық жағдайға дұрыс келеді, бірақ бар-лық жерде жөне барлық уақытта бірдей дұрыс бола бермейді.

Соңғы уақытта әңгімелесу стиліне көп мән беріле бастады. Ол жарнама мөтініне әртүрлі дауыс ырғағын береді. Ондай стильдің қолданылуы қызмет көрсетудің жаңа стилін, қарапа-йым тең қүқықты сипаттағы стилін көрсетеді.

Әңгімелесу стиліне лепті сөйлемдер, риторикалық сүрақ-тар, «сүрақ-жауап» тән. Мысалы: «Сіздер дәрілік шөптерді қалай жинап, қалай қолдануды білесіздер ме? Білмесеңіз, клубтың отырысына келіңіздер. Білсеңіздер де келіңіздер: өз тәжірибеңізді үйретесіз, біздің білгірлер «дайыңдаған ерекше сусыңдар мен дәмдерінен ауыз тиесіздер».

Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін қолдану мүмкіндіктерін қарастырайық. Оларды қолдану сөйлем мағынасы мен дауыс ырғағымен үйлессе, жарнама мәтініне көзбе-көз сөйлесу сипа-тын береді. Мысалы:

«Бізге

—  демалуға,

—  достарыңызбен әңгімелесуге,

—  көңіл көтеруге,

— қазақ үлттық тағамдарының көне мәзірі бойынша дайын-далған дәмдерден ауыз тиюге келіңіздер».

          Жарнама мәтіңдерінің әңгімелесу стилінің ерекшелігіне кейде жаргон, фольклор, диалект сөздерді қосу жатады. Үйреншікті сөз мәнерінен алшақтап, олар сонда да болса, әдеби талапқа сай болуы керек. «Жаргон» дегенде біз көп қолданылатын «муль-тик», «видик» деген сияқты балаларға таныс сөздерді кітапханэ қызметкерлері көп қолдануға тырысады.

Кейбір кітапханалардың хабарландырулары (жарнаманың бір міңдеті — таң қалдыру, есте қалу екенін еске алсақ) қаратпа сөзбен басталған: «Саламатсың ба, қайырымды адам!». Ауыл (деревня) түрғындары ерте замаңда бір-бірімен осылай аман-дасқан.

Мәтінге диалект сөздерді қосқанда белгілі бір ережелерді сақтау керек. Мысалы, мағынасын түсіндіріп талдап отырмай-тындай белгілі сөздерді қолдану керек. Тек қана кроссворд, олкетану конкурсы, ауыл кітапханасындағы музей, экспози-циялар дайындаған кезде түсініксіз ескі сөздерді қолдануға бо-лады. Қазіргі қарабайыр сөздерді қолдануда талғам керек. Мысалы, жасөспірімдер кітапханасында кітаптарды «крутой детектив», «үлкен және өте әдемі махаббат туралы романдар» деген сөздермен сипаттау ерескел емес. Ал бірақ ересектер бөлімінде олар жараспайды. Бүл жерде басқа, байсалды стиль қажет. Жасөспірімдер кітапханасында жарнама мәтіндерінде «кайф»,  «интим»,  «сындыру» сияқты «сәнді сөздермен», сауат-сыз сойлемдер «бүл деген керемет», «бұл-класс» деген жылты-рақ создерді көп қолдану пайдаланушыға кері өсер етіп, жасоспірімді сауатты сөйлеу, дүрыс та нақты ойлаудан ауыт-қытады. Бір қарағанда қарапайым болып көрінгенімен, әңгімелесу стилінің көп козге көрінбейтін кемшіліктері бар. Мысалға бір кітапхананың буклетіндегі «Бізге бүкіл қала келеді» деген сейлемін алайық, театрға, музейге бүкіл қала «келеді», ал кітапхана «күтеді» деп жазған дүрыс.

Осы сияқты қателіктерден көтеріңкі салтанатты стиль де қүтқара алмайды. Экология сұрақтарына арналған әдебиеттер көрмесін былай деп атаған: «Планетаны көгілдір етеміз!». Бүл жерде көрменің тақырыбының мағынасы дұрыс таңдалмаған.

Жарнамада әзілдің орны бөлекше. Ол кітапханада жылы қабақ, ашық-жарқын көңіл-күй қалыптастырады, өз уақытын пайдалы өткізіп қана қоймай, ыңғайлы демалыс орнының бейнесін жасайды. Жалпы қоғамдық шаршау кезеңіңде бұл өте керек нәрсе, оның үстіне әзілдің негізгі қызметтерінің бірі — келіспеушіліктерді болдырмай алдын алу.

Кітапхананың құжат қағаздарының қатал, ақыл үйреткіш стилі, «Кітапхананы пайдалану Ережелері» қальң жүртшылыққа мәлім. Бүл Ереже — арнау «Сен және сенің кітапханаң» атты кішкентай балаларға әзіл түрінде көңілді күн бейнесінде безендірілген.

Ойын стихиясы әртүрлі әдістермен, соның ішіңде, стильдің құралдар көмегімен де жасалады. Мысалыға балаларға арналған сөзді әзілмен, жылы көңілмен «Балапандар», «Балақайлар» деп бастауды айтуға болады. Көңілді және атқаратын қызметгерін дәл көрсететіндей етіп, балалар кітапханасының оқу залдары былай аталады: «Балақай», «Оқымысты», «Көңілден».

«Күлкі мөдениетін» бірте-бірте ересектер кітапханасы да игеріп келеді. Мысалы: кітапхананың кіре берісінде «Кітапханашылар жымияды» атты стенд тұр. Онда белгілі әдеби шығармалардың аттарымен аталған ас мәзірі жазылған: «Үш торай» салаты, «Цемент» торты, т.б. осында сонымен бірге әзілмен жазылған «ақылы қызмет көрсету бағалары» бар. Ал қасында іскерлік мәнерде жазылған ақылы қызмет көрсету туралы ақпарат тақтасы ілулі тұр. Кітапхана қызметкерлерін «қатып қалған» функционер емес, көңілді, тапқыр адам ретіңде қабылдауға, онымен сейлесу де қызықты екеніне бағдар береді.

Соңғы кездерде кітапханалар осы мақсатпен пародияны көп қолданып жүр. Стандартты қатал стильмен жазылатын сыртқы киім мен сумканы гардеробқа өткізу женіндегі хабарламаның орнына түрлі түсті плакат ілінген. Оның ортасындағы суретте құрметті жастағы апай жазуы бар үлкен бума ұстап тұр: «Өзіңмен не алып келсең: сумка, портфель, куртка, шкаф, шаңсорғыш — бәрін гардеробқа өткіз!»

Пародияның комедиялық эффектін логика бойынша қатар айтылмайтын заттар тізбесі беріп түр, оның ішінде, бірде-бір оқырман кітапханаға алып келмейтін заттар бар.

Жарнама мәтіндерінің тілін әрдайым жаңартып отыру керек, өйткені мамандардың айтуынша лексикалық көркемдегіш құралдар тез «тозады» да, кең таралып үйреншікті стереотипке айналады. Соның әсерінен жарнаманың бейнесі мен сендіру күші кемиді.

 

          2.2. Жарнамалық, хабарламаларды көркемдеу әдістері

 

Жарнама жайлы көңіл-күй орнатуға бағытталған себепті оның көркемдік-суреттеу жағының принциптік мөні зор.

Жарнама хабарландыруларын көркемдеу жағына келгенде кітапханашы ең алдымен эстетикалық керсеткіштерге мән береді. Әдемі ме, жоқ па? Мамандар жарнаманың жақсы әсерін көбейте түсетін, негізгі сипаттамаларды бұрыннан жасап қойған. Ең негізгілері: тепе-теңдік, қарама-қайшылық, және сайма-сай келушілік.

Тепе-теңдікке жарнама хабарландыруының оптикалық орталығын дұрыс орналастыру арқылы қол жеткізуге болады. Кез келген баспа хабарландырудың негізгі бөлігі — мәтін. Мәтіннің жарнаманың есте қалуы мен пайдалылығына әсері зор екенін ұмытпау керек. Үңіле қарасақ, түпнүсқа-макеттің мәтіні екі роль атқаратынын көреміз. Біріншіден, ол тауар, сатушы, өндіруші үсынылып отырған қызмет түрі туралы ақпарат береді. Екіншіден, мәтін түпнұсқа қолданылған иллюстрация, фотосуреттерді толықтыра түседі. Бүл екі жағына да бірдей, яғни мазмүн мен көркемдеу әдістеріне бірдей қарау керек екенін ұмытпаған жен.

          Көркемдеу әдістеріне мәтін жазуының, оны кеңістікте орналастырудың әр түрлері жатады. Бұлар бір жалпы ұғым — типографикаға кіреді, ең алдымен көңіл-күй жасауға және жазылғанның мағынасын ашуға бағытталған. Оның үстіне, қажетті гарнитураны дүрыс тандай білу мәтінді жарнама хабарландыруы макетінің аудан көлемінің көп немесе аз бөлігінде орналастыру мәселесін де шешеді.

Типографиканың жаңа идеялары мен формалары дамуында компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету нағыз тоңкеріс әкелді десе болады. Қайта пайда болған қаріптерге (шрифт) сан жетпейді. Жекелеген символдарды сандық түрінде бере білу, әрбір элементі вектор жинағы болып табылатын Тгие Іурс қаріпін жасап шығаруға мүмкіндік береді. Тгие Іуре қарпінің форматы қаріптің колемін жазу сапасына зиян келтірмейтіндей етіп әзгер-те беруге мүмкіңдік береді. Оның үстіне бір ғана гарнитуранын негізінде бүрылыс, көлбеу еңкейту, созу мен қысылыстыруды кез келген бағытта жүргізе отырып, көптеген жаңа формаларды жасап шығуға болады. Ал қазіргі қолданылып жүрген қаріптердің қайсысын пайдаланса болады? Олардың көпшілігіп негізгі белгілеріне қарап жіктеуге болады.

Баспа жарнамасында кеп қолданылатыны — әріп биіктігі мен сызық көлденеңі ара қатынасы 6:1-ден 10:1-ге дейінгі аралықта болатын орташа қаріптер. Оларды негізгі мәтінді басу үшін пайдаланады. Бұлардан басқа — мәтіннің атын, негізгі түсініктерін беретін сөздерді жазатын қаріптер де бар. Ең бастысы, қаріптің мәтін магынасымен ғана емес, макеттің басқа да элементтерімен байланысын да ескеру керек. Жарнама хабарландыруын оқудың оңай, ыңғайлы болғанына басты назар аудару керек. Бұүл жерде адамның көзі жекелеген әріптерді емес, әріп топтарын немесе сөз топтарын тұтас қабылдайтынын айта кету керек. Сондықтан қаріп суретінен оның көлемін (кегль), әріптер, сөздер, жолдар арасындағы қашықтықты да дүрыс таңдай білу керек.

Жалпы нұсқаулар мынадай негізгі ережелерден тұрады:

— сөйлемдік жолдың ұзындығы, бір қарағанда түұтастай көріп, қабылдайтындай 8 см аспауы керек;

—  негізгі мәтін қарпінің ең теменгі көлемі 8 пункт болады (3 мм шамасында). Одан кіші жазулар қиын оқылады, кейде тіпті көрінбейді;

 — ең дүрысы — орташа қаріпті таңцау, сонымен бірге жіңішке және жуан штрихтердің қарама-қайшылығы көп мөлшерде бол-мау керек;

—  егер мәтін бірнеше абзацтан түратын болса, онда оларды әртүрлі қаріппен басып, бір-бірінен алшақ орналастырған жөн;

—  мәтінде бас әріп пен кішкене әріптерді қолдану керек.

Түс жағына келсек, ең дұрысы, ашық фонда қара түс болуы: ақтың үстінде көк түс, сарыда — қара түс, ақта — қызыл, ақта — жасыл түс. Дәстүрлі ақ пен қараның қатар келуі мәтін жазуының ең дүрыс шешімі емес екен, өйткені зерттеушілердің мәліметі бойынша, пайдаланушыға ететін әсері бойынша 6-орында ғана тұр екен. Бұл жағдайда тіпті ақ фоннан ашық сұрғылт түске көшудің өзі қабылдау әсерін жоғарылатады. Басқа да жақсы жақтарын айтпағанның өзінде, түрлі түсті пайдалану -макет ауданы жетіспеген жағдайда түс қарама-қайшылы-ғы арқасында кішкене кеңістікте көп ақпарат беруге жол ашады: сөздер мен қысқартуларды жеке абзацтан бастамауға, бір-біріне тығыз жақындастырып жазуға, тіпті бір мәтінді екіншісінің үстіне (арасына) жазуға да мүмкіндік береді.

Мәтіннің әсерін жоғарылатуға оның психологиялық әсер ету мүмкіндіктерін білу керек. Мысалы, қайырманың ( абзацтың ) бірінші өріптерін болек қаріппен басса, мәтін қабылдау 13%-ке осетіні байқалған.

Пайдаланушыға көлбеу жолдар қатты үнайды. Олардың сырт-қы түрі ерекше, хабарландыруға жаңаша түр, серпін береді. Колбеу жолдарда курсив пен қолмен жазу қарпін (негізгі штрих тіке түратындай етіп) қолданған дүрыс.

Мәтіннің психологиялық әсер беру аспектісінде фирмалық қаріптерді пайдалану маңызды. Фирмалық қаріптер бейненің өртүрлі ерекшеліктерін — нәзіктік, қайсарлық, дөрекілік пен бекзаттықты көрсетеді. Дөңгелене қисайып, спираль бойынша, заттың контуры бойынша орналасатын қаріптік композициялар ерекше және тартымды келеді.

Сонымен бір хабарландыруда бірнеше (коп) әртүрлі қаріптерді қолдануға болмайды, бүл мәтін қабылдауды қиын-датады. 2—3 қаріпті әріптердің колемін езгерте отырып қол-данған дүрыс, ал таза мәтіндік макеттерде қаріп бірегей графи-калық қүрал, әртүрлі қаріптік композицияны оң немесе сол жаққа жеке абзацтарды теңестіру арқылы орналастыруға бола-

 ды, оның белдік сызықтарынан сәл жоғары және сол жақка таман орын алады.

Оптикалық орталық арқылы жүргізілген тіке сызық кеңістік ті бірдей екі бөлікке бөледі. Тепе-теңдікті сақтау үшін оның әрқайсысына бірдей көлемді элементтерді симметриялық түрде орналастыру керек. Формалдық емес тепе-теңдік дейтін басқа вариант бойынша көлемі әртүрлі объектілерді тіке сызықтан әртүрлі қашықтыққа орналастырады. «Ауыр», ірі көлемдеу элементі орталықтан алыстағы «жеңіл» элементпен тендеседі.

Қарама-қарсы әртүрлі түстер мен қаріптерді қатар қоюмен, қосымша хабардың фонында маңызды хабарды бөліп корсетеді. Ол жарнамалық хабарды бір үнділіктен сақтап тартымды етеді. Түс пен қаріпті әртүрлі етіп алудан басқа, графикалық эле-менттер мен мөтінді озгеше қүрастыруға болады. Мысалы, суретті мәтіннің бір бүрышына орналастырады немесе жай кәдімгі қаріппен жазылған мәтінге, формасы ерекше графикалық иллюстрация жасайды. Элементтердің көлемін, формасын, бағытын әртүрлі қарама-қайшылықта жасайды. Әдемі үйлесімді кәсіби суретшілер ғана таба алады, бірақ алабажақ етуден сақтану керек.

Ең қиыны — пропорционалдылық — келем үйлесімі. Хабар орналасқан кеңістіктің кеңдігі мен тереңдігі (бүл жекелегеи элементтерге де қатысты) — пропорцияның негізгі корсеткіші. Әр элементтің алып жатқан ауданы мен олардың ара қашық-тығы есепке алынады. Ертедегі гректер кеңістікті пропорционалды бөлу эталонын ойлап тапқан. Бір учаскенің беткі ауданы басқа ауданмен 1/2-ден 2/3-ке дейін қатынаста болса, ол дүрыс пропорция деп саналады. Ең дүрыс қатынастар мына-лар: 2:3, 3:5, 4:6, 8:10. Бүл жағынан алғанда жай квадратқа қара-ғанда әртүрлі көлемдегі — ұзындығы мен биіктігі жөнінен тікбүрыштар әдемі керінеді. Тағы бір кілтипанды айтар болсақ, ол «үш нүкте» әдісімен байланысты. Суретші әртүрлі варианттардың ішінен үш элементті: аты, суреті, мәтінін тандайды. Бұл ыңғайлы пропорционалдылықтың жарнама алушыларға әсері жақсы екенін мамандар біледі.

Элементтердің ретімен орналасу факторының маңызы зор. Негіз ретінде көз қозғалысы алынады: солдан оңға және жоға-рыдан томен қарай. Жарнамалық хабарламалардағы мотін мен суреттерді дәл осылай орналастырады: жоғары сызық бойышна солдан оңға қарай, сосын оңнан төменге қарай. Мазмұны жағьшан қызықты көрмені көзбен қабылдау сол көрменің атын дұрыс орналастырмаудан орын алған. Стеллаждың биіктігі бойынша орналасқан тақырыптың аты төменнен жоғары қарай оқылатын болып орналасқан. Бүл келушілерге ұнамай, олар қызметкерлерге ескерту жасаған.

Біркелкілікті болдырмау үшін көз қозғалысын үлкен элементтен кішкентай элементке, қарадан ашық түстіге, түрлі түстіден ақ-қара түстіге, ерекше формадан үйреншікті формаға қзрай жүретін ету керек. Кейде көзқарасты багыттауда түтас ж.зне пунктир сызықтарды үйлестіру, элементтердің көлемі біртіңцеп үлкеюіне немесе кішіреюіне қарай орналастырудың маңызы зор. Бүл әдістер жарнамаға көзге көріпіп түрған рең береді.

Жоғарыда аталған өдістерден басқа мамандар элементтердің стилистикалық бірлігіне ерекше мән береді, яғни формалары, көлемі, түсі, бағыттары үйлесімді болуы туралы айтып отыр-мыз. Мысалы, егер плакат көне өнер туралы әңгімені жарнамалайтын болса, онда халыққа кеңінен таныс мешіттің түрлі түсті фотоиллюстрациясын араб қарпімен арғы фондагы көне құрылыстың суретімен үйлестіру стилистикалық үйлесім талабына жауап бере алады.

Стилистикалық бірлікке мағыналық екпін жарнамалық хабарда өндеуші, соған акцент жасайтын элементтің ерекшеленіп белінуі арқылы қол жеткізуге болады. Бір жағдайда ол сурет болса, екіншісінде тақырып, үшіншісінде тіл мәнері болуы мүмкін. Мысалы, егер суретті ерекше көрсету керек болса, онда оны плакаттың ортасына орналастырып көлемін ұлғайту суретті бедерлі етіп басқаларынан бөліп керсетеді. Егер сөз мәнерінде берілетін ой маңызды болса, оны дөңгелек қаріппен, рамкамен, басқа түспен бөліп керсетеміз.

Жоғарыда аталған зандылықтардан басқа козбен керіп қабыл-дау, жазудың жолдарына, контурына байланысты. Психолог-тардьщ айтуынша, тіке немесе көлденең сызыкщы жолды адам-дар тыныштық, сабырлылықпен байланыстырса, қиғаш жол-дарды нөзіктік, еркіндікпен салыстырады. Аяқталған форма-лар анықтықты білдірсе, аяқталмаған формаларды адам өз са-насында аяқтайды, бірақ тынышсыздық, жайсыздық, елеңдеу пайда болады. Тікбүрышпен бірге жарнамада қарапайым симметриялық формаларды (деңгелек, эллилс), ал кейде үшбүрыш-ты қолдану керек.

Басылымды жарнама қүралдарын көзбен көру арқылы қабылдауға хабардың формасы ғана емес, қаріптің суреті, гарнитурасы мен кеглі, ауырлық әсерін, кейбірі жеңілдік, еркіңдік әсерін қалдырады. Бас әріптермен жазылған жарнама мәтіні бірыңғай, бір үнділік өсер береді. Бас әріп пен кіші әріптер қатар кездесетін мәтін оңай оқылады.

