Дипломдық жұмыс. Қуат Терібаевтың ақындығы мен шығармашылығы

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. ҚУАТ ТЕРІБАЕВТІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

 

2 АЙТЫСТАРЫ МЕН АУДАРМАЛАРЫ

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

КІРІСПЕ

 

         Жұмыстың жалпы сипаттамасы:

Aуыз әдебиет халықтың тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық елеулі құбылыстың бірі.Халықтың басынан кешкен кезеңдері осы ауыз әдебиетінде бейнеленген, халық феодалдық, патшалық заман жағдайында қандайлық азапта болса да, өзінің өлең­­- жырын, ән-күйлерін шығарудан ешуақытта тынбаған.

Байлар-бектер билеген дәуірде халық ортасынан шыққан талант иелері үнемі үстем тап өкілдерінің қуғындауында болып, қанатын еркін жая алмады.

Ұлы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халық ақындарының шығармашылығы жақсы дамыды. Қазақ  поэзиясындағы айрықша орын алатын басты тұлға Жамбылдың және даналықпен, көркем жырланған халық поэзиясы қазақ әдебиеті көлемінде айрықша маңызды орын алады. Халық әдебиетінің асыл қазыналарын ақындық өнерлерін сақтап келген Жамбыл халық поэзиясның сол жақсы дәстүрлерін, өмір шындығын жырлауда тың дәстүр қалдырды. Жамбылдың сол жаңа дәстүрін ұстап, онан үлгі алып ілгері дамытушы шәкірттерінің бірі- Қуат Терібаев. Қуат Терібаевтың өмірі мен шығармашылығы, аудармалары қаралып зерттелді.

Бітіру жұмысының өзектілігі. Қуат Терібаевтың ақындығы мен шығармашылығы негізінен жеке тақырып ретінде зерттелмеген. Десек те, тек Есмағамбет Исмайловтың «Ақындар» атты еңбегінде аудармасына байланысты мәліметтер бар, сондай-ақ «Қазақ әдебиеті тарихы» жинағының бірінші том, үшінші кітабында өмірі мен ақындығына байланысты аздаған мәліметтер айтылған. Бұл тақырып жеке арнайы зерттелмегендіктен, жинақтап осы бітіру жұмысын жазуға өзек болып отыр.

Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты Қуаттың ақындығын, өлең жазу ерекшелігін ашып көрсету. Осыған байланысты мынадай міндеттерді шешу көзделді:

–– ақынның өлеңдерін талдау;

          — айтыстағы суырып-салмалығын анықтау;

• аударма жазудағы ерекшелігін салыстыру;

Бітіру жұмысының әдістері мен дерек көздері.

Бітіру жұмысын зерттеуде семантикалық талдау әдісі мен салыстырмалы әдіс қолданылды. Шығармалары ақынның «Өмір жыры» атты шығармасынан алынды. Жұмысты жазу барысында Е.Ысмайлов,  М. Дүйсенов, А. Берқайдар, Ғ.Мүсрепов, М. Әуезов және т.б. ғалымдардың ақындық өнер туралы еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.

Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:

— аұынның өлең жазу ерекшелігі анықталды;

— айтыстары мағынасы жағынан талданды;

• аудармалары салыстырылып зерттелінді;
• ақынның тілдік құралдарды пайдаланудағы даралығы дәйектелді;

Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ҚУАТ ТЕРІБАЕВТІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

 

Қазақ ұғымында ақын деген сөздің ауқымы кең, мағынасы терең. Оның туу төркіні туралы әр түрлі байлау-болжамдар бар. В.Радловтың, М.Әуезовтің топшылауларына жүгінсек, «ақынның» арғы тегі ағын, ағылудан таралған секілді. Шаршы топ, «асау той, тентек жиын» үстінде үздік өнерімен бұлақтай бұлқынып, жыр төккенде тыңдаушысын өзінің ағынды да әсерлі өлеңімен еліктіріп баурай білгенді ғана шын ақын деп тануға болады дейді В.Радлов. Ал қырғыз тілі мен әдебиетінің білгірі профессор К.К.Юдахин ақын деген сөздің өзі ұйғырдың ақылгөй, құрметті адам мағынасындағы атаудан қырғызға, қазаққа ауыспады ма екен деп тұспал болжам жасайды. К.Юдахин бұл мәселені ақындық дәстүр тұрғысынан емес, тілдік этимологиялық тұрғыдан қарап тексергісі келеді. Шығысты зерттеуші ғалымдардың дені ақын деген сөздің ата-тегін фарсының, арабтың, яки бараба татарларының ахон деген атауынан іздемек болады. Бұлар да дәлел айтып, дәйекті қорыту жасамайды.

Тілі мен ғұрып-салты ұқсас туысқан Орта Азия халықтарында «бахшы», «шайыр», «жыршы» деген атаулар әрқалай ұғым алып қалыптасқаны белгілі. Сол секілді «ақын» қазақ, қырғыз, қарақалпақ халықтарында ұлттық ерекшелігі бар нақты мағынаға ие болып қалыптасқан. «Ақын – ақындық өнермен шұғылданушылық» деп түсіндіру қай жағырар болсын толымды жауап болмайды, жүдеу, жалаң берілген анықтама. Өйткені қазақтың әдебиет әлемінде ақын бір ғана «ақындық өнермен шұғылданушылық» емес, немесе бір ғана әңгімеші, жырлаушы мағынасында да жүрмейді. Ол шығарып айтушы – поэт мағынасында да қолданылады. Сондықтан да бір ақын деген сөздің ауқымына орыс ұғымындағы әрі поэт, әрі певец, әрі сказитель, әрі импровизатор сияқты дербес те көл-көсір мағыналы ұғымдар сиятын сияқты.

Басқалардан бөлек бір ерекшелігіміз: біз қазақ поэзиясын екі типке ажыратамыз да, оған орай екі жікке салалай қараймыз. Бұлар бірін-бірі толықтыра түсетін, ажарлай, әрлендіре түсетін, екінші жағынан, өзіндік бояу-белгілерімен көрінетін, сапалық өзгешеліктерімен таылатын типтестірулер. Мұның бірі – өлеңді табан астында төгіп салатын немесе жазып шығарғанымен әнге қосып жатқа айтатын ауыз әдебиеті дәстүріндегі ақпа ақындар – импровизаторлар. Ал, екіншісі – өлеңді жазып шығаратын оқыған адамдар, мәдениеті жоғары, көтеретін жүгі мол, көтерілер өресі биік, кәдуілгі жазба ақындар. Екі ауыз өлең шығару екінің бірінің қолынан келетін секілді. Асылы, ондайды ақын демей, өлеңші, әуесқой деу жөн. Бірақ «бірі – жамау, бірі – құрау» өлеңдер шығарған адамды халық әсте, ақын деп, халық ақыны деп қадір тұтпаған. Ақындықтың халық ақындарының үлкен әлеуметтік мән-мағынасын белгілейтін әдебиеттік анықтамасы болмақ. Қазақ әдебиетінің тарихына көз жіберсек, көңіл аударсақ, әр ақын өзінің туған төңірек, өсекн өлке, қоршаған қауымына қарай, шыққан тегі, шығарған ортасына қарай әр түрлі таптық идеяны жырлаған. Бір саласы, хан-сұлтандардың, би, бай-патшалардың шашбауын көтеретін қошеметшілер ретінде феодалдық, хандық идеологияны қолпаштаса, енді бір тобы еңбекші бұқара басындағы ауыр халді, аянышты күйді, күйкі көн көрісті көріп, халықтың еркіндік жолындағы күресін, азаттық арманын, жақсы өмірді аңсауын жырлаған. Осы екі жүйедегі ақындардың екеуі де ауызша шығарып айтқанымен, әуелгісі үстем таптың сойыл соғары да, екіншісі халық мұңдасы, еңбекші жұртшылықтың жан ашыр жаршысыболып танылған.

Халық жырының, халық тұрмысының қаз-қалпындағы сурет-сарынын, кескін-көрінісін көп көкейіне қонымды қылып айтып беретін ақындар болады. Ондай ақындарды Белинский тура мағынасындағы халық ақындары деп атаған (Ол мысалға Кольцовты келтірген). Кольцовты орыс шаруасының жан-сезімін, тұрмыс-тұрқын дәл де қонымды кейіпте, түсінікті, орамды тілмен айшықтаған шешен әрі шебер халық ақыны деп бағалайды Белинский.

Біздің заманда халық тілегі мен ақын тілегі бір жерден шығып, ұлы мұраттар төңірегіне толық қабысты. Өмірдің өскелең дамуын сезіне отырып, сол ортадағы шындықты шабытты жырға қосқан ақын әрине халықтың құрметтісі, қадірмен ақыны болып саналады. Халық ақыны халқымыздың неше ғасыр бойғы әдемілеп жасаған атадан ұрпаққа мирас болып келген батырлық жырлар мен лиро-эпосты аңыздар мен әңгіме- ертектерді, тапқыр сөз, шешен тіл көркемдіктерін жаңа мазмұнды шығармаларына молынан пайдаланып, жаңа идеяға сәйкес дамытып отырды. Ауылды жерде шаруашылардың бәрі бірдей тың шығармалар беретін ақпа ақындар емес, бірқатары жаттап айтушы, жыршы немесе өлеңшілер ғана. Міне мұның бәріне халық ақыны деп ат қойып, айдар тағу шындыққа үйлесе бермейді.

Бүгінгі күнде ұжымдық шығармашылықтан гөрі ақынның даралық рөлі анағұрлым артып, күнгей көрініс беріп тұр. Ақындардың көпшілігі шығармаларын суырып салып айтып беріп жүр.

Ақындық дарын, шығарғыштық шабыт, тапқырлық талант тәжірибе тұрғысынан қарағанда халық ақыны мен жазба ақында бір-біріне ұқсас келеді. Ең басты айырмашылығы – халық ақынының импровизациямен төгіп тастайтындығы. Суырып салма ақынның да өмірден үйренуі, айналадағы шындықты танып білуі жазба ақындағы өнерпаздық тәжрибемен ұштас. Халық ақынының шығармашылық өрісінде ауыз әдебиетіндегі ортақ дәстүрлермен, ортақ мотивтер басым көрінеді.Бұрыннан сақталған ақындық өнер үлгісі, сюжет сарыны халық ақындарында қайталанып отырады да, ағыла жөнелуге, суырып салып айтқыштыққа өзіндік сипат қосады. Суырып салма ақын – үлкен шығармашылық тұлға. Ол өмір өзгерістерін,  тарихи оқиғаларды өзінің зердесі жеткен биіктен таниды, сезінуі шапшаң, ол жіті көріп, әп -сәтте іліп әкетеді. Алған әсерін көпке дейін ұмытпайды. Ақын естігеннен көрі көргенін шапшаң қағып алып, жылдам жырлай жөнеледі. Міне осылардан жинақтала келіп суырыпсалмалық дәстүр қалыптасып, өріс жаяды. Айт дегенде тақырыпқа табан аузында өлең шығарып, жыр бұлағын ағылту жүйрік ақынның бөлек бір белгісі. Әдетте тұтқиылдан сөз тауып, қысылтаяңнан өрнекті өлеңмен құтылып кетпеген адамды халайық күшті ақын санатына қоспаған.

Ақпа ақынның сынға түсіп, шын бағасын алатын жері – шаршы топ, торқалы жиын, қызған айтыс үсті. Алдына жан салмас жүйрік ақын бабына келіп жаратылған бәйге аты секілді той-думанды көрсе, алқа қотан айтыстың ортасынан шықса, арқасы қозып, көтеріліп өрлеп кетеді. М.Әуезов суырып салма ақындарды «қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесі– деп бағалаған,–айтысқа шеберлік – жалпы ақындық өнерінің тіпті барлық әдебиет өнерінің өзгеше бір биік белгісі. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңзес. Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп, шолып өтіп, қимылдаған шөп басын қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп бұққан түлкі түгін лезде шалып қалғанда, айтыс ағымындағы ақпа ақын да сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақшы.

Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Олшын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де ұзақ сонар сын кешіп,  сан сайыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып барып жетеді».

Қазіргі халық ақындарының көбі суырып салма, шешендер. Суырып салмамен өлең айту да үлкен шығармашылық жауапкершілік бар. Бұл қасиет ақынның жаратылысында сүтпен кірген, сүйекке сіңісті қасиет емес, бұл да бұрынғы дәстүрді дамытуға, машыққа, үздіксіз үйренуге, төселуге байланысты туып, дамып, шыңдалатын өнер. Талантқа қарай талғам, тақырыпқа қарай білім керек. Өмірден бейхабар, ауыл-айьағынан басқа алысты көрмейтін адамнан қанша құйма құлақ, зейінді болса да арқалы ақын шықпайды. Білген адамға көңілінде, шығармашылық қиялында толғағы жетіп, күйіне келіп жүрген тақырыбы болса ол туралы сұлу да мінсіз, ойлы да өрнекті өлең шығару қиынға соқпайды. Ақын мұндайда барлықпайды, қайта делебесі қозып шалқи жөнеледі. Ал білгенің шамалы, тақырыбың танымал емес, ойлағаның шығармашылық қиялыңнан әлі де бекем орын теппеген тосын дүние болса – ондайда ешқандай ұтқыр өлең тумайды, бұрыннан бергі жатамалы, ақ қаптал өлеңдердің әзір ұйқасынан қылқиып тұрған сөз қайырымынан шыға алмай кикің-кібіртікте қаласың. Айтқаның ала-құла шығады, әлгіндей айтыс үстінде сүріншек боласың, өлеңнің күлді-көмеш, кеудірлек болып, бір сілтеуі кем соғып, жетіспей жатады.

Әлбете талант та, ақындық шабыт та адамның саналы өнерпаздық еңбегінен туып дамитын, психологиялық құбылыс. Қайсыбір ақындардың ұстазынан «бата» алып немесе түсінде «киелі күш аян беріп», осындай өнерге тап болдым деген түсінік-байламы жаңсақ соғады.

Суырып салмалықпен жырлау – әр жеке адамның қарымына, дарынына қарап шығармашылық тәжірибеде бірте-бірте жетілетін қасиет. Бұл қасиет сол орта, отырыс, жәй-жағдайға қарап құбылып, бірде қанаттанып, жалын атып, шалқып отырады да, енді бір сәтте су сепкендей басылып, тына қалатын кездері де болады. Суырып салып айтушылық өнерге көтеріңкі күй, көңілді жағдай керек. Анда –санда «ау, уһи!» –деп қойғанда әнші қалай қанаттанады, сол секілді ақынды да шабытқа шақырып, жанып салып, делебесін қоздырып отыратын тосын әсер керек. Қазіргі ақындардың көпшілігі қалың қауым, жиын-той ортасында іркіліссіз, шапшаң жырлап, ағыла айтып кететіндіктерін көрсетіп жүр. Тегінде ықыласты тыңдаушы келіспеген жерде ақындар өнер көрсетпеген , ондайда мәнді өлең-жыр тумаған да. Сөз түзелген жерде тыңдаушы да ықыласты болса екі жақтан да ұғынысқан көңіл үстінде ұтымды шығарма шықпақ. Бұл жалғыз қазақтың ақын-жазушыларының шығармашылық өміріндегі дәстүр ғана емес, Орта Азия халықтары  – өзбек, қырғыз, түркпеннің бақшы, шайыр, жыршыларының шығармашылық өмірінде де бар дәстүрлер. Академик Б.Я.Владимирцов айтады: Ойрат эпосын әрбір жыршы өзінше өңдеп, жаңартып, жақсылап жырлау үшін жыршыны ықыласпен тыңдап, көтермелеп отыратын топ, жиын тыңдаушы керек, онда жыршы рухтанып, тасып, өзін ұмытқандай жырын қызықтап айтып кетеді».

Ғалымдар қырғыздың манасшылары тек жаттаумен ғана айтпайды, «Манас» жырын суырып салып жырлау халық қызығып, құрмет көрсетіп ұйып тыңдаған уақыттарда күшті шығатындығын айтады. Сөйтіп тыңдаушы қауымның қошемет,  құрметі, көтермелеп отыруы – ақын-жыршының тың өлең, жыр айтуына негізгі бір жағдай, түрткі болып отырады.

Талантты ақынның төгіліп жырлауына жел беріп, жол ашатын көпшіліктің құрметі мен ықыласы ғана емес, бөгелмей айтуға қобыз, домбыра, сыбызғы, сырнай секілді музыкалық аспаптардың сүйемелі сөзге жан, күйге көрік беріп, қосыла жырлағандай болып отырады. Әр ақынның өзіндік құлақ күйі, қол қағысы, музыкалық жазуы болады. Нәшті әуен, бірде асқақтап биік шығатын, бірде сорғалап төмен құйылатын саз ақын жырының мықты сүйемелі.

