Күлтегін жазбасы және фольклорлық дәстүр
Жоспар
КІРІСПЕ
І Тарау
- Күлтегін жазбасындағы эпикалық дәстүр көрінісі
- Орхон ескерткіштерінің фольклорлық тұрғыдан зерттелуі
ІІ Тарау
2.1. Күлтегін жазбасының шағын фольклорлық жанрлармен байланысы
2.2. Көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқы – дүниенің төрт бұрышын адамзат баласының ең озық өркениетке жеткен ұрпақтарымен терезесі тең, телегейдей тарихы бар, тебірентер мәдениеті бар ел. Қазақтың ілкі ата-бабалары – түркілер, ғұндар, сақтар. Солар жасаған мәдениетке ортақпыз. Өз алдына қазақ хандығы құрылғанға дейінгі (ХҮғ.) дәуірлерде бізді жалпы атпен түріктер деп атаған. Көк Тәңіріне табынып, Көк бөріден тарағандықтан, Көк түріктер атанғанбыз.
Шамамен ҮІ ғасырдың орта кезінде, Жетісу, Алтай, Орталық Азияны мекен еткен түрлі ру-тайпалар бірігіп, Түрік қағанаты деп аталатын мемлекет құрғаны тарихтан бізге мәлім.
Міне, сол ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби, мәдени өмірін жыр еткен ғажайып жыр-дастандар бар. Бұлар – “Күлтегін”, “Тоныкөк”, “Білге қаған” жырлары. Бұл тарихи ескерткіштер бұдан 1250 жыл бұрын тасқа қашалып жазылған әдеби мұра. Осы ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлік тұрғысынан да күні бүгінге дейін өз оқушысын таңдандырып, тамсандырып келеді. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аударма жасау және ғылыми текстін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.В.Томсен, Ю.Немет, Х.Н.Оркун, т.б. орыс және шетел ғалымдары қыруар мол үлес қосты. Әсіресе көрнекті ғалым С.Е.Малов көне түркі жазуындағы тексттердің орыс тіліне дұрыс тәржіма жасалу жағына көбірек назар аударды.
Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілін қазіргі қазақ тілі фактілерімен салыстыра отырып, зерттеуші бір топ ғалымдар Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк құрметіне жазылған жыр жолдарының тілі дыбыстық жағынан да, лексикалық және морфологиялық тұрғыдан да қазақ тіліне жақын деген ғылыми пікірді айтқан. Мәселен, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Е.Ағманов, А.Есенғұлов, Қ.Өмірәлиев, т.б. бірқатар лингвист- ғалымдар осы пікірді әрқайсысы түрлі қырынан келіп дәлелдеп, аса құнды пікір әрқайсысы түрлі қырынан келіп дәлелдеп, аса құнды ғылыми еңбектер жариялады.
Аталмыш ескерткіштер сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрімен жазылған әдебиет үлгілері деген түйін жасаймыз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Көне түркі жазба ескерткіштерін әдебиеттің басқа жанрларымен салыстыра отырып қазақ ауыз әдебиетінің мұраларымен, оның ішінде батырлық жырлармен байланысын, ұқсастығын айқындау, тілдік ерекшеліктерін, құрылымын, қолданысын көрсету диплом жұмысының басты мақсаты мен міндеті болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыс барысында көне түрік жәдігерліктерін зерделей отырып, Күлтегін жазбасының шағын фольклорлық жанрлармен байланысы, көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстары, Күлтегін жазбасындағы эпикалық дәстүр көрінісі, Орхон ескерткіштерінің фольклорлық тұрғыдан зерттелуі идея мен композициялық құрылымын ашуға жіті көңіл бөлінді.
Тақырыбы пен көркемдік шешімі және де шеберлік мәселелелері туралы кеңінен сөз қозғалды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу жұмысын мектеп оқушыларына, филологтарға көне түркі жазба ескерткіштері жөнінде сабақ барысында қосымша әдебиет ретінде ұсынуға болады. Зерттеудегі ашылған мәселелерге сай, алынған нәтижелерді жоғары немесе арнайы орта оқу орындарында филология факультеттерінде өтілетін арнайы курстар мен семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының дерек көздері: Жұмыста әртүрлі дерек көздері қолданылды. Негізгі деректердің бөлігі Қаржаубай С. Орхон мұралары. Астана-2003ж, Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы, “Мектеп” 1986ж, Әдебиет тарихының мәселелері. Алматы 1958ж, Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді, Батырлар жыры ІІ том. Алматы, “Жазушы” 2000ж. Батырлар жыры, “Бөген батыр” Алматы. 2000ж, Қыраубаева А. ІІ кітап. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы. “Ана тілі”, 1991ж, Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы. “Ана тілі” 1991ж, Керімұлы Ә. Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар. Түркістан 2005ж, Дүйсен Сержан, Яван Кенан. Түркі тілінің толық жүйеленген ережелері жинағы жазба ескерткіші (ХІІІ-ХҮғ.ғ) Түркістан 2004ж, Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Қазақ университеті. Алматы, 1992ж еңбектері негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және екі тараудан, сонымен бірге қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Тарау
1.1. Күлтегін жазбаларындағы эпикалық дәстүр
“Күлтегін жырындағы эпикалық дәстүрді қарастыру мақсатында Көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап жазылған дастандарды өзара салыстыра отырып, Күлтегін жәдігерліктер жылнамасы емес, сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрімен жазылған әдеби үлгілер деген түйін жасаймыз”[1,51] Н.Келімбетов. Осындай ойдан кейін мына пікір соның дәлелі шынын айтқанда, — деп жазды А.Н.Веселовский, батырлардың ерлігін жазған эпостар халықтың қалыптасуымен қатар туа бастаған. Тарихи кезеңдердің елеулі тұлғалар төңірегінде неше түрлі өлеңдер құрастырылып, солардың негізінде бүтін цикл жасалған деп атап көрсеткен. Бұл көрсетілген циклдар бойынша топтаманы түрколог ғалым Н.Келімбетов үш циклға бөліп көрсетеді.
Қазақ эпосының тууы жайында академик Қ.Жұмашевтің мынандай пікірін келтірейік: “Қай елдің эпосы болмасын, белгілі бір оқиғаның ізін баса туғанға ұқсайды және ол бір жылдың бір күннің жемісі емес, халықтың басынан өткен талай заман, талай ғасыр, талай тартыстың нәтижесі” [2,10].
Қазақтың осы күнгі рулық құрылысы кезінде: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ заманында әр рудың өз істерін ерлікке айналдырып жыр еткен қысқа көлемді жырлар екені сөзсіз.
Демек, А.Веселовский айтқандай, ерлік жырлары халықтың қалыптасуымен бірге қатар туған болса, “Күлтегінге арналған жыр, дәл осылай түрік халқының қалыптасу кезінде жазылған. ҮІ-ҮІІІ ғасырлардың түрік қағанаты астына топтасқан үйсін, керей, қаңлы, найман, жалайыр, алшын руларының мұралары еді деген тұжырым жасайды”- М.Жолдасбеков [3,48].
Сол себепті біз қазақ эпостарының әдепкі арналары түрік қағанатының кезінен басталады дейміз. Қырғыз әдебиетіне қатысты бұл пікірді академик М.Әуезов баяғыдан-ақ айтқан болатын.
“Түрік рулары мен қағанатының тілсіз таста қалдырған осынау жорықтары қырғыздың сол кезіндегі эпостық аңыздарының тууына ықпал жасаған. Егер мұндай ескерткіштер қара тастан ойылып, қашалып тұрып жазылған болса, сол жырлардың ауызша айтылып таралған әрі бұдан да толық нұсқалары болуы мүмкін. Егер мұндай жыр аңыздарды оғыздар, түргештер және басқа да тайпалар шығара алмаған болса, сондай аңыздарды сол дәуірде, тіпті ІХ ғасырда емес, ҮІ-ҮІІІ ғасырда соншалықты бұғауда болған, халықты қорғаушы батырға әсіресе, ділгір болған қырғыздар қайтіп шығармайды? …Эпостың туу дәуірін айқындап, анықтағанда осындай жәйттерді ескерту қажет” деп атап көрсетті М.Әуезов “Уақыт және әдебиет” атты еңбегінде. Бұл пкірге біздің жылдардың берер бағасы құнды.
Осы айтылғандардың бәрі де тегі бір түрік тілдес халықтар эпосының, оның ішінде қазақ эпосының тууына қатысты екені сөзсіз. Түрік руларындағы Азман атты Күлтегін, қыпшақтағы Тайбурылды Қобыланды, Қоңыраттағы Байшұбарлы Алпамыс жалпы түркі халықтарының М.Әуезов айтып отырғандай қаһарманы еді [5,41] М.Жолдасбеков. “Тастар сөйлейді” атты еңбегінде “Сөз тапқанға қолқа жоқ” деп, қашанда тұрлаулы сөздің мінін тосып оған төрелік беретін, өлмес-өшпес мол жырлар тудырған қазақ халқы ежелден-ақ шешен сөйлеген.
Халқымыздың осы жыршылық, шешендік қасиетін ғалымдардың көбі тамсана жазған еді. Соның бірі академик В.Радлов былай дейді: “Қазақ, қырғыз шешен болған, олар түркі тектес басқа халықтардың қай-қайсысынан басым сөзге ұста келеді. Сөйлей тұрғанда кідіру, күрмелу дегенді білмейді… Көп уақытта қазақ, қырғыздың сөзі өлең жыр тәрізді болып келеді; сөздері ырғақты, ұйқасты шығады.
Қазақ, қырғыз халқы шешен, өткір көркем сөзді сүйеді. Поэзияны қадірлейді. Сондықтан оларда халық поэзиясы мейілінше өркендеген. Қазақ-қырғыздың мақал-мәтелі болсын, айтыстары мен билік сөздері болсын бәрі де өлең, жыр болып келеді” В.Радлов айтқан пікір біз үшін құнды.
Орхон ескерткішінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі – Күлтегін, білге Қаған, және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ. Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі – руна жазуындағы бұл ескерткішті поэзиялық туындыға қатысты барлық белгілер бар, ежелгі түркілердің әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар т.б. арыснда түрлі пікір таластар тудырып келеді. Ал, қазір Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк жырлары эпикалық дәстүрдегі көркем туынды екені сөзсіз [7,39] Н.Келімбетов
Орхон ескерткішін, поэзия, ерлік жыры деп алғаш бағалаған М.Әуезов руна жазуындағы ескерткіштердің мазмұны мен сипаты туралы айта келіп Күлтегін жырларындағы жеңілуді білмейтін батыр болғандығы баяндалады. Ол жазуларда хронологиялық тәртіптер де бар. Күлтегіннің 16 жастан 47 жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі өмірдегі ерлік қимылдары баян етіледі. Мұнда батырдың жас шағынан бастап, өмірінің ақырына дейінгі ерліктерін жырлайтын батырлық дастандардың сюжеттік құрылысында ұқсастық барын атап көрсетті.