Енді түс жайына келсек, жарнамадағы түрлі түстердің маңызына көп жылдар бойы мән берілмей келді. Оны кеңселік кітапхана интерьерлерінен, алабажақ түрлі түсті плакаттардан, кермелердің оқылмайтын тақырып аттарынан байқауға болатын еді. И.В. Гетенің көпке мәлім сөзі бар: «Жарық, түс жене коңіл-күй бір-бірінен туындайтын себеп-салдарлық байланысы бар бір шынжырдың үзіктері». Түс қабылдаудың психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен орыс суретшісі В. Каңцинский айна-лысты. Бірде бір жарнама зерттеуі атақты Швейцария психологы М. Люшердің еңбектеріне соқпай өтпейді, ол адамньщ мінез-қүлқымен, оның ұнататын немесе жек көретін түстерінің арасындағы байланысын зерттеген. Соңғы кездері жаңа ғылым — қолданбалы түс психологиясының негізі қаланды.

Әсер ету сипаты бойынша түстер жылы, белсенділікті арттырушы және суық, жайландыратын деп бөлінетіні көптен мәлім. Біріншілеріне қызыл, сары, қызғылт сары жатса, екіншілеріне — когілдір, кек, күлгін жатады. Кейбір мамандар бейтарап түстер деп беліп жасыл мен сұрды атайды.

Бұл көрегенділікті жарнамашы білуі керек пе? Әрине, егер сіз өз жарнамаңыздың мақсатын дөл білсеңіз, онда түстерді дүрыс қолдана отырып жақсы көрсеткіштерге жетуіңіз қиын емес. Жасыл түс — тыныштандырады жөне шаршағанынды ба-сады. Бүл түсті қабілеті зор және байсалды адамдар ұнатады. Қызыл түс — көңіл-күйді көтеріп, шапшаң, дене еңбегін жақсы көретін адамдарға ұнайды.

Қоңыр түсті кертартпа адамдар жақсы көреді. Көк түсті өзіне деген сенімі жоқ, түңілуге даяр тұратын адамдар ұнатады. Сары — өмірге риза адамдардың түсі.

Эксперименттік зерттеулер арқылы қандай түстердің үйлесімі дүрыс деген сүраққа мынадай варианттар табылған (бірте-бірте қабылдаудың нашарлауы ретімен):

 —  ақ түсте — көк;

—  сары түсте — қара;

—  ақ түсте — жасыл;

—  ақ түсте — қара;

—  қызыл түсте — жасыл;

—  сары түсте — қызыл;

—  ақ түсте — қызыл;

—  қара түсте — қызғылт сары;

—  ашық қызылда — қара;

—  ақ түсте — қызғылт сары;

— жасыл түсте — қызыл.

Көзге үйреншікті ақ пен қараның үйлесімі төртінші орында тұрғаны таңғаларлық нәрсе! Іс жүзінде нәтиже жоғарыда келтірілген қатардағыдай болмай шығуы мүмкін. Оның үстіне типографиялық баспада түстердің толық парапарлығын сақтау көбіне мүмкін емес. Осыларды ескере отырып, мүмкіндігінше ашық және қанық түстерді олардың қарама-қарсы түстерімен үйлестіруге тырысу керек. Егер баспаның сапасы төмен болса, кішкене объектілер мен тұлғалар үшін күрделі бояу түстерін қолданудың қажеті жоқ.

Түс үйлесімінің тағы бір қарапайым мысалы өңін айналды-ру — негативті суреттеу (қара түсте — ақ). Бүл әдіс толық түрлі түсті емес журналдар мен газеттерде хабарландыру басу үшін қолданылады. Бүл жағдайда негізгі және нәтижелі әдіс болады, өйткені жалпы мәтін түсіне қарама-қарсы болғандықтан көзге көрініп түрады.

Ақ-қара суреттерде біртіндеп түс өзгерту сүр түстің әртүрге өзгеруін дамыта отырып жүзеге асырылады. Бүл арқылы сіз бояуға қанықтық пен белгілі бір бағыт бере аласыз және үш өлшемді сурет елесін туғызасыз.

Тағы бір қызық әдіс — көлеңке түсіру әдісі. Оны мәтіннің немесе объектінің бірнеше (әдетте екеу)  көшірмесін сәл қашықтық сақтап түсіру арқылы жасайды. Көлеңкелік тек үдемелі бояудың қанықтылығымен (сүр түс) ерекшеленеді.

Түрлі түсті түпнүсқа жасау қиын шаруа. Бірақ барлық түстердің бір-біріне оту зандылықтарын біле, көрермендердің қабылдау психологиясының ерекшеліктерін ескере отырып қолдану зор нәтиже береді.

          Түрлі түсті жарнама пайдаланушылар санын 1,5—2 есе арттырады.

Сонымен бірге бір макетке барлық түстерді араластыра беруге болмайды. Ең дұрысы бір-бірімен үйлесетін бірнеше түсті тауып алып, соны негізге ала отырып керекті рең беру.

Тіпті бөлмеге түсқағаз жапсырғанда да интуиция комегімен біз болме терезесі қай жаққа қарайтынын, күн сеулесі түсетін-түспейтінін ескереміз ғой. Кітапханашылар қоғамдық-саяси тақырыпқа арналған әдебиеттердің кітап-иллюстрация көрмесіне дәстүрлі түрде қызыл түсті пайдаланып келді. Ал экология, табиғат, саяхат тақырыбына арналған экспозициялар көк жасыл «жайландырушы» түстермен беріледі. Қазіргі кезде балалар кітапханасының кішкене балаларға арналған залы, орта және жоғары сынып оқушыларының залынан жиһаз, ойыншықтарымен ғана емес, жалпы түсімен де ерекшеленеді. Мүнда жылы, қуанышты түстер басым болады. Кітапханада жылы және суық түстер олардың орналасу композициясына қарай әртүрлі нәтиже береді, бірінші топ — ашық, жылы, екіншісі «шегінуші» түстер — алқызыл, ашық сары, алқызыл-сары, қызғылт-сары. Олар жоғарыда орналасса, интерьерді жандандырып, көңілді көтереді. Бір жақты болса — жылыту, өзіне тарту әсерін береді, ал томенде болса еденді жоғарылатып бөлменің биіктігін кішірейтеді. Сары түспен боялған еден немесе паркет дәл осыңцай әсер береді.

Екінші топ күңгірт, жылы түстер. Бүлар қоңыр, қоңыр сары, жасыл. Егер бұл түстер жоғарыда болса, кеңістік түйықталып көрінеді. Келушілердің біразы ауырлықты сезініп, кейбірін үйқыға тартуы мүмкін. Бір жақ шетінде болса, бүл түстер жа-зықтықты бір-біріне жақындата түседі. Мысалы, биік тобелері бар бөлмелерде тиянақтылық сезіледі.

Үшінші топ — ашық, суық түстер, шегінуші көгілдір, көгілдір жасыл (бронзовый), қызғылт-күлгін (лиловый), жоғарыда бол-са, олар кеңістікті кеңейтіп, жарық пен биіктік әсерін туғыза-ды. Бүл әсіресе қазіргі тебесі аласа кітапханалар үшін қажет. Бір жақ шетінде болса — болмені кеңейтіп көрсетеді, салқын әсер береді. Ал еден мен кілем үшін бүл түстер қолайсыз: олар тайғанақтық әсер қалдыратыны дәлелденген.

Төртінші топ — күңгірт, суық, «басып түратын» түстер — қаракок, кек жасыл, қара жасыл. Жоғарыда болса — қауіп әсерін  қалдырады, бір бүйірден — суық-тоңу әсерін, төменнен — еңсені басып тұрады. Сондықтан бүл түстер кітапханада қолданыл-майды.

 Келтірілген мөліметтер бойынша, түстер адамдарға басқаша әсер қалдырмайды деген сөз емес. Тіпті бір адамның өзі көңіл-күйіне байланысты белгілі бір түске деген көзқарасын бір күнде бірнеше рет өзгертуі мүмкін. Соған қарамастан, психологтардың зерттеулеріне сүйенсек, әртүрлі түстердің көмегімен кітапханада пайдаланушыларға жағымды әсер, жақсы көңіл-күй қалыптастыруға болады.

 

            2.3.  Кітапхана жарнамасын тарату каналдары мен кұралдары

 

2.3.1. Пошта жарнамасы

 

Жарнама бизнестің жеке өдісі болып қалыптасқаннан бері ол екі негізгі мәселені шешумен айналысьш келеді: жалпы аудиторияға әсер ету мен іскерлік үсынысты тура қабылдайтын аудитория табу. Күннен күнге өсіп отырган жар-намалық қызмет нарығында алдыңғы қатарға шыққан директ-маркетинг жар-намалық әрекеттің осы екі бағытын да жинақтайды. Көп жағдайда өсіресе жар-намалық және іскерлік үсынысты қабылдайтын топтарды дүрыс тауып, дәл бағыттауда оған тең келетіндер жоқ. Мысалы, сізге демеушілер, қала әкімшілігі, мамандар, кітап сатумен айналысатын мекемелермен байланыска шығу керек немесе сіз жаңа мамандандырылған кітапхана аштыңыз, соны жа-қын аумақтағы түрғындардың білгенін қалайсыз. Бүл жағдайда сіз ез жарнамаңыз кітапхана қызметін пайдалануға мүқтаж адамдарға жеткенін қалайтыныңыз түсінікті. Жарнама жасау аудиториясын таңдау мүмкіндігін директ-маркетинг қана бере алады.

Бүгінгі   күні   директ-маркетинг әдістерінің екеуі жиі қолданылады:  direct-mail — белгілі мекенжайға поштамен туралап хабар жіберу және мекенжайсыз түрғын үйлердің пошта жәшіктеріне парақшалар тарату, қала көшелерінде, көрмелерде жарнама материалдарын тарату. Dігесг mаіl сияқты, мекен жайсыз тарату хабарландыруды жеке топқа боліп таратуға жағдай жасайды. Бүл хабарлар үйреншікті: «Қүрметті мырзалар!» деп басталуы да, жіберушінің факсимилесі басылған жеке хат түрінде де болуы мүмкін. Бүл жерде нені, кімге арнап жарнамалауға, одан қандай жауап күтіліп отырғанға байланысты. Бүл түсінікті де, өйткені жеке хат басқа жарнамалық хабарлардың арасында араласып кетпейді, сіз оны міндетті түрде мүқият оқып шығасыз. Егер тіпті тауар немесе қызмет жарнамасы болса да, мұндай хаттар жіберу керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Ал direkt mail іскерлік кездесу, көрме мен симпозиумдарды ақпараттық қолдаудың бір бөлігі ретінде өткізіледі. Жарнама парақшаларын мекенжайсыз таратқанда барлық уақытта қиыншылық пен қарама-қайшылық пайда болады. Бір жағынан, мүндай хаттардың мазмүны (оқу залына келуге шақыру, курстар жарнамасы, т.б.) жеке адамға арнал-ған, екінші жағынан, жеке кездесуге мүмкіндігі жоқ жағдай. Бүл мәселе шешілуі үшін әдетте, клиент болады-ау деген адам-ның толық «бейнесін» жасап, яғни оның қоғамдағы өлеуметтік орнын, жасын, түратын жері мен қызығушылығын біліп алу керек. Осы образ неғүрлым толық болса, соғүрлым ойға алған іс толық жүзеге асады. Осы берілгендерге сүйене отырып тарату ауданы мен уақыты белгіленеді. Тағы бір толықтыра кететін нәрсе — осы ауданда жақында болған дәл осындай жарнама-лық компаниялардың фактілерін нақтылау қажет. Егер осын-дай бөсекелес жарнама шын мәнінде таратылған болса, онда тарату аудандарын немесе жаңа мәліметтерді ескере отырып, парақша мәтінін езгерту қажет. Мұндай бақылау жүргізу қиын емес, жарнамашы ақпараттарды дер кезінде біліп отыруы керек.

Жарнаманың тағы бір түрі — тұрғын үйлердің пошта жәшіктеріне парақшалар таратып тастап кету. Бір қарағанда еш қиындығы жоқ сияқты, керекті ауданды табасың, пәтерлердің санын анықтайсыз (түрғын үй қорының мәліметтерінен аласыз). Бірақ бүл әрекеттің де өз кемшіліктері бар. Тарату ауданы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым жақсы. Бірақ істің нәтижелі болуы үшін тарату ауданын жекелеген үйлерден пәтерлерге дейін зерттеп, тұрғындардың әлеуметтік және кәсіби құрамын білу қажет. Деректер жиынтығы бір жерде жинақталса, тіпті жақсы.

Ең жақсысы, әрбір мекенжайсыз тарату үш кезеңнен түру керек: керекті аудандар тандалып, парақшаның мазмүны құраcтырылады, сосын жарнамашы мекенжайларды анықтап, жарнама мәтінін оңдеуден откізеді. Ең соңында тарату мен бақылау жүргізуге директор рүқсат беруі керек.

Әлемде 90 мыңнан астам тарату тізімдері бар. Оны осы сала-ны жақсы білетін, үдайы осы іспен айналысатын адамдар жүргізіп, Е-mаі1 арқылы жүйелі түрде кезекті шығарылымдарын таратады. Мұндай хатты алушылар өз қолдарымен тізімге қол қояды және кез келген уақытта өз жазылымынан бас тартуға қүқықты. Ашық тарату (барлығы үшін), жабық тарату (жекелеген топтарға), тегін тарату (таратушылар, демеушілер, ақылы жарнама берушілер), ақылы тарату түрлері бар. Тарату тізімі әдетте адамдардың белгілі бір топтарына арналған және көбінесе мыңдаған жазылымшылары бар, осылайша, поштамен тарату шын мәнінде жарнаманың тиімді құралы болып табылады.

Бөтен тізімдерге қосылып кеткен сіздің жарнамаңыз тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан өз тарату тізіміңізді құру — дұрыс маркетингтік жүріс. Егер сіздің кітапханаңыз жүйелі түрде қажетті ақпаратты дайыңдауға қабілетті болып, сіздің пайдаланушыларыңызды қызықтыра алса ғана нәтижелі болады. Пошта жарнамасы құралдарын жекелеген жағдайларда ғана пайдаланады, мысалы, кітапхана енді ашылса, басқа жаққа көшсе, ұзақ жөндеуден кейін қайта ашылса. Пошта жарнамасы бүл жағдайларда жеке немесе үжымдық (егер мекеме болса) хабар тарату қүралы ретінде кітапхананың қызмет корсетуге дайын екенін хабарлайды.

Пошталық таратуды жүргізу кезінде жарнама материалда-рын қүрастыру жөніндегі стандартты нүсқаулардан басқа, бірнеше жалпы принциптерді де үстау керек.

1. Жеке адамдарға тарату деңгейі.

Ол үшке бөлінеді: жалпы («Қүрметті мырзалар…») деп басталатын хабарлар), мекеменің жүмысына қарай нақтыланған және алушының қызметі керсетілген («Ақпарат бөлімнің бас-тығына») немесе аты-жонімен (осы нұсқа дүрысырақ). Сауатты құрстырылған мәтін  ерекше

түпнұсқа сапасы жоғары болса жарнаманың тиімділігін арттырады. Ал баспа жоғары сапалы болып, мәтін мен макет сапасы төмен болса, жарнама өз қызметін атқара алмайды.

2. Хабарды стандартты формада даярлау. Мәтінді принтерде басып, ксерокста көбейтіп, кәдімгі пошта открыткасына жапсырады. Кітапхана мекенжайы, жол схе-масы, көлік түрі көрсетіледі. Кейде пошта открыткаларында жарнама парақшалары мен буклеттерді қоса таратады. Пошталық байланыстың ақысы күн санап өсуіне байланысты, соңғы кездері кітапханашылар шақыру қағаздарын үйлер мен мекемелердің пошта жәшіктеріне тастап кетеді немесе мекеме хатшысының өз қолына тапсырады.

Пошта жарнамасының тиімділігін арттыру үшін стандартты қағазға алушының аты-жөнін жазып, жеке шақыруларды құрметті, белсенді пайдаланушыларға, соғыс пен еңбек ардагерлеріне, мүгедектерге, көп балалы отбасына, жеке фирмалардың басшыларына, т.б. жібереді. Осылайша, кітапхана өз пайдаланушыларының белгілі бір топтарын құрайды. Оның үстіне пошта жарнамасын телефон байланысы, үйге барып шақыру (егер қария адамды немесе мүгедектерді шақырса)

толықтырады.

Пошта жарнамасының бір түрі — іскерлік хаттар. Оларды мақсаттарына байланысты әртүрлі мекемелер мен үйымдарға жібереді: жергілікті газет, радио, теледидар, әкімшілік, ғылым, мәдениет қайраткерлеріне, іскер азаматтарға. Белгілі бір міндетті орындай отырып хаттар жасырын жарнама ролін де атқарады, өйткені кітапхана туралы мәліметтер береді. Кей жағдайларда іскерлік хаттар ашық жарнама қызметін атқарады. Бүл жерде «фандрайзинг» туралы айтып отырмыз, онда кітапхана демеушілерден халықаралық жөне отандық зерттеу жобаларына қатысу туралы, т.б. грант (субсидия) материаддық көмек алу туралы сұраныс жазады. Пошта жарнамасының ерекшеліктерін зерттей отырып мамандар оның іскерлік қарым-қатынастағы тиімділігі басқа әдістерге қарағанда жоғары екендігін атайды. Оның артықшылығы — таңдай білуі, хат қүгшялығы, мәтін қүрастыру кезінде стильдік құраддарды пайдалану мүмкіндіктері, алушының көңіл-күйін біле алуы, көп рет қолдану мүмкіндігі, басқа бәсекелестерден жасырын тарату мүмкіншілігінде болып отыр.

          Кейбіреулер таңғалуы мүмкін, бірақ кітапханашылар мен   пайдаланушыларға қуаныш өкеле қоймайтын қарызды қайта-ру жөніңдегі хаттың өзі жарнамалық роль атқарады оның қиын жағдайын, мерзімі өткен кітапты қайтару ұмтылысына түсіністік білдіреді. Мүмкін қақтығыстарды болдырмау үшін, әсіресе балалар және жасөспірімдер кітапханалары «Қарызды кешіру күні» немесе «Тілазар пайдаланушы мерекесін» ұйымдастырады. Қарыз пайдаланушыға әзіл-шыны аралас жазылған пошта открыткасында оларды кітапханада өткізген кітаптардың орнына қызықты заттар күтіп түрғаны жазылады.

 

2.3.2. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнама                                   Баспасөз жарнамасы

 

Баспасөз жарнамасына газеттер (қалалық, облыстық, мемлекеттік, мамандандырылған), жур-налдар (жалпы немесе салалық), фирмалық бюллетеньдер, анықтамалар жатады.

Баспасөз жарнамасы кең таралған, жүмсалатын шығыны жағынан теледидар жарнамасынан кейінгі орыңца түрады. Баспасөз жарнамасының артықшылығы оның пайдаланушыларды таңдау қабілеттілігінде. Қызығушылығына қарай адамдар салалық газеттер мен журналдарды таңдайтыңдықтан, баспасөз бетіндегі хабарландырулар белгілі бір топтарға ғана әсер ететінін білуге болады.

Баспасөз жарнамасы оны орналастыру жолдарының ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Жарнама көзбен көріп оқуға бағытталғандықтан, оның сырт көрінісіне баса назар аударылады. Яғни сыртқы безендірілуі адамның қызығушылығын тудырып елең еткізіп, ал мазмүны оқып болған соң белгілі іс-қимылға бағыттауы керек. Сондықтан жарнамашылар жарнаманың түсіне, әріп келеміне, суреттің шындыққа жанасуына, сөз стиліне басты назар аударады, сонымен бірге фотосурет жай суреттен дұрыс болатыны, бір үлкен иллюстрация бірнеше кішкене суреттерден артық екенін естен шығармау керек.

Баспасөздегі жарнаманы орналастыру құны:

—  газет пен журналдың ақшалай бағасы мен оқырмандар арасындағы беделіне;

—  жарнаманың хабарландыру форматына;

— орналасқан орнына (сыртқы беті, рубрика жарнама бөлігі);

—  жарнамада қолданылған түстердің санына (егер газет немесе журнал түрлі түсті болса) байланысты.