Импровизациямен жырлау үшін көпшіліктің қошемет құрметі, ықыласты тыңдауы керек. Ақындық шабытқа қайрап салатын өткір сын да ерекше ызыландырып, қайғыртатын, намыстандыратын уақиғалар да ақынның суырыпсалмалылығына елеулі түрткі болады. Сонымен суырыпсалмалық халық ақындарының шығармашылық қасметінің бірі, ол қасиет – ақындық талант шабытының сыртқы көрінісі, образды ойдың көрінісі, образды ойдың түйіні. Белинский ақынның тың шығармаларды жазуға жығыла беріліп отырған мезгілін ақындық шабытының жалындаған, қанаттанған шағы, онда шығармашылық қиналумен қатар оның ой дүнниесінде ерекше қуаныш сезімі өрлейді деп қарайды. Белинскийдің қағидасынша ақын өмірдегі құбылысты басқалардан бұрын, тез сезеді. Өзі көріп сезгеніне сүйінуі де, күйінуі де шапшаң, ақынның жаратылысында жас баланың мінезіне ұқсас белгілер бар. Ол қазір өмірдегі бір көрген тамаша қызықты әсерге қуанып, шаттанып отыратын болса, енді бір кезекте өзіне жайсыз әсер еткен бір уақиғаны көріп, сезіп, ол күйінеді, ызаланады, ақынның мінезі қазір күліп-ойнап жүріп, қазір ашуланған балаға ұқсайды. «Ол қабылдағыш,– дейді Белинский,– түйсікшіл, әрқашан алғыр, оған кішкене ғана тиіп кетсе, электрдің тогы бергендей, дыз ете түсіп, қуанады, шаттанады, кектенеді, сүйеді, жек көреді».

Міне осы мезгілде ақын бүкіл дүниені, жаратылыс, жер, көк, әлемін бір ғана өзінің шығармашылық қиялында көріп, өмірден алған әсерлерін түйіндеп жырлап кетеді, образды ойын қорытады. Халық ақындарының суырып салмалықпен жырлауы да сондай образды ойдың, ақындық сезімінің жарқын көрінісі.

Бұрынғы фольклористердің көбі ақпа ақындар өз өлеңін өзі жазып алу дәрежесіне жеткеннен соң суырып салып айтқыштық дағдыдан айырылады дейді. Әрине, мұның бір ғана шартты шындығы бар. Халықтың тұрмыс қалпы төмен күйде тұрған заманда, мәдени тірлікке жазу-сызу енбеген кезде өлең-жыр, сөз жоқ, ауызша шығарылып айтылған.

Қазан төңкерісінен бергі дәуірде ақын-жыршылардың орта шамадағыларының көбі дерлік хат танып, сауатын ашты. Дүниені, өскен ортаны, ел тарихын өз көзімен көріп, біліп, анығына қанып барып түсінді. Ақындардың ой-өрісі, дүниетанымы кеңейіп, бұрынғы түсінік нанымдардың тар шеңберінен шығып, ғылым мен техника табыстарын, табиғат сырларын адам арқылы, адам еңбегі арқасында терең ұғынуға болатынын аңғарды. Ақын жырлары бұрынғыша өзі өмір кешкен ауылдың атырабымен ғана шектелмей, енді баспасөз, радио арқылы бүкіл өлке көлеміне ортақ мәдени қазынаға айналды. Ақынның суырыпсалмалық, жаттағыштық дәстүрінде, осының нәтижесінде, елеулі өзгерістер туды. Бірақ бұл бәсеңдеу бағытындағы өзгеріс емес қайта халық ақынының өлең-жырларының идеялық, көркемдік мәнінің көтерілу бағытындағы шығармашылық, сапалық даму. Бұрынғы суырып салма жырларда, айтыс өлеңдерде тақырып көлемінң тарлығы сезілсе, қайым, қайталау өлеңдерінің үлгілері ұшырассып қалып отырса, жаттамалы сарын көрініс беріп қалса, жаңа дәуір ақындарынң шығармаларында мұндай кем-кетіктер мен мін-мүлтіктер азайып, бірте-бірте бәсеңси бастады. Қазіргі ақын өмірдің түйінді кезеңдерін негізгі тақырып қылып жырлайды. Бүгінгі тіршілік кәдесіне аспайтын алыс дүние, бұлдыр қиял ермегіне ермейді. Қайта жазба әдебиетінен оқып, тыңдап, үйрене отырып өз өнерінің өрісін кеңейтіп, өресін өсіріп мінсіз шығарма беруге тырысады. Бұл шартты суырып салып айтқанда да, айтыс үстінде де толық сақтауға ден қояды. Сонымен қатар хат танымайтын қарт ақындардың суырып салып айтқыштық, жаттағыштық дәстүрді қаз-қалпында толық сақтағанына тоқталғанымыз жөн. Ал хат танып білім алған ақындардың көпшілігі де сол дәстүрді дамытып, қолданып келді (Исаның, Нартайдың, Нұрқанның, Кененнің, Қуаныштың т.б. шығармашылығы дәлел). Бұлардан мынандай түйін шығаруға болады: суырып салма ақын мен жазып шығаратын ақын, домбыра мен қалам бір-біріне кедергі емес, бұлар бір таланттың екі қыры ретінде бірге жүре береді.

Ақын неғұрлым халық өмірімен тығыз байланыста отырса, оның өнері де өмірлі болмақ. Ал халықпен үні үндес, ұраны бір шығармашылық адамы жұртшылық жүлдесіне ие, әрдайым ел ардағы, қауым ққұрметтісі саналмақ.

Ақындардың суырып салып айтқанда ойды ұмытып кетіп, бізді тек қана сезім билейді дегендері де біржақты теріс. Белгілі бір тақырып өмір шындығы туралы ақын ойы тиянақты болмай, оның суырып салып айтқан өлең-жырында мазмұн болмақ емес.

Ақынның ойы, сезім дүниесі ― материалдық дүниеден аулақ, өз алдына бір құбылыс емес, алдымен адамның ақыл миы, санасы арқылы көрінген заттық өмірдің сәулесі.

Ақынның сезімі өткір, бейнелі келеді. Өмір көрінісі, адам кескіндері ақынға дәл өзінің табиғи қалпынан гөрі екінші бір затқа ұқсас, бейнелес, тепе-тең ажарлы, айқын елестеуі мүмкін. Айталық көктемгі құлпырған жер жайып тастаған кілемге , қарлы Алатау ақ шашты ақсақалға, ақын сөзі тасып аққан таза бұлақтың суына, адамның ызалы мезгілі қабағын түйіп жауғалы келе жатқан бұлтқа ұқсап тұруы неғұрлым айқын сияқты. Бірақ ақын өмір шындығын қаншалық көркемдік бейнемен қабылдап танитын болса да, оның түпкі раелдық негізі ақынның саналы ойынан мықты орын алады. Сондықтан шапшаң айтыс, суырып салып жырлау үстінде түйдек-түйдегімен айтылатын өлең, жыр санадан тыс, тек сезімнің, шабыттың ғана жемісі емес, ақынның саналы образды ойының түйінді, жинақты көрінісі.

Ақындық, жыршылық ― бәрі де өнер. Бірақ, ол қандай өнер? Ақындық таланттың күші ме? Екінің бірі ақын бола ма? Бұл мәселелер дүние жүзіндегі әдебиеттану ғылымының, эстетиканың  ― көп заманнан бері зерттеп, сан түрлі ғылымдық айтыс, тартыс талқыларына салып әлі күнге дейін толық шешілуіне жете алмай келе жатқан түйінді мәселелердің бірі.

Ақындық өнер  ― көркем өнер. Екінің бірі ақын бола алмайды, Сонымен бірге жаратылысынан, тұқымынан ешкім де ақын болып тумайды. Рас, ақын болатын адамның бойында ақындық талант, қабілет, бейімділік болады. Ақындық таланттың адамда болуы  оның өскен ортасына, жас күніндегі тәрбиесіне де байланысты. Көркем өнер поэзияның айрықша гүлденген, қадір тұтқан отбасылық, қоғамдық ортада ақындық талант ерте, молырақ оянып жарыққа шығады. Егер поэзия ақын дегенің қадірсіз, елеусіз, оның ірі үлгі алатын таланттары жоқ болса, ақындық таланттар мүлде жарыққа шықпай жоғалып кетуі мүмкін.

Төңкерістен бұрын қазақтың талай ірі ақын таланттары ескі құлдық өмірде тұншығып жоғалып кеткендігі, бірлі-жарым жарыққа шыққаны өз талантын дамытып жетіле алмағаны бізге белгілі. Абай сияқты мыңнан біреуі ғана өзінің ақындық талантын зор қиындықпен дамыта алған. Ал совет тұсында жастардың таланты айқындалып даму түгіл, бұрынғы сөнуге, тұншығып жоғалуға айналған қарттардың да ақындық таланты оянып қанат бітіп қайта туды, дамып жетілді. Сөйтіп, ақындық талант белгілі бір қолайлы қоғамдық, отбасылық ортаға байланысты анықталып, дамиды.

Отбасылық дегеніміз ― ірі ақындарға туыс, жолдас, дос ретінен жақындығын айтамыз. Абай, Сүйімбай, Жамбыл айналасынан көптеген ақындар шыққан. Алдындағы ұстазы, даңқты ақынды көрген жастардың талайы ақын болуға талпынады. Бойында ақындық қабілеті, икемі бар жастың таланты поэзияға құмарлық үстінде тез оянады, тез қанаттанады, ұстаз, аға ақыннан үйрену, оқу, үлгі алу үстінде өзінің талантын желпіндіреді, жетілтеді, көрнекті ақын қатарына көтеріледі, онан әрі өзі шығармашылық жолмен дамыту жолына түседі. Ал бойындағы ақындық таланты, қабілеті шамалы жас қанша талаптанып, күш жұмсап, үйреніп үлгі алғанымен жақсы ақын бола алмайды, ол мықтағанда «кәсіпқор» ақын немесе зеректігі басым болса жыршы болады, таланты да, зеректігі де жетпесе, ол өлеңші дәрежесінде қалып қояды.

Халық ақындарының ақындық туралы ұғым, әдеттері әртүрлі, бір-біріне қарама-қарсы қайшылықты көзқараспен айтылған мәселен, ақындықты түсінде көріп қабылдау, ақындықты батамен алу, ақындық ұрпақ, тұқым қуалап қону, үйренумен, еңбекпен ақын болу сияқты. Қазақтың бұрын-соңғы ақын жырауларының қалай ақын болдың дегенде айтатын жауаптарының негізі осы төрт түрлі ұғымға, әдетке айналып соқпай кетпейді. Бірталай ақындар ― ақындықты киелі, әруақты, бір жат сырлы қасиет деп түсінеді. Әрбір өнердің белгілі бір иірі, қолдаушысы,  иесі болады деген көне дәіурдегі шамандық дін ұғымының қалдығы кейбір ақындардың ақындық жөніндегі түсініктерінде осы күнге дейін сақталып келген.

Сөйтіп ертедегі ақындық ұғым, әдеттің тамыры шаманизм, бақсылық нанымдарға байланысты. Міне осыдан келіп ақындық түстегі киелі «әулиеге», әдейі арнап қонатын белгілі ғайып күштің бейнесіне айналады. Ақындардың айтуына қарағанда, ақын болар кезде түс көргіш болады, шошып оянып, мазасы кетеді, ол түсінде белгісіз ақсақалды қарияны көреді, немесе ертеде өткен, атын естіп білетін, яки, сол өзінің еліне мәлім атақты ақын келіп, аян беріп домырасын ұсынады, не белгісіз қария, не әлгі белгілі ақын, мұны мазалап ақындыққа шақыра береді.

Шашубай Қошқарбаев: 14 жасымда түсімде ақындық пайда болды, таудан тауға құс болып ұшып қонып, жеміс жеп жүр екенмін, сол түстен кейін өлеңді айтып кеттім» дейді.

1942 жылы Мұрын жырау былай дейді:»Менің әкем Сеңгірбай Абыл ақынның үйінде ұсталық құрып жатқан уағында ― сіз қалай ақын болдыңыз деп сұрағанда, Абыл айтыпты: ― отызға келген езім, ерте қой өргізіп ұйықтап қалсам біреу келіп аузыма бір сұйық нәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна келсем кеудемді өлең, сөз кернеп барады екен. Осыдан былай қарай ақын болып кеттім» депті.

Осындай, ақындықты түсінде қабылдау туралы аңызды қазақтың бұрын-соңғы ақындарының көбінен естисің. Түсінде ақындық қону деген наным өзбек, қырғыз, түркпен тағы басқа елдердің жыршыларының әдетінде де бар көрінеді.

Бұл аңыз әңгімелердің түйіні ― ақындықты киелі ― «иелі» деген көне дәуірдегі ескі магиялық (сиқырлы күшке сену) нанымдарға, ақындық түбі ― ғайыпты болжаушылық, бақсылық деген шаманизмнің қалдықтарына тығыз байланысты материалистік дүние тануға қайшы ескі идеалистік көзқарастар.

Дүниедегі, жаратылыстағы құбылыстардың, жан-жануарлардың өз алдына тәңірісі иесі бар деп табыну сияқты, ертеректе көп халықтар ақындықтың да иесі, тәңрісі бар деп сенген, табынған. Бұл киелі нәрсе ақындардың жыры мен аңызында ақсақалды қария, жылы жел, сұлу қыз, тұлпар ат, домбыра, сұңқар, аққу, үйрек, кептер құстар бейнесінде өздерінің жан серігі, рухани досы болып айтылады, жырланады.

Ақындық адамның жан дүниесіне байланысты құбылыс. Оған құмартып, жығыла берілсе, сол арман еткені ұзақ уақыт орындалмаса сөз жоқ ол адамды ауыр рухани азапқа салады, түс көргіш, түсінен шошып оянғыш болады, кейде есінен шатасқандай да қылықтар көрсетеді. Ұйқылы-ояу өң мен түс арасында ол өлең айтып, ән салып жүреді. Оның есінен жатса да тұрса да ақын болу кетпейді. Осындай халде жүргенде ескі сенімдегі жасқа ақындық қону, ұялау, бата, жәрдем жайындағы сан алуан жақсы түстер кездеседі, соның өзі ептеп демеу болады да, әрі бұған дейін жаттап үйренгені бар, әрі осы қиналып жүргенде шығарғаны бар, ол енді өзін сенімді ақын санап, біртіндеп жырлап кетеді.

Классик жазушылардың күрделі шығармаларды жазуға жан-тәнімен жығыла берілген уақыттарында түсіне шығармадағыкейіпкерлері кіріп өзімен араласып жүретіндері де аз болмаған.Мұның бірде-бірі ақын-жазушының пірі, ақындық аруағы емес, күндізгі саналы шығармашылығының көмескі бір елестері ғана.

Түсінде ешқандай ақындық келіп қондайтынын, ақындық киелі, иелі нәрсе емес екендігін қазіргі халық ақындарының бірқатары өздері айтып сынайды. Бұл соңғы пікірді көбінесе хат танитын, қазіргі ғылыми, тарихи, көркем әдебиетті өз бетімен оқып алатын орта жастағы ақындар қолдайды.

Жолдыкей Нұрмағамбетов айтады: «Шешем және нағашым сал Төлебай ақын еді. Солардың үлгісін көріп 16 жасымнан ақындық жолға құмарта берілдім. Түсімде ешқандай ақындық қонған жоқ».

Ақындық киелі, иелі түсте қонды деген пікірді халық жыршылары ертедегі анайы сенімдерге байланысты тұрпайы түрде айтып тарататын болса, ал бұрынғы жазба ақындардың бірталайы ақындықтың құдайы, «музасы» бар, ол тәңрінің берген өнері деп табынумен келген.

«Адамның кейбір кездері

Көңілде алаң басылса,

Тәңрінің берген өнері,

Көк бұлттан ашылса»

(Абай)

Деп ақындық адамның көңіліне келіп қонатын, құйылатын тәңірінің ерекше бір қасиеті, сыйпаты сияқты.

Рас, ақындық сезім, оның көңіл күйлерінің толқындары күрделі сан алуан құбылмалы болады. Ақын өлеңін есепшінің есебіндей, немесе, инженердің сызбасындай өлшеп есептеп шығара салмайды. Белгілі қоғамдық жағдай, ортаға байланысты ақынның көңіл күйлері, шығармашылық қуаты өрлеуі мүмкін, немесе тоқырап қалуы ықтимал. Ақынның ол шақтарын біз жоғарыда бабына келген қыранға, жүйрік тұлпарға баладық. Бабы келмесе қыран тояттамайды, жүйрік шаппайды ғой. Ақын бабы да сол сияқты деп ойлаймыз. Ақындық шабыттың көтеріліп, тасып төгілетін кезі болады. Ол адам көңілінің шаттанып, қанаттанғаны сияқты, шығармашылықпен шұғылданған кезде ақын ерекше жалынды сезіммен жырлап кетеді. Онымыз ақындық шабыт.