Бұл жазба жәдігерліктер өзінің мазмұны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге – үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі тұрғысынан да поэзиялық сипатқа ие екенін тұңғыш рет совет ғалымы дәлелдеп шыққан болатын И.В.Стеблева. Ол Орхон ескерткіштерінің өлшемі әрі буын әрі екпін екенін, ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – сол буын мен екпінге негізделеді деген пікір айтты. Мұндай пікірлердің теориялық және практикалық мәні зор еді.
Көне түрік жырының дыбыстық құрылысы қалай болғанын айқынырақ танып-білу үшін осы орхон ескерткіштерінің бірін айталық, Күлтегіннің үлкен және кіші жазуларына әдеби талдау жасап көрейік.
Өлеңде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталанып қиысуы, жырдағы үндестікті, мәнерлікті күшейте түсетін ежелгі түрік сөз зергерлері жақсы түсініп, жақсы меңгергені анық. Күлтегін жырындағы әдеби тілге дауыс ырғағы түгіл, тіпті дыбыс қайталаулар арқылы әжептәуір ажар береді.
Қырық, құрықан, отуз татар,
Қытай, тотабу коп йағы ерміс.
Қоңым қаған бунча…
Қырық артук кіті йолы сүлеміс [КТҰ. 14,15]
Аудармасы
Қырғыз, құрықан отыз татар,
Қытай, тотабы – бәрі жау еді.
Әкем қаған осынша (жауға)
Қырық жеті рет аттанды.
Мұндай жыр жолдары қазақ жырауларында да жиі кездеседі. Доспамбет жырау (ХҮІ-ғасыр).
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым өкінбен.
Тобыршыға биік жай салып,
Дұшпан аттым өкінбен.
Күлтегін жырында бірыңғай дауыссыз дыбыстары қатар тұратын қайталанатын екі сөз өлең жолының басында да, ортасында да соңында да тұрып қиыса береді. Мысалы, Күлтегін ескерткішінің кіші жазуында мынандай жыр жолдары жиі кезедеседі:
Сучіг сабын, йумшақ ағын ағып… (КТК5)
(Шырын сөз, асыл қазынасын беріп)
немесе Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуында былай делінген:
Қоңун қаған сусі бөрі тек ерміс (Ктү,12)
(Әкем қағанның әскері бөрідей бопты)
Дауыссыз дыбыстары қайталанып, қиысатын екі сөз өлең жолының ортасында тұруы да мүмкін:
Осыған ұқсас жыр дәстүрін ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген жауынгер-жырау Ақтамберді де кезінде өз жырларында кеңінен қолданылған:
Балпаң, балпаң, кім баспас,
Басарға батыр шыдамас.
Батырмын деп кім айтпас,
Барарға жүрек шыдамас.
Орхон ескерткіштеріндегі ұйқастың өзіндік ерекшеліктері бар. Қалай болған күнде де өлеңге қойылатын негізгі шарттардың бірі- тармақтағы сөз соңының үндестігі, дыбыстас естілуі болып табылады. Ежелгі жырындағы ұйқас ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген даңқты жырау, Абылай ханның ақылшысы Бұхардың жырларынан айқын сезіледі.
Ай болар күннен соң,
Күн не болар айдан соң,
Құлпырып тұрған бәйшешек
Қурай болар солған соң.
Немесе
Қара арғымақ арыса,
Қарға алдын жер мұң болар.
Есіл көзден нұр тойса,
Бір көруге зар болар.
«Тоныкөк» жырының авторы құбылтудың гипербола, яки ұлғайту әдісін шебер қолдану арқылы сөздегі суретті түрлендіріп жібереді.
Табғаш, оғыз, қутан –
Бұл үшеуі бірге қалса, біз
Өз іші-тысымызды ұстап қона қаламыз.
Ежелгі түркі поэзиясындағы кейбір сөз тіркестері перифраз секілді болып келеді. Мәселен, «Күлтегін» жырында автор «адамдар» деп айтудың орнына «ел-жұрт», «адамзат ұлдары» деген сөз тіркестерін қолданылады.
Жоғарыда тәңірі баспаса,
Төменде жер айырылмаса
Ежелгі түркі поэзиясының біз әңгіме етіп отырған үлгілерінде метонимия да, антитеза да, эпитет те кеңінен қолданылады. Мәселен, мынандай тұрақты эпитет сөздер жиі ұшырайды: «мәңгі жас», «пәк қыздар», «көрер көзім», «қасиетті жер-су» (Отан деген мағынада), «көк тәңірі», «қара жер», «шырын сөз», «қызыл қан», т.б. Енді әдеттегі қарапайым эпитетке мысал келтірейік: «боз ат», «торы ат», «жалтақ кісі», «білгір қаған», т.б. [ ]
Сөйтіп, «Күлтегін» жырындағы шығарманың басты қаһармандарының бірі ретінде батырдың жорыққа мінетін сәйгүлік аттары бейнеленген. Күлтегін соғысқа мінген Торы ат, Алып Шаншы мен Арғымақтар туралы Иоллығ-тегін сүйсіне жырлайды.
Түрік қағанатының әскери қолбасшысы мінген сан түрлі сәйгүліктер туралы оқи отырып, қазақтың батырлық жырындағы, әр аяғы келідей, он екі құлаш “Шұбар” тұлпарды, бір өзі он екі биені еміп өскен ат шапқанда бір төбенің шаңын бір төбеге қосатын “Тайбурылды” бір күн шапса, айшылық жолды алатын. Байшұбарды еске түсіреміз. Күлтегін жырындағы сияқты қазақтың батырлық жырларында жорыққа мінетін сәйгүліктің түр-түсіне, сыртқы сипатына ерекше мән беріліп отырады.
Мысалы, “Қамбар батыр” жырында Қосай батыр мінетін Сары аттың түр-түсі егжей-тегжейлі бейнеленген. Сары атқа тіл бітіп, Қосай батырға ақыл-кеңес беріп отырады. Бұл жырда сары ат мейілінше мадақталады.
Астындағы сары аттың
Көкте екенін білмеді,
Жерде екенін білмеді
Қос қанатын салады [75] (Батырлар жыры А, Жазушы ІІ том. 2000 75-б)
Қазақтың ежелгі жауларымен сан рет шайқасқа шыққан Бөген батырдың астында жер тепкілеп тұрған “он екі құлаш Шұбар атты” көреміз. “Бөген батыр” жырында да “Қарсақ жартас”, “Қара ойдан”, “түлкі жортпас түлейден” желдей ағып өтетін қос қанатты Шұбар ат тек Бөген сияқты алып батырға ғана лайықты болып көрінеді.
Шұбар аттың бауыры
Қырық кездей созылды,
Шапқан жерін қарасақ,
Жер ошақ болып қазылды. [-9] Батырлар жыры А, Жазушы 2000
Сонымен Орхон жазба жәдігерліктері мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы дәстүр жалғастығы екеніне дау жоқ.
Эпостық батырдың бойынан табылатын асқақ қасиеттер: батылдық, адалдық, алыптық сияқты болып келетіні мәлім:
Күлтегін ақбоз (аты) Азманға мініп,
Шабуылға ұмтылды
(Жаудың) алты батырын шаншып
Жекпе-жекте жетіншісін қылыштады (Ктү, 45)
Немесе Күлтегін туралы
Күлтегін боз ат мініп шапты,
Ол ат сонда өлді.
Ерттеулі торы атын мініп шапты,
Ол ат сонда өлді. [КТү, 32-33]
“Күлтегін” жырының ерлікті, елдікті мадақтаған дәстүр қазақтың батырлық жырында өз жалғасн тапты. Батырлық жыр мен шешендік толғаулар соның дәлелі.
Айдын шалқар өзені –
Мұз болып тастай қатқаны.
Қара жердің өлгені –
Қар астында жатқаны.
Өлмегенде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді –
деп айтқан Абылдың (ХҮІІІ ғасыр) сияқты Бұхар жыраудың толғауларын естіген В.Радловтың таңдана жоғары баға беруі де заңды еді. Енді бұған халық арасында туған есепсіз даналық сөздерді қоссақ, онда байтақ қазақ даласының ән қалықтап, күй төгілген, жыр ағылған аңыздай келбетін елестету қиын болмас еді.
Қазақ халқы осындай ақындық қабілет-дарынды өзінің ата-тегі байырғы түрік тайпаларынан мұра тұтқан.
Олай дейтініміз, соншалықты ерте туғанына қарамастан, Орхон ескерткіштерінде шешендік арнаудың, келісімді ырғақтың, ойлы мақалдың, азалы жоқтаудың, жойқын соғыс суретінің сан үлгілері ұшырасады. Солардың қай-қайсысының да дамыған, жетілген түрлерін әдебиетіміздің әр саласынан қиналмай-ақ тауып жатамыз.
“Тәңірдей, тәңірдей жаралған,
Түрік білге қаған,
Бұл шақта отырдың (таққа),
Сөзімді түгел естіңдер!” [10-5] Хрест А.Қыраубаева Еж дәуір әдебиеті
немесе
“Тоғыз ағыз бектері, халқы!
Бұл сөзімді мұқият тыңда, терең ұқ” [11,6]
деген жолдарды қазақ әдебиетінде ерекше дамыған шешендік сөздердің жоралғысын танимыз. Риторикалық сұраққа негізделген шешендік арнаудың мұндай түрлері Орхон ескерткіштерінде көп-ақ. Тағы мысал:
Түрк халқы тыңдаңдар!
Көктен тәңірі баспаса,
Төменде жер айырылмаса,
Ел-жұртыңды кім қорлайды?! [12,9] (Сонда хрестоматия тексінде)
О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы!
Біресе ілгері шаптың,
Біресе кері шаптың,
Барған жерден не пайда таптың? (КТү)
Осының бәрі де кейде адасып, быт-шыт болған, кейде ес жиып іргелі ел болған түрк халқына, оның ерлігіне арналған.
Осындай арнау түрінде жазылғандығына байланысты Орхон ескерткіштерін ерлік жырына жатқызғандығының өзінде үндеу, үгіттеу мақсатында туған деп есептейміз. Бұл олардың эпостық құнын төмендете алмайды. Өйткені қазақ эпостары да негізінен арнаумен байланысты туған.
“Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және жоқтауға байланысты өлең жырда алғашқыда бір ақын жинап, басын құрауы, сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына негіз қалауы ықтимал”-деген еді. М.Әуезов өз зерттеуінде (Уақыт және қаламгер. 35- бет)
Дүние салған кісіні жыл бойына ас бергенге дейін жоқтау салты қазақта ежелден бар. әдетте жоқтау өлеңдерде өлген адамның жанкүйер жақындары шығарады да, ол өлеңдерде әлгі кісінің қадір-қасиеті, тіршілігі ардақталып, қазасының орны толмас өкініш, ауыр қайғы екендігі егіле айтылады. Ал ел арасында кең тараған даңқты ерлер жайындағы жоқтауларды сол тұстың атақты ақын-жыраулары шығарып отырған емес пе еді?