Неге баспасөздегі хабарландыру жарнаманың ең тиімді түрі болып табылады? Егер баспа өнімдерінің тез жөне кең тарай-тынын ескерсек, жауап түсінікті болады. Қазіргі кезеңде газет пен журнал түрлері өте коп (жай және мамандандырылған), олар көп тиражбен шығып әртүрлі қоғамдық топтар, әртүрлі қызығушылығы бар адамдардың арасына тарайды.

Сонымен, бірінші кезекте тұратын сүрақ: өз оқырмандарын табу үшін жарнаманы қайда және қалай орналастыру керек? Бір сөзбен айтқанда, жарнама оқырманды емес, оқырман сіздің жарнамаңызды жүздеген басқа хабарландырудың арасынан табуы керек. Сондықтан жарнаманы даярлағанда оны оқитындардың қабылдау ерекшелігін ескереді. Әуелі адам иллюстра-цияны көреді, сосын тақырыпты оқиды. Осылайша орналастырылған компоненттер жинағы хабардың түпнүсқа жарнамалық модулі болып табылады. Газет пен журналдардағы хабарланды-рулардың 80 пайызы модульдік жарнама, ол рубрикалық (жазу жолыңдағы) жарнамадан артық, өйткені ол тауарды көрсетіп қана қоймай оның қасиеттерін, бағасын, техникалық мәліметтерді корсетеді. Кейде модульдық хабарландырулар ре-портаж түріңде беріледі — газет мақалалары жарнамадан 6 есе артық, жиі оқылады!

Түпнүсқа — макеттің қүрамдас бөліктерінің. әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.

Жақсы иллюстрацияның маңызы оте зор: ол мәтінге оқыр-ман назарын бірден аудартады, болмаса ол қызық деген хабар-ды оқымай өте шығуы мүмкін. Сонымен бірге сурет пен фотосуретті пайдалануға болады. Ең дүрысы — фотосурет (түрлі түсті болса, тіпті жақсы), ойткені ол фактіге негізделген, есте жақсы сақталып қызығушылық тудырады. Тақырыптың аты-ның маңызы иллюстрациядан кем емес — тақырыпты мәтіннің өзінен бес есе артық оқиды. Қабыддауды оңайлатып тездету үшін қысқа, оңай тақырып таңдау керек, шатасқан және екіұдай мағына беретін фразаларды алмау қажет — одан да тауардың жаңалығы мен артықшылығын көрсетіп, түтынушының қызы-ғуын тудырыңыз. Ұзыннан ұзақ тақырыптар қысқаларына

қарағанда есте қиын сақталады. Көлемі шектеулі (5—6 сөз) әзіл сөздер мен олең жолдарымен толықтыруға болады. Ешқашан тақырыптың соңына нүкте қоймаңыз — бұл ары қарай оқуға деген ынтаны жояды!

Зерттеулер көрсеткендей, жарнама мәтінін орта есеппен оқырмандардың 5 пайызы оқиды, бірақ осыған қарап жарнама-ның өсері аз деуге болмайды. Өйткені, дәл осы 5 пайыз оқырман ішінде сіздің тауарыңызды іздеп жүргеңдер бар болуы мүмкін. Сондықтан бірден бірінші абзацтан бастап өз үсынысыңызды қызықты, түсінікті етіп жазыңыз. Түсініксіз сөздер сіздің жарнамаңызға деген сенімді азайтады. Жарнама мәтініңце жарнамаланып отырған қызметтің тиімділігін дәлелдейтін дәйектер келтіруіңіз керек. Мәтіңді тез қабылдауға қаріптерді анықтап көсету, әртүрлі белгілер, белгіштер қатты әсер етеді.

Жарнамалық хабарламаның сапасын тек қана иллюстрация, тақырып, мәтін үшеуін біртүтас қарастырғаңда анықтауға бо-латынын естен шығармаңыздар. Әрбір компонент басқалары-ның маңыздылығын ашып көрсетпей, сонымен бірге езі де ма-ңызды болса, иллюстрация корнектілігімен кезге түссе, тақы-рып кітапхананың сапасы мен артықшылығын көрсетіп түрса, оңда сіздің жарнамаңыз міңдетті түрде табысқа жеткізеді.

Жергілікті баспа оргаңдарымен байланыс, бірінші кезекте газетлен — кітапхананың ежелгі дәстүрі. Олардың кепшілігінің газеттерде түрақты рубрикалары немесе беттері бар. Бүларға жаңа кітаптар туралы ақпарат немесе «Бау өсірушілерге», «Биз-несте қалай табысқа жетуге болады?» деген сияқты тақырыптық әдебиеттер тізімі беріледі. Газеттер сонымен бірге үлкен құлшыныспен кітапхана өмірі жайлы очерктер, оқиға болған жерден репортаждар (кітап көрмесінің ашылуы немесе әдеби-музыкалық кештер откізу туралы), интервью жариялап түрады. Басқа да газет жанрларының ішінде реплика мен фельетондар — көбінесе үкіметтің кітапхана мәселесіне коңіл аудармауы жайында, сонымен бірге кітапхана қызметкерлері мен келушілерінің әзіл-өлеңдері, т.б. әдеби шығармашылығының туыңдылары кездеседі. Кітапхана қызметкерлерінің пайдала-нушылар алдындағы есебі, қоғам мен үкімет мүшелерімен кездесуі, олардың кітапхана жүмысына берген бағасы — кітапхана үшін үлкен жарнама.

Жарнама ісінің шетелдік маманы Дэвид Очилвидің айтуынша, мәтінге қарағаңца, тақырыпты бес есе көп оқиды екен. Сондықтан тақьірып оқыған адамның қызығушылығын туғы-зып, жаңа бір мәлімет беріп отыруы керек.Егер тақырып қысқа, 5—7 сөзден көп болмаса, тіпті жақсы.Бұл жағдай америка намашыларымен дәлелденген. Көбінесе тақырып дәйек сөз түрінде кездеседі. Мысалы, бағбандық тақырыбына арналған библиографиялық мәліметтер тақырыбын орыс халық әнінің атымен, ал соғыс ардагерлерімен болатын кездесу туралы материалды өлең жолымен беруге болады.

Газеттегі хабардың тақырыбын қабылдауға жергілікті диа-лект сөздерді қосу өсерінің тиімділігіне кітапханашылардың тәжірибесі айғақ бола алады.

Жергілікті газеттердегі кітапхана туралы басылымдарды тал-дауда тағы бір ерекшелікке көз жеткізуге болады — иллюстрацияның аз болуы. Ал жарнама тиімді болуы үшін кез келген иллюстрациялық материал: фотосурет, суреттер, кейде тіпті схемалар — жарнамаға назар аударатын негізгі факторлар екенін ұмытпау керек. Әрине сапасы нашар фотосурет материалдарды қабылдауды нашарлатады (өкінішке орай көптеген жергілікті басылымдар қазіргі заманғы полиграфиялық қүрал-жабдықтарға зәру). Жергілікті газеттердің полиграфиялық қүрал-жабдықпен қамтамасыз етілуінің нашар деңгейде екенін ескеріп, газетке көрменің бір бөлігінің немесе тіпті ең қызық деген кітаптың ірі планмен түсірілген бір фотосуретін берсе болады.

Журналистерге тандауды өз еріктеріне берген дұрыс болады: бірнеше фотосуретгің ішінен кәсіби журналистер мьнау дүрыс дегенін өздері тауьп алады. Жекелеген кездесу туралы оқырман газет бетінің жоғарғы оң жақ бүрышындағы жарнама теменгі сол жақ бұрышта орналасқан жарнамаға қарағанда козге тез түседі деп дәледдейді.Бетгің оң жағьшдағы басылымдар сол жақтағыға қарағаңда бүрьш оқылады. Бүл адамның оқу әдетімен байланысты — көзқарасты оң жаққа жазу жолдарының бағытымен бүрады.

Егер кітапхана жергілікті газеттерде хабарлар мен шақырулар жариялап тұратын болса, онда оларды газет бетінің тұрақты бір орнына орналастыру керек. Бұл мәтінді есте сақтауға, материалды тез табуда оқырманға көмек болады. Бұндай хабарлардың тиімділігін арттырудың тағы бір жолы — оларды тұрақты бір рубрикамен беріп отырған дүрыс («Кітапхана жа-ңалықтары», «Сіздің досыңыз — кітапхана», т.б.). Кейбір жергілікті газеттер кітапхана хабарларын «Мәдени өмір жаңа-лықтары» деген афишамен береді.

Қысқа ғана, рама немесе шрифтпен бөліп көрсететін, ха-барлардан басқа, кітапхана материаддарын колонка, кейде беттің төменгі жағы түрінде де береді.

                              2.3.3. Сыртқы жарнама

 

Сыртқы жарнамаға кітапхана, оның мүмкіндіктері мен қызмет түрлері туралы халықты қызықты-ратын мәліметтерді территорияға түрақты түрде орналастыру жатады. Сыртқы жарнаманы орналастыруға жергілікті басқару органының рүқсаты керек.

Ең басты сыртқы жарнама — кітапхана ғимараты мен оның айналасындағы территория екені күмәнсіз. Кітапхана құры-лысы мен қайта реконструкция жасау проблемалары жайын-дағы тамаша кітаптың авторы — француз қызы Ж. Гаскюэль өртүрлі муниципалды кітапханалардың фотосуреттерін көрсеткен.  Фасадтарды сипаттайтын мінездемелердегі сыртқы жазу мынадай: «Кітапхана кіруге шақыра алады…, байқаусыз қалу» деген жазулар сондай кіруге деген ықыла-сыңызды жояды»’.

Отандық және шетелдік тәжірибелерге сүйенсек, кітапхананың сыртқы жағымды бейнесін жасау үшін қазіргі заманғы жаңа ғимаратқа кошудің қажеті жоқ.

Қайта оңделген ескі ғимарат немесе ауылдық, ағаштан жа-салған ғимарат, егер олар сирень, жасыл көгалмен қоршалған болса, өдемі де жанға жайлы өсер қалдырады. Оның үстіне бұлар мәдени мүраларды сақтаудың кәрнекті үлгісі, символы болып көрінеді.                                                                                                           

Қаладағы үлкен түрғын үй ғимараттарының бірінші қабатында ресторан, кафе, магазиндермен көрші орналасқан кітапханалардың қиын жағдайында дизайнердің комегімен ты-ғырықтан шығуға болады. Мысалы, кіре беріске төбесі жабық баспалдақтар орналастыруға (егер тротуар кең болса), витрина терезелерін дәстүршілдіктен езгеше көркемдеуге болады  Бұның бәрі кітапхананы басқа объектілерден бөліп, ерекше көрсетеді.

Сыртқы жарнамаға сондай-ақ стенділер (арнайы әдебиеттерде оларды «билборд» деп атайды), витриналар, көрсеткіш сілтемелер (кітапханаға апаратын стрелка түрінде), транспорт сыртыңдағы суреттер мен жазулар (әдетте библиобустарда) жа-тады. Осы қатарға сонымен бірге кітапханага шақырған хабар-ландыруларды да жатқызуға болады.

Шартты түрде сыртқы жарнамаға аялдама аттарын да жат-қызуға болады («Кітапхана»). Бірақ бұған жергілікті үкімет орындарының рұқсаты керек. Жарнамалық стенділер түрақты, бағана немесе шарбаққа ілінеді, оларды әдетте кітапхана маңындағы, көше жақ бетке қаратып іледі. Олар өтіп бара жатқан жүргіншілердің назарын аударады. Психологтар бұндай әсерді аудиторияны «үстап алу» эффекті дейді. Олардың керкемделуіне зор назар аударылуы керек, өйткені көркем стенд — кітапхананы жарнамалудың бір түрі. Көбінесе стендінің бетіне алдағы болатын шараның хабарламасы ілінеді. Боялған стенді бетіне басқа бояумен кітапхана туралы мәліметтер жазылады.

Мазмүны әртүрлі болғанымен стенд хабарларына тән нәрсе — ірі шрифт, қысқа стиль, ашық түс, иллюстрация аздығы. Кейде стенд пен қалқанның ролін афишалық тумба да атқарады.

Ілулі материалдарды ішінен жарықпен өңдеген дүрыс. Оларды кронштнейнмен кіре беріс есіктің үстінен іледі. Егер кіру есігі болса, онда ілінетін материалды фасадқа, алыстан көретіндей етіп іледі. Ілінетін әріптерден түратын материалдар лездік назарға арналып жасалғандықтан, тек қана қажетті ақпа-раттарды беруі керек (кітапхананың аты, саласы).

Кәсіби жарнамашылар витриналарды мекеменің визит карточкасы деп есептейді. Дұрыс ойластырылып жасалған витрина көшедегі жүргіншілерге кітапхана жүмысы, оның қызмет түрлері, жүмыс уақыты туралы мағлүматтар береді. Өкінішке орай, кітапханалар витринаның бұл мүмкіндіктерін пайдалана бермейді. Ал көптеген кітапханалар қазіргі бір қабатты аквариум-

 ғимараттарда (фасады әйнектен жасалған) орналасқан. Осы мүмкіндіктер толық пайдаланбайды: өйнек қабырғалардың бетін ғана емес, олардың аралық кеңістігін де жарнама мақсатында пайдалануға болады. Әйнек бетіне суреттер салып, қабырғалар арасына балалар ертегілері кейіпкерлерінің фигурасын қойып қоюга болады. Кей жағдайда, егер кітапхана экология пробле-маларына мамандандырылған болса, витринаны су асты патшалығы ретінде өдеп, жартастар арасына табиғат туралы көпке танымал кітаптарды қоюға болады. Кейде витринаны ұдайы ауыстырылып отыратын жаңа кітаптар көрмесі ретінде пайдаланады. Витринаны жауып тұратын перделер оқу залын басқа шулы дүниеден оқшаулап, жүмыс істеуге жақсы жағдай жасайды деп есептейді, жеңіл, тор шілтерді қалайды. Даладан қарағанда бүндай перделер күндізгі жарықта да, қараңғыда да әдемі керінеді. Торлы суреттердің ар жағынан кітап сөрелері мен оқу залындағы адамдардың сүлбасы көрініп, кітапхананы тартым-ды етіп корсетеді деп есептейді.

Витринаны керкемдегенде, оның сюжетін аракідік ауысты-рып отыруды үмытпаған жөн. Әйтпеген жағдайда оған көз үйреніп кетеді де, назар аударылмайды, күнге күйіп бояуы оңып кетеді.

 

                              2.3.4. Интернеттегі жарнама

 

Соңғы кездердің негізгі элементтеріне Интернет әлемдік компьютерлік желі мен оның басты сервисі – WWW  (Word Wite WеЬ) кіретін телекоммуникация жүйелерінің жылдам дамуы байқальg отыр. Интернет — компьютер арқылы іске асатын гипермедиалық орта. Ол — жарнама үшін таптырмайтын қүрал және басты екі қасиетімен ерекшеленеді. Біріншіден, Интернет — байланыстың ең жаңа қүралы, оның коммуникациялық моделі — негізінде ақпаратты қажет еткен түтынушы ала алатын рші модель жататын, «барлығы — барлығына» атты коммуникациялық модель. Оның үстіне Интернет ақпарат таратудың гипермедиалық әдісі болып табылады, оның басқа, дәстүрлі бүқаралық ақпараттардан айырмашылығы — интерактивтілігі, кең тарауы мен өзгергіштігі. Екіншіден, Интернет — әлемдік виртуалды рынок, территори-ялық немесе уақыттық шектеу дегенді білмейді, қоры мен қыз-мет түрлерін интерактивті әдіспен пайдалануға мүмкіндік береді. Интернетті маркетинг жүйесінің бір бөлігі ретінде пайдалану кітапхана беделін өсіріп, кітапхана қызметін қолданушылар санын арттырады. Кітапхана Интернет ресурстарын маркетинг комплекстерінің келесі элементтерінде пайдалана алады:

Жарнама. Интернет қүралдары арқылы тауар мен қызмет түрлерінің туралай жарнамасына мыналар кіреді: жеке wеЬ — серверге тауар туралы ақпарат енгізу, жарнаманы басқа да сер-верлерге орналастыру, электрондық хаттар жіберу, телеконференцияларға қатысу. Интернеттегі жарнаманың ерекшелігі жеке weЬ-серверге келудің үш негізгі әдісі бар: серверді іздеуші машинкалардың көмегімен табуға болады, гипер мәтіндік сілтемелер арқылы табуға болады.

cервер жайлы толық басқа дәстүрлі ақпарат көздерінен (газет, журнал, радио, т.б.) білуге болады.

Осыған байланысты Интернетті пайдаланушыларға weЬ- сервер туралы ақпарат тарататын жарнамалық жүмыс мынадай ша-ралардан түрады;

—  серверді іздеуші машиналарда тіркеу;

—  wеЬ-каталогтарда тегін сілтеме беру;

—  тақырыпты  weЬ-серверлерде тіркеу;

—  басқа серверлерге сілтеме жасау;

—  басқа сервер материалдарынан көрсету;

—  көп қолданылатын серверлерде ақылы жарнама беру;

—  телеконференцияларға қатысу;

—  тарату тізімін қолдану;

—  сервер атын барлық жарнама өнімдерінде қолдану;

—  жарнаманың дәстүрлі түрлерін пайдалану.

Қоғаммен байланыс. WWW\ сервисінде пресс-релиздер мен ағымдағы ақпарат басылуы мүмкін. WWW артықшылығы — мүмкін уақытта ақпаратты жаңартып отыруға мүмкіндік бар.

Тұтынушылардың қолдауы. Түтынушылардың қолдауы WWW да қосымша ақпарат (статистикалық және өзгермелі) беру есебін немесе қосымша кері байланысты механизмін іске қосу арқылы өседі.

Кітапхана инфрақүрылымьш Интернетті қолдану есебінен кеңейту. Бұүл Интернет технологиясын кітапхана инфрақүрылымында қолдануда және оның сыртқы байланысында көрініс табуы мүмкін.

Маркетингтік зерттеулер жүргізу. Маркетинтік зерттеулердің негізгі өдістері мен қүралдары:

Іздеуші машиналарды, WWW каталогтарын, тақырьштық серверлерді пайдалану, сүрақ-жауап жүргізу, жеке Wев-серверлерге келушілерге анкета тарату, конференцияларды талдау, басқа серверлерде жүргізген сауалнама қорытыңдыларын пайдалану.

Интернеттегі маркетинг жүйесінің жоғарыда аталып өткен элементтерінен басқа негізгі ерекшеліктерінің біріне көрсетілген қызметке интерактивті ақы толеу мүмкіңдігі жатады. Бүл

             интернет дамуының негізі және әлемдік интерактивті электрон-дық нарық болуының кепілі. Қазіргі кезеңде Қазақстан кітапханалары Интернеттегі жарнаманы басқа жарнама түрлерімен қатар, өз имиджі мен беделін көтеру үшін пайдала-нады. Халық түрмысының томен деңгейі мен коммуникация дамуының нашарлығы Қазақстаңда Интернет жүйесі арқылы әртүрлі тауарлар мен қызмет түрлерін сатуға мүмкіндік бермейді. Осыған байланысты Интернеттегі жарнаманы тек қана кітапхана имиджі мен беделін котеру үшін жасалатын шара деп қарастыра аламыз.

Интернеттік жарнаманың кітапханаға пайдасы оған қосылған бірінші күннен пайда әпере алады. Бүл қүралдардың бірі Еmаіl-электрондық пошта, сонымен бірге Ноте Раgе — жинақ-талған түрде кітапхана туралы жалпы мағлүмат, оның ресурс-тары, қызмет түрлері туралы ақпарат беретін қүжат. Ноте Раgе міндетті типтік бөліктеріне келесі позициялар кіреді:

1. Кітапхана туралы жалпы мағлүмат: мекенжайы, телефон, факс, е-mаіl; басқару қүрылымы — әкімшілік (аты-жөні, теле-фон) болімдері (аты-жоні, телефон), желі қүрылымы, кітапхана тарихы.
2. Кітапхана қорының сипаттамасы: жалпы саны туралы мағлүмат, әдебиет коздері қүрамы, жеке ерекше коллекциялар.
3. Ақпараттық ресурстары: электроңцы каталог, мәліметтер базасы, қолданылып жүрген деректер базасы, кітапхана басылымдары.
4. Кітапхана көрсететін қызмет түрлері: тізімі, қысқа сипат-тамасы, байланыс, конференциялар, семинарлар, е-шаіі.
5. Жаңалықтар, конференциялар, семинарлар, т.б.