Ал, шабыт дегеніміз, ақындық муза, тәңір өнері емес, ол ақындық шығармаға жан-тәнімен берілудің көрінісі. Ақындық муза көтерілгенде ғана шабыт келеді, өлең шығады, шабыт муза реалды санадан сырт жасырын сырлы нәрсе, түсте ақындық келіп маған қонды, менде ақындық аруақ бар деген төтемдік ескі нанымдар мен тамырлас поэзиясындағы идеализмнің бір көрінісі.

Ақындық музаға табыну, оның сиқырлы жат сыры (интуиция) бар деп сену бұрынғы ақындар түгіл, сол ақындарға соқыр сезіммен еліктейтін осы күнгі кейбір жазба ақындар да кездесіп қалады. Бұл дағы әрі ескіліктің, әрі идеализімнің қалмай жүрген сарқыншақтары, сөйтіп, ақындық талант, шабыт ақын көңіліне тәңірінің әкеліп қойған сыйлығы, ерекше қасиеті емес, ол түсіне келіп қонатын немесе шақырып келтіретін киелі «пір» сияқты дерексіз бір нәрсе емес, адамның саналы ойының, қажырлы шығармашылық еңбегінің жемісі.

А.Чехов – талант дегеніміз тынымсыз қажырлы еңбек деген.

Горький айтады: «Ақиқат адамның еңбегімен жасалады. Адамның ілгерілеу талабы неғұрлым биік болса, соғұрлым оның қабілеті, таланты тез, өмірлі болып дамиды. В.Г.Белинский айтады: «Шабыт дегеніміз азаптану, жанның ауруы… Жан қутының сілкінуі, бірақ ол еріксіз күштеп келтірілген құбылыс емес, келген шабыт».

Сөйтіп ұлы жазушылардың ұғымында талант, ақындық шабыт дегеніміз – адамның саналы шығармашылық еңбегінен туып дамитын, жетілетін психологиялық сыйпат. Талантты жетілту үстінде, күрделі шығармалар жасау үстінде ақының шығармашылық қиялы, сезімі, жан дүниесі, ойы бір қалыпта болмай қатты қыйналуы, күйзеліске ұшырауы мүмкін, осы шығармашылық құбылыста жанды образ, бейнелер жасалып шығады.

Ақындардың бірқатары қарт ақындардан бата алып, ақын болғандығын айтады. Ақын жас кезінде өлең, әнге, домбыраға үйір болады, ақындықты арман етіп өліп кеткен ақынның аруағынан, еліндегі тірі ақындардан көмек сұрайды. Белгілі ақынға барып өзінің ақындық өнерін сынатып, бата беруін өтінеді, бата берілмесе ақындығына жол ашылмайтын сияқты көреді, алайда ақынның қарт ақыннан бата сұрауы – кейде жас шәкіртінің ұстаздан сабақ алғанына, үлгі алып үйренгеніне ұқсайды.

Алайда шәкірт ақын сол ақындық өнерге бой ұрып, жетілу жолында жүрген шағында бір ақынның «батасына, ақыл-кеңесіне қанағат етіп қоймайды, өз тұсындағы аға ақындардың бәрінің де сынына түседі, кездескен жерде өлеңін сынатып бата алғысы келеді. Шындығында батамен ғана ақын болдым деу ақындардың өзін-өзі алдандыруы сияқты ескі нанымның қалдығы. Батамен ешкім ақын бола бермейді. Егер қарт ақын көңлі түсіп бата берген адамның бәрі ақын бола берсе ақындық дүниедегі ең оңай дүние болып шығар еді. Батаны сан рет алса да ақын бола алмай қалып қойған дарынсыз, талантсыз өлеңшілер аз болмаған.

Батамен ақын болдым деген ақындардың өз сөздерінің өзіне қарсы келетін, ақындықты дұрыс ұғынуға зор дәлел болатын пікірлер байқалады. Бұған қарағанда бата деген сыртқы көрінісі, белгісі ғана да, ал батаның мазмұнынында ақындық өнеріді үйрену, ірі ақынның қасында тәрбие көру әрекеті жатады. Шынында жас ақынның бата алуы өзінен үлкен аға, даңқты ақынды құрметтеу, оның алдына бас иіп, өзіне ұстаз тұту сияқты әрекет. Аттақты ақынның алдын көріп, оның өзі туралы ойын, сынын есту, одан ақыл алу жас ақын үшін өте маңызды, аса қызықты да. Жас ақынның қарт ақыннан бата алу әдеті өзбек, қырғыз, түрікпен жыршы бақшыларының дәстүрінде де бар. Бірақ олар да жалаң батамен ақын жыршы болып шықпайды, айлар, жылдар бойы қарт ақыннан жас ақын оқиды, үйренеді, үлкен сындардан өткеннен кейін қарт ақын жас ақынға жыршылық ақындық құқық – бата береді екен.

Одан соң қазіргі халық ақындарының бір талайы бата алып ақын бола қалдым деген пікірлерді ұнатпайды қатты сынайды. Мысалы:

Үркінбаев Төлеу айтады: «Ешбір ақыннан бата алғаным жоқ, үйреніп талаптанбаса құрғақ батамен ешкім көркейе алмас еді».

Илияс Манкин айтады: «Қарт ақыннан жас ақынның бата алатыны рас. Ондада қарт ақын жас ақынның шамасын, өлеңін сынап барып жақсы бата береді». Бірақ батамен дарыған ақын болмайды. Оның бәрі не өтірікке, не халықты алдағыш мақтанға аиналған сөздер. Ғылымның бәрін білмеймін, білмесем де білгендерден сұрап жүрмін. Барлығыда талантқа, талапқа байланысты».

Бұған туатын тағы бір қорытынды – ақын неғұрлым жаңа көз қарасты, ғылыми ұғымдарды молырақ оқып білсе, жаңа жазба әдиебиеттерді өз бетімен оқи алатын сауатты болса, солғұрлым ақындық «Киелі» нәрсе, батамен қонады деген ескі нанымдарға қарсы болады, бата дегеннің ақиқат сырын дұрыс, толық түсініп талдау береді. Ескіліктің қалдығынан қол үзбеуді- ол кеибір ақындардың надандығы, білімсіздігі деп қарайды.

Тұқымында ақындық барлары да, ақындық қона салатын әзір ас сияқты дайын сыйлық емес, ол үйрену, үлгі алу, құмарлану, іздену үстінде қалыптасатын өнер екенін мойындайды. Құмарлықпен берілген қажырлы еңбек ұзақ жылдар бойы ақындық өнерді меңгеру бойдағы ақындық талантты жетілдірудің негізгі шарттары. Егер талант иесі сол ақындық жолды қажырлы еңбек, зор құмарлық сезіммен соңына түсіп қумаса оның тұқымында, өскен ортасында, заманында ақындыққа керекті жағдайлар қаншама қолайлы болса да ол ақын болып шықпайды, не атасының жаттамалы сөзін айтатын жыршы болуы, не бір шабар айқайға қосылғыш өлеңші болуы ықтимал. Сөйтіп, қажырлы еңбек, құмарлықпен берілу ақын талантына жол ашады.

 

Қуат Терібаев 1890 жылы Жетісу облысы, Қапал уезі, Өр Ақсу бойында Жанама Үштөбе деген жерде(қазіргі Ақсу ауданы, Чапаев ауылы)кедей-жалшының отбасында дүниеге келген. Руы-Матай ішіндегі аталық, Емелалы «Шақабай», Қуат өз руы, елі туралы:

«Матай деген тайпадан таралатын,

Руым Емелалы деген аймақ,

Сол ру екі атаға бөлінеді,

Қызығын талай көрген елім еді.

Құятын үлкен Ақсу арнасына,

Жанама, Ақсу дейтін жерім еді»,

дейді. («Күнсағила» поэмасынан).

Жангелдіден төрт ұл туған. Қаспақпай, Кәсенбай, Терібай, Сасарбай. Терібайдан-Қуат жәре Телімбай. Телімбай жас кезінде ерте өлген. Терібай өте кедей болған адам. Қапал қаласындағы татардың Керім- Хасен деген байларында қырық жыл малайлықта болып, қатты ауырып үйге келіп өледі. Жарты ақысы сол байларда кетеді. Қуат әкесі өлгенде бес жаста еді. Анасының тәрбиесінде қалады.

Анасы Қапия жоқшылыққа мойымыған қайратты, өлеңші кісі болады. Өзі өлгенше баласын кісі есігінде жүргізбей, ауылдағы Айнақұлов Еркімбек деген молдаға оқуға береді. Молдадан он бір жасқа дейін оқиды.Арапша хат таниды. Молданың зұлымдығына, парақорлығына, ұрып-соғуына шыдамай оқуды тастап кетеді. Өз өмірінің осы алғашқы кезеңін ақын былай суреттейді:

     ­­     «Қуат деп атым еді әкем қойған,

Көрген іс көз алдымда, кетпейді ойдан.

Жаралып жан иесі болғаннан соң,

Мүше алып шашу жедім думан тойдан.

Бес жаста жетім қалдым әкем өліп,

Жасыған оған мен жоқ көңіл бөліп,

Арапша он бірімде хат таныдым,

Оқуға жеті жаста шешем беріп».

                                                         («Күнсағила» поэмасынан»)

Қуат жас кезінің өзінде-ақ өлеңге өте құмар болады. Өлең шығаруға талпынады. Немере ағасы Ішбекбай ертерек оқып хат таныған. Ойынан өлең де, дауыс та, жоқтау да шығарып, айтыстарға көп қатысқан. Кейінірек колхозға мүше болып кіргеннен кейін өлеңмен айналысуды қойып кетеді. Қуаттың алғашқы өлеңдерін тексеріп, ағалық ұстаздық көрсеткен, ауылдарына келіп-кетіп жүретін нағашысы Тайкөт туралы:

«Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде,

Ұсынған шоқтығына қолым тиді.

Достасып төс тигіздім кеудесіне,

Нағашым аты шулы атыТайкөт»- дейді.

Тайкөттің айтқан өлеңдерін ауыл адамдары сүйіп тыңдайды. Көп қиссаларды, батырлар жырын, ақындардың айтыс өлеңдерін жақсы білген.Қуат нағашысының қасынан қалмай бірге жүріп, ауылына барып, айлап жатып, өлеңдер жазып алып, ақындыққа баулынған. Өзінің ақындыққа талпынғанын былай суреттейді:

Мүлтіксіз арапшаны таныған соң,

Қиссаны көп жаттадым өлең торып.

Думанға араластым он бесімде,

Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде.

Қуаттың алғашқы кезде өз бетінше өлеңді жақсы шығармаса да, ел арасындағы айтылып жүрген жырды жазып алып, көп жаттауы, ақындығына себеп болады.

Ел арасында айтылып көп тараған «Қыз Жібекті», «Қозы Көрпеш- Баян сұлуды», Шаһнаманы», Мың бір түннің» өлеңге аударылған түрін жаттап алып, думан-тойларда жатқа айтатын. Түбек ақынның өлеңдерін, Сүйінбайдың тезек төреге айтқанын, Садыр елінің Құл ақынының өлеңдерін айтатын. Құл ақынның өлеңінен бір-екі мысал: Есім деген төренің жорға құла аты болады.Сол атымды мақтап өлең айт дегенде айтқаны:

«Салғаның сары жорға атқа жібек өре,

Алдыңда алтын астау күміс тере,

Мінетін сары жорғаны бір балаң жоқ

Несіне ұстап жүрсің қу бас төре».

Қуат тойда, шілдеханада, жастар бас қосқан жерде үнемі айтысып, өзінің шығарған өлеңдерін айтып беретін суырып салмалық өнері де болған. Әр ауыл той жасағанда Қуатты кәдірлеп шақыратын. 16-17 жастар шамасында бір үйдегі тойда ер адам мен әйел адам айтысады. Жігіт өлеңді теріс айтып отырады. Мұны байқап отырған Қуат:

Құдағи өлеңші екен бұрыштағы,

Жұмабай сөздің жөнін дұрыстады.

Осы елдің табиғатын сезіп байқап,

Көңілімнің ұстап отыр құрысқағы.

Осы бір ауыз өлеңнің өзінен Қуаттың думан тойда, көңілі есіп отырғанда кеудесін өлең кернеп суырып салып айтып та жіберетіндігін аңғаруға болады.

Қуат үш жыл Қапал қаласындағы Шаяхмет деген байда жалшылықта болып, Әндіжанға қой айдап, ауыр жұмыстар істеп жүреді. Өзі жалшылықта жүргенде қолдарында бар болғаны бұзаулы сиыр мен құлынды биесі болатын. Құлынды биесін ұры алып кетеді. Ауылына жалшылықтан келген жылдың күзінде көп жылғы малданып келген кәрі сиырының бұзауы құдыққа түсіп өліп қалыпты. Сонда көрші құрбылары Қуатқа: «Сиырын егін мен шөптен басқа жерге жайылмайды. Бұзауы өлді. Осыны айытшы» – дегенде домбырасынқолына алып асқақ үнмен былай дейді:

Кедейлік менде нең бар көзінді ашпа,

Түс танысың жоқ па еді менен басқа,

Соңымнан жарық алып бір қалмайсын,

Мұқтаж ғып, киер киім, ішер асқа.

Жалғыз сиыр бар еді жасы құрдас,

Жайылып малмен бірге жерге тұрмас.

Одан туған бұзау да батыр болды,

Қарсы келген құдықтан мойын бұрмас, –

деп шырқай жөнеледі.

Сөйтіп өзінің тұрмыс жағдайларының ауыр болғанын ашу-ызамен жырлаған.

1908 жылы анасы Қапия қайтыс болады. Немере ағаелары Іздібайдың, Күздібайдың қолында болып, тұрмыстың ауыртпалығын бұрынғыдан да ауыр тартады. Сол ауыр күйін Қуат былай суреттейді:

Өлеңнің қойғаным жоқ ермесіне,

Өксітіп өмірімді өсірмеді.

Кездестім сұм заманның кермесіне,

Басымнан өткен ісім жаста болған.

Балаға өсіргенше ана қорған,

18-ге жеткенде шешем өлді.

Адастым жөн таба алмай жүрер жолдан,

Онан соң ағайыным илектеді.

Өзімді өз еркіме билетпеді.

Әйтеуір жалғыз атқа ие болдым.

Ұрысқан, зекігенін сиретпеді.

(«Күнсағила»)

Қуат жиырма бір жасында, 1911 жылы, Сарқанд қаласында әнші ақын Әсетке кездеседі. Оның қасына еріп, одан тамаша әндер үйреніп, ақындық жолына өнеге алады. Әсеттің жуандардан именбейтін еркіндігі, халықты зар жылатқан озбырларды сынаудағы өткірлігі жас ақынға үлкен әсер етеді. Ол Әсеттің «Қызыл ат», «Татьяна-Онегин» т.б. поэмаларын жазып алады. Алғашқы рет Абай шығармаларымен де осы Әсет арқылы танысады. Абай өлеңдері Қуатқа үлкен әдеби үлгі болады. Қуат ел арасында өзінің Әсеттен үйренген поэмаларын жатқа айтып таратқан.

«Қуат ауылдағы байлардың, молдалардың халыққа істеген озбырлығын суреттеп өлеңмен жазған қолжазба 3-4 дәптері болған. Бірақ онысы жоғалып кеткен. Ол қолжазба дәптеріндегі байдың баласына арнап: «Текенің терісіндей бола қалдың» – деген өлеңінің тақырыбы ғана есте қалды» – дейді Ішбекбай. Соған қарағанда Қуаттың жас шағында шығарған өлеңдері болғанымен сақталмаған.

«Қуат өлең айтып, ән айтып сауықшыл болумен қатар өз теңдесі ішіндегі жауырыны жерге тимеген палуан да атанып жүрген. Халық көп жиналған тойда күреске түсетін. Күрескенін жығып бәйге алып отырған»¹ – дейді.

1916 жылғы патшаның маусым жарлығы шыққанда ағайын-туғандарының, би, болыстардың зорлығымен майданның қара жұмысына алынып Семейге барады. «Семейден майданға жүргелі тұрғанда, ақпан төңкерісі болып патша құлайды. Қуат ел жігіттерімен елге қайтады»² – дейді.

Қуаттың немере ағасы мен немере інісі Батырбайдың айтуына қарағанда Қуаттың бұрын палуанға түсіп жүргенде мертіккен қолының жарамсыздығынан комиссиядан өтпей ауылға жалғыз келеді. Соңынан бірнеше айдан кейін бірге алынған ауыл жігіттері қайтады. Сондықтан Ішбекбай мен Батырбайдың айтуы дұрыс. Қуат Семейден қайытқанда өз ауылына келеді. Келу құрметіне той жасағандарын айтады.