Міне, халықтың сондайлық аяулы батырының қазасына арналған, олардың тіршілікте істеген ерлігін баян еткен жұрт жорасы, ел шері – ежелгі жоқтау өлеңдерінде М.Әуезов айтқандай, бертінде қазақ эпостарының негізгі қазақ болғаны даусыз Орхон жырларындағы сондай жоқтау өлеңдерінің бір үлгісін алайық.
Жырда Күлтегін жасаған жорықтар мен оның айқастары суреттеліп келеді де былай дейді.
Інім Күлтегін қаза болды,
Өзім қайғырдым
Көрер көзім көрместей,
Білгір ақылын білместей болды.
Өзім қайғырдым
Тағдырды тәңір жасар,
Адам баласының бәрі өлгелі туған.
Қайғырғанын соншама,
Көзге (ыстық) жас келер,
Көңілге ауыр шер келер.
Тағы да ойландым,
Қатты қайғырдым.
Екі шад, бүкіл жеткіншектерімнің,
Ұландарым, бектерімнің, халқымның,
Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым”
Осы жолдар:
“Қосабаның жолында,
Құс қонбас құла жапанда,
Жылай-жылай бір жалғыз,
Дүниеден өтті дегейсің”,
-деп қапылыста мерт болып, әуелеп ұшқан қаздан ата-ана, іні-қарындасқа сәлем жолдаған аяулы Төлегеннің ащы зарымен әдемі үндесіп жатады. Бүгінгі ұрпақ сол Төлеген сәлемінен әділетсіз заманның жалғаса алмай, үзіліп қалған жас арманын қимас арманын ұғынады.
Немесе Орхон ескерткіштеріндегі:
Көрер көзім көрместей болды,
Білгір ақылым білместей болды.
Жылай-жылай жұртымның
Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым” [24] (Хрест, Еж.дәу. әд)
деген жолдар мен “Қобыландыдағы”
Жайықтың суы лай-ай,
Көр болды көзім жылай-ай
секілді Аналық зарының арасында “Алпамыстағы”:
“Көретін көзім көр болды,
Бір перзентке асық боп
Аққан жасын тия алмай,
Көзімнің жасы төгіліп,
Жылап-еңіреп, егіліп,
Арасында шеңгелдің”- [166] (Ә.Қоңыратбаев Қаз фольк. тарихы)
деп ботадай боздап келе жатқан Байбөрі қасіретінің арасында қаншалықты алшақтық бар?
Біз келтірген үзіндінің бәрі де қаһармандардың ауыр шерін баяндайды:
Халық сенген аяулы ерден, туған інісінен айырылған Білге қаған ақылынан адасып, бүкіл түрк халқының көзінің жасы көл болуы.
Сондайлық батырды зарыққан ата менен ананың ғана тақсіреті емес, апат соғыстардан титықтап, әбден қалжыраған, сөйтіп, өзіне қорғаныш іздеген, іздегенде Алпамыстай, Қобыландыдай батырды минут сайын, секунд сайын ыждағатсыз, тағатсыз асығып күткен халықтың аңсаулы арманы.
Осы тәрізді перзентке зар болу, сол батырдың өлсе қазасын жоқтау – қазақ эпостарындағы негізгі мотивтерден саналады.
Осындай жоқтау эпостарындағы негізгі өлеңдерін, шешендік арнау сөздерді қазақ әдебиетінің ең көне түрлерінің бірі деп есептесек, сол үлгілерді Орхон жырларының қазақ халқына қатысты туынды екендігін тағы дәлелдей түседі.
Халқымыздың ең көне эпикалық мұрасы – Күлтегін мен Тоныкөк жырларын ерлік жанрына жатқызудың тағы бір себебі мынада: Қазақтың батырлар жырына тән бұлжытпас ортақ қасиеттердің денін біз Орхон жырларынан да табамыз.
Ол ортақ қасиеттер қандай еді?
Біріншіден, Орхон ескерткіштерінің де, қазақ эпосының да негізгі идеясы бір. Ол — өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы жаулардан қорғау идеясы.
Екіншіден, солардың қай-қайсысында да әлеуметтік сарын басым. Ат жалын тартып, қолына қару алған жас батыр елінің намысы үшін сыртқы жауға қарсы аттанып, есепсіз қиындықтардан өтіп, ақыры жеңіспен оралады. Батырдың ерлігі қырғын қантөгісте көрінеді.
Біздіңше, батырға ел атағын – лақап атын осындай жауапты айқастарда көрсеткен ерлігі үшін беретін болу керек.
Үшіншіден, эпикалық жырларда жеңілуді білмейтін ежелгі батырлардың жас шағынан өмірінің ақырына дейін ерлік әрекеттері түгел, тұтас жырланады: Қобыланды мен Алпамыс батырлардың дүниеге келуінен бастап суреттелсе, Орхон жырларында Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейінгі өмірдегі істері баяндалады.
Мұның себебі неде? Біріншіден, біз алдыңғы екі жырдың әуелде қандай үлгіде туындағанын білмейміз. Бізге олардың талай жыраулардың қолынан өтіп, талай ғасырларды аттап, алғашқы нұсқасынан өзгеріп, толығып жетіп отырғандығы белгілі.
Екіншіден, “Күлтегін” тасқа басылған жыр десек, М.Әуезов айтпақшы, оның ауызша одан да толық варианттарының халық арасында таралмауы мүмкін бе?
Тіпті Күлтегіннің мол жорықтарының өзі қазақтың төл жырларының кейбіреулеріне арқау болады ма екен?
Төртіншіден, эпостарда батырлардың астындағы ұшса – қанат, сенімді қанатты тұлпар серіктеріне ерекше мән беріледі. Олар: Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқасы.
Ал, Орхон жырында бір Күлтегіннің астына мұндай сәйгүлік, желаяқ аттарының талайын көреміз. Бір өзгешелігі, батырдың жойқын айқастарына шыдай алмай, олардың біразы оққа да ұшып жатады.
Әйткенмен, солардың ішінде Күлтегін шыдағандай, оған айнымас серік болғандай: Алып Шолық ақ айғыр, Азман ақ, Қаракер, жетімек тәрізді батырдың даңқына сай тұлпарлар бөлек көрінеді.
Қазақ жырларының басқа халықтар эпосынан бір айырмашылығы да осы ер қанаты аса бір махаббатпен, эпикалық деңгейде, ерекше ықыласпен суреттеуінде.
Бесіншіден, Орхон жырларында да, қазақ эпостарында дәстүрлі қайталаулар жиі ұшырасып отырады.
Мысалы, “Қобыландыдағы”:
Түтікпенен су берген,
Түтікпенен күн берген
немесе
Жасы құрдас менімен,
Мұңы мұңдас менімен
деген тіркестер: “Алпамыстағы”:
Қаланың аузын қан қылды,
Қақпаның алдын шаң қылды.-
тәрізді жырлар. Орхон жырларындағы:
“Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді”
яки
“Азды көп қылдым
Кедейді бай қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым”
секілді жолдар жырдың лейтмотивіндей, шығарманың басынан аяғына дейін үнемі қайталанып отырады.
Бір ғана бұл айтқандар емес, Күлтегін, Тоныкөк жырлары мен қазақ эпостарының арасында басқа да толып жатқан сәйкестіктер бар, сондай-ақ, эпостағы көне элементтерінің бірі ұлан ғайыр жорықтар, айбынды айқастар суреті десек, олардағы жоғарыдағы аталған жырлардың күлесінде ерекше шабытпен әрі өте ұқсас жырланады.
Көршілес оғыздарға, қырғыздарға, табғаштарға қарсы аттанып, жауының “Елдігін жойып, хандығын қиратып” жүрген Күлтегіннің әрекеттері Тайбурылды шиыршық аттырған Қобыландының, күллі қалмақты үрейлендірген Алпамыстың ересен қимылдарына ұқсамай ма?
Бірде найзаласқан, бірде қылыштасқан қанды айқастар кескінін бұл жерде тізіп жатудың қажеті бола қояр ма екен? Оны жоғарыда келтірілген жыр нұсқасынан анық көруге болады.
Салыстырып отырған “Күлтегін”, “Алпамыс”, “Қобыланды” жырларынан бір-бірінің көршісіндей, егіз, туысты көріністерді қиналмай табуға болады.
Батырлар жасаған ерлік көріністерінің соншалықты ұқсастығына бірер мысал келтірейік:
“Күлтегінде”:
“Түнде ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым”.
“Қобыландыда”
“Түн ұйқыны бөлгендей
Қай шаһарға барасың?”
“Алпамыста”
“Күннен күнге түн қатып”
Бұл жолдардан біз өз халқының тәуелсіздігі, намысы үшін түн ұйқысын төрт бөлген ерлердің үрдіс қимылын, дамылсыз жортуларын көрер едік.
Тағы бір мысал. “Қобыланды батыр” мен “Алпамыс батыр” жырларындағы сөзбе-сөз келетін мына бір:
Қаланың аузын қан қылды,
Қақпаның аузын шаң қылды,
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын күң қылды”
-деген шумақты “Күлтегіндегі” мына жолдармен салыстырып қараңыз:
Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді.
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды”.
Осындағы құл, күң сөздерінің бәрінде де бірдей мағынада қолданылуына әрі жоғарыда келтірілген басқа да көптеген ұқсастықтарды қарап, Күлтегін, Алпамыс, Қобыланды жайындағы эпостарды әр дәуірдің, бір әдеби дәстүрдің жалғасыт туындылары деп есептеуге болар еді.
Дәлірек айтқанда, олардың бәрі де ерте дәуірдегі ерлікті дәріптеген эпикалық дәстүрдің мұралары. Айырмашылығы тек “Күлтегін” жырының тасқа басылып, ондағы шығармаға қатысты нақтылы тарихи деректердің өзгеріссіз сақталып қалғандығында.
Алпамыс эпосының Орхон дәуіріне жалғасты шыққандығының айқын бір дәлелін жырдың өз ішінен табамыз:
“Шаң астына қараса,
Ашықты ала ту көрді.
Ту астына қараса,
Жер қайысқан қол көрді.
Қол астына қараса,
Жер қайықан қол көрді.
Қол астына қараса,
Ақ шатыр мен көк шатыр.
Баратын тура жол көрді.
Аяғының астында,
Тақтай тастың бетінде
Жазылған таста хат жатыр.
Хатқа бала қараса,
Іші толған тамаша,
Талай-талай кеп жатыр,
Түсінбеген түсінсін,
Болмаған бұрын сөз жатыр [9,246] (Қазақ эпосы)
Көріп отырсыздар, тас бетіндегі жазудың дерегі “Алпамыс” та беріп отыр. Бұл сөз жоқ, эпостың шығу дәуірін анықтауға септігін тигізетін құнды пікір.