Ең әуелі тек WWW қолданушыларға ресурстар туралы хабарлау керек, Ғорlег, ҒТР, tеlnеt, Usеnеt, ІRК-ны қоспау керек. Екінші Ноте Раgе құруға жеткілікті болатын НТМL ең аз құрал-дарын қолдану керек: <НТМL>, </НТМL>, <НЕАР>, <НЕАD», <ТITLE>, </ТITLE>, <ВОDҮ>, </ВОDҮ>, <НЗ>, </НЗ>, <Н4>, </Н4>, <Stгоnd>, <Сеntег>, </Сеntег>, <Р>, <ВR>, <UL>, <Lі>,      <ANREF = URL ~ гипермөтіндік сілтеме <А>, <МАМЕ= белгі, < IMY SRK URL= ~ графикалық образ НSРАСЕ = VSPАСЕ = НЕІҮНТ = WIDTH = АLIIIYN = АІТ =>.

Үшінші, Ноте Раgе-дің бірінші нұсқасын анықтап алғаннан кейін оның апробациясын кітапхана қызмет түрлерінің арасында жүргізу керек; ол үшін қателерін түзеп, іс жүзінде бар материалдармен толықтыру керек.

Төртіншіден, кітапхананың техникалық жабдықтарын ескере отырып, Ноте Раgе азғана графика шығаруға болады (бүл жайлы пайдалы нұсқауларды Vаhооl (Соmputers аnаl  іnternet  (WWW Раg§е Dесіngn аnd Lауоуt арқылы алуға болады). Ең соңында, ақ-қара түсті дисплей мен мағлүматтар берудің азғана жылдамдықтарынан бастап техникалық жабдықтардың бірнешеуіне тестілеу жүргізу қажет.

Электронды поштаның мүмкіндіктері мен артықшылықтары.

Біріншіден, бүл қызметтестермен, ұйымдар мен мекемелер-мен байланысқа шығудың ең арзан, жылдам арнасы. Ол елдің ішінде де тиімді, ал шетелдермен байланысқа таптырмайтын қүрал. Жай электрондық хат кез келген елдегі адамға бірнеше секунд пен минутта жетеді, бағасы өте арзан.

Е-mаі1 — ақпарат, қүжат, чертеж, сурет, видео жөне аудио-материалдар жіберу үшін, тез арада пікір алмасу үшін қолдана-ды. Егер пошта шығынын, қағаз, телефонмен сөйлесу шығын-дарын есептеп, интернет қызметтерінің барлық түрлерін қала-ған мерзімінде, қалаған үзақтықта пайдалануға болатынымен, Интернет байланысьшьщ жылдамдығы мен тиімділігімен салыс-тырсақ, Интернеттік байланыстың артықшылығы озінен-өзі көрініп түр. Оның үстіне тағы бір ескеретін жайт бар: егер сіздің электрондық поштаңыз болмаса, онда сіздің кітапхананың бо-лашақ қолданушылары байланыса алмайды.

          Ал бұл электронды поштаның жайлылығы мен пайдасын білетін, оны қолданып жүргендердің көзіне үлкен кемшілік болып керінуі мүмкін. Шетелдік визитка карточкасында е-таіі мекенжайын жазу бедел котеру үшін емес, жай қажеттіліктен туған нәрсе болып есептеледі. Қазақстанның іскерлік өмірінде де бұл үрдіс кең орын алып келеді.

Екіншіден, электронды пошта — жүмыс үшін және көсіби шеберлігін арттыру үшін керекті арнайы ақпарат алудың ар-зан, жылдам өрі тиімді жолы. Интернет жүйесінде қазір өте үлкен колемдегі ақпаратты е-таіі- ға жазылу арқылы тегін алуға болады. Олар пресс-релиздер, ақпараттық бюллетеньдер, ертүрлі саладағы (іскерлік сала да бар) арнайы ақпараттар тізімі, т.б. Оларды қолданбау — қазіргі күрделі нарықтық жағдайда артта қалу болар еді, қазіргі Интернет күн санап жаңарып, өсіп, өзгеріп отырған заманда аддағы үлкен мүмкіндіктерден қүр қалу деген сөз.

Үшіншіден, е-таіі кез келген елдің кітапханашыларымен тікелей байланысқа шығып, пікір алмасуға, ақпарат алуға төжірибе алмасуға мүмкіндік береді. Бұл дегеніміз — іс жүргізудің өлемдік стандартына жақындау деген сөз.

Төртіншіден, нақты мысалга жүгінсек: поштаңыз бар болса, сіз оған автожауап беруші қоя аласыз. Оған сіздің кітапхана оқырмандары, қызметкерлері жиі сүрайтын ақпаратты жазып қоюыңызға болады. Өз атына хат келгенде, автожауап беруші керекті ақпаратты автоматты түрде жібере алады (анықтама-лық материалдар, ақпараттық бюллетеньдер, т.б.).

Кітапханада бүндай автожауап беруші бірнеше қызметкерді іш пыстырарлық, енбейтін жұмыстан босатып, олардың басқа, қызықты, күрделірек іспен айналысуына мүмкіндік береді.

Интернетті қолданушыларға мерзімімен ақпарат беріп тұру қажет болған жағдайда, бұндай автожауап беруші жай пошта-мен жіберудің орнына жұмыс істеп, қағаз, пошта, телефон шығынын үнемдейді.

Оның үстіне, тағы да айта кететін жайттар: электронды пош-та хабар таратудың ршһ-технологиясына жатады, тікелей жүмыс істеп, сізге керекті түтынушыға дәл барады. Жеке (козбе-көз сияқты) әңгімелесуге мүмкіндік береді.

Тарату тізімінің және дискуссиялық парақтардың тақырып-тық бөлінуінің арқасында Сіз өзіңізге керекті аудиториямен ғана жүмыс істейсіз. Электронды поштаның Интернеттің жай

рeсурстарынан артықшылығы осында. Арнайы тарату серверлері бар. Хабар алушы өзі қызық деп тапқан хабарды өз қызметтестері мен таныстарынъщ арасында тарата алады.

 Оның үстіне, фирманың  WеЬ-серверіне өткендер санын хат-тар арқылы біліп отыруға мүмкіндік туады.

Сонымен, е-mаl — бизнестің қазіргі кезеңдегі атрибуты. Электронды поштаны кітапхана имиджін жасауға қалай қолда-нуға болады?

Ең алдымен, пайдаланушылармен сапалы жұмысты жарна-малаңыз. Оңдай сапаны ең әуелі іспен дәлелдеу керек. Ол үшін электронды поштаны ең болмаса күніне бір рет қарап шығып, бір тәуліктің ішінде жауабын беріп отырыңыз. Бұл жағдайда респонденттер сіздің кітапханада жұмыс жүргізу тәсілі жақсы деңгейде деген пікірде қалады. Кейбір ірі кітапханалар бүл принципті шегіне дейін жеткізді: «Клиент жауапты бес минут-тың ішінде алуы керек дейді. Кейде бір тәуліктің ішінде жауап беруге мүмкіндік болмай қалуы мүмкін, қажетті ақпаратты тап-пауыңыз мүмкін. Ондай жағдайда Сіз клиентпен сапалы жұмыс жүргізу үлгісін екі рет көрсетуіңізге болады. Бірден респон-дентке хат жазып, одан хабар алғаныңызды және толық жауа-бын мынадай уақытта жіберетініңізді айтасыз.

Айтылған уақытта міндетті түрде толық жауабын беріңіз.

Кітапхананың атын барлық уақытта толық, көзге түсетіндей етіп көрсетіңіз. Көптеген хаттарда «Кімнен» деген жолда түсініксіз аттар, қысқартулар, электронды поштаның мекен-жайы, ХУеЬ-мастер деген сияқты қызмет аттары тұрады. Бұның  бәрі дүрыс емес, өйткені мағынасы жоқ, ешқандай ақпарат бермейді. Өзіңіздің пошталық бағдарламаңызды кітапхананың немесе өзіңіздің атыңыз «Кімнен» деген жолда анық көрініп түратын етіп құрастырыңыз. Екі сөзбен жазуға тырысыңыз. Үшінші сөз стандартты қатарға сыймайды. Бірінші ең маңызды сөзді жазыңыз,әдетте ол кітапхананың аты болады, одан кейін кітапхананың мамаңдандырылған саласы немесе қаланың аты жазылады. Егер мүмкін болса, клиент назарын аудармау үшін, өкеңіздің атын жазбағаныңыз дүрыс. Адам аты мен кітапхана аты үшін ағылшын тілі дүрыс. Кей жағдайларда мәтінді оқуды оңайлату үшін арнайы утилиттер қолданады, өйткені жай пош-та бағдарламасында мүндай мүмкіндіктер бола бермейді.

Аньгқ ойлану жүйесін корсетіңіз. Анық, дәл көрсетілген та-қырыбы бар хат бизнесті де дәл солай ұқыпты жүргізеді деген пікір қалыптастырады. Ең дүрысы тақырыпты 5—7 сөзге сый-ғызған. Әдеттегідей, алғашқы екі-үш соз — ең басты сөздер болады және хаттағы хабардың 80 пайызын беруі керек. Қалған басқа создер «Хаттың тақырыбы» деген қатарға (колонкаға) сыймайды да, хат салушыға корінбейді.

Ең тиімдісі — хаттың тақырыбын назар аударатындай етіп құрастыру, сонда хат алушы оны тез оқып бітіруге асығады. Хаттағы ең қызықты ақпарат қайсы? деген сұраққа жауап бере отырып, сол қызықты ақпаратты тақырыпқа сыйғызыңыз.

Сыпайылық корсетіп бір хатта бір-ақ сүрақты шешетін бо-лыңыз. Бұл хатпен ары қарай жұмыс істеуді оңайлатады. Егер Сіз біреудің хатына жауап беріп отырсаңыз, онда хат тақыры-бында клиент хатынан үзінді келтіру керек. Көп хат алысатын болса, ол озінің сізге жіберген хаты туралы үмытып кетуі де мүмкін. Үзінді келтіру арқылы сіз оның есіне өз хатын түсіресіз. Егер диалогты сіз бастап отырсаңыз, онда оны екі болікке болу керек. Әуелі ақпарат беріп, сосын сіздің хат алушының қандай әрекетін күтетініңізді корсетіңіз. Бұл жерде мысал ретінде жи-налыс протоколын келтіруге болады: «Тыңцалды», «Қаулы қабылданды». Егер жауап керек болмаса, онда хаттың соңында «жауап берудің қажеті жоқ» деп анық корсету керек. Хат не-ғұрлым қысқа болса, соғұрлым сылайырақ болады. Амандасу мен қоштасу туралы айту артық болар деп ойлаймыз.

Желілік этикет ережелері бойынша, хаттың соңында қол қойылу керек. Фирма үшін ең дұрысы — торт жолдан тұратын қол қою (оны әрбір хатта қайталап жазып жүрудің қажеті жоқ оны бағдарламаға енгізіп қойса жеткілікті). Хат жіберушінің атын, қызметін, кітапхананы, электронды пош-таны көрсету керек: \Веб-сервер мекенжайын, оның сипат-тамасын (3—5 сөз) беру керек. Оның үстіне, телефон, факс және басқа қатынас қүралдарын да көрсете аласыз. Кітапхана қызметкерлерінің бәрінде электронды хат үшін бірдей қол қою тәртібі болу керек.

 

                                    2.3.5. Басылымды жарнама

 

Басылымды жарнама қүралдарын ай-тқанда, әдетте парақша, афиша, буклет, проспект, каталог, пресс-релизді айтады. Бүл қүралдарды жанрлық ерекшеліктеріне қарай қағаз ретінде, кітапхана туралы естелік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Буклет кітапхана ішінде жол корсеткіш ретінде пайдаланылады, сонымен бірге шақыру хаты ретінде де қолданылады.

Жоғарыда келтірілген тізімде кітапхана үшін дәстүрлі жанрлар: анықтамалық жол көрсеткіштер, кітапхана тарихы туралы монография кірген жоқ. Олардың жарнамалық тиімділігі аз емес, бірақ стиль кемшілігі, аз тираждығы, таратуды дүрыс ойластырмау олардың жарнамалық тиімділігін кемітеді. Библиографиялық құрал, өлкетану басылымдары кітапхананы жарнамалау-дың ең жақсы тәсілі болып табылады. Соңдықтан библиограф-тар дайындаған материалдың стилистикасына, иллюстрациясына, сыртқы көркемділігіне басты назар аудару керек.

Басылымды жарнаманың артықшылығы — бір мезгілде көп адамды, оның ішіңде, кітапханаға келмейтіндерді де қамти алатыңдығы. Келесі бір артықшылығы — ұзақ уақыт пайдаланылатындығы. Плакат, парақша, т.б. бірнеше жыл қызмет ете ала-ды. Тек қана бүл басылымдарда «бір күндік», қысқа мерзімді ақпарат болмауын қадағалау керек.

Басылымды жарнама кітапхананың ақпараттық және т.б. мүмкіндіктерін пайдалануға жол ашады. Ол үшін кітапхананың өзіне тән ерекшелігін көрсету керек. Мысалы, афиша, буклет-терде сирек қездесетін кітаптар қорынан коне фолиантты немесе революцияға дейінгі кітапхананың орналасқан ескі үйін,т.с.с. көрсету керек. Кітапхананың озіне тән ерекшелігін логотип те корсете алады.

Интерьер элемештерімен салыстырғанда басылымды жарнама қызмет көрсету бөлімінің қызметкерлері үшін керемет оқу қүралы бола алады. Дүрыс немесе қате жазылған парақша, афишалар практикалық сабақтарға жақсы материал болады. Сондықтан да кітапхана архивінде оның басылымды жарнамалары көрнекті орын алып, ұзақ сақталады. Ол бойынша қызметкерлер мен кітапхана пайдаланушылары кітапхана дамуының кезеңдері, дәстүрлері, жаңару мүмкіңдіктері жайлы мағлүмат ала алады.

Кітапхананың басылымды жарнамасында оның жүмыс есебі ерекше орын алады.

Ұзақ мәтінді басылым жарнамасына қойылатын талаптар:

— тақырып пен мәтіннің арасына мүмкін болса, бір-екі жолдан тұратын тақырыпша орналастырған дүрыс. Ол пайдаланушы назарын өзіне аударады;

—  егер мәтінді бас өріппен бастасаңыз, оған деген қызығу-шылық 13 пайызға өседі (Д. Огилви);

—  бірінші абзац он бір (11) сөзден артық болмауы керек. Басқа абзацтарды да пайдаланушыны шаршатпау үшін мүмкін-дігінше қысқа етіп жазған дүрыс;

—  ұзақ мөтінді бірнеше бөлікке немесе тақырыпшаларға бөлсе, есте жақсы сақталады. Олардың кейбіреуін сұраулы сөйлем түрінде жазған дүрыс;

—  ең дұрысы — мәтінді қырық (40) белгіден аспайтын колонка түрінде берген. Колонканың ені неғұрлым кең болса, соғұрлым мәтін нашар қабылданады;

—  мәтінді ете ұсақ қаріппен теруге болмайды;

— ашықтау түсті шрифт жартылай қара түске қарағанда жақ-сы оқылады;

—  жартылай қара шрифтпен немесе курсивпен терілген аб-зац мәтінді біркелкі сүрқай болдырмайды;

—  әрбір абзацтың тұсына стрелка, жүлдызша немесе басқа бір белгі қойған дүрыс; мүмкіндігінше мәтін жанында иллюстрация да болған дүрыс.

Парақша — басылымды жарнаманың кең тараған түрі. Әдетте ол екі жақты, кіші форматты, бүктелмейтін (фальцовкасыз) басылым. Оның артықшылығы арзаңдығында. Тағы бір артықшылығы — әртүрлі мақсатта пайдалану мүмкіндігі. Ең алды-мен, оны пошта арқылы кітапханаға шақыру қағазы ретінде пайдаланады. Бүл жағдайда қысқа ғана кітапхана ресурстары, мекенжайы, жүмыс күңдері туралы жазады. Парақша (листов-ка) түрінде библиографиялық тізімдер, ақпараттық білім негіздерін үйретушілерге көмекші материалдар дайындалады. Мысалы: «Каталогтар мен картотекаларды қалай пайдалануға болады?», «Оқырман талабын қалай толтыру керек?», «Оқыр-манға кітапхананың анықтамалық-библиографиялық аппара-ты туралы» сияқты парақшалар кең таралған.

Көрмелер, кештер, кездесулерге шақырулар да парақша түріңде жазылады. Әр түрлі топтарды жинайтын мүңдай іс-шараларға шақыру қағаздарын әдетте вестибюль, холлда, кафед-раға, столдарға қойып қояды.

Соңғы кездері кітапханалар фирмалық стильдерін қалып-тастыруда, сондықтан парақша кітапхананың бет пердесін көрсететін көмекші қүралдардың бірі болып табылады. Бүл қүралдарға афиша, шақыру қағазын салатын конверт, каталог түрінде басып шығарылған басылымдар тізімі жатады. Олар-дың бәрі де бірдей сюжет, түс, шрифтпен өнделеді.

Парақшаларда қосымша ақпараттар берілмейді. Бірақ кейде кітапхана символикасы мен негізгі мөтінге қосымша басқа да ақпараттар беріледі. Мысалы, кітапханаға бару жолының схе-масы, сурет (балалар кітапханасы үшін). Парақшаларды едетте ақ-қара түсті немесе түрлі түсті принтерде басып шығарады. Ол жоқ болса, ксерокөшірмесін жасайды. Парақшаларды ти-пографиялық өдіспен шығару сирек кездеседі. Кейде пошта открыткаларын пайдаланады.

Плакат — фальцовкасыз (бүктелмейтін) басылым, бірақ па-рақшадан айырмасы — өртүрлі бояумен салынған, үлкен қашықтықтан (бірнеше метр) назар аударатын басылым. Қол-дану мақсатына қарай плакатты үш түрге боледі.

Кітап пен газет-журналдарды жарнамалайтын, кітапхана мен оның жекелеген қызмет түрлерін жарнамалайтын, ақпараттық білім алуға көмекші қүрал ретіндегі (анықтамалық-библиогра-фияльгқ аппаратты оқып-үйрену үшін, компьютерді пайдалану үшін, т.б.) плакаттар.

жақсы ойластырып жасалған афиша «пайдаланушыларды үстау, аулау» эффектін береді. Мүндай афишалар көшедегі  жүргшшілер мен транспорттағы жолаушылардың назарын еріксіз өзіне аударады. Кездейсоқ есте қалған ақпарат адам жадында үзақ сақталады.

Кіші жарнамаларға (парақша, хабарландыру) қарағанда афишаның көлемі үлкен, сондықтан онда ірі иллюстрацияларды: сурет, фотосурет, кітапхана символикасын көрсетуге болады.

Оның үстіне, түрлі түс пен шрифтарды пайдалана отырып, көп ақпарат беруге болады. Афишаға коз тастағаннан кейін оны парақша мен буклет сияқты бір шетке ысырып тастай алмай-сың: ірі, көзге үрып түратын шрифт пен дүрыс таңцалған ил-люстрация назарды өзіне еріксіз аударып, тоқтауға мәжбүр етеді. Алдағы уақытта отетін маңызды іс-шараны жарнамалайтын кітапхана афишасын коп уақыт бүрын іледі де, оның өсері көбейе түседі. Оның үстіне бүл нағыз ыңғайлы жанр: афишаны тек қана кітапхана ішінде емес, оқу орьшдарьшда, фирмалар мен жүмыс орындарында, аяддамаларда ілуге болады.