Жетісу облысында, оның орталығы Алматы қаласында Совет өкіметі 1918 жылы 3 наурызда орнады. Бірақ облыста осы күндерден басталған азамат соғысы үш жылға жуық созылды. Қызыл Армияның бөлімшелері Сарқанд қаласын жаулардан тазартады. Қуат өзінің бір топ жолдастарымен Қызыл Армияға жәрдем береді. Түрлі құпия жұмыстар атқарады. Ол бөлімшеде алматылық саяси қайраткер Байтулақ Дарабайұлы. Қуат онымен танысады. Ол Қуаттың еңбегін жоғары бағалап Сарқанд байының «Күрең айғыр» деген көрікті атын алып береді. Қолына әскерге көмектескені туралы сенімді қағаз да береді. Әрине ол кезде жауларға қарсы күресу оңай емес еді. Алыс жортуылмен келген Қызыл Армия бөлімшелеріне өте қиын болды. Ауыл-ауылдан құрылған бай, болыс, би, молда-қожалар отряд құрып ірі орыс байларымен бас қосып ақтарға көмектесіп, Қызыл Армияға қарсы тұрды. Көшіп-қонып жүрген қазақ ауылдарына және отырықшы казак-орыстардың арасына іріткі салып, қазақтарды азғырып, Қытайға көшіре бастады. Сондықтан да Қызыл Армияға көмектесіп, Қуат Терібаев жолдастарымен халық арасына үгіт-насихат жұмысын жүргізіп, Қызыл Армияның халықтың мүддесін қорғайтынын айтып, көп жәрдем береді. Жетісуда да Совет өкіметі орнағаннан кейін де Қуатқа көптеген жұмыстар атқаруға тура келді.

Сарқанд қаласында ревком ұйымы құрылады. Сол ұйымға мүше болады. Өзінің Растанбет, Балтабек, Нұржігіт, Үшкілбай, Бижіт, Кәріпжан, Жобалаев – бұл болыском еді. Ірі байлардың жерін рефармациялауға көмектеседі. Байлардан алынған мүліктерді батырақтарға үлестіріп береді. Байлар бұларды «жеті қу» атаған. Шөпшіме Керімбек бай бұлардың үстінен арыз да жазып қудалаған. Бірақ та Қуатты советтің әділ заңы қорғады. Сарқандта жұмыс істеп жүргенде Садыр руы, Балғын қызы Рабиғаға үйленіп 9-ауылға көшіп келеді. Болыском болып 2-3жыл қызмет атқарады.

Партия мен үкіметтің қазақ ауылында жүргізген ірі істерін құттықтап, жер бөліс, конфеске, колхоз құру кезінде көптеген өлеңдер шығарады. Колхозға бас болып алдымен өзі кіреді. Көпшілік қоғам жұмысына ақынның қызу араласқаны колхоздастыру кезеңін ақын былай жырлайды:

Колхоздасқан елімсің,

Еңбекпен жауды жемірген.

Не керегің табылар,

Қазыналы кеніңнен.

Мызғымас болат қамалың.

Тауыстың жаудың амалын,

Өте алмас ешкім шебіңнен –дейді.

1932-1933 жылдарда ауылдағы белсенділердің істеген озбырлықтарын көріп жүрген Қуат оларға өлеңмен өлтіре соққы бере келіп былай дейді:

Басынан 9-ауылда едік,

Сол кезде қиыншылқ ауыр көрдік.

Аңдыған алады екен қашқанменен,

Баласы Жаңдыбақтың басқарма боп,

Білекті азаматы атқа мінген.

Шадайға бригадир Бекіш болып,

Күн көрдік арақ беріп ақшаменен.

Сақари Сейіт мырза Кәкежанов

Барша елді бөліп алды табыменен.

Жұмысы Бекмолданың арақ болды,

Ісі жоқ ол жазғанның басқаменен.

Нұрақыш приемщик болып тұрды,

Қамбада астық өлшеп басқа кірмен.

Әлікеннің баласы уәкіл болып

Законды теңдеп жүрді қап-қабымен…

Қуат колхозда қажырлы еңбек етіп, өлеңді де көбірек жазумен шұғылданып жүргенде, өмірінде өте қайғылы жағдайға душар болады. Жасынан қосылған Рабиғасы қайтыс болып, артында Мұхамедияр (1929), Жармұқамбет (1936), Нұрхамза (1938) үш баласы қалады.

Қуат бұған қажымайды. Балаларын оқытып, колхозда жұмыс істеп жүре береді. Көптеген өлеңдерін шығарады.

Қуаттың өлеңдерін баспа қызметкерлері келіп жазып алып аудандық, облыстық газеттерге жариялап тұрады. Өзі де жазғандарының көшірмесін жіберіп тұрады.

Қуаттың Ақсуда тұратын құрдасы бұрын Сарқандта бір жұмыс ітеген досы Балтабектің үйіне келіп әзілдесіп отырғанда, Балтабек бір орыстан үй сатып алғанын айтады. Ол үйдің қасында шалшықты су болады. Соған Қуаттың айтқаны:

Япырмай қайдан таптың жайлы қоныс,

Көзі қиып сатты екен қандай орыс.

Жеті атаңнан тегінде қалған мирас,

Тұмсығыңнан кетпейтін иіс-қоңыс.

Балтабектің ішек-сілесі қатып күліп:

– Қуке сіздің осы суырып салмалығыңыз-ай, суырып салып айтқанды жақсы көресің бе, жоқ жазып шығарғаның жақсы ма?– депті.

– Жазып алып айтқан өлеңдерім құнды болып шығушы еді. Ал суырып салып айтқан өлеңімнің құны аздау болады– дейді. Сондықтан Қуат өлеңдерін үнемі жазып айтатын.

1936 жылы Алматыда өтілген халық ақындарының айтысында «Евгений Онегинді» жырлап береді. Өзінің басқа да өлеңдерімен жұртшылықты таныстырады. 1936 жылы маусым айында Қуатқа халық ақыны деген атақ беріледі. Қазақстан жазушылар одағына мүше болып кіреді. Осы жолы Жамбылды көріп, танысады.

Қуат өзінің білімін көтеру мақсатымен 1937 жылы Андреевка ауданында ашылған саяси курсте даярлықтан өтеді. Сол жылы Алматыда 2 айлық ашылған жас ақындар үшін курсте болады.

Колхоз іріленгеннен кейін «Чапаев» колхозына көшіп келіп, сол колхозда жұмыс істеп жүреді.

1939 жылы облыстық атқару комитетінің және ұлы советтің грамотасымен наградталған.

Қуат 1942-1948 жылдарда Ақсуда ұйымдасқан колхоз/совхоз  театрында қызмет атқарады. Халық театрында қызмет істеп жүргенде сахнада қойылған пъесаларда басты-басты рөлдерде ойнаған. «Еңлік-Кебектегі» Базарбайдың, «Қозы Көрпеш- Баян сұлудағы» Қарабайдың, «Қыз Жібектегі» Шегенің т.б. Онымен бірге өзінің шығарған өлеңдерін айтып беретін. Көптеген шығарған әндерін де орындайтын. Домбыра оркестріне қосылып «Кеңес», «Шалқыма», «Алабайрақ», «Адай», «Сарыарқа» т.б. күйлерді орындайтын. Осы театрда істеп жүргенде төңірегіне көптеген өздері өлең шығара алатын шәкірттері жинала бастайды:Бегайт, Жәрдембек Тастағамбетов, Жұмағұлов Жортуыл т.б. Бұлар өздерінің жазған өлеңдерін Қуатты ұстаз тұтып сынатып отырған.

1946 жылы Қуат Семей облысын аралайды. Облыстың жетістік, кемшіліктерін байқау мақсатымен. Сол жылы шілде айында Жамбылдың жүз жылдығын тойлауға барады.

1949-50 жылдары Қуат қызыл отаудың бастығы болып жайлауда, қысқы мал жайылымдарында малшылар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізумен бірге өзінің шығармаларын да жатқа айтып, малшыларды жігерлендіріп отырады. Көрші аудандардың колхоздарын аралап жетістік, кемшіліктеріне өлең шығарып, жіберілген қателіктердің тез жойылуын талап етіп отырған.

Қуат 1946 жылдан Қазақтың Ғылым академиясының тілшісі болып, өзі білетін жырларды және халық арасында айтылып жүрген ауыз әдебиет нұсқаларын академияға жіберіп тұрған. Қуат қазақстандық көптеген қалам қайраткерлерінен қандай тақырыптарға өлең, поэма жазу жөнінде хаттар алып отырған. Мысалы: Мұхтар Әуезовтен, Есмағамбет Исмайыловтан, Кеңесбаевтан, Кенжебаевтан, Сәбит Мұқановтан, Қалмақаннан, Бекхожиннен, Сапарғали Бегалиннен т.б.

Бегалиннің Қуатқа жазған хатынан байқауға болады. Мысал үшін Бегалиннің хатынан үзінді келтірейік:

Қадірлі Қуке!

«Қалай аман-сау барсыз ба? Балалар, жеңгей жақсы маҰ Біз бір қалыпты аман-сау жүріп жатырмыз. Өзіңіздің жазған хатыңызды «Күнсағиланың» аяғын алғанмын. Ана жылы өзіңнен алынған қолжазбалар сақтаулы болатын. Ахметовке жіберген «Жетісу» деген өлеңдеріңізді де маған берді. Бәрін де Майра деген арапша танитын машинисткаға бастырып бүгін Ғали Ормановтың қолына апарып бердім. Ұсақ өлеңдерің 3500 жолдай болды. Поэмаларың: «Күнсағила» (1300 жол), «Мұратбаев» (450), «Айжан-Жанша» (3500). Қысқа өмірбаяныңды жаздым. Білмеймін бәрі бар ма, жоқ, азайта ма, оны сол Ахметовтер, Ормановтар біледі. Біраз жөндегендерім де болды. Мен анадағы хатта да айтып едім өзің келгенің жөн деп… 12/03.1951 жыл.

Қуаттың 1951 жылы «Өмір жыры» /өлеңдері мен поэмасы/ атты жинағы шықты. Қуат өзінің барлық шығармаларын жіберген. Жоғарыдағы Бегалиннің хатында көрсетілген бірнеше поэмалары мен көптеген өлеңдері қандай себептермен екені белгісіз жинаққа енгізілмеген.

Көрнекті халық ақыны, Қазақстан Совет жазушылары одағының мүшесі Қуат Терібаев ұзақ аурудан кейін 1952жылы ақпан айында қайтыс болды.

Қуат сөзге шешен, қаламы жүйрік, тілге бай ақын. Ол өлеңді көбінесе жазып шығарады, бірақ өз жазғандарын да жатқа айтып таратады.

Шын талантты ақынның өлең жырлары өзі өмір сүрген дәуірдің айнасы. Сонымен бірге поэзиялық шығарма сол ақынның ой-қиалын, қоғамдық өмірге қарым-қатынасын да айқындай отырады. Ғасырлар бойы өлмес мұра болып сақталған халық поэзиясының үлгілерінің бастап, жеке ақындардың шығармаларына дейін халықтың өмірін, тілектерін, күрестерін бейнелеп отыратыны даусыз.

Қуаттың шығармалары тақырып жағынан да, сюжет, көркемдік, жанр жағынан да сан алуан. Жалпы совет фольклорына, совет поэзиясына да тән ерекшеліктің көбі Қуат шығармашылығынан табылады. Совет әдебиетінде халықтың басынан өткен тарихи өмірі, күрес жолдары бүгінгі тіршілігіне, ертеңгі жетілетін ұлы армандары тығыз байланысты үздіксіз даму, есею жағдайында суреттеледі. Адамдардың қиындықщты жеңу, табандылық келешекке сенімділік қасиетін ашып көрсету өршіл идеялы совет әдебиетіне тән сипат. Қуаттың совет дәуіріндегі шығармалары совет әдебиетінің осы негізгі идеялық көркемдік сипатын аңғартады.

Советтік патриотизмді жырлаған Қуаттың ақындық өсу жолдары жан-жақты кең екендігі белгілі.

Ауылда туып өскен Қуат колхозшылармен, еңбек адамдарымен біте қайнасып, араласып газет-журналдардағы, әдеби кітаптардағы жетістіктерді оқып, ұзтазы Жамбыл сияқты бұрын сонды тарихи дауылды оқиғаларды басынан көп кешірмесе де өз республикасын, облысын, ауданының өмірін жақсы білген.

Қуат өзінің көптеген өлеңдерінде халықтардың аңсап күткен бостандық заманын жарқын елестету үшін өткен қара түнек құлдық заманды әшкерелеу тұрғысынан еске түсіріп, қазан төңкерісінің жеңісі арқасында халықтардың қолы бостандыққа жеткен шындықты елестетеді.

Қуаттың «Октябрь» атты толғауы совет дәуіріндегі бастапқы шығармасы. Бұл өлеңінде ақын қазан төңкерісінің халқымызға әперген жетістіктерін толғайды.

Октябрь төңкерістің жолын тапты,

Қас қылған қаны бұзық жауды шапты.

Ақсүйек, хан тұқымы патшаның,

Талқандап тәж-тахытын отқа жақты.

Құтқарып бұқараны құлдығынан

Саялы панасына самалдатты.

Октябрь төңкерісін туғаннан соң,

Серпіліп қараңғылық нұр таңы атты.

Шыдамай большевиктің қарқынына,

Нәлеттің арам қаны сел боп ақты.

Тілегін еңбекшінің біріктіріп,

Нұр сәулесін түсіріп шамын жақты.

Өмірлі өнегелі үлгі беріп,

Әлемді алапаттан алшақтатты.

Құшағын қызықты өмір жайды жұртқа,

Нұр жайнап толықсыды елдің бақыты.

Қазан социолистік төңкерісінің арқасында көп ұлтты мемлекетіміздің өркендегенін аса шабытпен жырлайды. Қазақ халқының бұрыңғы басынан кешірген ауыр тұрмысын айта келіп, қазіргі кездегі өркендеген шат тұрмысына тоқталады. Ірі шаруашылықты республикаға айналғанын айтады. Қуаттың көптеген өлеңдерінде қазан төңкерісі мен Ленин образдары үнемі жырланып отырады.

Қуаттың күнбе-күн өзі көріп, араласып жүріп колхоз және ел тұрмысынан жазған өлеңдері: «Тік қосыңды беленге», «32 жылғы белсенділердің істегені», «Күзгі егіз науқанындағы жалқауларға», «Сабырбай мұрапқа», «Трактор», «Елден сәлем ерлерге», «Аямай кемдігіңді ашып айтам», «Көп сәлем Ақсудағы туған елге», «Ел шаттығы» т.б. Осы өлеңдердің ішінен «Күзгі егіз науқанындағы жалқауларға» деген өлеңінде жалқаулар былай суреттеледі:

Уәкіл келіп ауданнан,

Үш күнге берді планды.

Бітірмек барлық егісті

Көтерді колхоз ұранын…

Осы үш күн ішінде,

Жалқаулары сыналды.

Үйде жатып Сақыпбай,

Науқанды көріп асықпай,

Еңбекшіге демеу жоқ,

Арам өлген жасықтай.

Түрін суық колхозға,

Туысың бөлек халықтай.

Қажыахмет, Мұхатай,

Белсенді жігіт талапты,

Науқан бітпей жатқанда,

Ішіп алып арақты,

Төбелесіп ұялмай,

Мұрындарың қанапты…

«Тік қосыңды белеңге» деген өлеңінде туған елдің гүлденіп, жылдан-жылға өркендеп келе жатқанын мақтан етеді.

Шалқып өскен елімсің,

Бәйтеректей түрленіп,

Қонысына ұнасқан,

Байтақ жерің түрленіп,

Ұл мен қызын жайнаған.

Бәйшешектей гүлденіп,

Айым туған алқалы.

Шаттыққа бейне үн беріп,

Мал өсірдің егінмен,

Құт кіндігі жеріңнен.

«Бақасы қойдай шулаған

Балығы тайдай тулаған»

Айдыны кең көліңнен

Тебендей тең ызғыған

Төрт түлігің төліңмен

Москвада Кремль –

Ұлы совет халқының

Жүрегіндей көрінген.

Советтік алып индустрияның колхоз-совхозға тартқан сыйы, ауыр шаруашылық машиналарын барлық ақындар тебірене жырлады. Бұған Қуат өзінің «Трактор» атты өлеңінде трактордың сапалы, күштілігін былай суреттейді:

Алпыс батпан артса да ауырламас

Тұяғы жүк екен деп бүгілмеген.

Магнит от бергенде күшіне еніп,

Көк түтін бүйірінен кулдеген.

Бурадай жүрерінде зіркілдейді,

Қопарып ши мен шымды түбіменен.