Оның үстіне тақтай тастың бетіндегі жазудың:
“Іші толған тамаша,
Талай-талай кеп жатыр.
Түсінбеген түсінсін,
Болмаған бұрын сөз жатыр”-
дейтін жолдары бізді ойландыруы керек. Себебі, жырдың көне жолдарының бірі осылар деп есептейміз. [10,83-84]. (М.Жолдасбеков)
Жалпы ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға ауызша тараған әдебиет үлгілерінің тағдыры осындай. Жылдар өткен сайын ауызекі таралатын жырлар әр жыраудың тұсында өзгеріске ұшырай береді.
Біз салыстырып отырған жырдың бәрінде де бірдей жау – қойға, батыр – бөріге теңеледі.
“Күлтегіндегі”:
Әкем қағанның қосыны бөрідей,
Жаулары қойдай болыпты”
-деген жолдардың “Алпамыс” деп “Қобыландыдан” дамытылған, жетілген түрін көреміз:
“Қойға тиген қасқырдай,
Сайып кетіп барады”,
(“Қобыланды”)
“Қойға шапқан бөрідей,
Талқандап қуып бөледі”
(“Алпамыс”).
Ұнамды кейіпкерлермен бірге теңеу түрк халқы бөріден тараған аңыздан шықса керек. Өзінің түп тегі санаған халық бөріні ерекше қастерлеген.
Түрк руының батырлары жорыққа аттанғанда өз туларының ұшына қасқырдың бас терісін байлап шығатыны жайында сол дәуір деректерінде жиі кездеседі.
Эпостарда шайқастар да соншалықты ұқсас беріледі.
Мысалы:
Қаны судай ақты,
Сүйегі таудай үйіліп жатты”
(“Күлтегін”)
Майданнан аққан қызыл қан,
Сарқырып ақты судай боп.
Өліктері төбе боп,
Төскейде шапқан қырдай боп”.
(“Алпамыс”) (Қазақ эпосы, 302 бет)
Қанды — аққан суға, өлікті – үйілген төбеге әйтпесе тауға теңеу – эпикалық жырдың тілі, әсіресе ондағы теңеулер үнемі тұрақты болады” дейтін А.Веселовскийдің пікірін толық растап отыр.
Жеңілген елге ханды, бекті батырдың өзі сайлауы жырларымыздан бастап-ақ желісін үзбей келе жатқан жалғасты дәстүр екенін аңғарамыз.
Мысалы, Орхон жырларында Білге қаған, Күлтегін өздері жеңген елдерге шод, бек тағайындайтын болса, Алпамыс қалмаққа Кейқуатты патша етеді.
“Патша болды Кейқуат
Қалмақтың қалың еліне”
Жырларда осындай маңызды мәселе де ерекше орын алады.
Табғаштардың “тәтті сөз, асыл дүниесіне алданған”, өз арасында іріткі шығып, бағынбай, бағытсыз кеткен түрк халқы жайында “Күлтегін” жыры.
Аштықта, тоқтықты түсінбейсің,
Бір тойсаң аштықты түсінбейсің.
Сандығың үшін алдандың,
Ханның тілін алмадың.
Жер-жерге бардың (сандалдың)
Аштықтан әбден арыдың”-
деп ашына әрі оларды жазғыра жазады.
Әйелі – күң, ері – құл болып, осылай тозып кеткен халықты ата-мекеніне қайта жинап қоныстандыратын – Күлтегін.
Күлтегіннің ерлігінің арқасында түрк халқының:
“Кедей бай болды,
Азы көп болды,
Құл құлды болды,
Күң күңді болды”.
Сөйтіп, ешкімге кіріптар болмай, бейбіт өмір сүрді. Осындай жайттарды “Қобыланды”, “Алпамыс” жырларынан да кездестіреміз.
Қобыландының жырақта жүргенін пайдаланып, “Алшағыр оның елін шауып алады. Қалмақты құрсауынан босатып, ызғыған қыпшаққа берекені қайта дарытатын – Қобыландының өзі.
“Қалмақ, қыпшақ жағалай
Қараспан тауға қоныпты.
Кемшілік көріп кәпірден
Пенде болып байланған.
Жылаған қыпшақ баласы
Бұрынғыдан екі есе
Бақ дәулетке жолықты.
Қалмақтан алған көп олжа
Бөліп берді еліне,
Пақыр, кедей кеміне,
Кедей байға теңеліп,
Риза болды бәрі де”
(“Қазақ эпосы”, 181-бет)
Орхон, “Қобыланды” жырларындағы жағдайды “Алпамыстан” да көреміз.
Байбөрінің қателігінен Қоңырат елі ыдырап, тозып кетеді. Неше түрлі азап қиындықты басынан кешіріп, ұзақ сапардан Алпамыс батыр еліне қайта оралғанда: Ұлтан құлы бек болған: бабасы жалшы, әкесі – құл, анасы мен қарындасы күң болған; жәдігерлерді додаға, жесірі саудаға түскен ақыр заманға тап болады.
Осыншама мехнаттан, бұғаудан халқын құтқарып, жұртын қайта түзейтін тағы сол ел батыры – Алпамыс.
“Жиылған халық жылады,
Тозып кеткен ел-жұртын
Тегіс жиып алады,
Тектегі мен телісін
Түзетіп жөнге салады”
(“Қазақ эпосы”, 327-бет.)
тағы бір ерекше айта кететін нәрсе – Орхон, “Алпамыс” жырларында жеті санның жиі қайталануы жайлы. Бірнеше мысал келтірейік.
- “Әкем қаған он жеті ер жетіпті.
- Жиылып жетпіс ер бопты
- Қосыны жеті жүз ер бопты
- Қырық жеті рет аттанды,
Жиырма шайқас жасады.
- Әкем өлгенде Күлтегін жеті жаста қалды
- Күлтегін қай жылы он жетінші күні дүниеден ұшты. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. Мазарын, өрнегін, жазба тасын мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісінде тегіс аяқтадық.
Күлтегін өлгенде жиырма жеті жаста еді.
“Алпамыста”:
- “Жеті жыл жаттым мен деймін,
Жеті мың қалмақ өлтірмей,
Сірә да кезек бермеймін”.
- Жеті жылдың ішінде
Көрінбейді кісіге.
- Енділігі жеті кез,
Темір үйді салдырып.
- Жеті күн мен жеті түн
Қолыма менің бер”,-дедім.
- Отырған орны жер болып,
Жеті күн ұдай түнедім”.
Бұл туралы толып жатқан пікірлер бар. Қазақтың жеті өткізу, жеті атадан бері санауы да қызық.
Бірақ бізге керегі әзірге ол емес. Бізді қызықтыратын ҮІІ ғасыр мұрасы – “Күлтегін”, “Алпамыс” эпосында өсімтал (7-70-700-7000) жұмбақ жеті санның қайталануы.
Мұның өзі бір жағынан “Алпамыстың” көнелігін дәлелдесе, екінші жағынан, “Алпамыс” пен Орхон жырларының шыққан уақытының жалғас, іргелес екендігін, бір дәстүрдің мұрасы екендігін тағы да растайды.
Қорыта айтқанда, түркі елінің ҮІ-ҮІІІ ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі түркі тайпаларының әдет-ғұрпын, наным-сенімін, өзіндік поэзиясын, тілін т.б. танып-білуде Орхон ескерткіштерінің мәні аса зор. Әсіресе, жазба әдебиеттің өсіп-өркендеу процесін, халықтық эпостың табиғатын, сөз өнерінің түп-тамырын зерттеп білуде. Руналық жазба ескерткіштер түркі халықтары үшін аса құнды ғылым екені сөзсіз.
Тоныкөк ескерткіші – ежелгі түркі поэзиясына тән әдеби дәстүрде, көріктеу құралдары, тілі, композициясы т.б. жағынан зор шеберлікпен жазылған жыр-дастан болып табылады.
Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері – мазмұны мен формасы жағынан да, өлең құрылысы мен композициясы жағынан да ежелгі түркі поэзиясының нағыз классикалық үлгілері болып табылады.
1.2. Орхон ескерткішінің фольклорлық тұрғыда зерттелуі
Орхон ескерткіштері тіл, тарих мұрасы ретінде толық тексерілгенімен, жанры әлі тиянақты айтылған жоқ. Бұл мақсат маңызды мәселені шешу түркологияның қазіргі таңдағы кезек күттірмейтін жауапты міндетінің бірінен саналады.
Орхон жазбаларынан әдебиеттің белгісін танып, оның фольклорлық өлеңдік қасиетіне мән берген ғалымдардың бағалы сөздері ертеде шыққан кітаптардан да кездеседі.
Мәселен, түрік халықтары өлеңінің құрылысын алғаш жете зерттеген ғалымдардың бірі, Ф.Караш өзінің «Древнейший народный стих турецких племен» (СПБ, 1909) деген әйгілі еңбегінде Орхон жазулары мен түрік халықтары өлеңінің арасындағы ырғақ сәйкестігіне назар аударған еді.
Зерттеуші Фалеев: халық эпосы шығармаларын Орхон жазуларымен салыстыру әбден орынды деген өте құнды пікір айтады.
Күлтегінге арнаған ескерткішті өлең тексіне алғаш жатқызған кісінің бірі – А.Бернштон. Ғалым өлең деп тануын танымағанмен, өз ойын нақты дәлелдей алмаған да, соның алдарынан үміт сәулесіндей осы бір құнды пікір кезінде түркологтар қолдау таппаған.
Ескерткішті тек лингвистикалық тұрғыдан зерттеген П.Мелиоранский мен С.Малов секілді көрнекті ғалымдар өз еңбектерінде руналық жазулардың тілінде баяндау стилінде өзгеше жатықтық бар дегенді айтады.
Міне 1950 жылдардың ортасына дейінгі Орхон ескерткіштерінің сипаты, жанры жайындағы ой-пікірлер осындай болатын.
Орхон жазуларының жанрлық табиғаты туралы түркологияда қазір қарама-қайшылық екі түрлі көзқарас қалыптасып келеді. Оның бірі А.Щербактың, екіншісі И.Стеблевоның есімімен байланысты.
А.Щербак былай деп жазады: «Өзінің сипаты жағынан да бұл жазцларды ақындық шығармаға жатқызуға болмайды» Басқаша айтқанда, Щербак Орхон ескерткіштерін әдебиет үлгісіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын, түрік қағанатының қысқаша, дәл тарихи деректер жиынтығы деп қарайды.
Осы айтылған пікірді тарихшы Л.Гумилев қуаттайды: И.В.Стеблева моногрофиясында Күлтегін мен Тоныкөктің құрметіне арналған жазуларды өлеңге жатқызып және оны тарихи поэма ретінде дәлелдеуге әрекеттенген. Автордың сонысына қарамастан, біз одан өлеңге ең қажетті нәрсе – ырғақты таба алмадық. Сол себептен де «сипаты жағынан бұл жазуларды ақындық шығармаға жатқызуға болмайды» деген А.Щербактың тұжырымына қосыламыз дейді зерттеуші Л.Н.Гумилев.