Афишаға қойылатын негізгі талап — оның мәтіні мен ил-люстрациясы аз, қысқа болуы керек. Әдетте афиша 7—10 жол-дан түрады, сөйлемдері қысқа болуы керек. Егер белгілі бір себептермен мәтін көлемін үлкейту керек болса, онда оны бірнеше абзацтарға белу керек (мысалы, алдағы іс-шараның бағдарламасы немесе кітапханадағы қызмет түрлерінің тізімі). Шрифт немесе түстің көмегімен мәтіннің жекелеген түстарын беліп корсету керек; кештің аты, қызмет түрі. Сонымен бірге, афиша мәтіні үшін соз мәнерін де қысқа да нүсқа етіп таңдай-ды: «Кейін емес, дәл қазір!», «Бәрін таста да оқы!», «Ақылыңа ақыл қос!» т.б.

Болекше шрифтпен жазылған бірнеше фраза жарнама хабарының негізгі тұсын дәл басуы керек.

Ал егер кітапхана оз афишалары мен сөз мәнерін үдайы таратып отыратын болса, онда негізгі фразалар түрақты эле-мент болып қалыптасып қалады да, пайдаланушылар оны кітапхананың оз белгісі ретінде қабылдайды: иллюстрация да кітапхана имиджін қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Афишаның суретшісі мен идея авторы қай мағынаны баса керсеткісі келетініне байланысты, иллюстрация да өзгеріп отырады.              Кітапхананың суретті логотипі иллюстрация ролін атқара алады. Иллюстрация етіп суретті (өзіл-қалжынды су-рет, абстрактты немесе белгілі бір нақтылы сурет) алуға болады. Кей кездері афишаға кездесу болатын адамның фотосуретін (жазушы, артист, ғалым) шығарады. Балалар кітапханасында көбінесе фотосуреттің орнына афишаға қағаз-дан немесе картоннан жасалған ойыншықтар жапсырылады. Олар бөтен емес, хабардың идеясымен бірігіп, біртұтас стиль құрап тұруы керек.

Афиша қабыддауы жайлы айтқаңда, мамандар ең әуелі шриф-ты еске алады. Әртүрлі шрифттарды бір мәтінде қолдану оны оқуды, түсінуді қиындатады. Шрифтың көлемі, әріптер мен афишаның көлемі оның қай жерге ілінетініне байланысты: кітапхана маңыңдағы бақшаға, аулаға, көше бойына, вестибюль-ге немесе кішкене холлға, тар коридорға.

Буклет — бүктелген, «қобыз», үшбұрыш, «үйшік» түрінде жасалған түрлі түсті, суретті басылым. Кітапхана саласында әртүрлі жанрдағы буклеттерді қолданады. Ең кең таралғаны — кітапхана, оның бір бөліміне арналған буклет. Басқа жанрлар-дың арасында шақыру билеттерін, әдебиеттер тізімін, абонементтерді атап өтуге болады. Бүларды келушілердің қолы-на береді, көрмелерге қояды, қордағы кітаптар, каталогтар қасы-на қояды, поштамен жібереді, т.с.с. Буклетке көп материал кетпейді, сондықтан да оны кеп қолданады.

Буклеттердің мазмұны өртүрлі бола беруі мүмкін. Ол буклеттің қолдану мақсатына байланысты. Егер буклетті келушілерге тарататын болса, онда қызмет көрсету бөлімдері туралы кең мағлұмат беріледі. Басқа кездері қысқа сипаттама-мен шектеледі. Кейбір буклеттерде функционалдық бөлімдерді көрсетеді: жинақтау, өңдеу, т.б. Пайдаланушыларға көрінбейтін бұл бөлімдерсіз бірде-бір кітапхана жүмыс істей алмас еді. Сон-дықтан кітапхана өмірімен толық таныстыру үшін осы бөлімдер туралы да айтылу керек.

Кітапхана бөлімдерін жарнамалау филиалдары бар, маман-дандырылған кітапханаларға өте қажет. Жарнамалық буклеттердің мазмұнына мекенжай, телефон, әртүрлі бөлімдердің жүмыс күндері мен уақыты, қоғамдық транспорт-тар (кітапханаға баратын) кіреді. Шетелдік кітапхана буклеттерінде сонымен бірге автомобиль тұрақтары да көрсетіледі.

Буклеттердің және бір мазмүндық элементі, кітапхананың жеке тұлғаларын көрсетумен байланысты. Кітапхананың жағымды бейнесін қалыптастыруда оның жекелеген қызметкерлеріне деген оң көзқарас үлкен роль ойнайды. Келушілер, фирмалар көп жағдайда директордың, оның орын-басарларының (шаруашылық жағынан да), бөлім меңгерушілерінің аты-жөңдерін білуі қажет болады. Буклет бұл жағдайда үлкен «визит карточкасының» орнына жүреді.

Буклеттің иллюстрациялық материалын логотиптің керкем суреті, фотосуреттер мен суреттер құрайды.

          Кәсіби жарнамалар буклеттің көркем бейнесін жасау үшін фотосуреттен гөрі жай суретті қолданған дүрыс дейді. Ал кейде тіпті суретсіз шығаруға да болады. Мысалы: буклетте көркем бейнені ашық-көк түсті фон жасайды, ол фонның үстінде көне шрифт үлгісіндегі ескі каллиграфиялық жазу үлгісімен жазылған мәтін беріледі. Буклеттің бірінші бетінде көк аспанға ұмтыл-ған ақ жартас бейнеленіп — ол білім шыңына үмтылудың символы ретінде әсер береді.

Буклеттің басқа жанрлары кітапханашыларға жақсы та-ныс. Соңғы кездері оларды әртүрлі    стандартсыз әдістермен жандандыру тэжірибесі кең тарауда. Буклет түрінде жасал-ған шақыру билеті өдетте оқырман назарын белгілі бір оқиғаға аударады: кітапхана мерейтойына, жергілікті суретшінің кар-тина вернисажына, қызықты адамдармен кездесуге, т.б. Сон-да да болса, шақырулардың маңызды бір қызметі — кітапхананы, оның артықшылықтарын тағы бір жарнамалау екенін айта кету керек.

Бұл мақсаттарға жету үшін әртүрлі әдістерді, ең әуелі керкемдегіш қүралдарды қолданады, ейткені сез мәтіні қысқа болуы керек. Балалар кітапханасы шақыру-буклеттерді ашық терезе түрінде, күн шеңбері түрінде (оның өрбір сәулесі бағдарламаның бір нөмерін хабарлайды) жасайды.

Проспект — кеп бетті, брошюралық, иллюстрацияланған басылым. Оған анағүрлым кеп қаржы кетеді. Сондықтан әдет-те оны ірі, мамандандырылған кітапханалар ғана шығара ала-ды. Мазмүны мен коркемдігі жағынан проспекттің буклеттен айырмасы — материал белімдерге белінген. Лексикасы ұстамды, кейде салтанатты стильде болып келеді.

Проспекттерде ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің портреттерін, сирек кітаптар қорынан кене фолианттар суретін, жазушылар автографын корсетеді.

          Проспекттің түпнұсқасын жасау кезінде оның детальдарын, композициясын, оқитын және көретін материалдарды орналастыруды мүқият ойластыру керек.

Оның мазмүнын қалыптастыру кезіңце, проспекттің үзақ уақытқа пайдалануға арналғанын ескеру қажет.

                      

2.3.6. Жарнаманың  аудивизуалдық құралдары

 

Жарнамалық кинофильмдер (жарнамалық-техникалық фильмдер, жарнамалық жедел ақпарат) — әдетте қысқа жарнамалық фильмдер. Оларды кинотеатрда, көрме мен фестивальда, радиостанцияда көрсетеді.

Аудио ыжарнаманьщ өзіне тән ерекшелігі — дыбысты тілді қолдану жарнаманы радиоға даярлағанда мәтіннің қсқа жөне дәйекті болғанына, ерекше формамен берілгеніне назар ауда-рылады. Сөйлемдер қысқа болып, бір ойдан артық ой білдірмеуі керек. Тьщдаушьшың назарын сез басыңда өзіне қаратып алу-ды ойлау керек. Радиожарнамада музыканың орны ерекше. Дүрыс тандалған музыка мәтіңці қабылдауды жеңілдетеді. Сонда да болса, музыкалық сүйемелдеу, акустикалық эффекттер ра-дио-телетыңдаушылардың назарын хабардың негізгі айтпақ ойынан ауытқытпауы қажет.

Радионың басқа бүқаралық ақпараттардан артықшылығы: 24 сағат бойы үлкен аумақтарға тарай алады және бағдарлама-сы өртүрлі бола алады. Радионы үйде, жүмыста, автомобильде отырып, жүмыс істей жүріп, қыдырып жүріп тындай аламыз. Сондықтан керекті деген радиобағдарламада орналастырылған жарнамалар қай жерде жүргеніне қарамастан, түтынушылар-дың көп бөлігіне жете алады. Сонымен қатар радиожарнаманы қабыддауда сыртқы дүние ақпаратының 90 пайызын беретін көз-көру органы қатыспайтынын да есте үстаған жөн.

Радиостанцияларда жарнама шығарумен арнайы шүғылда-натын жарнама белімдері бар. Тапсырыс беруші хабарламаның қай бөліктеріне баса назар аудару керек екенін айтса болды, қалғанын радиоқызметкерлері өздері тындырады. Жарнаманың мәтінін қүрастыру, стилін белгілеу, оны радиоға шығару — мамаңдардьщ жүмысы. Әдетге дайын жарнамалық роликтер қабыл-дайды, қабыддана қалған күнде де оны өуелі жарнама белімі қарап шығады, олай етпесе нашар жарнама радио беделін түсіруі мүмкін. Жарнаманың тиімділігі радиостанция беделіне, оның аумақ пен қалаларда таралуына, жарнама сапасына, тындар-мандарға (қоғамдық орны, жасы) байланысты.

          Слайдтар — мамаңдар арасында кең тараған. Ол кормелер мен түсаукесерде қолданылады.

Теледидардагы жарнамаға жарнама роликтері, хабарланды-рулар жатады. Жарнаманы теледидарда таратуда сурет, дыбыс, қимыл, түс — бәрі қызмет етеді, сондықтан баспа жарнама күн санап қызық ақпаратты, сонымен бірге күрделі де қымбат бо-лып барады. Егер ол компьютерлік графикамен орындалала-тын болса, онда бағасы да еседі. Отаңдық тележарнаманың са-пасы артқанын, олардың батыстық жарнамаларды теледидар-дан ығыстырып шығарғанынан білуге болады. Сонымен бірге отандық тележарнама халықаралық фестивальдар мен керме-лерде орын ала бастады.

Тележарнаманың бір кемшілігі — жарнаманы керсетіп жатқан мезетте керермен, яғни ықтимал түтынушы экраннан керіп оты-руы керек. Олай болмаған күнде жарнамалық хабар халыққа жетпейді. Сондықтан тапсырыс берушілер өз жарнамаларын халық кеп коретін сериалдар, концерттер, бағдарламалар арасына қосу-ды сүрайды. Әрине оның бағасы да кхлімбаттайды. Тележарнама қалай болғаңца да мүмкіндігі мол жарнама болып табылады. Оның таімділігін артгыру үшін коптеген психологиялық ережелер мен әдістер белгіленген: кернекті керкем болуы керек, қысқа, басқаларға ұқсамайтын, тұтьшушыға жақын болуы керек.

Тағы бір қиыншылығы тележарнама — ең қымбат жарнама. Оның ең тиімді мезгілдері — таңертеңгі, жүрт жүмысқа жина-латын уақыт және кешкі демалыс уақыты. Бүл кездерде адам-дар үйіңде болу мүмкіншілігі мол. Сондықтан қалтасы қалың жарнама берушілер ез жарнамасын дәл осы уақытқа белгілейді, ерине бағасы да қымбат болады.

Керермендер қалауына салса, эфирде жарнаманың аз бол-ғанын (есіресе қызықты фильмдер мен бағдарламаларды көрсет-кенде) қалар еді. Имидж — жарнама («РиЬЬіс ІЛаІіопз шарала-ры») — жарнама беруші үйымдарға қоғам мүшелерінің жақсы кезқарасын қалыптастырып, олардың имиджі мен беделін арттыру үшін жасалатын шаралар жиынтығы. Мүңдай шараларға презентация, баспасөз конференциясы, демеуші болу, қоғам-дық пайдалы шараларды қаржыландыру, көрмелер, арнайы жәрмеңкелер жатады.

Мұндай шаралардың маркетингілік зерттеулерге негізделген, жоспарлы түрақты түрде болып түратын жарнамалық іс-шара екенін атап өту керек. Жарнамалық фирмалар өздеріне тапсы-рыс берушілерге паблик рилейшнз (РК) шараларын жүргізуді үсынады. Бүл шаралар жарнама беруші кең ақпараттық мәлімет беріп, өздерінің сенімділігін көрсеткісі келгенде, қоғам мүшелерімен қарым-қатынасты нығайту үшін жасалады.

 

                                      2.3.7. Кітапхана дизайны

         

Кітапхана дизайны деп кітапхана кеңістігін көркемдеуді, эстетикалық талаптарға сай етіп қүрастыруды айтады. Бүл саланың мамандарының айтуынша, дизайнер жай суретші емес. Ол — өз фантазиясы бар, өзгелерге үқсамайтын қолтаңбасы бар шығармашылық түлға.

Бұл туралы кездейсоқ айтып отырғанымыз жоқ. Өйткені кітапханаларда осы уақытқа дейін хабарлаңдыруды көрнекті, кітап көрмесінің атын көзге түсетіндей етіп жазатын адам болса жетеді деп ойлайды. Аз дизайнердің міңдеті — қызмет көрсетудің ыңғайлылығы мен көркемдік қасиеттерді сәйкестеңдіру екенін үмытып кетеді. Дизайнер кітапхана ішіңде әдемілік, өсемдік пен функционалдылықтың үйлесімін табуы керек.

Дизайнның негізгі элементтері — түс, заттың сапасы, фор-ма, көлем, т.б. Бүгінге дейін кітапхананың ішкі қабырғалары мен олардың түсіне мән берілмейтін. Сары немесе сүрғылт-жасыл түспен боялып, ешқаңдай суретпен толықтырылмаған қабырғалар көңілсіз, сұрқай көңіл-күй туғызады.

Егер қабырғаларды жылы, алтын түстес ағашпен немесе бедерлі суреті бар материалмен оңдесе, басқаша болады. Бүл жерде үсынатындай қатып қалған қағида жоқ, барлығы фанта-зия мен мүмкіндіктерге байланысты. Музыкалық кештер, әдеби кештер өткізетін залдың коркемделуі адамның көңіл-күйін көтеретіндей, ашық-жарқын фонда болуы керек. Керісінше, оқу

залдарыңда адамның назарын аударатындай^сөзге үрып түрған архитектуралық, түс-формалық эффектілер болмауы.

Іскер кітапханалар немесе іскерлік ақпарат кабинеттерінде офистік стиль қолданылады: ашық түсті түсқағаздар мен ашық қоңыр түсті мебель. Бұл жерде бәрі функционалды болуы ке-рек, басы артық, жай әдемілік үшін түрған зат болмай, келушілердің назарын дисплейден немесе басылымдардан аудар-мауы қажет.

Кітапхана дизайнының негізгі эстетикалық мағыналық элементіне көбінесе тарихшылар жинаған тарихи-этнографиялық музейлер жатады.

Кітапхананың жағымды бейнесін жасауда кітапхана тарихы-ның музейі зор роль атқарады. Оған бір-екі фотостенд (мыса-лы, «Біздер онда жас едік…»), ілулі қалқандар мен стендтер жатады. Әрине ең дүрысы — арнайы музей ашу, ол жерде кітапхана ашылған кездегі алғашқы кітаптарды, кітапханаға көп үлес қосқан адамдардың портреттерін қоюға болады.

Ерекше көркемдікпен ғана қайталанбас дизайн жасалмай-ды. Кітапханаға стандартты элементтерден жасалған түрақты қарапайым композициялар да қайталанбас түр береді: ағаш, қаңылтырдан жасалған өнімдер, т.б. артық ештеңе болмауы керек, үйлесімін тапса ғана едемі керінеді. Мысалы, гардеробтың қасына айна емес, картинаны іліп қойған кітапханалар да кездеседі. Келушілер шаштарын тарап, үсті-бастарын жөңцеу үшін картинаның әйнегіне қарауға мәжбүр болады.

Декорациялық — қодданбалы онер туындыларын (биік ваза-ларды, картина, скульптураны, т.б.) негізгі зал арақашықтығын сақтай отырып орналастыруға болады. Ең бастысы — көркемдік шешім болу керек, белгілі бір идеяға бағынған әртүрлі әдістерді қоддану керек. Бүл жерде кәсіби дизайншының орны бөлек.

Фитодизайн — гүлдер, кептірілген шептер мен гүлдермен коркемдеу — кітапханаларда ежелден келе жатқан дәстүр. Бүл жерде ойланатын нәрсе — тағы да үйлесім, олардың басқа эле-менттермен үйлесіп, жарасым табуы.

Фитодизайнның негізгі талаптары:

— масштабты ескеру: гүл композициясы мен бөлме көлемін үйлестіру. Кішкене, тар залдағы еденде түрған, кептірілген гүлдер салынған биік ваза өрескел көрінеді. Ал бірақ оны үлкен оқу залының бір бүрышына қойса, жарасар еді.

          Дөл солай кішкене композиция үлкен холлда корінбей қалар еді, соңдықтан оны орташа кішкене стол үстіне қою керек. Абонементтегі жазу кафедрасының тұсындағы ілулі тұрған кептірілген (жасанды) гүл шоқтары белмені әрлендіріп, үй-ішілік өсер тудырады. Мамандар өсімдіктерді топтастыруға да көп көңіл бөледі. Көбінесе оларды сызықтық принциппен ор-наластырады: бір сызықтың бойымен қатар етіп терезе алдына немесе еденге қояды. Кейде терезенің екі жағына сатылы етіп орналастырады. Бұны фитодизайнерлер қате деп есептейді: өсімдіктер жарықты көп керек етеді, олардың көптігі эстетика-лық түрғыдан да тиімсіз болады. Одан да терезе алдына өдемі жапырақты бір осімдікті қойған дүрыс. Оларға папоротник, аспарагус, сансевьеру, мирт жатады. Болмаса кең ыдысты алып, соның бетіне үш-төрт өсімдіктен композиция жасауға болады.

Кең тараған сатының орнына арнайы сөрелерді қодданған дүрыс. Бір әдемі, бірақ аса ірі емес өсімдікті терезе алдына іліп қоюға болады, бірақ ол жарықты откізбей қалмауы керек. Бу-кеттер мен осімдіктерді топтағанда, ваза, затта симметриясыз орналасқан гүддер мен бүтақтар әдемі көрінетінін ескеру керек.

Кітапхана ішінде өсімдіктерді орналастыра отырып, жазық-тық немесе тік бағыттарды да ескеру қажет. Жоғары күнге қарай таралып оскен осімдіктер төбені биік етіп көрсетеді. Оларды кеуіп қалған бүтақты ағашқа тор бетіне орналастыруға болады. Бедерлі түсқағаздары бар бөлмелерде мамаңдар қабырғаның тегіс емес жерлеріне жабысып қалғандай әсер тудыратын кішкене төмен бойлы осімдіктерді орналастырған жөн деп есептейді (плющ, филодендрон, т.б.).

Горизонталь сызық бойьшша таральш өсетін есімдіктерді бас-қаша орналастырады. Оларды вестибюль, гардероб, холддарға қояды. Ал оқу залына қойса, жарьгқты колегейлеп, бөлмені тар етіп көрсетеді. Үзын бүтақты осімдіктерді оқу зальша қоямыз деп шешсе, терезеге қарсы қабырға мен есіктің төбесіне қойған дүрыс. Терезе солтүстікке қарайтьш болса, бүл жағдайда оқу залындағы өсімдіктер қар-жаңбьф кезіңде ылғал әсерін тудырьш отырады.

Жасаңды жарық пен жарықтандыратын коридор мен холл-дарда өсімдіктермен өуестенудің қажеті жоқ, өсіресе жайылып өсетіндерімен. Фитодизайнерлер бүл жағдайда жекелеген ілулі нәрселерді: кашпо, корзинкаларды үсынады. Әртүрлі форма-дағы еденге қойылатын ыдыстар мен шелектер де өдемі корінеді.