Қуат социалистік құрылыс майданындағы совет адамдарының, совет жастарының женімпаздық салтын, ақындық шабытпен жинақтай жырлады. Солтүстік мұзды мұхитын жорық жасап жеңген папаниншілдер, даңқты еңбек батырлары, дүние жүзілік рекорд жасаған атақты ұшқыштар тағы басқалары ақынның үлгі етіп, сүйіп жырлайтын қаһармандары болып отырды. Бұған арнап жазған өлеңдері: «Ольга Гоноженко», «Битай Тәтенова», «Мұхтар Қаптағаев», «Біздің күш», «Мәңгі есте» т.б.

Еңбек – адамды нұрға, бақытқа бөлейтінін жақсы түсінген ақын атақты қызылша өсіруші Ольга Гоноженко туралы былай дейді:

Халықтың асыл туған асыл қызын,

Қуанбай тұрамын ба айтпай шыдап,

Туыстың ырыс қашпас екпінінен,

Дес кетпес семсер күштің өткірінен.

Мың жарым центнерден өнім алған,

Қант қызылшасының гектарынан.

Жасаған жер жүзілік рекордты,

Дүниеге Гоноженко деп білінген.

«Мәңгі есте» өлеңінде Чкалов бастаған ұшқыштардың Солтүстіктен әуе қатынас жолын ашуына арнап:

Қырандай шарықтаған аспандағы

Чкалов ерлігіне мастанбады.

Полюстің мұз жамылған түнегінен

Қамалын бұзып асты, жасқанбады.

Тарихта неше ғасыр өткен халық

Солардың арқасында бар көп парық.

Жаралған дүниедегі жан иесі,

Жол салған Терістіктен қашан барып.

Осыны жеңіп шыққан ер Чкалов

Батыл күш, болат қанат, асқан алып – деп

жырлайды. Бірақ Чкаловтың жер шарын айналып шықпақ болған арманының орындалмай кеткенін байқаған ақын, артына өшпес мәңгі із, артында орнын басар мыңдаған жас жеткіншектер: Юрий Гагарин, Герман Титов сияқтылардың барын жырға қосады:

Мәңгілік өлген жоқсың ісің қалды,

Батырлық даңқың шығып, жаһанды алды.

Ойлаған ол мақсатың арман емес

Айналып шықпақ едің дүние – шарды,

Қаһармандық қайретпен қалдырдың із,

Туысқан байтақ едің тілектеспіз,

Ойлаған мақсатыңды орындайды,

Артыңда жеткіншектер, өлген жоқсыз – дейді.

«Біздің күш» өлеңінде ұшқыштар мен теңізшілердің Мұзды Мұхитын бағындырып жеңіп алғанын:

Ордам қайрат, қамалым қайтпас болат,

Айыбыңа бата алмас, жаудың көбі.

Солтүстік полюсті алды күшпен жеңіп,

Мұзды Мұхит мұнарланған түсі суық.

Қуаттың жауынгерлік – батырлық, ұлы Отан соғысында Совет Армиясының жеңістерін жырлаған өлеңдері: «Ел сәлемі ерлерге», «Қаһарлы қайрат», «Көктем келді» т.б.

«Ел сәлемі ерлерге» атты өлеңінде жауынгерлерді жеңіске жетуге, фашистерді талқандауға шақырып:

Жауынгер, майдандағы сұңқарыма,

Қол жетпес, топтан озған тұлпарыма,

Жеңістің жер жүзіне үлгі болып

Трихта қалсын нұсқа ұрпағына.

Жаудырған оқтан ажал, төбеден жай,

Гитлердің қанды балақ қорқауына.

Қуат өз атынан майдандағы жауынгерлерге берген көмегін айтып:

Ақырып алпыс жасар мен де шықтым

Ұлыма майдандағы көмек берем

Соқтырып сөзден қылыш, жырдан қанжар

Сермедім фашистерге күшпен өрен.

Елі үшін, Отаны үшін өмірін қиған халық батырларын мысалға алып:

Исатай, Махамбет пен Аманкелді,

Азаттық күресінде жаудан өлді.

Сарп қылған бар өмірін Отан үшін,

Геройды Чапаевтай көзім көрді.

Ел үшін, намыс үшін, теңдік үшін,

Талай ер, талай ноян жанын берді.

Деген бар: ер үлгісін – ел үлгісін,

Ерлерім ел қорғайтын кезім келді.

Майдандағы ерлер мен тылдың байланысын, көмек беріп, тілегінің бір екенін ақын:

Елжіреп ел жүрегі сен дегенде,

Дайын тұр керегіңнің бәрін оңдап.

Шолақ тон, мақталы сым, саптама етік

Жібердім батырларға жылы қолғап.

Киісін деп сары аязда сайлап салып

Отырмын өлеңменен сәлем жолдап.

«Көктем келді» өлеңінде ақын тылдағы еңбек майданы мен соғыстағы Қызыл Армияның жеңістерін ұштастыра жырлап: жеңістің сөзсіз болатынын сеніммен толғайды:

Колхозшы ер, әйелі, кәрі, жасы,

Тұтастыр тобыңменен арқаңды енді.

Өсімін өндірістің өркентдетіп,

Сусындап суатынан дарқанда енді.

Науқанға аттанысың жауға соққы

Қажымай қамалын бұз талқанда енді.

Безейін қуанышқа қызыл тілді,

Қаһарман совет халқын фашист білді.

Тылдағы ұлы еңбектің қарқынымен

Қызыл әскер майданға қызу кірді.

Қуаттың арнау ретінде жазған өлеңдері: «Аманкелдіге», «Жамбылдың 75 жылдығына арнаймын», «Оқушы жастарға», «Алып ақын», «Қазақстанның ұлы тойына тарту», «Ерікті әйелдерге», «Абай» т. б. Ақын «Амангелдіге» арнаған өлеңінде халық батырының бейнесін дұрыс суреттейді. Ол басқа кейбір ақындарымыздай Аманкелдінің батырлығын ата-бабаларынан бастап жырламайды. Ақын 1916 жылғы Аманкелді бастаған ұлт-азаттық қозғалысының саяси бағытын, алдына қойған мақсатын дұрыс түсінеді.

Ақын, Аманкелді туралы былай жырлайды:

Әлемге Аманкелді анық еді,

Қазақтың адал ұлы алымы еді,

Жан қиған еңбекші елге Әлекеңнің

Күшейткен тұлғасына дарынды еді.

Ерлігін есімізге түсірерлік,

Көтерген алпыс батпан нарың еді.

Сезімді, сегіз қырлы, сергек еді,

Дәл тиді жауға қылыш сермеп еді,

Долданған долығына жау ұмтылған,

Найзагер, ауыспайтын мерген еді.

Мәңгілік ұрпағына үлгі болды,

Батырдың осы емес пе еді өлмегені.

Аманкелдіге саяси басшылық, партиялық нұсқау беріп отырған Әліби Жанкелдин туралы ақын былай дейді:

Әлекең төңкеріске көмек берген,

Айырып ақтан жігіт бөлектеген.

Сап түзеп, сарбаз жиып қарсы шапты,

Патшаның жарлығына өрекпіген.

Патша үкіметінің ұлт-азаттық көтерілісінен кейін күшінің әлсірегенін ақын дұрыс түсініп:

Қайтпайтын болат еді тасты бөлген,

Жолына еңбекшінің жанын берген.

Батырдың көтеріліс күресінен,

Патшаның үкіметі әлсіреген – дейді.

Аманкелдінің артынан ерген сарбаздарының азаттық, бостандықты – күрес-қару күшімен жеңіп алатынын ақын:

Жуанға қарсы болды қорынбады,

Ұйымшыл сарбаздары қолындағы.

Айғайлап азаттық деп ұрандады,

Халыққа қараңғылық торындағы.

Алысты ақ бандымен сарбаздары,

Батырдың тілегі бір тобындағы.

Қуаттың қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбылдың жүз жылдығына арнаған «Алып ақын» өлеңінде, Жамбыл туралы былай дейді:

Жамбылдың жүз жылдығына сөз арнадым

Дарынды құрметіне кең арнаның,

Арқардай тік жартастан орғып басқан,

Әсерлі аңдатушы ең жыр саңлағын.

Туған соң, ғасыр бойы жырлап кеттің,

Үдеген шабысындай боз тарланның.

Қуатты Жамбыл өте жақсы көрген. Жырын,өлеңін айтқызып тыңдайтын. Жамбыл Қуатты бағалап: «Осы Жерісудың қара кетігі менің орнымды басады» деген. Қуат осы өз ұстазы туралы былай дейді:

Өлгенше дамытпасаң, кемітпедің,

Шумақтап жыр төккенде ел таң қалды.

Қасыңда бірге болдым әлденеше,

Сөзіңе мөлдір тұнық талай қандым.

Үлгілі әңгімесі бар онан қызық,

Арналы әрбір сөзден хабар алдым.

Сөзіңді қасиетті еске сақтап,

Жырлауға мен де әлімше бағаландым.

Жамбылдың ұстазы Сүйінбайдан бата алғаны туралы ақын:

Жасынан өлең, жырмен сөзге алынған,

Бата алдың Сүйінбайдай кең дарыннан.

Қажымай-талмай таптың көксегенің,

Қысымды көп көрсең де ескі ағымнан.

Жамбылдың жырының және атының жер жүзіне жайылғанын ақын:

Жыр төккен Жетісудың тасқынындай,

Балқашқа құйып жатқан жан-жағыңнан.

Ордасы отты жердің зеңбірегі,

Жау қашты талмай соққан зардабыңнан.

Жайылып құрметті атың әр тарапқа,

Жер жүзін тәтті жырың таңдандырған.

Жамбылдың туып-өскен, жүрген жерін ақын:

Алқымы Алатаудың Шелек, Түрген,

Қордай, Шу, Қарақастек Жәкең жүрген,

Талғардың биігіндей көркем жырды,

Бұлбұлы ең сайрайтұғын әсем үнмен.

«Оқушы жастарға» деген өлеңінде үлгілі, тәртіпті, жақсы оқумен бірге сол ғылымды терең меңгеріп, Отанның адал азаматы болып өсу керек екенін ақын:

Ғылымды миға қондырсаң,

Жас та болсаң ірісің

Өнегені жақтасаң,

Шындық сырды сақтасаң,

Адал ұлдың бірісің – деп

Ғылымның өмірде маңызының зорлығын айтып оқушыларды білімге шақырады.

Қуат поэзиясында бірыңғай қошемет, құттықтау сарынымен жырлау арқылы жеке адамдарды дәріптеуге, адамның қара басына табынуға салынған қателіктерге де ұрынып отырды. Мәселен ақын бірталай өлеңдерінде Сталинді теңдесі жоқ герой дәрежесіне көтеріп дәріптейді. Совет дәуіріндегі жеңіс пен табыстардың кілтін ақын жеке адамдардың қара басынан іздейді. Халқымыздың ұлы жетістіктерін әперуші, Советтік конституцияны жасаушы да жеке адам ғана болады деп түсінді.

Қуаттың жеке адамды дәріптеп жырлауына тағы бір негізгі себеп, біздің саяси және жазба әдебиетіміздегі жеке адамның рөлі туралы бір жақты түсініктердің бір кезде көптігінен деуге болады.

Өзінен білімі, ой-өрісі жоғары ақын-жазушылар жеке адымды жан-жақты мақтап жазып жатқанда оны ақын естіп, біліп отырған Қуат сол жалпы ағымның ыңғайымен кетті.

«Қазақстан» атты өлеңінде Қазақстанның жер көлемінің ұлан-байтақтығын ақын былай суреттеді:

Кең жерің Қазақстан ұлан-байтақ

Көз төгер көлеміңді көрген байқап.

Өскен гүл ажарланып орман тоғай,

Ырғалар көк шалғының самал шайқап.

Алып жүр салтанатың нұрдан көрік.

Дүниенің жұмағына тұрмын теңеп,

Астың кен, үстің қазына шөгіп жатқан,

Гүлденген көрінісің елден ерек.

Өзі аралап танысқан Жетісуды ақын былай суреттейді:

Жер қайда Жетісудың даласындай,

Асқар тау ауыр белдің баласындай,

Көк мөлдір сайларында бұлақ аққан

Ырыстың сарқылмайтын сабасындай.

«Қазақстан конституциясы» атты өлеңінде қазақ халқының бұрынғы өмірін ақын былай суреттейді:

Қазақты Сыр бойынан қалмақ шауып,

Ақтабан-шұбырынды болған сонда,

Қаңғырған аш-жалаңаш, қайың сауып,

Қалғанын қала берген Қоқан басып.

Қаһарлы хан Абылай зәрін шашып,

Қарсы келген адмның қанын ұрттап

Қазақты нанша илеген басып-жаншып.

Қазақ халқының патшалық Ресейге де қосылғаннан кейін тұрмыс жағдайының жақсы болмағанын ақын:

Әбілхайыр төренің хан күнінде,

Халық сатқан Жәңгір байдың бар күнінде,

Осылар Романовқа бағындырған

Қазақтың түк білмейтін даң күнінде.

Желкесіне мініп ап жемтік етті,

Қайғы мен іші толған қанды іріңге.

Қазақ халқын ауыр тепкіден тек Қазан төңкерісінің құтқарғанын былай жырлайды:

Құтқарған Октябрьдің жарық таңы.

Помещик, генерал, бай молдалардан.

Тәжі, тахыт күл болып жоғалған соң

Көңілден кетті тарқап сондағы арман.

Тамырына балта шауып түбін құртты

Жеткізді дегеніне әрбір ұлтты.

«Ақсу» атты лирикалы толғауы адамдардың ерлік ісі мен өмір табиғат көрінісі бірлестік жағдайда нақты сипатталып берілген. Адамның белсенді әрекеті, ой сезімі, оған мекен болған табиғаттың көркі мен құбылысы бірдей суреттелген. Ақсу өзенінің шыққан жерін ақын былай суреттейді:

Қызылтас, Қызылқия шыңның аты,

Жаралған көзге көркем қымбат заты.

Аспанның, биіктігі тіреуіндей,

Шу асау, Айдаусайдың ұңғыл шаты.

Қопарып қорымтасты бұрқылдатып,

Ақсудың бұл арадан шыққан басы.

Аққан судың екпінін ақын:

Сарқора жасыл көлге қосылады,

Көпірлі көлденеңдеп тосып алды,

Екпіні таудан шыққан арыстандай,

Бүктеліп айдаһардай жосылады.

Қиялап қайнап шыққан қанша бұлақ,

Ақсуға бұлақта өзін ұшынады –

Деп Ақсу өзені өзінің арнасын жүздеген бұлақ суымен кеңітетінін суреттейді.

Енді Қуат шығармаларының көркемдік тіл ерекшелігіне келетін болсақ, оның поэзиясының тіл байлығы, халықтық сөз қорын пайдалануы жағынан, поэзиялық сөз, сөйлем құрылысы жақтарын да тексеруге тұрарлық.

Қуат поэзиясында әр шығармасының тақырыбына қарай қолданылған көнерген сөздер мен диалектизмдер де кездеседі. Мысалы: бұрқым, жамбы, шора, сом, самұрық, боза, хан, дулыға, күң, найза, жебе, көкболат, аршын, кеусен, шәрбет, сым, ағза, тәж-тахыт, жейде, хажы, молда-қожа т.б. Қуат орыс тілінен енген сөздерді де пайдаланды. Мысалы: помещик, генерал, нефть, строй, вершок, трактор, комбаин, молотилка, автобустар, сомолет т.б. Бірақ мұндай көнерген сөздер немесе диалектизмдер, орыс тілінен неген сөздер, Қуаттың шығармасында көп емес, ал кездескен күнде нақты бір шығарманың идеясына, тақырыбына сай орынды қолданғанын көреміз.

Қуат өз поэзиясында мақал-мәтелдерді, тұрақты сөз тіркестерін шебер пайдалана білген: «Ой – теңіз, көңіл – кеме», «Иті де ыстық қызды ауылдың» т.б.

Қуаттың тіл байлығы бүгінгі тұрақты, қалыптасқан қазақтың әдебиет тіліне негізделген.

Жаңа әдебиет тілінің, жаңа жазба позиясының негізі ерекшеліктері, сипаты Қуаттың көркем тілінен молырақ табылады.

Қуат шебер тілді, өз шығармаларын жазып алып, жаттап айтатын ақын. Бұл жағынан алғанда Қуат жазба әдебиет өкіліне жақын тұратын тәрізді.

Қуаттың көркем сөз өнерін өзінің даму, жетілу тұрғыларынан бірнеше салаға бөлуге болады:

а) фольклорға тән ескі сөз образдарын, суреттеу әдістерін сол қалпында өзгертпей алған,

ә) ауыз әдебиетіндегі бұрынғы сөз өнерлерін жаңа идеалық көркемдік мән беріп, жаңартып, өзгртіп жырлайды,

б) жаңа, тыңнан жасаған сөз өнерлері.