Қазақ әдебиетінде өзге халықтар творчествосында кездесе бермейтін шешендік сөздер деп аталатын қызық жанр бар. Соның қай үлгісін алсаң да өмірдің шындығына құрылған, ешкім өзгерте алмайтындай асыл жолдарды көресің. Тыңдайсың да, халық жасаған ғажап өнерге ғашық боласың.
Шынында да, Орхон жазулары әдеби мұра ма? Болса, оның қай үлгісіне жатпақ? И.Стеблеваның пікірінде қаншалықты қисындылық бар? Міне, бұл сауалдарға жауап берудің жалпы түрк халықтары әдебиеті үшін, оның ішінде қазақ әдебиеті үшін үлкен мәні бар.
Егер халқымыздың ерлік дәстүрлерін көркем образдарға ұластырған қазақ жастары мен Орхон жазуларының арасындағы табиғи туыстық айқындай алсақ, онда заты қазақ өленінің ең әдепкі үлгілері хақында нақтылы сөз етудің мүмкіндігі туатыны да ақиқат.[2-76].
VI-VIII ғасырлардағы халық фольклорында эпостық поэзияның Орхон ескерткіштерінде жазылып қалған ең ертедегі ақындық тәсілдері мен дәстүрлері белгілене бастаған. Бұл поэзияның Орхон ескерткіштерінде Күлтегін мен Білге ханның басындағы құлыптастарына жазулардан көруге болады. Бұл жазулардың тексті эпостық әңгіме стильнде жазылған. [3-117].
Ғалымның Орхон ескерткіштерінен ақындық тәсілдері де, дәстүрді тауып, оларды жанры жағынан ерлік жырына жатқызып отырғанын осы мысалдан көруге болады.
Заманымыздың әйгілі жазушысы, ойшыл академик М.Әуезов ХХ ғасырдың түркологтары бас қосқан мәслихатта мынандай құнды пікір айтады.
Орхон жазулары деген не?
Бұл күні бүгінге дейін оларды тіл ескерткіші ретінде зерттеп жүр. Соған қоса фольклордың мейлінше көне үлгілерінің де ескерткіштері емес пе? Сол жазулар да эпостық аңыздардың шағын да ықпал ықшам желістері бар ғой. [4-143].
Ғалым дәл осы жерде Күлтегін мен Тонкөкке арналған руналық ерлік жырының белгілерін айқын тауып отырған жоқ па?
Орхон мұраларын зерттеуші ғалымдардың оның әдеби сипатына ерекше мән берге М.Стеблеваның жоғарыда келтірген тұжырымдарын ескермеуі өте өкінішті- ақ. Біздің ғасырымыздың елуінші жылдарына дейін түркологияда Орхон ескерткіштерінің табиғатына жақын пікір айтқан бірде-бір зерттеуші болған жоқ. Жүздеген жылдар бойы тек тілдік, тарихи мұра ретінде зерттеліп келген Орхон жазуларынан әдебиет сипатын тану, сөз жоқ, ғылым әлемінде үлкен жаңалық еді.
Сондықтан да Орхон ескерткіші жанры туралы мәселені күн тәртібіне алғаш қойған ғалымдар.
Демек, Л.Гумилев те көне руналарды жыр емес, түрк халқы тарихының қысқаша шежіресі ретінде танып отыр.
Бұл пікірді біз қостай алмаймыз. Көне түрк руналарын өлең жолына түсіріп, ақындық өнердің үлгісі деп танып, алғаш рет композициялық, жанрлық, стильдік тұрғыдан тексерген И.Стеблеваның монографиясындағы батыл да бағасы тұжырымдарды ескеру қажет деп тапты.
Ғалым былай деп жазады: тұған елінің тәуелсіздігі мен құлдыққа қарсы күресін, халқына және оның ерлеріне деген сүйіспеншілігін ақындық шабытпен жазған Орхон текстерін жалаң тарихи деректемелерге жатқыза қоюға болар ма екен? Керсінше, белгілі бір ақындық дәстүрдің ортасында тұған осы жазуларды тарихи-ерлік поэма деп тану әлдеқайда орынды болар еді. И.В.Стеблева. Поэзия тюрков – М., 1965-61 бет. [2-61].
Біз И.Стеблеваның осы пікіріне, негізінен қосыламыз бір-ақ ғалым айтқандай ағыл-тегіл жырға жата ма?
Орхон жырлары тек өлеңге құрылмаған, жоғарыда айтқанымыздай, арасында қара сөз араласып келіп отыратын өзіміздің «Аспалық, Қобланды» тәрізді этикалық жырларды еске салады.
Мәселен, «Күлтегінің қоң йыққа иіті йігірмек учды. Токузинч ай йеті отузқа йоқ ертүртіміз. Барқын, бедізің, бітіг таш(ын) бечін йысқа йітінг ай иіті отузқ қой алқады /м/ыз. Күлтегін өл (ліп), құрқ артұқ (ы) йіті йашық булыт».
Жаңашасы: «Күлтегін қой жылы он жетінші күні өлді. Тоғызыншы айдын жиырма жетісінде жерледік. Мазарын, ою-орнегін, жазба тасын мешін жылы жетінші айдын жиырма жетісінде аяқтадық. Күлтегін өлгенде қырық жаста еді» тәрізді жолдарды зорлап өлең жасау еш қисынсыз.
М.Әуезов пен Әлкей Марғұлан деп есептеліп, И.Стеблева болса осы зерттеушілердің концепциясын тұнғыш рет дәлелдеуші ретінде тануы тиіс деді М.Жолдасбеков [5-46] (Тастар сөйлейді).
Түрік қағанатының тарихын Күлтегін мен Тоныкөкке арналған жазулармен салыстырудың нәтижесі ескерткіш авторының алдында әдеттегідей тарихи жүйелеуден гөрі әлдеқайда бөлек, әлдеқайда биік міндет тұрғандығын көрсетеді. Басқаша айтқанда, Орхон жазуларының авторларын жолақ тарихи фактілер емес, белгілі бір идеяға арқау бола алатын тарихи оқиғалар қызықтырған тәрізді.
Түрколог-тарихшыларымыздың біразы /С.Клешторный, Л.Гумилев/ тарихи оқиғалар дәл, алайда жеткіліксіз деген пікірде айтқан руналық жазулардың әдебиет үлгісіне жататындығынан ғана халық тарихын ежегей-тежегей баяндамай, оның ең қажетті, тартымды деген сәттерін ғана сұрыптап алып суреттейтінін ескермеген. Екіншіден, егер біз Орхон жазулары сөз етіп отырған фактілер жайында ертеректе жазылған мәліметтерден бұрын-сонды оқып білмеген болсақ, онда ескерткіштеріміздегі там-тұмдап қана берілген сорақы тарихи деректерден жарытып ештеңе түсінбеген болар едік.
Сол себепті Орхон ескерткіштерін жалаң тарихи шектілер тізбегі деп қарамай, түрік халқының ізгі-арманын, кескілескен соғысып, айбынды батырларын өзгеше әуезбен жыр еткен ерлік эпосының ең әдепкі үлгісіне жатқызу орынды.
Сондықтан да бір кездерде эпостық дәстүрі айырықша дамыған халқының бай мұрасы мен Орхон ескрткіштерін салыстыра зерттеудің ерекше мәні бар. Өйткені Орхон жырларын зерттеу проблемасын жалпы әдеби процесімізден бөліп қарауға болмайды. Қайта біз халқымыздың тарихи өткенін, рухани өсуінен мол мағлумат беретін шығарманы терең зерттей түссек, сонда бұл шығармалар эпикалық мәдениетіміздің көп сырларын ашуға мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда, эпостарымыздың жасау процесін, оған қоса ғасырлар құрдымынан бүгінге дейін үзілмей жасалып келе жатқан жаңа дәстүрді дәлелдей алатын болыңыз. Қазақтың ұшақ-теңіз эпикалық жыр дәстүрінің қайнар бұлағын, оның сарқылмас көрінісін ендігі жерде біз солардан іздеуге тиіспіз. [5-72-73]. М.Жолдасбеков.
Осы уақытқа дейін қазақ эпосының тууы жайындағы қортындылар тұспалдап қана айтылып келсе, Тоныкөк, Күлтегінге арнаған жырлардың зерттелуімен байланысты бұл мәселені нақты дәлелдермен толықтауға мүмкіндік алатын боламыз. Осы ретпен біз енді Орхон жырларын қазақ эпостарының кейбір үлгілерімен салыстырып көрейік.
ІІ ТАРАУ
2.1 Көркемдік тілдегі ортақ қолданыстар
Орхон ескерткіштерін арнайы зерттеген ғалымдар М.В.Стеблева, Ғ.Айдаров, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиевтер жанры жөнінде әр түрлі пікірде.
Бірі қара сөз, бірі өлең, бірі өлең мен қара сөз аралас жазылған деп бағалайды. Осының ішінде біраз толымды, дәлелді пікірді М.Жолдасбеков айтты. Ол кісі қазақтың жыр дәстүріне ұқсас екендігін нақты зерттеп, қазіргі тілге солай аударып шыққан. Біз осы аударманы пайдаландық. Енді қойнына талай сыр бүккен тастағы жазу не дейді?! Соған келейік. Жыр басы Білге қағанның ел-жұртына үндеуімен ашылады.
Тәңірідей, тәңіріден жаралған,
Түрік білге қаған
Бұл шақта отырдым,
Сөзімді түгел естіңдер:
Бүкіл жеткіншегім, ұланым,
Біріккен әулетім, халқым,
Оңында шад, апа бектер
Солында тархан, бұйрық бектер
Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ.
Содан соңғы ой арнасы – елдің тәуелсіздігі – бірлігі Түркі қағанатының тарихын еске түсірейік, ел есінен жаңылып, тәуелсіздік тізгінінен айырылып қалған уақыты 630-680 жылдар арасы болатын. Осы уақыттың қайғысы жырда күңіріене суреттелген.
Жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға — Күлтегін. [24] (Х.Сүйіншәлиев)
Жырдың айтуынша, түркілердің тауғаштарға кіріптар болу себебі екі түрлі: Бірі – тауғаштардың алтын, күміс дүниесі, жібек матасына алданғаны. Оны аярсықпен беріп, жырақтағы түркілерді өзіне жақындата түсуді көксегенін түсінбеуі. Жырға назар аударайық:
Соңындағы інісі ағасындай болмады,
Ұлдары әкесіндей болмады.
Біліксіз қағандар отырған екен,
Әміршілері де біліксіз екен,
Жалтақ болған екен.
Түркілердің оның ішінде қазақтардың, ежелден намысқой халық екендігі «Жаным — арымның садағасы» дейтін мақаланын да көруге болады.