          Фитокомпозициялардың түрлерше көп назар аудару керек. Доңгелек, жартылай доңгелек, сопақ, үшбүрыш формалары өртүрлі эффект тудырып, кітапхана ішін ерлей түседі.

Гүлді композицияның сопақтық формасы махаббат лирика-сы көрмесіне лайық. Ондеу (аранжировка) жасайтын материал ретіңде сәндік дақылдар, батпақ шөптері, бүталар мен ағаш-тардың бүтақтары жарайды. Композицияның түбіне ірі гүлдер (тірі немесе жасанды гүддер), жоғарыға — майдалау гүлдер мен ашылмаған қауашақтар қойылады. Бүндай композиция үшін аласа, жалпақ вазалар жарайды. Фитодизайнерлер вазадағы букетті орналастырғанда, ваза биіктігі үш бөлшек есебінде, одан шығып түрған гүддер — бес бөлшек болуы керек дейді. Осы схема бойынша жалпақ ваза композициясы жасалады. Негіз ретіңде ваза диаметрін алады.

Кітапханаларда хрусталь гүлсауыттағы (ваза) гүлдерді сирек кездестіреміз. Көбінесе керамика вазалар — бір түсті, кейде суретті, еденге немесе столға қойылатыңдары кездеседі.  Оларға әдемі бүтақтар, жапырақтар, гүлдер салынады. Кейде қарапа-йым формалы әйнек вазалар да кездеседі. Кейінгі кездері кітапханашылар вазаның орнына әртүрлі формада кесілген шиша (флакондар) мен банкаларды қолданып жүр. Коптеген кітапханаларда, әсіресе жаз, күз айларында газды судың плас-тикалық вазаларын кездестіруге болады. Қырқылған вазаны әр түрлі формаға келтіруге болады.

          Кітапхананы әрлеуге қандай гүлдер жарайды? «Әртүрлі, егер олар сіздің кітапханаңызға үйлесіп түрса» деп жауап береді фито-дизайнерлер. Ең өуелі көпжылдық бөлме өсімдіктерін алу керек. Оларды тандағаңда, олардың қайсысы көлеңкені, қайсысы күнді сүйеді, суды немесе қүрғақ болғанды үнататынын ескеру керек. Бүл жерде бөлменің жарықтығы, температурасы, ылғаддылығы, қодданылатын тьщайтқыштар үлкен роль атқарады.

Жасанды гүддердің артықшылығы — оларды жиі ауысты-рып, әртүрлі жағдайларға қолдана беруге болатындығында. Фитодизайнерлер оларды өте көп орналастырмау керектігін, табиғи өсімдіктермен, кептірілген дақылдармен араластыру керектігін айтады. Бүл қолмен жасалған жасанды өсімдіктер композициясын табиғи етіп көрсетеді. Бүндай еліктеулер (ими-тациялар) кітапхананың жағымды бейнесін жасауда көп роль атқарады.

 

 

                        2.4. Кітапхананың фирмалық стилі

                    

«Стиль дегеніміз — адам» деген сөзі Кітапханада көпжылдық дәстүрі, өз пайдаланушылары, қызметкерлері бар күрделі бір «организм ретінде» өзінің ерекше, ешкімге үқсамайтын стилін қалыптастырғысы келеді. Онсыз есте қаларлық, жағымды бейне жасау мүмкін емес.

Кітапхана өз фирмалық стилін жасай отырып, өз бейнесін де жасайды. Бейне үзақ уақытқа жасалатынымен, ескелең уақыт талабы оны да өзгертіп отырады. Демек, фирмалық стиль де имидждің бір қүрамы ретінде өзгеріп отыруы керек. Сонда негізгі мағыналық және көрнекілік қалпын бүзбай, керек уақытында болмашы өзгерістер енгізіп отыруға болады.

Әрине, бүл үшін материалдық шы-ғын жүмсау қажет болады. Кеуделік белгілер, фирмалық бланкілер, папка, қаламсап жөне басқа «кеңсе заттары» (егер оларда кітапхана символикасы немесе логотипі болса) арзанға түспейді. Стиль қалыптасып қалған соң, оның элементтері кітапхананың жарнамасы болуға да жарайды. Мысалы, жаңа қызметтер туралы кітапхана  

 белгісін (символын) әртүрлі түспен көрсетіп қойса, хабарлама өсері зор болар еді.

Фирмалық стильді ерекшелеңціріп түратын негізгі белгіге кітапхана логотипі, оның сөздік-суретгік символы жатады. Әдет-те ол ерекше графика мен түспен көркемделеді. Логотиптер әртүрлі болады. Кейбір кітапханалар қысқарған сөздерді үна-тады.

Кітапхана логотипінде аймақтық ерекшеліктер, жергілікті фольклор, сурет өнері, кейде тіпті аймақтық экономикалық ерекшеліктер де көрініс табады. Логотиптің көркемдік негізі — сол кітапханаға есімі берілген жазушының суреті. Кейде логотиптің ролін жай сурет, эмблема да атқарады. Кей кездер-де қысқарған сөздер мен суреттің орнына абстрактылы сурет — геометриялық дене қодданылады.

Логотип жасау — күрделі іс. Ең еуелі тың идея, жаңашыл-дық керек. Ол кітапхана, оның тарихы, қазіргі мүмкіндіктері мен символдың арасыңдағы байланысқа негізделеді. Кітапхана атында географиялық ерекшелік, тіпті тарихи-аумақтық ерекшеліктер де көрініс табуы керек. Кейде логотип жасаушылар кітапхана жүмысының ерекшеліктерін де көрсетеді. Мыса^-лы, отбасылық оқу кітапханасы логотипінде кітапқа үңілген бала мен шешесінің суреті беріледі.

                                            Логотип қысқа да нүсқа түрде жасалуы керек. Мәтін мен графикалық суреттің көп болуы логотиптің тез қабылдануына кесірін тигізеді.

Логотиптің эстетикалық жағына да көңіл болінуі керек: көзге түсерлік көркем образ, сөз мәнері (девиз), ертүрлі түсті үйлестіру. Шрифт ерекше болуы қажет емес, ойткені ол оқуды қиындатады. Осы жоғарыда келтірілген талаптардьщ бәрін орын-дау — кітапхананың әр салалық қызметінің символы.

Кітапхананың фирмалық атрибутына кеп нәрсе кіреді. Әрине басты орында қүжаттар түрады. Оларға бланкілер, пайдалану^ шы билеттері, т.б. жатады.

Бланк — типографиялық әдіспен кітапхана туралы негізгі мәліметтер немесе реквизиттер, басылған стаңдартты парақ. Әдетте сол жақтағы жоғарғы бүрышқа немесе парақтың жоғар-ғы орта жеріне кітапхана логотипі басылады, төменде кітапхананың толық пошталық мекенжайы, телефон, телефак-сы беріледі. Кейде осы жерде кітапхананың есеп шоты мен қажетті банктің аты жазылады. Кей кездерде бұл мөліметтерді бланкінің төмен жағына жазады. Тәжірибе көрсеткеніндей, бұлай ету — қолайсыз, өйткені мәліметтер тез, қас-қағымда қабылда-нуы тиіс (козқарас бағытымен: солдан оңға, жоғарыдан төмен). Төменде осы мәліметтерді ағылшын тілінде немесе қосымша меліметтерді беруге болады (іске қосылған жылы, қорлар келемі, пайдаланушылар саны). Соңғы мәліметтерді беру міндетті емес. Кейде парақ-бланкінің жоғарғы бетін сулы белгілермен маркілейді, бұл да фирмалық стильдің бір белгісі.

Кітапханаға фирмалық бланк аса қажет пе? Бұл сүраққа жауап беру үшін ықтимал демеушіге, газетке немесе теледи-дарға, басқа кітапханаға жіберілетін кәдімгі жай қағазга жазған хатты алып көріңіз. Бұңдай хат бланкіге жазылған хатпен са-лыстырғанда көркемдігі жоқ, сүрқай. Ал ең алғашқы әсер іскерлік байланыстың тиімділігін 80 пайызға арттыратыны белгілі.

Көптеген ғылыми кітапханалар мен орталықтандырылған кітапханалар жүйесі бланкімен бірге өз конверттерін пайдаланады. Ол конверттер өз логотипімен, мекенжайы, телефон, те-лефакспен маркіленген. Олар пайдаланушыларға кітапхана ту-ралы жақсы әсер қалдырады.

Пайдаланушы билетін немесе басқа ресми қүжаттарды әртүрлі етіп жасауға болады. Тек сыртқы формасы мен онделуі кітапхана саласына қайшы келмесе болды. Кітапхана логотипі, түрлі түсті гамма, фирмалық шрифт стандартталған мәтінмен қоса қүжаттың маңыздылығын баса керсетіп, осы кітапхана туралы жақсы әсер қалдырады. Әртүрлі шараларға шақыру қағаздары да осылай енделеді.

Кітапхананың фирмалық стилі кітапхана қызметкерлері кеу-де белгілерін (бэйдж) тағуын талап етеді. Бэйдж тагу қызмет корсетудің тиімділігін арттырып, кітапханашы туралы ақпарат береді. Ол кітапханашы мен пайдаланушы арасында жеке қарым-қатынас орнауына мүмкіндік береді. Кітапхана логотипімен бірге бэйджде қызметкердің аты-жөні, қызметі жазылады. Мүмкін болса, оның атқаратын жұмысын да жазады. Мысалы, каталогтар залының кеңесшісі, кезекші библиограф, т.б. Бэйджден жай визит карточкаларын айыра білу керек. Біріншісі, ламинаттал-ған (қатты пленка) жөне киімге қыстырып қоятын арнайы қыс-тырғышы бар. Визиткалар арнайы блокнот-планшетте немесе басқа құжаттар арасына салуға арналған. Бэйдж бір мезгілдік назар аударуға, кәптеген ақпарат беру үшін нашар көретіндерге де арналған. Сондықтан оның шрифті ірі, кітапхана немесе бөлім логотипі ұлғайтылған.

Папкалар (пластик, картон, қағаздан жасалған), блокнот, қаламсап, қаламдарды қызметіне қарай да (кеңсе заттары ретінде), сыйлық жарнамасы ретінде де пайдаланады. Оларды гардеробтан немесе кітап беретін жерден сатып алуға болады. Пластикалық (мата) сумкалар да солай, оларға пайдаланушы-лар алған кітаптары мен кассеталарын салады.

Фирмалық атрибуттарды жасағанда арнайы тапсырыспен қалам, папка жасауға. тапсырыс беру міндетті емес. Кітапхананың символикасы бар жапсырғыш (наклейка) қағаз болса болды,оларды кітаптарға да, кеңсе заттарына да жапсы-руға болады.

Жарнаманың қымбат түріне қалың текстильде жасалған ка-лендарьлар, белгілер, вымпелдер, кітап арасына салатын қағаз-дар жатады. Оларды кобінесе кітапхана мерейтойы қарсаңында шығарып, пайдаланушыларға сатады немесе сыйлайды.

Іскерлік және қымбат жарнамаларды біркелкі көркем стиль шеңберіңде жасайды, белгілі бір түсті гаммада, өзіндік шрифт-пен және оюлармен өндейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Әрбір жарнамалық хабар заң тұрғысынан дұрыс, шыншыл, қоғам алдыңда-ғы жауапкершілік, бөсекелестік принципі тұрғысынан да мінсіз болыл, қоғамның жарнамаға деген сенімділігше сызат түсірмеуі керек.

Парижде қабылданған жарнаманың Халықаралық Кодексінде белгілі бір та-лаптар белгіленген. Солардьщ кейбіреуін алсақ:

—  шыншыддық;

—  мінсіздік;

—  салыстыру (5-бап). Жарнама хаба-ры адал бөсекелестік принципіне сай, тауарларды салыстыру адал да дөлелді фактілерге сүйенуі тиіс;

—  түлғаның құқықтарын қорғау (8-бап). Жарнама хабарында адамдардың жеке өмірі мен қоғамдық өмірі туралы олардың рүқсатынсыз жазбау керек;

—  қауіпсіздікті қамтамасыз ету (12-бап). Жарнама хабарыңца қауігпі жағдай-лар, дөстүрлер, қимылдар туралы сөз болмауы керек;

—   жауапкершілік (14-бап). Осы кодекстегі ережелер үшін жауапкершілік жарнама берушілерге, баспаларға, бұқа-ралық ақпарат құралдары (БАҚ) қожа-йыңдарына, жалпы барлық келісімшарт жақтарына жүктеледі.

Біз кітапхана жарнамасының негізгі бағыттарын қарап шықтық.

Кітапхана жарнамасы қазіргі уақыт-та коммерциялық бағыттағы жарнама-лардан ерекшеленбейді. Әрине кітапхана жарнамасы — сыпайы жарнама, біздің интеллектуадцық өнімдерімізді, ресурс-тар мен қызметтерді ғана емес, идеялар-ды да жарнамалайды. Бұл жерде дәстүрлі

 ағарту және тәрбиелік мәні бар міңдеттерді айтып отырмыз: көркемдікке деген талғамды тәрбиелеу, кітапхананың ақпарат-тық мүмкіндіктерін пайдалана білу. Білім алуды, рекреативті, араласу және т.б. іс-әрекеттерін жандандыра отырып, кітапхана жарнамасы біздің жүмысымызды жаңдандырады. Кітапхананың жағымды бейнесін қалыптастыра отырып, жарнама кітапхана қызметкерлерінің ауыр еңбегін, олардың шығармашылық фан-тазиясы мен талантын бағалауды үйретеді.

Қызмет көрсету үрдісі тек техникалық қана емес, сонымен бірге мазмүны жағынан да жаңартуды керек етеді. Сонымен жарнама         әдісі         кітапхана         модернизациясына

компьютерлендіруден кем қызмет етпейді. Бүл әдіс жаңаруға қол жеткізуге бүрынғы дәстүрлі әдістерді жою арқылы емес, солардың ішінен жақсыларын дамыту арқылы алып барады. Оларға жалпы мәдени дәстүрлерден басқа аймақтық тарихи-этнографиялық, көркемдік, фольклорлық, арнайы кітапханалық дәстүрлер кіреді. Олардың ең бағалы элементтерін таңдап алып, кітапханашылардьщ инновациялық өдістерімен толықтырылып, кітапхананың зор мүмкіндіктерін көрсетеді.

Бүгінгі таңда әр кітапхана қызметкерлері жарнамалық әрекеттердің негізгі бағыттарын, олардың ерекшеліктері мен мүмкіңдіктерін, қүралдары мен түрлерін, жарнама жүмысын жүргізе білуі, ол үшін қажетті қүралдар мен өдістерді дүрыс таңдай білу керектігі дау тудырмайды.

Жарнама — бүл заттың есімі, ол тіпті керемет деген заттарға да керек, шығармашылықты талап етеді.

 

Тек осындай жарнама ғана оқытушылар мен студенттердің  кітапханаға деген сенімін оятып, пайдаланушылардың шешімін басқару құралы бола алады.      Жарнама қаржылау көзі анық көрсетілген төлемді ақпарат құралдары арқылы орындалатын коммуникацияның дербестелінбеген формасы.

          Жарнамалық тәжірибе ең алғаш жазба тарихи құжаттарда айтылған. Жерорта теңізі елдерінде жүргізілген қазбалрда археологтар әр түрлі оқиғалар және ұсыныстар жазылған маңдашаларды тапқан.

          Жарнаманың тамыры ежелгі дүниеден басталады. Жарнаманың негізгі пайдаланушылары жеке меншіктегі кәіпорындар болғанымен, жарнаманы пайдалау дүние жүзіне тараған.

          Римляндар гладиатор сайыстары жөнінде қабырғаларға құлақтандырулар ілген, ал финикийстер әртүрлі салтанатты шерулер кезінде шың-құздарды суреттермен әшекейлеп, онда өз тауарларын мадақтаған. Осының бәрі қазіргі сырт жарнаманың негізін салушылар. Помпейдің жарына жазылған бар суреттемелеріде бір саясаткерді мадақтап, адамдарды соған дауыс беруге шақырған.

          Ертеректегі жарнаманың тағы бірін жаршылар кейіптеген. Ежелгі грецияның  «Алтын ғасыры» Афин көшелерінде құлдарды, малды және тағы басқа тауарлардың сатылуы туралы хабарлаушы жаршылары көрген. Афинаның ежелгі тұрғындарына арналған «Жарнама өлеңінде» былай делінген. «Көзіңіз жарқырасын, бетіңіз қызғылттансын, қыздың әдемілігі ұзақ сақталсын, есті әйел косметиканы дұрыс бағамен сатып алады».

          Ертеректе жарнаманың тағы бір түрі қолөнершілерінің өз тауарларына мысалы, қыш бұйымдарға салған таңбалары болған. Қолөнершінің атағы тараған сайын, сатып алушылар оның таңбасы салынған тауарларды іздейтін болған. Қазіргі күндері осы мақсаттарға тауар белгілері және марка тауарлары пайдаланылады. Мысалы, Оснобрюктан алынған талшықты матасының сапасын дұрыстап тексергеннен кейін, маркалы атауы жоқ фестваль талшықты матасымен салыстырғанда, оның бағасын 20% жоғары қойған. Өндіріс орталықтанған сайын және нарықтар қашықтаған сайын, таңбаның маңыздылығы тұрақты түрде өскен.

            Жарнама тарихының маңызды бір бет бұрысына Гутенбергтің баспа станогін ойлап шығарған  1450ж. жатады. Жарнама берушіге өзінің хабарлама қағаздарының қосымша даналарын қолдан жазып тарату қажет болмаған. Бірінші баспа түріндегі құлақтандыру 1478 жылы ағылшын тілінде пайда болған.

            1622 « да жарнамаларды басу көлемі және оның таралымы ең үлкен көрсеткішке жеткен. Американың жарнама бесігіне айналуына бірнеше факторлар себеп болған. Біріншіден, американдық өнеркәсіп, механизацияны енгізу процесінде алда болғандықтан, тауар артықшылығына себепкер болып, оларды тұтынушылардың сатып алуына үгіттеу қажет болған. Екіншіден, жақсы су, тас және жәй жолдардың пайда болуы тауарларды жарнама құралдарын ауылшаруашылық  аудандарға жеткізуді нақтылы жағдайға айналдырған. Үшіншіден, 1813 жылы енгізілген міндетті түрде бастауыш білім алу сауаттылық деңгейін жоғарылатып, газет-журналдардың көбйтуіне әкеліп соқтырған. Радионың, ал кейінірек теледидардың ойлап табылуы жарнаманы таратудың тамаша екі құралының пайда болғанын көрсетеді.

          Қазіргі кезеңде жарнама мынадай үш түрге бөлінеді: ақпартты, сендірме және ескертпе. Жарнаманың әр түріне сәйкес өзіндік міндеттерге тән.

Ақаратты жарнама — нарыққа байланысты тауар не қолдағы тауарды пайдаланудың жаңа бағыттары жөнінде хабарлау; бағаның згергенін хабарлау. Тауардың іске қосылу прициптерін, көрсетілетін қызметтерді баяндау. Тауар жөнінде қате түсініктерді дұрыстау немесе тұтынушының қауіпін сейілту; фирманың бейнесін яғни имиджін қалыптастыру.

          Сендірме жарнама — маркаға деген тартымды талғам қалыптастыру. Өз маркаңызға аусуды мадақтау. Тұтынушының тауардың сипаттарын ұғуын өзгерту.  Тұтынушыны делдалды қабыл алуға көндіру.

Ескертпе жарнама — тұтынушыларға кешікпей тауарға қажеттік туатынын ескерту. Таурды қай жерде сатып алатынын еске салу. Өліараларда тауарды тұтынушылардың есіне сақтау. Тауар туралы мағлұматты жоғары деңгейде ұстау.

Әдетте жарнамалық құлақтандыруды редакциялық материалдар қоршап тұрады (жаңалық, арнайы тақырыптарға арналған бағаншалар, телешоу және т.б.). Мұндай тәсіл оқырмандар мен көрермендер санын көбейтеді , компанияның немесе  өнімнің бейнесін құлпыртады. Мұның тағы бір себебі көрермендермен оқырманардың бұл уақытта кңілі тасыпотырғандығымысалы, газеттің спорт бағаншасында ерлер киіміне жарнамалар беріледі.