Қуат өзінің барлық өлеңдерін екі тәсілде:он бір буынды және батырлар жырында кездесетін 7 буынды ұйқастармен жазған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 АЙТЫСТАРЫ МЕН АУДАРМАЛАРЫ

 

Қазақ халқының басынан кешкен қай дәірін алсақ та, ақын сөзі әр ісінің туын көтеріп, дем беріп келгенін білеміз. Алыста қалған арғы замандарда туған салт жырлары мен батырлық және ғашықтық жайындағы мол қорды сақтап қалып  бізге жеткізген ел ақындары. Зырлап ғасырлар, сырғып замандар өтті: ел қалды да, ел үшін айтылған ақын сөздері қалды.

Сонымен, ақын сөзі – көркем сөз. Қазақ халқының тарихи өмірінде үлкен орын алған. Ақын сөзі ұл туса бесігінің қасында, ер өлсе қабырының басында болды.

Ел ісінің басы-қасында ақын сөзінің өктем түрде бірге жүруі сонау Асанқайғыдан басталып осы күнге дейін келе жатыр.

Ақындардың ел ісіне өктем араласуы айтыс деп аталады.

Айтыс – екі ақынның, я болмаса бірнеше ақынның өлеңмен айтысулары, қазақ ауыз әдебиетінің әрі әсерлі, әрі мол саласы. Айтыстың көздеген бағытына қарай түрі де бірнешеге бөлінеді. Соның ең бастылары:

1) Түре айтыс – екі ақынның алма кезек, бірін-бірі бір ауыз өлеңмен қолма-қол қағысып айтысу жолы.

2) Сүре айтыс – мұны екі ақын кезектесіп, өзінің айтайын дегенін кеңінен толғап, ел тарихынан, бүгінгі өмірден ұзақ жырлап кетеді.

Ақындар айтысындағы кең мағынаны – екі ел ақындарының айтысында көреміз. Бұл айтыстың жұртшылық ісіне әсері үлкен болады.

Ақындыққа құқық алу үшін ақын халық алдында үлкен щарттар орындау керек. Айтыста басқа жердей емес, ақындық күш айрықша сыналады, мұнда айрықша тапқырлық, өткірлік, жылдамдық керек. Оның үстіне айтысқа түскен ақынның сыншысы көз алдында тыңдаған жұрт. Мұнда әрбір сөз санаулы, әрбір сөз табанды сынға түседі. Айтысушы ақын бір сөзден не ұсталады, не ұстайды. Сол сияқты айтыс көп біліктілікті керек қылады. Айтыстың мазмұны көбіне екі ақынның елінің, ауылының бұрын соңды қасиеті, мақтанышы, яки міні, кемдігі болғандықтан ақын екі жақтың да елінің байлығын, кедейлігін т.б. жете білуі керек. Мақтайтын нәрсе де сынап-мінейтін нәрсе де айтушылардың көз алдында тұруы керек. Онсыз ақынның сүрініп қалуы оп-оңай.

Айтыс – көпшілік арасындағы үгіт жұмысының мықты бір тармағы болып отыр. Бейнелеп айтылған ақын сөзі ойға шегедей қағылады, ойда ұзақ қалады. Нағыз бір жетесіз жан болмаса, бүйірі қызбай, намыстанбай қала алмайды. Ақын сынына алынған өндіріс, жұмыскерлер, я болмаса, колхозының міні ашылған колхозшылар, өз қара басының ісі шыққандай ұялады. Мінді жоюға тырысады.

Совет тұсындағы айтыс – сынның, өзара сынның да өткір қыралы. Шаруашылық зор науқандарды атқаруда, өзара мелекет жоспарын жақсы орындау жөнінде бригада мен бригада айтысы, жалқау мен екпінді айтысы, жауыр көлік пен салақ иенің айтысы сияқты айтыстардың барлығы сын жарағы. Жер-жерде социалистік қрлыстың екпінді қарқынына кедергі болар бөгеттерді кезінде жоюға арналған үгіт құралы болады. Ақындар бұл жағынан қарағанда, өздерінің шебер, тапқыр айтысуларымен күделік өмірдің көрнекті қайраткерлері болды.Сондай көрнекті айтыскердің біреуі Қуат Терібаев болды.

Қуат Терібаев «Еңбекші қазақ» колхозының Алматы облысы Киров ауданының ақыны Қалқа Жапсарбаевпен (1948), Төлеу Көбдіковпен Семей облысы, Шұбартау ауданының ақыны (1946), Жақсыбай Жантөбетовпен Жамбыл облысы Шу ауданы, Өндіріс колхозында тұратын ақынмен (1947) айтысты. Бұл ақындар газет-журнал бетінде өлеңдерін жариялап айтысты. Алдымен ақындар айтысын ақынның облысын аралап барып, жетістік, кемшіліктерін байқап танысатын. Ақындар ел аралауға шығар алдында өлеңмен бар кемшіліктерді түзеп, сақадай сайланып отыру керек екенін өз ауданына, облысына үндеу тарататын.

Қуат Кировтың ақыны Қалқаның ауданын аралап жүргенде «Көп сәлем Ақсудағы туған елге» атты өлеңінде ақынның Қалқамен айтысатынын айтып, қарқынды табыспен қолдауды өтінеді:

Ақсуға сәлем жаздым ауданыма,

Хабарлап ойдағыма, таудағыма,

Он алты ауыл, елу бес колхозымның,

Еңбекші сәлем айттым саңлағына.

Мүлтіксіз өндірісті өрістеткен,

Қажырлы санасы мол саңдағыма.

Істерді игілікті жақсартамын,

Солардың ұйымдасқан жан-жағына.

Кировтың Қалқасымен айтыспақпын

Сөзімнің түсінерсің аңғарына.

Сенемін «кемшілікке көз қылмас» деп,

Тартыста ел қарасын салмағыма.

Осындай бәсекеге түскенімде,

Ілгері елім мені тартасың ба?

Секіріп мақтандырсаң бір шығайын ,

Өлеңнің жалын қия жартасына –

деп, егерде халқы үздік еңбекпен қолдаса, өзінің өлеңнен жеңілмей биік құз тасқа өрмелеп шыққандай жігер бітетінін айтады. Өзінің айтысатын ақынының күшті ақын екенін ақын былай суреттейді:

Жасынан өлең арқан арқасына

Асқақтап сөйлейтұғын екпіні бар,

Алтындай баға беріп жанқасына.

Халқының табысына сеніп отыр

Болмаса не бар дейсің қалтасында –

деп, Қалқаның сенгені халқы екенін, әйтпесе өлеңнен ештеңе шықпайтынын ескертіп, дайындалуға шақырады. Әсіресе колхоздың бастық, белсенділеріне арқа сүйейді.

Ал Қалқа Ақсуды аралап жүріп еліне жазған «Еңбекші елім тыңдағын» өлеңінде былай дейді:

Мерекелік көмбеге

Жетуге жұртым, күн жақын

Айдың бүгін нешесі.

Аясы күннің тым жақын.

 Қара жырық, Бұрғаным,

Демеу ғып сені тұрғаным.

«Қызыл бұлақ», Мұқырым

Сәлемімді тыңдағын.

Жоспардан тыс көп астық,

Күні-түні тартылсын.

Ақсудан – Киров салмағы

60 есе артылсын…

Мемлекетке қант берген

Қандай құрмет абырой

Күтеді бізден көп сыйлық,

Октябрь сынды ұлы той

«Еңбекші қазақ», Ленин,

Бойында Көксу гүл едің.

Осы айтыста сенемін

Болады деп тірегім.

Әр аудандағы колхоздарын атап оларды жеке-жеке жігерлендіреді.

Қуат туралы Қалқа:

Баяғы Қуат Қалқамен

Қайта түсті жарысқа

Жүгіретін тұлпардың

Біреуі елі алысқа.

Қуатын Ақсу жіберді

Ана жылғы намысқа –

деп Қуаттың күшті ақын екенін айта келіп, қажырлы еңбектерінің арқасында айтысқа көп түскенін ақын былай дейді.

Арқаңда сенің колхозшы ел –

Талай түстім жарысқа

Қызса майдан елдегі,

Қолым жетер табысқа,

Ақынның артар шабыты,

Тайсалмай түсер қағысқа.

Шын әлеумет жарысқа

Қалыспай елім қарышта.

Барлық аудан еңбеккерлерін жарысқа түсуге, даярлануға шақырады.

Қуат пен Қалқаның айтысында екі ауданның байлығы, мәдениеті – әр шаруашылықтың өсу салаларына тоқталумен бірге, кемшіліктер де ашық айтылады. Оның тез арада түзелуін, келешекте қайталанбауын айтады.

Қалқаның Ақсу елін аралап барып «Советтік Жетісу» газетіне жіберген өлеңін оқып, өз ауданындағы кемшіліктердің аталғанын мойындап, оның келешекте түзелетінін айта келіп, жауабында Қуат Киров ауданынан көрген білгенін айтып өзінің өлеңін баспаға жариялады. Сол жауап өлеңінде Қуат әсіресе жетістік жағын айтумен бірге Қалқаның көптеген кемшілігі барын өткір сынмен сынап айтқаны:

Табысқа мастанып салақ қарап,

Екі мың өлтіріпсің қозы-лақты.

Сырттан айтып отырған сөзім емес,

Балаңнан естігенім Қозыбақтан.

Колхоздың күшіменен аса алмадың,

Талай кем тұрғаныңды завод жапқан.

Төрт мың қойың өліпті мұнан бөлек,

Сөзіңмен асырасың бәрін төлеп.

Бес жүз жетпі сиырың, тоқсан бұзау,

Бұлардың өлуіне неден себеп?

Отыз құлын, екі жүз жылқың қайда,

Өзіңді-өзің көрмейсің әбден шенеп.

Бұл қалай жазды күні жұтағаның

Өтірікті шынменен ұта аламын.

Апырай осыларың неге өлді екен?

Тал мен терек, ағашың, бұта қалың.

Бәрінде шиырладың соны жердің,

Шалғынға таңдап келіп қонып едің,

«Еңбекші қазақ» атты колхозында,

Төрт түлік малға бастық болып едің.

Ал Қуат жоғарғы басқаруда жіберген қателіктерімен бірге Қалқаның жеке өз басының кемшілігін бет-жүзіне қарамай ашып айтып жатып былай дейді:

Өз басыңда бар еді талай балық,

Осының емес еді етер қылық.

Кемітіп талай малдың басын жойып

Шыққандай қайқаңдадың қамал бұзып,

Қайқайып шыға бердің көңілің тынып.

Екі ішііктік елтірі жиып алдың,

Қозыны көп өлтіріп құдай ұрып.

Кемітіп онан сайын малдың басын,

Сонан соң теріп кеттің жолдың тасын.

Қоғамдық қорлы малдан қолыңды үзіп,

Самогонды қайнатқыш антұрғансың,

Самагон қайнатпасаң тұра алмайсың,

Ішіп алсаң құйқылжып құландайсың.

Шелегіңнен таусылса шерлі болып,

Қамшы тиген жыландай бұраңдайсың.

Жетіспей еңбегімен ен табысқа,

Істеген лайықты ғой – ар намысқа.

Қуат бұл жерде тек қана Қалқаның басындағы кемшілікті ашып қоймай, «самогон» қайнату Қалқаның колхозына әдетке айналғанын анықтайды. Қалқаның қоғамдық жұмыспен айналыспай, жол жөндеу жұмысына кіріп кеткенін келеке етеді. «Соан соң теріп кеттің жолдың тасын», Қалқаның өз колхозына қажырлы еңбегімен пайда келтіру керек екенін айтады. Тең жарысқа шақырып:

Жоюға кемшілікті шақырамын,

Қолдасып бәсекемен тең жарысқа

Еңбектің мұнарасын биік ұстап,

Мол қамтып құлашыңды соз алысқа.

Сенемін, тапсырамын, тобы күшті,

Туысқан колхозды ауылым, бар табысқа –

деп колхоздың күштілігіне, колхозшылардың бірлестігіне сенімін арттырады. Талай қиын кезеңдерді де жеңгенсіңдер, айтыста да белдескен сіңдер. Шаруашылықтарыңды бұдан былай да өркендетіңдер: абырой-атаққа ие болыңдар – деп үндей келіп, ақын өзінің өткір тілмен мінеп-шенегенін айта келіп, көпшілік жұрттан кешірім сұрайды:

Абройлы атаққа ие болып,

Қаырлы сәтті болсын әр сапарың,

Көпшілік ғапу етер білмегенді.

Не асырып, не кемітіп болса ағатым.

Қуаттың Қалқамен айтысы нәтижесінде сол кезде Қуатпен бірге болған жолдастары колхоз шаруашылығының мықтап өркендегенін айтады. Айтыс қортындысында Қуат Қалқаны жеңеді. Жеңуіне басты себеп: малдың көп шығынға ұшырауы.

Қуат Жақсыбай Жантөбетовпен және Төлеу Көбдіковпен айтысында да облыс көлеміндегі жетістіктерге тоқталып, кемшіліктерді де ашып айтады:

Жақсыбайдың Жамбыл облысының мал жағынан жоспарды орындағанымен астықтың жоспарын және өндірістің өркендеу жағынан артта екенін айтып жалпы қортындыда Қуат Жақсыбайды жеңеді. Осы Жақсыбаймен айтысында Алматыда Қуат сыйға ат алады.

Қуаттың Қазан төңкерісіне дейін де айтыстары болған. Олар сақталмаған.

          Ыбырай, Абай үлгісінде орыс әдебиетінен үйрену негізінде дами бастаған жаңа жазба поэзия 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басындағы халық ақындарының шығармашылығына, ақындық өнеріне орасан көп жаңалық енгізді. Төлеу Көбдіков, Сапарғали  Әлімбетов, Қуат Терібаев, Иса Байзақов сияқты белгілі ақындар ең алғаш ақындық дүниесіне араласқанда қызығып оқып, үлгі алғандары Абай, Ыбырай болған. Осы ақындардың ішінен Қуат Терібаевқа тоқталайын.

Қуат Терібаев: «Жастайымнан Абайды сүйіп оқыдым, аударма арқылы орыс ақындарын сүйіп оқуыма, ақындық өнерге жетуіме ұстаз Әсет болды»дейді.

Абайдан, Абай арқылы орыс әдебиетінен үлгі алған ақынның шығармашылығындағы негізгі бір бағыт, бұрынғы бұлдыр ертегі аңызды жырлаушылықтан, өмір шындығын нақты, айқын жырлауға келуі. Ал сол нақты, айқын жырлаудың өзінде ақын бұрынғы ақындық дәстүрдегі дайын, қалыпты сөз өнерін қайталап қолдана салмайды, жаңа сезімдік қуаты өткір көркем сөз образдарын қолдануды нысана етіп алады. Бұл жаңа өлең-жырларда өмір шындығы дерексіз жалпы сарында айтыла бермей, белгілі мекен, мезгілге, қоғамдық ортаға, табиғаттық, заттық байланысты дәл суреттейді.

Қуат Абайдың орысшадан аударылып, өз редакциясынан өткізген поэмаларын жатқа біледі.

Төңкерістен кейін Қуат социалистік дәірдің шындығын зор ақындық шабытпен дамып, қанаттанған жаңа ақындық өнермен кең қамтып жырлайды. Реалистік дәстүр, суретшілік шеберлік ақын жырларына тән еркшекліктер болды.

Пушкиннің дабысы жетіп, сөзі кең жайылған халықтың бірі қазақ. Қазақ халқы Пушкинмен 20 ғасырдан бермен қарай таныс. Абай және басқа ақындар арқылы болсын, Қазақстанда ұзақ жылдар істеген орыс ғалымдары арқылы Пушкиннің өмірі мен шығармалары қазақ арасына жайыла бастайды. Пушкинді оның даңқты «Евгений Онегинді» ауылдағы халық ақындары да аса қызығып тыңдап, сүйіп жырлаған. Пушкин өлеңдері, Пушкин атағы қалың бұқараның арасына халық ақындары арқылы да таралғандықтан, қазақ халқы да Пушкинді өзінің тума ақынындай сүйіп жырлағандығын «Евгений Онегиннің» халықтық нұсқалары толық дәлелдейді.

Халық ақыны Қуаттың айтуынан жазып алынған «Евгений мен Татьянаның әңгімелері» жырында былай дейді:

«Орыста жазушы өткен Пушкин атты,

Өнерге ғылым-білім кәмәләтті.

Жан сырын әр нәрсенің оймен білген,

Ақылға аплатондай парасатты.

Айырып қара қылды оймен білген,

Қарамас хан, қараға әділетті.

Кітабын оқығандар ғибрат алып,

Бір сөзін тыңдаған жан мың құмартты».

Ал, Сапарғали Әлімбетовтің айтуынан жазып алынған «Татьяна жырында» Пушкинді:

«Әділ, көпшіл, көсем, жайдары, ашық,

Адамға алыс-жақын марқабатты.

Қырмызы қызыл жібек, кең мінезді,

Жылы жүз, жұмсақ мінез балдан тәтті.