Қазақ үшін намысына тиетін сөздің ең үлкені – оң жақта әлпештеген қызының жау қолында кетуі, ата-ана моласының аяқ асты болуы, өз елін тастап, басқаның қолына кіруі. Бұрынғы қазақтар осы үш нәрседен қатты сақтанған. Тиым сөздерге мақал-мәтелдерге тиек етіп, ұлы қызының құлағына құйып, «Басқа елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деуі. Абайдың «өлген мола туған жер жібермейді» деуі сонда. Осындай дәстүрлі психология «Күлтегін» жырында да көрінеді.
Тауғаш халқына ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды.
Түркі бектер түркі атын жоғалтып,
Тауғаш бектерінің тауғаш атын тұтынып,
Тауғаш қағына бағынды,
Елу жыл ісін – күшін берді.
Түркілердің «Елді халық едім, елім қазір қайда қағанды халық едім, қағаным қайда, қандай қағанға күш-қуатымды беремін»- деп қиналғаны да жазылған. [ 19 бет] А.Қыраубаеква
Тоңұқты жыраулар қатарына қосу себебіміз: «Түркі Білге қағанның еліне арнап жаздырдым, Мен Білге Тоңұқұқ»- деуіне қарағанда, біз әңгімелеп отыған жырларды шығарушы Тоңқұқық болуы мүмкін дейді М.Жолдасбеков. Ежелден ұлы жыраулар ханның қасында отырып, ақылшы кеңесші болған. Жарыққа бірге шыққан, әрі жауынгер, әрі білікті сөз ұстаған адамдар еді. Тарихтағы Бұхар жырау, Қазтуған, Доспамбеттер де дәл осындай тұлғалар. Тоңқұқық та Елтеріс Қапаған, Білге үш ханның тұсында жебеп-жекелеген.
Тоңқұқық – сол кездегі түркі қағанатының саяси-әлеуметтік және әскери ісінің барлығы өз қолынан өткізген дана абыз.
Орхон жазбаларын оқи отырып, түрк халықтарының алғаш қалыптасу процесін, өлең жасаудың, ақындық тәсілдің әдепкі адымдарын, бұл ескерткіштерді жасаған қауымның ой-дәрежесін анық байқауға болады. Тасқа басылып, еш өзгеріссіз жеткен Орхон жазуларының осындай деректік мәні өте-мөте күшті-ақ.
Ата-бабадан ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ сөз өнерінің үлкен мектебі бар. Бірі — өмір жайында терең толғанатын шежіре-шешендік, философиялық данышпандық мектеп. Мұның аты сақталып, бізге жеткен түпкі атасы- Асан қайғы, одан бұл өнер ғасырлары аттап, кешегі біздің ұлы Абайдың қолына тиді. Екіншісі — өле-өлгенше көмейі күмбірлеп, жағы сембеген дария-даңғыл жыраулар мектебі. Мұның әзірге жұрт білетін түпекі арнасы – Сыпыра жырау. Оған іліктес Қазтуған, Шалкиіз, Бұқар, Майкөт жыраулар аталады. Сондай ұлықты жыраулардың ең соңғы үздігі Жамбыл мен Нұрпейіс еді.
Ал Асан Қайғы, Сыпыра жыраулардан да бұрын талай-талай ойшылдардың, ақын-жазушылардың өткендігі даусыз.
Мәселен, біз сөз еткен Орхон жазуларында немесе одан беріректегі (ІХ ғасыр) «Оғыз-нама», «Қорқыт тәрізді түрк дәуірінің әр циклды тарихи-шежіре, ерлік жырларында әлі де қалыптасып бітпеген, дараланбаған ойшылдардың, ақын-жазушылардың аттары аталады. Орхон ескерткіштеріндегі Йоллығ тегін мен Тоныкөк (ҮІІІ ғасыр), «Оғыз-намадағы» Ұлығ Түрк (ІХ ғасыр), «Қорқыт» аңыз-жырларындағы дана Қорқыт (ІХғасыр)- осы ойымыздың айқын дәлелі бола алады.
Орхон ескертікштеріндегі Тоныкөк талай ханға ақылшы болған, Күлтегіннің жорықтарына дем берген қарт данышпан ретінде көрінеді. Демек, жыраулардың ақындық өнері, ойшылдығы оларды сол тайпалық дәуірдің өзінде-ақ ел құрметіне бөлеп, ру-тайпаның ақсақалы, ақылгөйі дәрежесіне дейін көтерген. Ол дәуірдің бектері мен хандары алдағыны сол жырауларға болжатып отырған. Осы дәстүрді тіпті беріде (ХҮІІІ ғасыр) өмір сүрген Бұқар жыраудан да анық көреміз. Жорыққа шығар алдында Абылай үнемі алдағына Бұқарға жорытқан. Ол Абылайдың түсін жорып, алдағы істі көбіне дәл болжап отырған.
Тоныкөкке, дана Қорқытқа жуық бейнені «Оғыз-намадан» да көреміз. Ол – Ұлық Түрк. Ұлық Түрк те көп жасап, көпті көрген көнекөз ақылшы, батыр бастаған жорық-сапарлардың айнымас серігі. Жас шағында аттанып, жорықтан еліне қартайған шағында оралған Оғыз батырдың түсін жорып, Оғыздың тақтан тайып, тұғырдан түсетін мезгілінің жеткенін де болжайтын – сол Ұлық Түрк.
Егер аты бізге жеткен ежелгі қазақ жырауларының бәрі шетінен батыр болғандығын ескерсек, онда тапқырлығымен, болжампаздығымен, шешендігімен дараланатын Ұлық Түрк «Оғыз-наманы» тудырушы жыраудың өзі болуға тиіс.
Задында, Тоныкөк пен Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың екі аралығындағы жеті-сегіз ғасырдай уақыт мөлшерінде де сөз өнерін дамытуға ықпал жасаған басқа да көптеген ақын-жыраулар өткендігі даусыз. Өкініші – солар әлі күнге дейін анықталмай отыр. Қазір әбден толысқан, ең озық идеялармен қаруланған бүгінгі ғылымымыздың бұрынғы өткен ойшылдарды, ақын-жырауларды анықтап, олардың шығармашылығын кеңінен зерттеп, бағалауға мүмкіндіктері толық жетеді.
Орхон жазбалары, «Оғыз-нама», «Қорқыт» тәрізді ескерткіштерден бөлек әлемдік түркология ілімі «Құдатғу білік» (ІХ ғасыр), Ахмет Яссауи, ахмет Иүгнаки, Сүлеймен Бақырғани (ХІІ ғасыр); «Мұхаббат-наме», «Жүсіп-Зылиқа», «Гүлстан» (ХІҮ ғасыр) тәрізді түрк халықтарына ортақ мәдени мұраларды, ақындарды атайды. Бұларды да арнайы зерттеу – кезектегі міндет.
Орхон ескерткіштерін оқудан, танудан зерттеуден туған ойлар, міне, осындай.
2.2 Көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстар.
Көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап жазылған дастандарды өзара салыстыра отырып, Күлтегін жәдігерліктері жылнама шежіре емес, сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрінен жазылған әдебиет үлгілері деген түйін жасаймыз.
«Күлтегін» жыры әрқайсысы өз алдына дербес әрі сюжеттік жағынан бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан тұрады: Әрбір цикл мазмұны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші циклы – қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі; екінші циклы Түрік қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді; үшінші цикл түріктердің әскери жорықтарын хикая етеді; төртінші цикл – көршілес табғаш халқының қастандық әрекеттері туралы әңгіме; бесінші цикл – табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін төндіретіні жайында хикая; алтыншы цикл түркі халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға арналған; жетінші цикл – түркі халқының даңқын көкке көтерген Білге қаған екендігі жөнінде айтылған жыр, сегізінші цикл – осы ескерткіш жырды жазуға себеп болған жәйттерді баяндауға арналған.
Бірінші хикаяның бірінші топтамасына талдау жасап көрейік:
- Осы циклдің басталуы үш жол өлеңнен тұрады. Мұнда жер мен көктің және адамның жаралуы туралы әңгіме болады:
Биікте- көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған.
- Циклдың екінші бөлімінде оқиға өрістей түседі: Білге қағанның ата-бабасы адам баласы үстіне билік жүргізу үшін отырғаны екі жол өлеңде айтылады:
Адам баласы үстіне ата-тегім –
Бумын қаған, Істемі қаған отырған.
- Осы циклдың қорытынды бөлімінде – екі жол өлеңде Білге қағанның ата-тегінің билік жүргізуі бүкіл түркі халқы үшін игілік әкелгені баяндалады:
Отырып, түркі халқының ел-жұртын
Қалыптастырған, иелік еткен.
«Күлтегін» жырының ерлікті, елдікті мадақтаған дәстүрлі қазақтың батырлық жырында өз жалғасын тапты. Мәселен, қазақтың «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр» сияқты жырларында батырдың жастық шағынан бастап, өмірінің соңына дейінгі ерлік істері жырланған. Түрік қағанатының есімі мәшһүр әскери қолбасшы, даңқты батыры Күлтегіннің он алты жастан бастап, қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі ерлік істері эпостық сарынмен жырланады. Күлтегін тарихи адам болса да, жырда ол бейне бір аңыз қаһарманындай, ешқашан жеңілуді білмейтін батыр ретінде көрсетілген.
«Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған түркі халқының бақытты өмір жайындағы арман-қиялын, тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы жүргізіп келген ерлік күресін, кескілескен шайқастарда қол бастаған хас батырларын жыр еткен батырлық эпосының алғашқы үлгілері деп танығанымыз жөн сияқты.
Қазақ ауыз әдебиеті бай, әсіресе ежелгі дәуірден көненің көзіндей сақталып келе жатқан дәстүрлі дастандар – батырлық жырлары көбірек дамыған деуге болады. Эпикалық шығармалар желісінде қара бастың қамы емес, халықтың мұрат-мақсаты үшін күрескен батырлар мадақталады. Қамбар батыр, Қобыланды батыр және Алпамыстың ел үшін атқарған ерлік істері, олардың туған жері, елі үшін өз басын ажалға тігуі бұл сөзімізге толық дәлел.