Қорыта айтқанда жарнама қызметінің жоспары көптеген факторларды нақтылы талдау және қөптеген балама нұсқауларды бағалау негізінде жасалады. Ең басында мақсатты айқындайды және мақсат-мінеттердің мынадай тізбегін бетке ұстанған жөн: «фирманың мақсаттары — маркетинг мақсаты — жарнама қызметінің мақсаты және міндеттері». Бұдан соң өнімнің өміршеңдік циклінің әр түрлі кезеңіне сәйкес жарнама түрлері қабылданады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Жарнама туралы: Қазақстан Республикасының 2003 жыл-ғы 19 желтоқсандағы № 508 Заңы//ҚР Парламентінің Жар-шысы. — 2003. — № 24. — 12. — 15-6.
2. Айзенберг М.Н. Менеджмент рекламы. — М.: ТОО «Интел Тех», 1993. — 80 с.
3. Блэк С. Паблик рилейшнз. Что это такое?/С. Блэк. — М.,1989. — 240 с.
4. Борисова О.О. Библиотечно-библиографическая реклама: учебно-практическое пособие/О.О. Борисова. — М., МГУК 2002. — 224 с.
5. Справочник библиотекаря/Под ред. А.Н. Ванеева, В.А. Минкиной. — СПб.: Профессия, 2004. — 448 с.
6. Матлина С.Г. Привлекательная библиотека, или Что может реклама: практическое пособие/С.Г. Матлина. — Изд. 2-е, доп. и перераб. — М.: Либерия, 2000. — 128 с.
7. Шрайберг Я.Л. Автоматизированные библиотечно-инфор-мационные системы России: Состояние, выбор, внедрение, развитие/Я.Л. Шрайберг, Ф.С. Воройский. — М.: Либерея,’ ГПНТБ России, 1996. — 273 с.
8. Багрова И.Ю. Тенденции, состояние и перспективы обслужи-вания в надиональных библиотеках мира: [по материалам зару-бежной печати]//Мир библиотек сегодня. — Вып. 3. — С. 13—26.
9. Барсукова С. Приоритеты планирования/С. Барсукова,

М. Белоколенко//Библиотека. — 1997. — № 6. — С.31-33.

10. Бугрова Т. Что может кабинет деловой информации/ Т. Бугрова//Библиотека. — 1997. — № 12. — С. 12-15.

11..Бутковская М. Библиотека — муниципальный общедос-тупный информационный центр/М. Бутковская, И.Харькова, В. Шелудько//Библиотека. — 1998. — № 7. — С. 11-16.

.лова Е.Н. Экономическая реальность и бизнес — ин-формация//Науч. и техн. библиотеки: Мат-лы конф. «Библиотеки и ассоциации в меняющемся мире: новые техно-логии и новые формы сотрудничества»   («Крым 97») — 1998.

—  № 3. — С. 46-49.

12. Воропаев А.Н. Библиографическая информация: предло-жения и спрос на рынке//Библиография. — 1997. — № 6. — С. 37.

13.Галисханова. алисханова И. Я люблю тебя, моя страница//Библиотека.

—  1998. — № 11. — С. 5.

14. Гитер Д. Доступ к источникам информации с помощью Интернет/Д. Гитер, М. Лавринович//Библиография. — 1998.

—  № 4. — С. 3/7.

15..Голодяева В. Маркетинг — движущая сила/В. Голодяева, Л. Киреева//Библиотека. — 1997. — № 8. — С. 27-29.

16.Джафар Ш. Уметь держать руку на пульсе времени//Биб-лиотека. — 1999. — № 7. — С. 78-81.

17. Деденева А. Уметь рекламировать свои ресурсы//Библио-тека. — 1999. — № 5. — С. 43.

 18..  Казаченкова Л. Оп Ііпе в туманном Альбионе: [Репортаж из столицы Великобритании]//Библиотека. — 1997. — № 4. — С. 30-36.

19. Колегаева С.Д. Библиотеки в фокусе рынка//Мир библио-тек сегодня. — 1996. — Вып. 3. — С. 70—72.
20. Кусая С.И. Презентация в библиотеке/С.И. Кусая,

Н.В. Шкроба//Научные и технические библиотеки. — 1998. — № 4. — С. 51-54.

 

21. Малюта С. Изобразительные приемы. Шрифты и тексты// Практика рекламы. — 1997. — № 3. — С. 146—148.
22. Малюта С. Изобразительные приемы в рекламе. Цвета и заливки/ДІрактика рекламы. — 1997. — №2. — С. 160—162.
23. Малюта С. Почему размещение объявлений в прессе яв-ляется одним из самых эффективных средств рекламы//Прак-тика рекламы. — 1997. — № 1. — С. 164—165.
24. Моргенштерн И.Г. Информационное общество: функции, каналы, библиографическое слежение//Мир библиографии.

—  1998. — № 1. — С. 12-13.

26. Недашковская Т. Суть концепции пространства — быст-рый доступ к иыформации//Библиотека. — 1997. — № 4. — С. 68-73.
27. Осипова О. Современный дизайн, или новый взгляд на старые проблемы//Библиотека. — 1998. — № 10. — С. 77—79.

28..Осипова И.П. И снова о библиотечной рекламе//Мир биб-лиотек сегодня. — 1997. — Вып. 4. — С. 58—62.

29. Панова Р. Положительный имидж, как его создать?//Биб-лиотека. — 1997. — № 2. — С. 11—13.
30. Пранулис Ю. Маркетинг и новые технологии//Библиоте-ка. — 1999. — № 3. — С. 26.

31..  Проблемы и методы директ-маркетинга. Современная прак-тика директ-маркетинга в России//Практика рекламы. — 1997.

—  № 2. — С. 140-141.

32. Прокопенко Е. Использование средств и методов «паблик рилейшнз»: в Южно-Казахстанской областной научно-техни-ческой библиотеке г. Чимкента//Библиотека. — 1999. — № 1.

—  С. 22-23.

33. Ратникова О. Проходите в ИНКО-Центр//Библиотека. —
34. — № 4. — С. 45-50.
35. Сарсембинова А. Связь с общественностью или «паблик рилейшнз»/А. Сарсембинова, В. Степанов//Библиотека. —
36. — № 10. — С. 71-73.
37. Синева А. Международный центр меняет стиль работы// Библиотека. — 1999. — № 7. — С. 17—19.
38. Слепова Л. Здесь были известные писатели//Библиотека.

—  1997. — № 5. — С. 40.

37. Соболева Е. Создание Ноте ра§е//Библиотека. — 1998. — № 1. — С. 55-56.
38. Степанов В. Библиографические ресурсы и каталоги//Биб-лиотека. — 1998. — № 11. — С. 48-49.
39. Степанов В. Библиографический поиск в Интернете//Биб-лиография. — 1998. — № 1. — С. 5-10.

40.Тимофеева Л.В. Новые подходы в деятельности муници-пальных библиотек Ангарска//Мир библиотек сегодня: На-учн.-информ. сб. — 1998. — Вып. 4. — С. 100-103.

41. Цесарская Г.О. О фирменном стиле//Библиотека. — 1997.

—  № 1. — С. 32-34.

42. Павлова И.А. Библиотечный интерьер: требования и зада-чи//Научные и технические библиотеки. — 1995. — № 7. — С. 48-51.
43. Панова Р. Положительный имидж: как его создать?//Биб-лиотека. — 1997. — № 2. — С. 11-13.

44.Ғудинова Т. Привлекательная библиотека: образ, метафо-ра, реальность?/Т. Рудинова, И. Комиссарова//Библиография.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                              1-қосымша

 

                                            Жарнама туралы

 

Қазақстан Республикасының 2003 жылгы 19 желтоқсандағы

№ 508 Заңы Қазақстан Республикасы Парламентінің

Жаршысы, 2003 ж., № 24, 174-қүжат; «Егемен Қазақстан»

2003 жылғы 26 желтоқсандағы № 332—333

 

Осы Заң Қазақстан Республикасының аумағыңда жарнама жасау, тарату, орналастыру және пайдалану процесіңде туын-дайтын қатынастарды реттейді.

1-ТАРАУ. Жалпы ережелер

1-бап. Заңның мақсаттары

Осы Заңның мақсаттары жарнаманы жасау, тарату, орналас-тыру жөне пайдалану үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету, жарнама саласыңцағы жосықсыз бәсекеден қорғау, жөнсіз жар-наманы болғызбау жөне оларға тыйым салу болып табылады.

2-бап. Заңның қолданылу аясы

1. Осы Заң Қазақстан Республикасының аумағында жарна-ма жасайтын, тарататын, орналастыратын жөне пайдаланатын жеке және занды тұлғалардың қызметі процесіңде туындайтын қатынастарға қолданылады.
2. Осы Заң жеке түлғалардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты болмайтын хабарландыруларына, соның ішінде, бүқаралық ақпарат қүралдарындағы хабарлаңцыруларьша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылатын саяси үгіт пен насихатқа қолданылмайды.

3-бап. Негізгі ұғымдар

Осы Заңца мынадай негізгі үғымдар пайдаланылады: 1) жарнама — адамдардың беймәлім тобына арналған және жеке немесе занды түлғаларға, тауарларға, тауар белгілеріне, жүмыстарға, көрсетілетін қызметтерге қызығушылықты қалып-тастыруға немесе қолдауға арналған және оларды өткізуге жәрдемдесетін кез келген нысаңда, кез келген қүралдардың көмегімен таратылатын және орналастырылатын ақпарат;

          2)  жөнсіз жарнама — мазмүнына, уақытына, таратылу, ор-наластырылу орнына және тәсіліне Қазақстан Республикасы-ның заңдарында белгіленген талаптардың бүзылуына жол берілген жосықсыз, дәйексіз, әдепсіз, көрінеу жалған және жасырын жарнама;

3)  жарнама беруші — жарнама жасау, тарату және орналас-тыру үшін жарнамалық ақпарат көзі болып табылатын жеке немесе занды түлға;

4)  жарнама жасаушы — жарнамалық ақпаратты тарату жене орналастыру үшін дайын нысанға келтіруді жүзеге асыратын жеке немесе занды түлға;

 таратудың техникалық құралдарын беру жөне (немесе) пайдалану жолымен және өзге де төсілдермен жарнамалық ақпаратты тарату мен орналастыруды жүзеге асыратын жеке немесе занды түлға;

6)  жарнама тұтынушылар — жарнама арналған жеке жөне (немесе) занды түлғалардың беймәлім тобы;

7)  жүгіртпе жол — жарнама таратудың теледидар бойынша, кино және бейнеқызмет керсетуде берілетін тесілі, ол теледидар экрандарында, сондай-ақ дербес мониторларда — тұрақты орналастыру объектілерінде жиынтығымен белгілі бір ақпаратты құрайтын әріптер, цифрлар, белгілер тіркесінің тізбектесіп алмасуымен (қозғалуымен) сипатталады.

4-бап. Қазақстан Республикасыньщ жарнама туралы зандары

1. Қазақстан Республикасының жарнама туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік қүқықтық актілерінен түрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарт-та осы Зандағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықара-лық шарттың ережелері қолданылады.

5-бап. Жарнамаға авторлық қүқық және сабақтас қүқықтар

Жарнама авторлық қүқықтың және сабақтас қүқықтардың толық немесе ішінара объектісі бола алады. Авторлық қүқық және сабақтас қүқықтар Қазақстан Республикасының заңда-рына, сондай-ақ халықаралық шарттарға сәйкес қорғалуға тиіс.

 

2-ТАРАУ. Жарнамаға қойылатын жалпы және арнайы талаптар 6-бап. Жарнамаға қойылатын жалпы талаптар

1. Жарнама таратылу, орналастырылу нысанына немесе пай-даланылатын қүралына қарамастан, тікелей үсынылу сәтінде арнаулы білімсіз немесе арнаулы қүралдарды қолданбай дөйекті өрі түсінікті болуға тиіс.
2. Қазақстан Республикасының аумағында жарнама, теле-дидардағы, радиодағы және сыртқы (көрнекі) жарнаманы қоса, мемлекеттік және орыс тілдерінде, ал қажет кезінде басқа да тілдерде таратылады.

Жарнама мазмүнының бір тілден екінші тілге аудармасы оньщ негізгі мағынасын бүрмаламауға тиіс.

Бүл ретте теледидар мен радио арқылы мемлекетгік тілде берілетін жарнама күн сайынғы эфирге шығатын барлық уақыт бойы біркелкі таратылуға тиіс.

3. Белгіленген тәртіппен тіркелген тауар белгілері мен лого-типтер түпнүсқа тілінде жөне (немесе) басқа тілде жазылуы мүмкін.
4. Қазақстан Республикасының заңдарына сейкес жасалуы-на және сатылуына тыйым салынған тауарларды (жүмыстарды, керсетілетін қызметтерді) жарнамалауға жол берілмейді.

Егер жарнама беруші жүзеге асыратын қызмет лицензияла-нуға тиіс болса, оңда тиісті тауарды (жүмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жарнамалау кезінде, сондай-ақ жарнама берушінің озін жарнамалау кезінде, радиодағы жарнаманы қоспағанда, лицензияның нөмірін және лицензия берген органның атауын корсету қажет.

5. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тіркелмеген діни үйымдар мен діни оқу орындарын жарнама-лауға тыйым салынады.
6. Жарнама Қазақстан Республикасының конституциялық қүрылысын күштеп өзгертуді, түтастығын бүзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нүқсан келтіруді, өлеуметтік, нәсілдік, үлттық, діни, тектік-топтық жөне рулық араздықты қоздыруды, қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас үруды, порнография-ны насихаттауға немесе үгіттеуге пайдаланылмауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының мемлекеттік қүпияларын қүрай-тын мәліметтерді жене заңмен қорғалатын өзге де қүпияларды тарату үшін пайдаланылмауға тиіс.
7.   Жарнама қоғамда дүрбелең туғызбауға, азаматтарды аг-рессияға бастамауға, сондай-ақ қүқыққа қарсы өзге де әрекетті (әрекетсіздікті) қоздырмауға тиіс.
8. Жарнамаға қойылатын шектеулер осы Заңмен және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерімен белгіленеді.

7-бап. Жөнсіз жарнама түрлері

 :        1)  жарнамаланатын тауарларды (жүмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) басқа жеке немесе занды түлғалардың тауарлары-мен (жүмыстарымен, көрсетілетін қызметтерімен) салыстыра-тын, сондай-ақ олардың абыройына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін сөздері, бейнелері бар;

2)  басқа өнімдерді жарнамалауда пайдаланылатын фирма-лық атауды, тауар белгісін, фирмалық ораманы, тауардың сырт-қы безендірілуін, формулаларын, бейнелері мен басқа да ком-мерциялық белгілемелерін кошіріп алу арқылы не олардың сенімін теріс пайдалану арқылы жарнамаланатын өнімдерге қатысты түтынушыларды жаңылдыратын;

3) кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде пайдаланылуы тауардың (жүмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) сипаты-на, дайьщдалу тәсіліне, қасиеттеріне, қолдануға жарамдылы-ғына немесе санына қатысты жаңылыстыруы мүмкін нүсқама-лары немесе дәйектемелері бар;

4)  жарнамаланатын тауарларды (жүмыстарды, корсетілетін қызметтерді) пайдаланбайтын жеке немесе занды түлғалардың беделін түсіретін, қорлайтын немесе мазақ ететін жарнама жо-сықсыз жарнама болып табылады.

2. Мыналарға:

1)  өнімдердің табиғаты, қүрамы, дайындау тәсілі мен күні, мақсаты, түтыну қасиеттері, пайдалану шарттары, сәйкестік сертификатының, сертификат белгілерінің жөне мемлекеттік стандарттарға сәйкестік белгілерінің болуы, саны, шығарылған жері сияқты сипаттамаларына;

2)  өнімнің нарықта болуына, оны белгілі бір орында сатып алу мүмкіңцігіне;

3) жарнама тарату жөне орналастыру кезіндегі өнімнің қүны (бағасы) мен ақы төлеудің қосымша шарттарына;

 4)  енімдерді жеткізуге, айырбастауға, қайтаруға, жендеуге жөне оларға қызмет керсетуге;

5)  кепілдік міндеттемелерге, қызмет мерзімдеріне, жарамды-лық мерзімдеріне;

6)  қолданудың болжамды нәтижелеріне;

7)   заңды түлғаның зияткерлік қызметінің және соған теңестірілген даралау қүралдарының, онімнің, орындалған жүмыстардың немесе көрсетілетін қызметтің нәтижелеріне берілетін айрықша қүқықтарға;

8)  мемлекетгік нышаңцарды (елтаңба, ту, енүран), соңдай-ақ халықаралық үйымдардьщ нышандарын пайдалану қүқықтарына;

9)  ресми тануға, медальдар, жүлделер, дипломдар және өзге де наградалар алуға;

10) өнімнің толық топтамасын, егер ол топтаманың бір бөлігі болып табылса, сатып алу тәсілдері туралы ақпарат үсынуға;

11)  зерттеулер мен сынақтар нәтижелеріне, ғылыми термин-дерге, техникалық, ғылыми және өзге де жарияланымдардан алынатын дөйексоздерге;

12)  басқа адамдардың өнеркәсіптік немесе сауда қызметінің, жеке немесе заңцы түлғаның беделін түсіретін кәсіпкерлік қыз-метте жүзеге асырылатын тауарлар (жүмыстар, көрсетілетін қызметтер) туралы үйғарымдарға;

13)  негізділігі асыра көрсетілген түрінде берілмеуге тиіс ста-тистикалық деректерге;

14)  тауарлар (жүмыстар, керсетілетін қызметтер) жасаушы-ның, сатушының немесе оларды жарнамалайтын адамдардың мәртебесіне немесе қүзыреттілік деңгейіне қатысты шындыққа сай келмейтін мәліметтері бар жарнама дәйексіз жарнама бо-лып табылады.

3. Мыналар:

1)  жеке түлғалардың нәсіліне, үлтына, тіліне, көсібіне, әлеуметтік жағдайына, жасына, жынысьша, діни, саяси және озге де нанымына қатысты қорлайтын сөздерді, теңеулерді, бейнелерді пайдалану арқылы жалпыға бірдей қабылданған ізгілік пен мораль нормаларын бүзатын мәтіндік, коріністі, дыбыстық ақпаратты қамтитын;

2)  үлттық немесе әлемдік игілік болып табылатын өнер, мәдениет объектілеріне, тарих ескерткіштеріне нүқсан келтіретін;

          3) Қазақстан Республикасының мемлекеттік ңышаңдарына, ұлттық валютасына немесе шетел валютасьша, діни нышандарға нұқсан келтіретін жарнама өдепсіз жарнама больш табылады.

4. Жарнама берушінің (жарнама жасаушы, жарнама тарату-шы) жарнама түтынушыны қасақана жаңылыстыратын, жарна-малау көмегімен берілетін жарнамасы көрінеу жалған жарнама болып табылады.
5. Радио, теле, бейне, дыбыс және кино өнімдерінде, сон-дай-ақ езге де өнімдерде, соның ішінде, арнаулы бейнеқосыл-ғыларды, қосарланған дыбыс жазбаларын пайдалану арқылы және өзге де тәсілдермен тұтынушының қабылдауына, түйсігіне андаусыз әсер ететін жарнама жасырын жарнама болып табылады.
6. Жөнсіз жарнамаға тыйым салынады.

 

8-бап. Теле және радиобағдарламалардағы жарнама

1. Жарнама сипатындағы хабарламалар мен материалдарға мамандандырылмаған теле жөне радиобағдарламалардағы жар-нама, жүгіртпе жолды қоспағанда, тәулік ішінде берілетін ха-барлардың жалпы көлемінің жиырма процентінен аспауға тиіс.

Жарнама беру кезінде оның дыбысы беріп отырған бағдар-лама дыбысынан жоғары болмауға тиіс.

2. Жарнаманы қосарластыру түрінде, соның ішінде, жүгіртпе жол тәсілімен пайдалану кезінде оның көлемі кадр аумағының жеті жарым процентінен аспауға және телехабарлардағы мөтіндік немесе ақпараттық материалды бүзбауға тиіс.