Сөйлейн Пушкин ерден аз мәселе,

Пушкиндей жан тумайды сөзге дана –

деп сипаттайды.

Бұл орыстың ұлы ақыны туралы қазақ халық ақындары атынан айтылған терең идеялы, сүіспеншілік жыр. Ұлы ақынның қайтыс болғанына 100 жылдығын өткізу қарсаңына дейін, Пушкиді орысша оқыған ақындар ғана аударып таратып келді десек, сол 1936 жылы табылған «Евгений Онегиннің» халықтық нұсқалары әдебиет, ғылым дүниесіне зор жаңалық енгізді. Енді Пушкиннің ауылдағы ақындар жырлап таратқан шығармаларына, олардың жазылу, табылу тарихына аздап тоқталайын.

1936 жылы сәуір айында Алматы облысы Ақсу ауданындағы партия қызметкері Байболов Есім маған «Евгений Онегин» жырының шағын бір нұсқасын жазып жіберіпті. Жолдама жазған хатында былай дейді: «Науқанмен колхозды аралап жүргенімде колхоз мүшесі Шариповтың колхозшыларға жатқа айтып отырған осы жырын естідім. Колхозшылармен бірге менде қызығып тыңдадым. Содан кейін қонып жатқан түні Шариповтың айтуынан жазып алдым. Көп жерін оның өзі де ұмытып қалыпты. Бұрын қолжазбасы бар екен, оны жоғалтқан. Толық нұсқасы іздесе табылатын. Шариповтың айтуына қарағанда бұл жырды осы аудандағы белгілі ақын Қуат Терібаев жақсы білсе керек. Оны әлі кездестіргем жоқ, іздеп анықтаймын. Ұлы ақынның жүз жылдығына дайындалу қарсаңында бір кәдеге жарар ма екен, деген оймен жіберіп отырмын». Мен толық нұсқасын іздеп дереу жіберуін сұрап, хат, жедел хат жаздым. Жырды орысшасымен салыстырып отырып, түсініп мақаламен «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде бастырып шығардым. Мақаланың соңында құлақтандыру ретінде Пушкиннің ел арасына таралған осындай шығармалары болса жер-жерлерде жиналатын болсын, әркімдердің қолында бір қолжазбалар редакцияға жіберіліп, алдымыздағы Пушкиннің жүз жылдығына арналып шығатын жинаққа кіретіндей болып даярлану керек дедім.

Бұл жырдың басылып шығуы біздің мәдениет жұртшылығымыздың назарын қатты аударды. Әр жерден бірнеше хаттар, қосымша мәліметтер ала бастадық. Жоғарыда аталған Қуат пен Сапарғалидің айтқан «Евгений Онегин» нұсқалары жазылып келіп, ол екеуі де басылып шықты.

Ақсу ауданы Шадай колхозының мүшесі белгілі ақын Қуат Терібаев «Евгений Онегин» жырын белгілі әнші ақын Әсеттен 1911 жылы үйреніп жаттаған екен. Бұл жайын кейін өзінен ауызба-ауыз сұрағанымызда – Біздің айтып жүргеніміз Әсеттен естіген бір жыр. Әсет орысша тілге жүйрік болмаса да, көңілі жүйрік, бір айтқанды терең ұғынатын ақын еді. Ол Абайды ғана емес, Пушкин, Лермонтовты да жақсы білген. Әсет «Евгений Онегин» жырын бізден көп, толық айтатын. Бірақ оның бәрін сақтай алмадық – дейді. Сондай-ақ халық ақыны Есенсары Құнанбаев 1916 жылдары Әсетпен жолдас болып жүргенінде «Татьяна» атты жырды Әсеттен естіп жаттағанын айтты.

Бізге бүгінгі күні «Евгений Онегин» жырының үш түрлі нұсқасы келіп жетті. Үшеуінде де «Евгений Онегин» сюжетін алып, қазақша жырлаған Онегин мен Татьяна туралы тың лирикалық поэма.

Шарипов нұсқасының сюжеті: Москва жанындағы деревньяда Татьяна атты тамаша бір сұлу қыз Онегинге ғашышқ болып хат жазады. Ғашықтықтан күйіп-жанып, әйел болсам да сырымды аштым, елімде ардақты помещиктің қызы едім:

«Тұрмыста қиыншылық көрмесем де,

Қыз едім теңім үшін қайғы жеген».

Сөзіме түсін, сіз көп көздің оғы тиіп жараланған жолбарыссыз. Сүймесең табаныңа таптарсың, хатымды әшкерелемей жасырын сақтаңыз – дейді.

Онегин жауап хатында: Мен 46-да, сен 18-десің, арамыз алшақ. Мен 40 жыл жалғызбын, дүниеден қайтқан жанмын, сені аяғандықтан тілегінді қабыл ала алмаймын. Мені азат ет. Теңіңді не байдың, не кедейдің мырзасынан таңдап табарсың – дейді. Татьяна (қазақша кейде ерке Тәтіш) қасірет шегіп Онегиннен үміт үзеді. «Әйелсіз жалғыз жүрген сері болып, обалын мойнына артып» Онегин кете барады.

Арада екі жыл өтеді. Нұр Тәтіш Москвада сұлулығымен жұртты қайран қалдырып тұрғанында бір министр баласы генерал бұған ғашық болып, қыз амалсыз соған қосылып, үлкен той жасалады. Осы тойға Онегин келіп, енді көргенінде Татьянаға ғашық болып, хат жазады, хатта: Өз тәніме өзім балта ұрыппын, алтынды танымай, қымбатыңды арзан көріппін. Кінәмді мойныма артып, алдыңа бас ием, еркіңе берілді. Сен жалғанда сүйген жарымсың дейді. Татьяна жауабында: Басында саған піскен егін едім. Мені бала деп масқаралап, басқа тептің. Сен серісің. Менің сотым жат адамға кесілген. Басқа жарды ізде, кінәні маған қойма, «сүйген қалқа қош бол…» дейді; жыр аяқталмаған.

Қуат нұсқасының сюжеті: Онегин ер жетті, артық тәрбиелі болды. Нәпсіге еріп әйелге қызықпады. Дүниені баянсыз, тұрақсыз санады, көңілі еш нәрсеге толмады.

«Бәнденің тілін алмай өзі тауып,

Жалғаннан үміт үзді, көңілі суып».

Онегин заманында Москвада асқан сұлу, білімді бір қыз Татьяна болды.

«Дүниеден бұл қыздың да көңілі ала

Келгенде қырық алтыға Онегин ер,

Сол қызды кез келтірген хақ тағала».

Татьяна Онегинді суретінен көріп сырттай ғашық болып, шыдай алмайды:

«Сүйсе жөн, сөксе қиын қандай таңба,

Жетіпті неге көзім бүгін таңда.

Кім білер еркек болар көңлі салқын,

Жүрегі жібімейтін жуық маңда» –

деп ауыр оймен толғанып Онегинге хат жазады. Хат мазмұны Шарипов нұсқасымен бірдей. Хатты поштабайдан жібереді. Онегин хат жайын өзінше ұғынып «ұрғашы көрсе қызар ғой» деп, Татьянаның терең сырына түсінбейді. Жауап хаты Шарипов нұсқасымен бір болғанымен көлемдірек. Өз басының жалғыздығын айтады. «Сақарада күн шалған қатқан таспын», «Райханның гүліндей нұрлы Тәтіш, сені аямасқа шарам жоқ.

«Жақса да жүрегіме жазылған хат,

Сөзі ірі, мағыналы, маңызы жат,

Сақтайын бұл сөзіңді өлгенімше,

Етсеңіз бұл жұмыстан мені азат» – деп

сыпайы жауап қайырады. Татьяна қайғы шегіп қала береді. Арада екі жыл өткесін, сұлу Татьяна министр баласы генералға ерге шығып зор той жасалады. Онегин келіп, қызды көріп ғашық болады. Қыз басындағы бұрынғы хал енді өз басына келеді. «Екеуін тағдыр кезек жыластырды». Ол пәтеріне қайтып, Татьянаға хат жазады. Хат мазмұны Шарипов нұсқасындай, айыбын мойнына алып ішкі сырын білдіреді:

«Сүйсен де, сөксен де өз бұйрығын,

Жібердім сізге оралтып сөз құйрығын.

Өзіме өз обалым жетіп отыр,

Әуреде мендей жан жоқ күні бүгін». – деп жалынды махаббатын білдіреді. Хатты почтамен алған Татьяна ауыр ойланады, қыз қуанған жоқ, жаңа тиген еріне адал болуды, осы 18 жасқа шейін соңынан жаманат ермеген Татьяна Онегинге жауап хатын жазады. Хатта: Өз қақпаңды өзің қатты серпіп жаптың;

«Дүниеде қайта маған қайырылма» деп,

Тастап ең сөз қанжарын неше кертіп,

Жарадан жазыла ма мендей мертік,

Қайта тіріліп келген екенсін, саған бұрынғының бәрін кештім. Енді өз басым да бұл күнде берік байлаулы сорлымын.

«Тыпырлап отта жатқан ақ сұңқармын,

Бұл хаттың жазар сөзі ерте еді-ау».

Тек өзің ертең түске қонаққа кел деп бітіреді хатты. Татьяна жаңа күйеуімен бірге Онегинді қабылдайды. Жас күйеуіне басынан кешкен барлық сырды айтады, жазылған хаттың қалдығын береді. «Қапалы көңілімді көтермекке, биыл еріксіз сізді сүйіп едім, енді біріңді біріңнен артық қаламаймын, билігін өздерің айт» деп сөзін бітіреді.

Сапарғали нұсқасының сюжеті де, көп жерінде өлең жолдары да Қуат нұсқасын қайталайды. Негізгі айырма – Онегин орнында Пушкин герой болып отырады. Онан соң Татьянаның алдында жаңа күйеу мен Пушкин хаттарды оқып, өткен сырды толық ұғынғаннан кейін, екеуі де ешқандай бітімге келе алмай, бар жайды айтып патшаға қағаз жазады. Патшадан мәселені дуэльмен шешуге бұйрық келеді. Дуэльде Пушкин мен жаңа күйеу бір-біріне қарсы оқ атып екеуі де өледі. Ақырында Татьяна да өзін-өзі атып өлтіреді. Ақын:

«Осы қыз қайсысына лайықты

Оқыған айырарсың ақиқатты» — деп бітіреді жырды.

Халық ақыны Есенсары Құнанбаев осы Сапарғали нұсқасын толық мақұлдайды да, ең ақырына «Әсеттің айтуынан қалып қойған» мынандай қосымша береді:

«Қыз да өлді алтыатармен өзін атып,

Шолпандай бұлтқа кірген туа батып,

Жалғаннан бұл екеуі кеткеннен соң.

Енді жар боламын деп кімді ұнатып,

Жоқ болды бір сағатта үшеуі де,

Бірінен ләззат алмай бірі татып».

Сөйтіп бұл нұсқаның үшеуі де Пушкиннің атақты «Евгений Онегин» романынан еркін аударма, сюжетін алып отырып, тыңнан жырлаған Татьяна қыздың махаббаты туралы лирикалы поэма.

Поэманың негізгі сюжеті Пушкин романынан алыс кетпесе де, ауызша бірнеше нұсқада айтылуы себепті әр жыршының өзінше аздаған қосымшалары да жоқ емес. Қуат нұсқасында Татьяна барлық сырын ерінің алдында айтып, оған өзінің сүймей тигендігін, бірақ сыйлайтындығын ескертіп, енді менің басым қайсыңа тиісті екендігін екеуің шеш деген түйін тастайды.

Мұнда:

«Но я другому отдана,

Я буду век ему верна»

деген Татьянаның берік байлауы жоқ, қыз әуелгі сүйген Онегинге ері рұқсат етсе оралып қайтқысы келгендей. Ал Сапарғали нұсқасында Онегин орнына Пушкинді герой етіп жырлануы фольклор дәстүрінде болатын ауысу, бірақ мұндағы үлкен жаңалық: Пушкин мен генерал күйеуді дуэль үстінде өлтіруі Татьянаның да өлуі. Бұлай бітіру романның идеялық мотивіне жат емес, Пушкиннің өміріне де, Онегин образының бойына да сыйымды, Татьяна образының аянышты хал, сипатын күшейте түседі.

Абайдың ақындық айналасы арқылы таралған «Евгений Онегин» романының бұл халықтық нұсқасы сөз жоқ идеялық, көркемдік жағынан елеулі шығарма. Бұл поэмада Пушкиннің Евгений Онегин, Татьяна образдарына берілген негізгі идеялық мотив, мінездемелері ықшам көлемде болсын, барынша сақталып отырған.

«Евгений Онегин» Пушкин шығармашылығының биік шыңы. Белинский бұл шығармада Пушкиннің «бар өмірі, бар жаны, бар махаббаты, бар сезімі, ұғымы, арманы айтылған… Онегиннен біз алдымен орыс қоғамы дамуының қызықты бір дәуірінің көркем бейнесін көреміз» деген еді.

Қазақ ақындары «Евгений Онегин» поэмасында Онегин мен Татьянаны Пушкиннің идеялық, шығармашылық мотиві тұрғысынан алып жырлайды. Алдымен Онегин өмірде алшақ басып жүрген, ешбір қызық, салтанатқа көңілі көншімейтін, тәкаппар мінезді сері жігіт.

«Ер жетіп ес білгесін Онегин ер

Адамнан артық алған тәрбиесін.

Әйелден қызыл алма қызық көріп,

Татпаған гүл, шарбаттың миуасын

Пәниден қалмс дейді адам өлмей,

Нәпсіге көңіл тербеп ерік бермей,

Бүгінгі ертеңге жоқ опасыз деп,

Жалғанның жазығы көп қызық көрмей,

Әйелсіз жалғыз жүрген сері болып,

Обалын қала берді мойнына артып.

Ақындар қазақтың сері деген ұғымын Онегин образының бойына өте орынды қолданады. Қазақта сері, сал, ақындық, әншілік, сауыққой өнерпаздық сипаттар бойына тән адамдар. Сал, серілердің кейбірі әуелінде жоғарғы үстем қауым ортасынан шықса да сол өзі шыққан ортаның әдет-ғұрпын, салтын қабылдамайды, бұзады, халық ортасында өнер жолын қуады, еркін ой сезімге беріледі, үстем қауым масқаралап қуғын көрсеткен серілер өмірден көңілі суынып дарашылдыққа да салынады. Ақан серінің тарихи өмірі міне осындай. Өзі өскен ортадан жиреніп, өмірден шарқ ұрып, қызық шындық іздеген. Сол іздеген мақсатына жете алмай, шерменде болып өткен Онегинді серіге ұқсатып жырлауы дұрыс идеялық мотив. Онегиннің ішкі сыры әсіресе оның Татьянаға жазған хаттарында айқын көрінеді:

«Рахат жоқ, тиыштық жаралғалы,

Тәніме ғылым суы таралғалы…

Жүрегім қызықпайды ұрғашыға,

Сөзіңнің ерсем дағы турасына

Қара жер, ата-анам ең жақыным,

Мені аяп азаттық бер бір басыма».

деп өзінің жалғыздығын, сөзін ұғынса да, Татьянаны сүйе алмайтынын айтып өз басына да, қызға да азаттық тілейді. Онегин көрсеқызар ауылдың баласы емес, рухани сезімі, адамгершілігі жоғары, ол күнәсіз жас қызды аяйды, бүгін сүйіп ертең тастап кетер болсам, мәңгі обалына қалармын деп біледі. Сондықтан, Онегин осындай ағалық, шын достық жүрегімен:

«Гүліндей райханның нұрлы Тәтіш,

Сені мен қалайша аямаспын»

дейді. Жүрегіме жаққан «мағыналы», «ірі» сөзіңді өлгенімше сақтайын деп қызды айрықша құрметтейтінін, бірақ махаббатын қабыл алмағанына кішілік сезіммен кешірім сұрағандай. Ал Онегин екінші хатында бұрынғы өкінішін мойнына алып, енді Татьянаға қайта оянып тұтанған жалынды махаббатын білдіреді, «өлгенімше қиын дерт», «дүниеде көңіліме алған жарымсың», «бір басымды сенің қайғыңа беріп, өмірі мехнатпен өтермін», «жалған жастық қызығы маған керегі жоқ» деп біледі. Махаббаты бір сөніп қайта тұтанған сезімтал, сері Онегин арманына жете алмайды, бұл Пушкин жырындағыдай геройдың рухани өлуіндегі идеялық мотивті қазақ ақындары дұрыс түсініп, Пушкиннің өз өміріне де жақындатып, Онегинді өлтіреді. Онегинді өлтіру жыры Абайда да бар. Сөйтіп Онегин образын өліммен аяқтайды.

Поэмада жағымды бейнеде жырланатын Татьяна. Ақындар Татьянаның туған, өскен, жерін, қоғамдық ортасын Пушкин романы сарынымен дұрыс суреттейді. Поэманың үш нұсқасында да Татьяна ақылды, сұлу, ойлы, сезімді бейнеде сипатталады.

«Мәскеудің жанындағы деревняда,

Сымбатты бір сұлу қыз бопты және,

Сұлулық оқу-білім бірдей болған

Ол қыздың аты болар Татьяна…

Күлмеген еш адамға шерін ашып.

Көрмеген ер жынысын бір сырласып,

Білмеген Татьянаның өнері жоқ

Қанжардай жауабы өткір сөзге машық.

Оқыған терең сырлы романнан

Қайғыға түседі екен жүрек тасып,

Осылай түрлі оймен жүрген кезде

Танысып Онегинге болады ашық.

Ақын суреттеулерінде Татьяна көрсеқызар, жеңіл мінезді қыз емес; ойлы, сабырлы сонымен бірге қызу махаббат жанды қыз; оның ғашық болып Онегинге хат жазуы поэмада ерсі мін болып жырланбайды, қайта жас қыздың бойына лайықты қылық мінез.

Татьянаның ғашықтық сезімінің бір жанып, бір сөнуі осыған байланысты оның терең сырлары да шебер жырланады.

«Сүймесе, сөксе қиын қандай таңба,

Жетіп тұр неге көзі бүгін таңда.

Кім білед еркек болар көңілі салқын

Жүрегі жібімейтін жуыр маңда»

деп Татьянаның алғашқы хат жазар алдындағы ой толқынын берсе, ал хатында:

«Шыдамай жүректегі жалынды отқа,

Жібердім амалсыздан мен қайтейін,

Сүймесең өлгенімше зар тартайын»

деп қыздың шын кіршіксіз таза махаббат сырын шертеді. Осындай аяулы, сұлу, ақылды Татьяна өмірден бақыт таба алмайды, бұл да Онегин сияқты өз жолында қасірет шегеді.

Қайғымен Татьянаның іші күйген,

Сарғайып күні-түні шықпайды үйден,

Өзінің қасіретін өзі біліп

Бақ қайтып, басы қатып ғашық күйден.

Жалғанда жаны шықпай жазыла ма,

Өлетін өкпесіне жара тиген.

Татьяна генералға қосылғаннан кейін де ешқандай бақыт таппайды, өзінің ерге шығу құрметіне арналған салтанатты тойда да қыздың сырты бүтін жайдары да, іші түтін қайғының өрті болып отырады. Поэмада бұл кезең де жарқын көркем сипатталады:

«Отырды Татьянаны қайғы жеңіп,

Назданып мың қиялмен ақыл бөліп,

Өзгерген қызда болса қиянаты,

Солардан шын жаралған асыл едік,

Жастық сөз жайдары ашық қандай дана,

Мақтаусыз кірсіз туған Татьяна.

Қасынан көрген адам кете алмайды,

Шығады бір сөзінен он мағына.

Татьяна өмірде сүйген жарынтаба алмай қаншама опық жесе де, тіршіліктен түңілу жолына түспейді, кінәсін мойнына алып, алдына бас иіп келген Онегинге ол елігіп, құлай кетпей, зор адамгершілік құрметпен:

«Амал не сүйсем дағы қазір сені,

Болмайды басқалардан кеш сермедің»,

деп жауап береді. Сонымен бірге өз басының да берік байлаулы бақытсыз екенін айтып, Онегиннен жалынып кешірім сұрағандай:

«Дүниеде қайда маған қайырылма деп,

Тастап ең сөз қанжарын неше кертіп,

Оқ тиген қос өкпеден тірілместей,

Жарадан жазыла ма мендей мертік.

Бұл күнде мен де өзіңдей шын сорлы зар,

Басымда, өз басымның сол формы бар.

Тыпырлап отта жатқан ақ сұңқармын,

Көзімнен аққан жасым дария сел,

Бақытсыз, тіршіліксіз мен нәзік бел».

Міне, бұл суреттеулерде ақын Татьяна басының барлық аянышты, трагедиялы сырларын береді. Сырттай өмірге, өз жағдайына бас иген асқан ақылды, сұлу қыздың жан дүниесінде заманынан бақыт таба алмаған зор арман, өкініштің түпсіз терең сырлары жатыр. Татьянаның жарысымды, сүйкімді әрбір мінез-қылығына әрі сүйсінесің, оның бақытсыздық халын көріп аяйсың, қайғысына ортақ боласың.

Сондықтан, қазақ ақындары Татьянаны «Тәтіш», «Нұр Тәтіш», «Жан Тәтіш» деп қазақ ұғымына жақындатып сүйіп жырлайды, қазақ ақындары Татьянаны сүймеген ерінің құшағына қалдыруға қимай, оның басындағы қайғылы арманын ауырлату үшін, ерін де, Онегинді де өлтіреді. Ал, Сапарғали нұсқасында қыз да өледі. Сөйтіп, «Евгений Онегин» поэмасында қазақ ақындары ұлы Пушкиннің негізгі шығармашылық идеясын толық сақтай отырып, қазақ халқына Онегин мен Татьянаның сүйкімді өмірін, кіршіксіз таза махаббатын, айнымас достығын, басынан өткен өкінішті армандарын, қайғылы сырларын, зор адамгершілік, білімділік, мінез-құлықтарын үлгі етіп ұсынады.

Шығыс әдебиетіндегі махаббатты тағдырдың қосуын немесе тән ләззатына байланыстырып жырлау мотивімен салыстырғанда, болмаса екі ғашықтың қосылуын құда түсіп қалың мал берумен, яки әменгерлікпен байланыстыратын қазақтың өз ішіндегі кейбір жырларымен салыстырғанда бұл поэма бүтіндей өршіл идеялы шығарма, қазақтың рухани өміріне келіп кірген зор жаңалық еді. Онегин мен Татьяна образы қазақтың жігіті мен қызына жаңа ой-сезім беретіні, үлгі болатыны даусыз еді. Онан соң қазақтың ғашықтық жырларында шығыстық махаббат мотивтері ғана болып қоймай, енді Абай дәуірінен бермен қарай орыстың классик әдебиетіндегі ең өршіл, ең данышпандық идеялы шығармалары да қазақ әдебиетінен кең орын ала бастағандығының айқын бір дәлелі осы бір лирикалық поэма.

Әуелінде Әсет аударып, тың поэма етіп шығарды десек, оны бұл күнге дейін таратып айтушылар тағы да сол Абайдың ақындық дәстүрін көп қабылдаған Сапарғали, Қуат сияқты күшті ақындарымыз болып отыр.

Халық ақындары жырлаған «Евгений Онегин» поэмасы қазақ поэзиясындағы лирикалық поэмалардың туып, дамуына зор үлгі болған жаңа әдебиеттік құбылыс деп қарауымыз керек. Әсіресе Пушкин сарынымен жазылған бұл поэмада қазақ халқының орыс халқымен достығы, орыстың Пушкин сияқты кемеңгер ақынына, оның романындағы геройы Онегинге сүйіспеншілігі айқын көрінеді. Абай бастаған жаңашыл ақындар тудырған бұл поэмада орыс әдебиетіндегі ең сүйкімді бейне саналған Татьяна мен Онегинді ардақтап жырлап отыр.

«Онегин қазақ емес, нәсілі орыс,

Һәм және орыс деуге емес дұрыс.

Өнерін білімімен байқағанда

Мазам мен шариғаттан кетпес бұрыс».

Олар «жиһан асқан кемеңгер», «ақылды дана», «білімді сабаз» деп, сол ауылдағы қазақ жастарына өнерлі, білімді орысты мақтап айту ешқандай ерсі емес екендігін терең түсіндіріп, орыстың ұлы, үлгілі адамын ардақтап жырлау ақынның өзіне қызықты, ардақты міндет саналады. Мұнын өзі ақын поэмасындағы ұлы достықты жырлаған өте айқын өршіл идеяны тереңдете түседі.

Бұл үш нұсқа поэманы халық ақындары жырлады, бірақ олар бастан аяқ фольклорлық шығарма емес. Енді осы үш нұсқаның тіл ерекшелігіне келейік. Қолжазба күйінде сақталмай фольклор шығармасы түрінде таралғандықтан және мұны аударып жазушылар, айтып таратушылар негізінде фольклор ақындары болғандықтан сөз жоқ мұнда бұрынғы халық поэмаларының әсері де жоқ емес. Бұл әсер әсіресе өзі ақын емес, жай колхозшы Шарипов жырлаған нұсқада айқынырақ сезіледі. Мәселен поэманы:

«Сөйлей бер қызыл тілім қапияда,

Тұрғанда тән сәлемет жан ұяда»

деп бастауының өзі ескі дастандардың жыр үлгісіне ұқсайды.

Немесе:

«Айырылдым арнап жазған бой тұмардан,

Саудама тегін келген алтын едің»

дегені фольклор мәніндегі ұқсатулар. Бірақ поэмаларды тұтас алғанда жазба поэзияның стилі басым және ол стиль заңды, тұрақты қалыптасқан. Оны жоғарыда Онегин мен Татьяна образдарына сипаттама беруінен байқадық. Поэмада әрбір нақты суреттеулер, көркем сөз образдары жазба ақынның шеберлігімен берілген. Дерексіз теңеу, метафоралар жоқ, қандай сөз өнері болсын ішкі сезімді, не сыртқы сипатты көркемдеп бейнелейді.

«Қанжардай жауабы өткір сөзге машық»,

«Қайғыға түседі екен жүрек тасып…»

«Кім білед еркек болар көллі салқын»,

«Шыдамай жүректегі жалынды отқа»,

«Көздің оғы тиіп жараланған жолбарыс»,

«Жарқырап нұрсыз көз шам жаныпты»,

«Тыпырлап отта жанған ақ сұңқармын»,

«Ақ жүрек айнадай сап бір қыз дана»

деген сөз өнерлері (теңеу, метафоралар) нағыз жазба поэзияға тән ерекшелікті рөрсетеді. Көңілдің, мінездің әр алуан құбылыстары ақындық сөз өнерінің негізгі обьектісі болып отырады.

Поэма Абайдың ақындық әсерімен жазылғандықтан өлеңдердің кейбір шумақтары бұрынғы қара өлеңдердің ырғақ сөз қатесімен салыстырғанда жаңша құрылғандығы да байқалады.

«Құмарлы жолдастықты тілек етіп,

Жауабын сізден Тәтіш күтіп қалған»

деген өлең сөйлемі. Поэмада пікірді өткірлеу үшін ақындар бірталай орыс сөздерін орынды қолданады. «Роман», «Москва жанындағы деревня», «Министр», «Жатқанда той басталып сол вечерге», «Тыңдаушы – мыслящий табылғанда», «Сұлудан Татьяна келді доклад», «Бұрынғы жазған хаттың чернавайын», «Дуэльмен қарсы жасап мылтық атты». Мұндағы орыс сөздерінің кейбірін аударып беруге де болады, бірақ ақын образдың сырын ашуға, шындықты айқын елестетуге орыс сөздерін саналы түрде қолданып отыр. Поэмада араб, парсы сөздері сирек, негізінде қазақтың жатық әдеби тілімен жазылған.

Пушкиннің данышпандық шығармасы «Евгений Онегиннің» қазақша жырланған поэмасы қазақ поэзиясының тарихында елеулі орын алады; орыстың үлгілі әдебиетінің қазақ әдебиетіне өткен өршіл мәдениетті әсерінің айқын бір көрінісі саналған бұл шығарма өзінің терең идеясымен де, шебер көркемдігімен де қазақ поэзиясындағы лирикалы поэма.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қуат Терібаев ақындық өнерге жасынан талаптанды. Ел арасында айтылып жүрген ауыз әдебиет үлгілерін жазып алып жаттады. Өз бетінше өлең де жаза бастады. Алғашқы ақындыққа үлгі алған ұстаздары: Тайкөт, Әсет, Абай, Жамбыл еді.

Әсеттің Әбішпен бірігіп аударған әлемге аты әйгілі А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» поэмасын, «Татьяна Онегин» деген атпен Жетісу өлкесіндегі қазақтар арасына таратты. Абай аудармасы арқылы Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларымен де танысты. Бұл ілгерілеуші орыс әдебиетінен алған алғашқы әсері еді.

Қуат Терібаев өз шығармаларын жазып шығарған. Жазба әдебиет үлгілерін өз бетімен оқып түсінеді. Жазба әдебиет өкілдеріне жатады.

Ақын соғысқа дейінгі және соғыстан кейінгі бесжылдық жоспарлардың белсенді үгітшісі ретінде халық поэзиясының дамуына жалынды үн қосты. Социалистік қайта құрылыстың сан алуан табыстарына ерекше мән беріп, бақытты совет адамының қуанышын ақындық шабытпен, көтеріңкі үнмен құлшына жырлайды.

Қуат Терібаев тек өлеңдер жазудың аясында қалып қоймай, көлемді дастандар да жазды. Аудандық, облыстық, республикалық айтыстарға қатысты.

Қуаттың 1951 жылы «Өмір жыры» атты (өлеңдер мен поэма) жинағы баспадан5000 дана болып шықты. Оқушы жұртшылықтың сүйіп оқитын (шығармаларының ) әдебиетінің бірі болды.

Қуаттың барлық шығармалары көркемдігі, тілінің шеберлігі жағынан құнды.

Қуат барлық өлеңдерін баспа орындарына жіберіп отырған.

Қазақтың Ғылым академиясының тіл және әдебиет архивінде Қуаттың 1937-1949 жылдардығы шығармалары сақталғанымен толық емес.

Бұл жұмысым ьойынша айтатыным, Қуат сол өзі өмір сүріп жатқан кезеңдегі дәуірдің шындығын жырлады. Ол өлеңдерін жазып шығарғанымен, суырыпсалмалық өнері де жақсы дамыған, оны айтыстарынан көре аламыз.

Ақын әсіресе, қазан төңкерісінен кейінгі халықтың жағайын, ауылдағы үстем таптың қалдығын байларға қарсы жүргізіліп жатқан жер бөліс, ірі байларды тонау кезеңін поэмаларында, өлеңдерінде жақсы көрсеткен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, 1964.Т.1.3-кітап.
2. Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысаны. — Алматы Мектеп, 1979, 192 б.
3. Бердібаев Р. Эпос мұраты. — Алматы: Білім, 1997, 320 б.
4. Е. Ысмайлов. Жамбыл және халық ақындары.
5. Ақындар айтысы. Алматы, 1944.
6. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы – Алматы:Мектеп, 1971, 201б.
7. Бекхожин К. Дәстүр және жаңашылдық – Алматы:Жазушы, 1969, 238б.
8. Қасқабасов С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты – Алматы:Ғылым, 1979.
9. Ахметов З.Өлең сөздің теориясы – Алматы:Мектеп,1973, 212б.
10. Әзірбаев К. Шығармалары / өлеңдер,айтыстар,дастандар және ән текстері /
11. Бегалин С. Таңдамалы өлеңдері мен поэмалары. — Алматы: Қаз.мем.көркем әдеб. 1956
12. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, 1964.Т.1.2-кітап.
13. Дастандар. Октябрь революциясына дейінгі қазақ ақындарының дастандары. – Алматы:ҚМКӘБ.
14. Жұмалиев Х. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. – Алматы:ҚМСҚБ,1948.
15. Жұмалиев Х. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы:ҚМКӘБ.,1958.
16. Жансүгіров І. Шығармалары. – Алматы:ҚКӘБ.,1958.
17. Қазақ совет әдебиетінің мәселелері. – Алматы:Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы., 1960.
18. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы:ҚМКӘБ., 1960.
19. Майлин Б. Таңдамалы шығармалары. – Алматы:ҚМКӘБ., 1958.
20. Сейфуллин С. Шығармалар. Өлеңдері мен поэмалары. – Алматы:ҚМКӘБ., 1960.
21. Ысмайлов Е..Ақындар. — Алматы: Қаз.мем.көрк.әдеб.баспасы, 1956.
22. Терібаев Қ. «Өмір жыры» /өлеңдер жинағы мен поэма/. Қазақтың көркем әдебиет баспасы, Алматы:
23. Аманшин Б. Жетісу-Жайық. Өлеңдер.- Алматы, Қаз.мем.көрк.әдеб.баспасы, 1961.
24. Айтыс /Қарағанды ақындары/. Жинастырып сөзін жазған Ғабит Мүсрепов.
25. Әбдіқадыров Қ.. Ақындар айтысы. — Алматы: Қаз.мем.баспасы, 1944.
26. Әуезов М. Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі. — Алматы, 1958жыл.
27. Терібаев Қ. Ағынды ақсу. — Алматы: Жазушы, 1992, 280 б.
28. Жапсарбаев Қ. Жайқоңыр.Өлеңдер мен жырлар жинағы. – Алматы:ҚМКӘБ.,1959.