3 Үлттық аза тұту күндерінде электрондық бұқаралық ақпа-рат құралдарындағы жарнамаға тыйым салынады.

9-бап. Мерзімді баспасөз басылымдарыңцағы жарнама

Мерзімді баспасөз басылымдары жарнама объектілерін, оның тақырыбын дербес анықтайды.

 Жазылым арқылы тарайтын баспасөз құралдары жазылым шарттарында басылымның тақырыптық бағыттамасын көрсе-

туге міндетті.

10-бап. Кино, бейне және анықтамалық қызмет көрсетудегі  жарнама

1. Сериялар арасындағы үзілістерді қоспағанда, кино және бейне қызмет корсетудегі фильмнің қойылымын жарнамамен бөліп жіберуге тыйым салынады.
2. Анықтамалық қызмет керсету кезінде жарнама сүратыл-ған ақпарат хабарланғаннан кейін ғана беріледі.
3. Ақылы анықтамалық компьютерлік және өзге де қызмет керсету кезінде жарнама клиенттің келісуімен ғана таратыла-ды. Мұндай жарнаманың құны сұратылған ақпараттың құнына кірмеуге тиіс.

11-бап. Сыртқы (көрнекі) жарнама

1. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы ортақ пайдаланудағы ав-томобиль жолдарының бөлінген белдеулерінде және елді ме-кендерде орналастыру плакаттар, стендтер, жарық беруші таб-ло, билбордтар, транспаранттар, афишалар және жарнаманы тұрақты орналастырудың өзге де объектілері түрінде осы бап-тың 2—7-тармақтарында көзделген тәртіппен жүзеге асыры-лады.

Сыртқы (көрнекі) жарнама жолдардың көлік-пайдалану са-пасын төмендетпеуге, көлік құралдарының қозғалыс қауіпсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау талаптарын бұзбауға, жол белгілерімен және сілтемелерімен ұқсас болмауға, олардың керінуін немесе қабылдау тиімділігін нашарлатпауға, жол пай-даланушылардың козін қарықтырмауға тиіс.

Осы баптың мақсаттары үшін сыртқы (кернекі) жарнаманы орналастыру деп жарнамалық ақпаратты кеңістікте қозғалма-уымен сипатталатын жарнаманы тұрақты орналастыру объектілерінің көмегімен жарнама тұтынушылардың назарына жеткізу түсініледі.

2. Сыртқы (көрнекі) жарнама объектісін орналастыруға:

1) ортақ пайдаланудағы автомобиль жолдарының белінген белдеулерінде жарнама объектісін орналастыру кезінде — авто-мобиль жолдары мөселелері женіндегі уәкілетті орган Қазақ стан Республикасының заңдарында белгіленген төртіппен, белгілі бір мерзімге беретін құжат;

2) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен үлгі ере-желер негізіңде жергілікті атқарушы органдар әзірлеген, елді мекендерде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырудың тәртібі мен шарттары туралы ережелерге сәйкес берілетін рүқсат болған жағдайда жол беріледі.

3. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін Қазақ-стан Республикасының салық зандарында белгіленген төртіпте және мөлшерде төлемақы алынады.
4. Осы баптың 2-тармағында айқындалған уөкілетті орган-дар Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген тәртігаіен берілген рүқсат қүжаттары туралы мәліметтерді салық қызметі органдарьша тапсыруға міндетті.
5. Тарих пен мәдениет ескерткіштері, ғибадат ету объектілері аумағында, сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыруға тыйым салынады.
6. Уәкілетті орган өтінішті алғаннан кейін он күннің ішінде сыртқы (көрнекі) жарнама объектілерін орналастыруға рүқсат беруге не оны орналастырудан негізді түрде бас тарта отырып, жазбаша жауап қайтаруға міндетті.
7. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру объектілерінің меншік иелерімен немесе, егер зандарда немесе шартта өзгеше көздел-месе, сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру объектілеріне өзге де заттық қүқықтарға ие адамдармен жасалған шарттың негізіңде жүзеге асырылады.

Сыртқы (көрнекі) жарнаманы жекеше меншік объектілерінде орналастыру жөніндегі көрсетілетін қызметке түрақты мемлекеттік бағалар (тарифтер) белгілеуге тыйым салынады.

12-бап. Көлік қүралдарындағы жарнама

Көлік қүралдарында жарнама тарату, орналастыру жол қоз-ғалысы қауіпсіздігінің ережелері сақтала отырып, көлік қүрал-дарының меншік иелерімен жөне егер заңда немесе шартта осы мүлікке өзге де заттық қүқықтарға ие түлғаларға қатысты өзгеше кезделмесе, көлік құралдарына өзге де заттық қүқықтарға ие түлғалармен жасалған шарттардың негізінде жүзеге асырылады.

13-бап. Жекелеген өнім түрлерін жарнамалау ерекшеліктері

1. Мыналарға:

1)  алкоголь өнімдерін жарнамалауға;

2)  ана сүтінің жасанды алмастырушысын жарнамалауға;

3)  Қазақстан Республикасыңда сертификаттаудан өтпеген, міндетті сертификаттауға жататын тауарларды (жүмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жарнамалауға тыйым салынады.

2. Темекіні және темекі өнімдерін жарнамалау ерекшеліктері темекі шегудің алдын алу және оны шектеу туралы Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
3. Дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бүйымдарды, медициналық техниканы жасауға жөне (немесе) сатуға лицен-зиясы болмаған кезде оларды жарнамалауға, сондай-ақ меди-циналық және дәрігерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы болмаған кезде оны жарнамалауға жол берілмейді.

Дәрігерлердің рецептілері бойынша босатылатын дәрілік зат-тарды, есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорларды жар-намалау медицина және фармацевтика қызметкерлеріне арнал-ған мамаңцандырылған баспасөз басылымдарында ғана Қазақ-стан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады.

Қүрамында есірткі немесе психотрошық заттар бар дерілік препараттардың үлгілерін жарнамалау мақсатында таратуға тыйым салынады.

Дәрілік заттарды жарнамалауға рүқсат беру тәртібін денсау-лық сақтау ісі женіндегі уәкілетті орган айқындайды.

4. Қызмет қаруын, сондай-ақ экспорты мен импорты Қазақ-стан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізілетін қару-жарақты, әскери техниканы және қосарлы мақсаттағы өнімдерді жарнамалауға арнаулы басылымдарда ғана, сондай-ақ мамандандырылған көрмелерде немесе сату жөрмеңкелерінде жол беріледі. Аталған жарнама әскери жөне арнаулы қаруды, қару-жарақты, әскери техниканы жасау тех-нологиясын, қолдану тәсілдерін тікелей немесе жанама түрде ашып керсетпеуге тиіс.

14-бап. Қаржы, сақтаңдыру, инвестициялық қызметтерді және бағалы қағаздарды жарнамалау ерекшеліктері

Жеке және занды түлғалардың ақшаларын, сондай-ақ бағалы қағаздарды пайдалануға байланысты қаржы (соның ішінде, банктік), сақтандыру, инвестициялық және өзге де көрсетілетін қызметтерге жарнама жасау, тарату, орналастыру кезінде:

1) жарнамаланатын қызметтер көрсетуге немесе бағалы қағаз-дарға тікелей қатысы жоқ ақпаратты жарнамада келтіруге;

2)  жай акциялар бойынша кіріс алуға және дивидендтер мөлшеріне кепілдік беруге;

3)  бағалы қағаздарды эмиссиясы тіркелмеген, сондай-ақ ба-ғалы қағаздар эмиссиясы тоқтатыла түрған немесе жасалмады деп танылған кезде жарнамалауға;

4)  қызметтің болашақтағы тиімділігі (кірістілігі) туралы, соның ішінде, бағалы қағаздардың бағамдық қүнының өсуін жариялау арқылы кез келген кепілдіктер немесе үсыныстар беруге;

5)  жарнамада айтылған, шарттардың елеулі талаптарьшың кез келгенін жасырып қалуға;

6)  басқа азаматтарды белгілі бір кәсіпорынның қызметіне немесе сол кәсіпорынның тауарларын сатып алуға тарту есебінен азаматтарды өз табысын немесе пайдасын алуға ша-қыратын кәсіпкерлік қызмет түрлерін жарнамалауға тыйым салынады.

15-бап. Жарнама жасау, тарату, орналастыру кезінде кәмелетке толмағандарды қорғау

Жарнама жасау, тарату, орналастыру кезінде көмелетке тол-мағандарды олардың сенімін және тәжірибесінің жоқтығын теріс пайдаланудан қорғау мақсатында:

1)  ата-ананың беделін түсіруге, кәмелетке толмағандардың оларға деген сенімін жоғалтуға;

2)  ата-ананы немесе басқа да адамдарды жарнамаланатын өнімді сатып алуға иландыра шақыратын тікелей үсыныс жа-сауға;

3)  белгілі бір онімге ие болу басқалармен салыстырғанда қандай да болсын артықшылық беретінін, сондай-ақ қолда ондай өнімнің болмауы керісінше жағдайға алып келетінін көме-летке толмағандарға тікелей корсетуге;

4)  кәмелетке толмағандарды қауіпті орындар мен жағдай-ларда көрсету алдын алу мақсаттарында ақталмаса, оны мәтіндік, көрнекі немесе дыбыстық ақпараттарды жарнамада орналастыруға;

          5) кәмелетке толмағандарға арналған тауарларға (жүмыстарға, корсетілетін қызметтерге) тікелей қатысы жоқ жарнамада кәме-летке толмағандардың бейнелерін көрнекі немесе дыбыстық пайдалануға;

          6)  өнімді пайдалану нәтижелері көрсетілген немесе сипат-талған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың өнімді пайдалану дағдыларының қажетті деңгейін кемітіп көрсе-туге жол берілмейді. Жарнама өнім арналған жас мөлшері то-бындағы көмелетке толмағандар үшін нақты қол жеткізуге бо-латын ақпарат беруге тиіс;

          7)  көмелетке толмағандардың бойында кемелетке толма-ғандарға арналған онімнің қүны (бағасы) туралы шындыққа жанаспайтын (бүрмаланған) түсінік қалыптастыруға, сондай-ақ жарнамаланатын өнімге кез келген отбасы бюджеті қол жеткізе алады деген тікелей немесе жанама нүсқауға жол берілмейді.

16-баи. Жарнамасы бар материалдарды сақтау мерзімдері

Жарнамасы бар материалдарды немесе олардың көшірмелерін, оларға кейіннен енгізілетін езгерістердің бәрін қоса алғанда, жарнама беруші, жарнама жасаушы бір жыл бойы, жарнама таратушы — жарнама соңғы таратылған, ор-наластырылған күннен бастап кемінде бір ай бойы сақтауға міндетті.

3-ТАРАУ. Жарнама саласындағы мемлекеттік реттеу

17-бап. Жарнама саласындаіы мемлекеттік реттеу

1. Жарнама саласындағы мемлекеттік реттеу деп Қазақстан Республикасының нормативтік қүқықтық актілеріне сөйкес белгіленетін жарнама жасауды, таратуды және орналастыруды бақылау түсініледі.

Жарнама саласындағы мемлекеттік реттеуді тиісті уәкілетті органдар Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген қүзыреті шегінде жүзеге асырады.

2. Жарнама саласындағы мемлекеттік реттеудің негізгі мақ-саттары:

1)  үлттық мүдделерді қорғау;

2) жонсіз жарнаманы, сондай-ақ қоғамдық қүңцылықтар мен жалпыға бірдей қабылданған мораль

 жөне адамгершілік нормаларына қол сүғатын жарнаманы болғызбау және оларға жол бермеу;

3) жосықсыз бәсекеден қорғау болып табылады.

18-бап. Жарнамалық ақпарат беру

Осы Заңның талаптары орындалмаған жағдайда уәкілетті органдардың талап етуі бойынша жарнама беруші, жарнама жасаушы және жарнама таратушы Қазақстан Республикасы-ның заңдарында белгіленген төртіппен жарнамалық ақпарат-тың қүжаттық растамасын беруге міндетті.

Егер жарнама беруші, ескертуге қарамастан, өзінің жар-намаға қоятын талабын өзгертпесе не өзінің жарнамалық ақпаратының дәйекті екендігіне қүжаттық растама тапсыр-маса не жарнаманы жөнсіз жасауы мүмкін өзге де мән-жай-ларды жоймаса, жарнама жасаушы және (немесе) жарнама таратушы, егер шартта өзгеше кезделмесе, белгіленген тертіппен шартты бүзуға және залалдың толық өтелуін та-лап етуге қүқылы.

19-бап. Теріске шығару

1. Қазақстан Республикасының жарнама туралы зандарын бүзу фактісі анықталған жағдайда, бүзушылыққа жол берген түлға мүндай жарнаманы таратуды, орналастыруды дереу тоқ-татуға және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен теріске шығаруды жүзеге асыруға міңдетті. Бүл ретте теріске шығару жөніндегі шығыстардың бәрін бүзу-шылыққа жол берген түлға көтереді.
2. Теріске шығару нақ сол тарату, орналастыру қүралдары-мен жөне тесілдерімен теріске шығарылатын женсіз жарнама сияқты, үзақтығының, кеңістігінің, орны мен тәртібінің нақ сондай сипаттамалары мен елшемдері пайдаланыла отырып жүзеге асырылады.
3. Егер теріске шығару белгіленген мерзімде жүзеге асырыл-маса, онда уәкілетті органның шешімі бойынша теріске шыға-руды жарнама туралы Қазақстан Республикасы заңдарының бүзылуына жол берген жөне белгіленген мерзімде теріске шы-ғаруды жүзеге асырмаған түлғаға келтірілген шығындарды өтеу туралы кері талап қою (регресс) қүқығы бар жарнама тарату-шылар жүзеге асыруға тиіс.

          20-бап. Қазақстан Реснубликасының жарнама туралы заңдарын бүзғаны үшіп жауаптылық

1. Қазақстан Республикасының жарнама туралы зандары-ның жарнаманың мазмүнына қатысты бүзылғаны үшін, егер ол жарнама жасаушының не жарнама таратушының кінәсінен болғаны дәлелденбесе, жарнама беруші жауапты болады.
2. Жарнама жасаушы Қазақстан Республикасының жарнама туралы заңдарының жарнаманы ресімдеуге немесе жасауға қатысты бүзылғаны үшін жауапты болады.
3. Жарнама таратушы Қазақстан Республикасының жарна-ма туралы заңдарының жарнама таратудың, орналастырудың уақытына, орнына және тәсіліне қатысты бүзылғаны үшін жа-уапты болады.
4. Осы баптың 1, 2, 3-тармақтарында аталған түлғалардың жауаптылығы Қазақстан Республикасының зандарында көздел-ген тәртіппен туындайды.

21-бап. Осы Заңцы қолданысқа енгізу тәртібі

Осы Заң 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 13-бабы 1-тармағының 1) тармақшасын қоспағанда, ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                  2-қосымша

Жарнама кұралдарының салыстырмалы мінездемелері

 

Жарнама қүралдары	Артықшылықтары	Кемшіліктері
1	2	3
Жергілікті баспасөз	Аймақтық ақпарат таратудың дөстүрлі қүралдары Халық тарапынан сенім, мойындау Түтынушыларға ақпарат жеткізудің белсенділігі Барлық қоғамдық топтарды қамтуы Оқырмаңдардың ақпаратты қадағалау тиімділігі Пайдалану жөне сақтау тиімділігі Оқырмандардың көп бөлігін газетпен түбегейлі таныстыру «Екінші пайдаланушылар» аудиториясының омір сүруі	Бағаның қолайлылығы Безендірудегі шектеулі мүмкіндіктер Дайындық жүмысының төменгі сапасы «Екінші пайдаланушы-лар» талғамының темендігі
Радио-жарнама	Ақпаратты пайдаланушыға жеткізу Көпшілікке арналуы Аудиторияның іріктелуі Жеке қарым-қатынас Ақпаратты жеткізу жылдамдығы мен уақытын бақылау мүмкіңдігі Мәтінге өзгеріс енгізу қарапайым-дылығы Баға қолайлылығы	Жарнама эсерінің біркүнділігі Хабарды тыңдау кезіндегі көңілдің шашыраңқылығы Есту қабілетінің қабыл- дауының қиыңдығы Тындаушылардың радиостанцияларды таңдап бөлінуі Кейбір радиоканалдарды қабылдаудың қаржылай қиыншылығы
Видео-жарнама	Дыбыс, қозғалыс, суреттердің өсерінен қабылдаудың жоғары-лығы	Аудиторияның таңцал- мауы Хабардың бір күндігі
Сыртқы жарнама	2 Басқа жарнамалық хабарламалар-дың бөсекелестігі болмауы Басылымның мөтіні мен формасы-ның колеміне шектеудің болмауы		3 Керермен қабылдауына байланыстылығы Өткіншілігі Аудиторияның таддал-мауы
Компью- терлік жарнама	Әсерінің іріктелуі Хабарлардың келемі мен формала- рының шексіздігі Хабарлардың белсенділігі Қабылдаудың жоғары сапалылығы Пайдаланушылардың ақпаратш сақтау, пайдалануының қолайлы- лығы Ақпаратты алу уақытын бақылау мүмкіндігі Кері байланыс мүмкіндігі Ақпаратты берудің арзаңдылығы		Әсер ету шектеулігі Компьютерді пайдалану дағдысының болу міңдеттілігі Техникалық қүраддар-дың қьшбаттылығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                  3-қосымша

 

Кітапхана-библиографиялық жарнаманың құралдары мен түрлерінің жіктеуі 

 

Жарнама құралдары	Жарнама формалары
1	2
1. Баспасөздегі жарнама	Талдау мақалалары Хабарландыру Репортаж Интервью Әңгіме Редакцияға хат Күнделіктер Хаттар Очерктер Үндеу Баяндама Аймақтық баспасөз беттерінде (кітапхана туралы іс- шаралар, қызмет түрлері, өнімдері, белсеңці пайдалану- шылар, жаңа кітаптар және т.б.
2. Радио-жарнама	Хабарлаңдырулар Радиожурналдар. Репортаж. Интервью. Әңгіме. Кездесу. Талқылау. Күнделіктер. Үндеу. Баяндама. Пікірталас клубы Радиостанция толқынындағы шолулар Радиоқойылым Кітапхана қызметі туралы жаңалықтар бағдарламаларын- дағы белсенді радиосюжеттер Кітапхана қатысқан хабарлар
3. Видео-жарнама (теле-, кино-, слайд-және т.б. жарнама тұрлері)	Теледидар хабарлаңцыруы Ақпараттық көрсету Тележурнал Репортаж Интервью Кездесулер мен талқылаулар Телеқойылым Жарнамалық роликтер (10—60 сек) Видоеэкспрессхабар Слайд-фильмдер
4. Баспа жарнама	Кітапхана туралы анықтамалар мен жолкөрсеткіштер Оқырман жолсерігі Проспект Ақпараттық хаттар Хабарландырулар Буклеттер Фотоальбомдар Мерейтой және сыйлық басылымдар Бюллетеньдер Прайс-парақшалар Үсыныстар Естелік Визит карточка Күнтізбелер Бэйджи Каталогтар Библиографиялық материалдар Кітапхана қызметі туралы баспа есептер Жаңа жылдық жарнама-сыйлық басылымдар Бос беттердегі жарнамалық хабарлаңдырулар
5. Пошта жарнама	Баспа материалдарын пошта арқылы жіберу: Іс-шараларға шақыру Хаттар Қүттықтау открыткалары Проспектілер   . Буклет Брошюра Ескертулер Кітапханалардың баспа каталогтары Диаграмма, кесте, сызба Репродукция Парақшалар Ксерокөшірме Қайтарылған карточка және конверттер, т.б.
6. Жарнамалық тиімділігі бар арнайы іс-шаралар	Пайдаланушылар үйірмелері мен курстары Оқырмаңдар конференциясы Пресс-конференциялар Кітапхана ішіндегі экскурсиялар, көрмелер, кітапхана туралы экспозициялар Кітапхана күндері, апталары Кітапханадағы мерейтой жөне т.б. мерекелер