Түркі халықтарын сыртқы жаудан қорғау үшін «түн ұйықтамай, күндіз отырмай», тыным таппай жүрген Күлтегіннің қанды шайқастардағы ең жақын көмекшісі, оның мінген тұлпары болып көрінеді. «Ер қанаты – ат» екені «Күлтегін» жырында да айтылады. Қанды шайқастарда Күлтегін батыр өзінің жеңіске жетуінің бір себебі – астындағы тұлпары деп біледі. Күлтегін сан түрлі шайқастарда әр түрлі сәйгүлік аттарға мініп, қан майданға шығады. Небір тұлпарлар Күлтегіннің мінісіне шыдамай, бірінен соң бірі құлап жатады. Мұның өзі батырдың қыруар күш-қуат иесі екенін аңғартып тұрған сияқты. Күлтегіннің жекпе –жекке түсетін қарсыласы неғұрлым күшті, айбарлы болса, батырдың майданға мінетін сәгүлігі де соғұрлым жүйрік, даңқты болып келеді. «Күлтегін» жырында Түргеш елімен болған соғыс кең көлемде жырланған деуге болады. Бұл соғысқа Күлтегін әскері Інжу өзенінен өтіп барады. Мұнда автор Күлтегін әскерінің «аты арық, жемі жоқ еді» дейді. Бұларға қарсы шыққан жау «қорқынышты кісілер, алып кісілер болатын». Күлтегін шағын қолмен оларға қарсы барды. Жойқын соғыс ашты. Жаудан жасқанбады. Өйткені Күлтегіннің мінгені – Алып Шалшы ақ ат болатын.
Сөйтіп, «Күлтегін» жырында шығарманың басты қаһармандарының бірі ретінде батырдың жорыққа мінетін сәйгүлік аттары бейнеленген. Күлтегін соғысқа мінген Боз ат пен Торы ат, Алып шалшы мен Азман арғымақтар туралы Йоллығтегін сүйсіне жырлайды. Түрік қағанатының әскери қолбасшысы мінген сан түрлі сәйгүліктер туралы оқи отырып, қазақтың батырлық жырындағы «әр аяғы келідей, он екі құлаш Шұбар» тұлпарды, «бір өзі он екі биені» еміп өскен ат – Ғиратты, «бір төбенің шаңын бір төбеге қосатын Тайбурылды», «бір күн шапса, айшылық жолды алатын Байшұбарды» еске түсіреміз.
«Күлтегін» жырындағы сияқты қазақтың батырлық жырларында жорыққа мінетін сәйгүліктің түр-түсіне, сыртқы сипатына ерекше мән беріліп отырады.
Мәселен, «Қамбар батыр» жырында Қосай батыр мінетін Сары аттың түр-түсі егжей-тегжейлі бейнеленген. Сары атқа тіл бітіп, Қосай батырға ақыл-кеңес беріп отырады. Бұл жырда Сары ат мейілінше мадақталады:
Астындағы Сары аттың,
Көкте екенін білмеді.
Жерде екенін білмеді,
Қос қанатын салады
Қазақтың ежелгі жауларымен сан рет шайқасқа шыққан Бөген батырдың астынан да «жер тепкілеп тұрған он екі құлаш Шұбар атты» көреміз. «Бөген батыр» жырында да «қарсақ жортпас қара айдан, түлкі жортпас түлейден» желдей ағып өтетін қос қанатты Шұбар ат тек Бөген сияқты алып батырға ғана лайықты болып көрінеді.
Шұбар аттың бауыры
Қырық кездей созылды.
Шапқан жерін қарасаң,
Жер ошақ болып қазылды.
Сонымен, Орхон жазба жәдігерліктері мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын талдай келіп, төмендегідей түйін жасауға болады. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің идеялық мазмұны, композициялық құрылысы, көркемдік бейнелеуі жағынан қазақтың ерлік пен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының алғашқы үлгілері болып табылады. Біз сөз етіп отырған «Күлтегін» жыры тарихи тақырыпқа жазылған дастан. Соның өзінде бұл жырда қазақтың батырлық эпосына тән шынайы белгілер айқын көрініп тұрғанын аңғару қиын емес. Елдің қамын ойлаған ержүрек батырға тән басты белгілер:
— батырдың текті ортадан шығуы;
— жастайынан халық қамын ойлауы;
— өзінің ерлік бейнесін елге ерте танытуы;
— нағыз батырға лайықты тұлпар таңдауы;
— елін сыртқы жаудан қорғау үшін сан рет шайқасқа шығуы;
— батырдың шайқастарда міндетті түрде жеңіске жетіп отыруы;
— халық құрметіне бөленуі сияқты болып келеді.
Ал бұл қасиеттердің бәрі Күлтегін батырдың бойынан табылады.
«Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. Ал Қапаған қаған жөніндегі шындықты айтудың өзі Күлтегіннің беделіне нұқсан келтірер еді. «Күлтегін» жырының авторын қатты қызықтыратын нәрсе – Түрік қағанатында болып жатқан сан алуан тарихи оқиғалар емес, «іші ассыз, сырты тонсыз, бейшара, мүсәпір халықты» Күлтегін батыр қалайша дәулетті, бақытты еткенін көркем сөз арқылы жеткізу болып табылады. Күлтегін батыр өзі туралы:
Өлімші халықты тірілттім,
Жалаңаш халық тонды,
Кедей халықты бай қылдым
Аз халықты көп қылдым,- дейді.
Сонымен көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап жазылған дастандарды өзара салыстыра отырып, Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері жылнама шежіре емес, сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрімен жазылған әдебиет үлгілері деген түйін жасауға болады. Әрине, көркемдік дәрежесі мейілінше жоғары, шешендік сөздері мол, көріктеу құралдары айшықты болып келетін «Күлтегін» және «Тоныкөк» сияқты ғажайып дастандардың ғайыптан, өзінен-өзі өмірге келуі мүмкін емес. Демек, бұл дастандарды жазған Йоллығтегін өзінен бұрынғы түркі поэзиясының көркемсөз дәстүрін жақсы меңгерген ақын. Басқаша айтсақ, Йоллығтегін сақтар мен ғұндар дәуірінің «Алып Ер Тоңға», «Оғыз қаған», «Атилла шу», «Көк бөрі» «Ергенекон» сияқты дастандарды үлгі тұтқан.
Ежелгі түркі жұртында қалың қол бастап, халқын сыртқы жаудан қорғаған дарабоз батырлары қайтыс болғанда бүкіл ел болып күңіреніп, аза тұтып, жүрек тебірентерліктей қасіретті жоқтау жырларын айтатын дәстүр болған. Бір адамның қайғысы бүкіл елдің қайғысына айналған. Сол арқылы ел қорғаудың киелі, қасиетті іс екені күллі қауымға жария етілген.
Қалай болған күнде де, тарихта ерлік дәуірі деп аталған ғұндар заманының ауыз әдебиеті Күлтегін, Білге қаған сияқты батырлар бейнесін жасауға өзіндік ықпал-әсерін тигізді. Әсіресе, батырдың мінген тұлпарын, асынған қару-жарағын, сүйген жарын, сағынған елін, туған жердің табиғатын суреттеу тұрғысынан ғұндар заманының эпосы бертін келе қалыптасқан Түрік қағанаты дәуірінің жазба әдебиеті үшін үлгі-өнеге болды.
Орхон жәдігерлерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі – Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға, ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады.
Екіншісі – руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар т.б. арасында алуан түрлі пікір таластарын тудырып келді. Ал қазір Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем туынды екеніне ешкім күдіктенбейді.
Орхон жәдігерліктерін поэзия ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі академик-жазушы М.Әуезов болды. Ол руна жазуындағы жәдігерліктердің мазмұны мен сипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: «олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңізші?! Оларда әралуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастардың, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар. Тіпті сол жазулардың бірталаййында Күлтегіннің ежелгі жырлардағыдай жеңілуді білмейтін батыр болғандығы баяндалады. Ол жазуларда хронологиялық тәртіп те бар.
Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі өміріндегі ерлік қимылдары баян етіледі. Мұнда батырдың жас шағынан бастап, өмірінің ақырына дейінгі ерліктерін жырлайтын батырлық дастандардың сюжеттік құрылысында ұқсастық бар».
Сонымен, түріктер елу жылға созылған бодандықтан құтылып, егемендігін алды. Енді түрік мемлекетінің тағына кім отыруы тиіс деген мәселе тұрды, түріктерде таққа мұрагерлік жөніндегі заң болды, ол бойынша тақты ағасы – інісіне, ал жиен нағашысына мұра етіп қалдырып отырған. Түріктер ескі заңдарында қалпына келтірді, сол бойынша Қапаған қаған болды.
Қапаған 716 ж көктемінде өз жиенінің даңққа бөленгенін қызғанып, тағуз-оғуздарға қарсы әскерін өзі бастап шықты. Күлтегін қосыны, хан ордасы, яғни Қапаған ханның әйелдері мен балаларын қорғауға қалдырылды. Осы қолайлы сәтті күтіп тұрған қарлұқтар түрік ордасына оқыстан шабуыл жасап, оларды құртып жібермек болды. Әйтсе де Күлтегін батыр қарлұқтарды тас-талқан етіп жеңіп өзін даңққа бөледі. Күлтегін ескі заңды бұзбады, қаған атағын қабылдамады, сөйтіп таққа «Білге қаған» деген құрметті атақты өз ағасы Могильянды отырғызды. Білге таққа өзінің сіңірген еңбегімен көтерілмегенін және өзі інісінің қолындағы қуыршақ екенін білді. Сондықтан да Білге Күлтегінді әскерлердің әміршісі, яғни қағанаттың нақты қожасы етіп тағайындады. Барлық ақсүйектердің арасынан тек жалғыз дана Тоныкөк қана, яғни жаңа қағанның қайын атасы ғана аман қалды.
Міне, біз айтып отырған оқиғалар – тарихи оқиғалар, яғни Қапаған қағанға қатысты деректер патша сарайындағы Күлтегін жасаған төңкеріс билік үшін болған қанды шайқастар Йоллығтегіннің тасқа қашап жазылған дастандарында мүлдем айтылмайды. Өйткені, «Күлтегін» жыры, «Тоныкөк» жыры өткен дәуірден нақты мәлімет беруге арналған ресми тарих емес. Бұлар тарихи деректерге негізделген көркем туынды болып табылады. Соның өзінде Л.Н.Гумилев Орхон жазба ескерткіштерін «Көк түріктердің өздері туралы» жазған шежіресі деп біледі. Сөйтіп, «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырларында әдейі айтылмай қалған тарихи оқиғаларды танып білу арқылы ғана осы аталған дастандардың шын мәнін, құпия-сырын пайымдай аламыз.
Жырда Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық бейбіт орнатады. Күлтегін түркі халқын тәуелсіз етті, байлыққа кенелтті деген пікір айталады. Жырдың басты идеясы – түркі халқын ауызбірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ата-баба жолын берік ұстауға шақыру болып табылады.
Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, жақсы өмір сүргенін жырлай келіп, ол жолдан тайып, дұшпаннан алданған сәттерінде:
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды,- дейді.
Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл Түркі халқы қатты қайғырып аза тұтқаны, оны жоқтап-жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көп елшілер, батырлар, тас қашайтын шеберлер, таңбашылар, бектер т.б. келгені айтылады. Күлтегін батырды жерлеуге удар-Сенгун, табғаш қағанынан – Іксиі-Лікең бастап келді. Күнбатыстағы Соғды, Бершекер, Бұхар ұлыстарының халқынан – Нең – Сенгун, Гархонұлы, «он оқ» елімен Түргеш қағаннан – Мақраш таңбашы және Оғыз Білге таңбашы, қырғыз Гардуш Чур Күлтегінді жерлеуге қатысқаны жырда зор шеберлікпен баяндалған.
«Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің идеялық мамұны, композициялық құрылысы, көркемдік бейнелеуі жағынан қазақтың ерлік пен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының алғашқы үлгілері болып табылады.
«Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған түркі халқының бақытты өмір жайындағы арман-қиялын, тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы жүргізіп келген ерлік күресін жыр еткен батырлық эпостың алғашқы үлгілері болып табылады.
Біздің есебіміз бойынша Орхон ескерткіштері 727 жыр жолынан тұрады. Жыр жолдарының буын сандары түрліше болып келеді. 13 тен- 15 буынға дейін кездеседі.
|
Буындар |
Үш буын |
Төрт буын |
Бес буын |
Алты буын |
Жеті буынды |
8-15 буын ара- лығы |
|
Жыр жолдары |
3 |
32 |
82 |
102 |
119 |
101 |
|
Пайыз есебімен |
0,4 |
4,4 |
11,3 |
14,0 |
16,4 |
13,9 |
Келтірілген кестеден Орхон ескерткіштерінде жеті-сегіз буынды жыр жолдарының басымырақ екенін байқаймыз. Мұның өзі Орхон ескерткіштерін құрылыс жағынан қазақ жырларына тағы да жақындата түседі. Тегінде, Орхон жырларында өте жиі ұшырасатын: іші-тысы (ічі-тышын), ел-жұрты (ел-төрүсі), жылаған-сықтаған (йығны-сығытчы), ата-баба (ечүм-апам), ілгері-кейін (ілгерү-құрығару), атақ-даңқы (аты-күчі) тәрізді тұрақты мағыналық бірлікті білдіретін қос сөзді егіз тіркестер мен ыңғайлас мәндес синонимді сөздер тізбегі өлең жасаудың ең әдепкі тәсілдері болғанға ұқсайды. Ондай қос сөзді тіркестердің өзі кейде бір жағы мәнді, бір жағы мәнсіз (қыз-қырқын, жылаған-сықтаған, өлім-жітім тәрізді) кейде екі сыңары да мағыналы (қасы-көзі, ойда-қырда, ата-баба) болып келеді.
Біз жоғарыда Орхон ескерткіштерінің әлденеше тармақты шумақтардан тұратынын, түрліше ұйқасқа құрылатындығын ескерткен едік. Бұл бір.
Екіншіден, егер буын саны ұйқасқа нақпа-нақ дәл келіп отыру бұлжымас заң болатын болса, мұнда біз ондай қасиетті көрмейміз.
Ескерткіштегі тізбектердің өлшемі де, ұйқасы да түрліше болып, кейде ұйқаспай жатады. Күлтегінге, Тоныкөкке арналған жазуларды жырға жатқызуымыздың басты себептерінің бірі осында. Өйткені профессор Б.Кенжебаев айтқандай, “жырда өлеңдегідей өлшемнің, ұйқастың мәні соншалықты күшті емес. Жыр көп ретте сөз буынына, сөз ұйқасына емес, ой түйдегіне, ой ұйқасына, сөз ұйқасына емес, ой түйдегіне, ой ұйқасына қарай қиыстырылады. Көп жерлері, тіпті, ұйқассыз да келеді” (Б.Кенжебаев. Қазақ өлеңінің құрылысы туралы. – Алматы, 1957. 21-бет)
Ескерткіштегі үш тармақты сыңар (ааб) яки (бба) ұйқасты жыр үлгілері төмендегіше болып келеді.
“Құтым бар үчүн (а)
Үлігім бар үчүн (а)
Өлтечі будунг тірігрү ігітім (б)
Түрк будун үчүн (а)
Түн удымадым (б)
Күнтүз огурладым” (б)
Бағым болғандықтан,
Сәті түскендіктен
Өлімші халықты тірілттім
Түрк халқы үшін
Түнде ұйықтадым
Күндіз отырмадым.
Үш тармақты жыр үлгілері дәл осылай бола бермейді екен. Арагідік олардың әрбір жолы бір ғана сөзден тұратын шумақтары да кездеседі.
Мысалы:
“Сүңүсдіміз (а)
Санчыдымыз (а)
Қонун өлтүртүміз (а)
Соғыстық,
Шаныштық,
Ханын өлтірдік”
Біз келтіріп отырған шумақтардың бүгінгі поэзия тұрғысынан қарағанда тіпті өлеңге ұқсамауы да мүмкін, бірақ аталған ескерткіштің осыдан бір мың екі жүз жылдан астам уақыт бұрын жазылғандығын ескеруіміз керек.
Енді төрт тармақты жыр шумақтарына бірнеше мысал келтірейік. Олардың өзі ұйқасы буын саны жағынан да түрліше болып келеді.
- Құл құлдығ болмыс ерті (7 а)
Күң күнліг болмыс ерті (7 а)
Інісі ечісін білмез ерті (10 б)
Оғлы қақын білмез ерті (9 б)
Құл құлды болған еді,
Күң күңді болған еді.
Інісі ағасын білмес еді,
Ұлы әкесін білмес еді.
- Қаның субча йүгірті (7 а)
Соңүкүң тағча йатады ( 7 а)
Бегілік ұры оғлың құл болты (9 б)
Сілік қыз оғлың күң болты (8 б)
Қаның судай жүгірді,
Сүйегің таудай үйілді,
Бек ұлдарың құл болды
Пәк қыздарың күң болды.
- Моруқлығ қантан келіп (7 а)
Мана өлтді? (4 б)
Сүңігліг қантан келіп (7 а)
Сүре елтді?
Қарулылар қайдан келіп,
Тағы (сені) құлдыратты.
Найзалылар қайдан келіп,
Қайта (сені) ыдыратты?
- Теңрі йарулқазу (6 а)
Бүкүл түрк будунқа (6 б)
Маруқлұғ йоғуғ келүрмедім (9 в)
Төгүлүг отуғ йүртмедім (8 г)
Тәңірі жарылқады,
Бүкіл түрк халқына
Қарулы жау келтірмедім,
Атты әскер жолатпадым.
Бұл үзінділерден ұйқасы, буын саны түрліше болып келетін қазақтың жыр үлгілерін көріп отырмыз. Біріншісі мен екіншісі егіз (аабб) ұйқасты, үшіншісі шалыс ұйқасты (абаб) болып келсе, төртіншісінде тіпті ұйқас жоқ. Ой шумағы, ой ұйқасы мықты болғандықтан, мұны да жырға жатқызып отырмыз. Ал осылардың қай-қайсысында да буын саны әр түрлі (4,6,7,8,9) айнымалы екендігі байқалады.
Ескерткіштерден сегіз, тоғыз, тіпті одан да көп тармақты жыр шумақтарын көреміз.
Эпикалық шығарманың табиғатына желісі ұзақ шумақтар өте-мөте тән болатындықтан ескерткіштердегі сегіз, тоғыз тармақты жыр үлгілерінен бір-бір мысал:
- Ілгерү – шонтұқ йазықа тегі сүледім (а)
Талұйқа кічіг тегмедім (б)
Ілгері – Шонтұқ жазыққа дейін жауладым
Теңізге сәл жетпедім.
- Елтеріс қағанға
Түрк Бөгү қағанға
Түрк Білге қағанға
Қапаған қағанға
Түн ұдымату
Күнтүз олұрмату
Елтеріс қаған үшін
Түрк Бөгі қаған үшін
Түрк білге қаған үшін
Қапаған қаған үшін
Түнде ұйықтамадым
Күндіз отырмадым.
Осы келтірілген екі үзіндінің алдыңғысы – сегіз, соңғысы – тоғыз тармақты. Ең әдепкі үзіндінің тақ (1,3,5,7) тармақтарының басында келетін ілгерү-біргерү, құрығару-йырғару тәрізді өзара үндесіп, жымдалып тұрған сөздерге назар аударыңыз. Сөз басында ұйқасып келген сөздердің дербес шумағын Күлтегіннің, кіші жазуынан кездестіреміз.
“Ілгерү – күн тоғсыққа
Біргерү – түн ортусыңару
Құрығару – күн батсықыңа
Йырғару – түн ортусыңару
Ілгері – күн шығысында
Оңында – күн ортасында
Кері – күн батысында
Соңында – түн ортасында
Енді осы шумаққа басқа бір жағынан келсек, (ілгерү-біргерү, құрығару -йырғару) сөздерінің үндесіп өлең болып естілетінін байқаймыз. Ондай үндестік пен әуезділік алметерация түріндегі дыбыстық қайталауларға байланысты. Мұнда тіпті соңғы ұйқастардан гөрі әдепкі сөздердің дыбыс үндестігі, жарастығы әлдеқайда күштірек екені көрінеді. Демек, мұның өзі әуезділікке, үнділікке ерекше мән берген түрк халқының жырлары алметерациясы болып келетіндігін яки ұйқастың басында жасалатындығын дәлелдейді.
Сонымен, жыр ұйқастары, жыр шумақтары жайындағы сөзімізді аяқтай келе мынадай тұжырым жасауға болар еді; Біріншіден, өлең жасаудың, ойды көркем бейнелеудің әдепкі адымдары деп біз жырдағы жиі кезедсетін: іші-сырты, қасы-көзі тәрізді қос сөзді тіркестер мен тәтті сөз, асыл қазына, бағынды, жүгінді секілді ыңғайлас мәндес сөздердің жарасымды бірлігі деп есептейміз.
Мұндай сөздер қатарласа, жапсарласа келіп шешендік ыңғайға ойысып, содан мақал-мәтелге, қанатты жолдарға, әуезді, ырғақты жырға ұласады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен жинақтай келе айтарымыз: Біріншіден, Орхон ескерткіштері – түрк халықтары тарихының көп деректерінің әсерлі желісін жеткізген, эпикалық шығармалардың шағын фаулалық өрістерімен қамтыған тарихи-ерлік жырлардың ең әдепкі үлгілері.
Эпостық баяндаудағы негізделген бұл ескерткіштерде жеңілуді білмеген ежелгі жыр батырлардай Күлтегіннің басынан кешкен қимылдары, жорық сапарлары қаншама? Тілсіз тасқа сыйғызған сол жойқын соғыс суреттерінен біз Күлтегіннің жекпе-жек шайқастарын анық елестетеміз.
Орхон жырларының негізіне түрк руларын біріктіру,, нығайту сыртқы жаулардан қорғау идеясы алынған.
Бұл жайында Орхон жырлары: “Ер жынысының құл болды. Пәк қыздарың күң болды” деп жазды. Шығарманың ең халықтық сипаттағы жолдары – осылар деп білеміз.
Аталмыш ескерткіштерде жырды шығарушылардың өмірден түйген, білген философиялық толғаныстары да жоқ емес: “Тағдырды тәңірім жасар, адам баласы өлмекке жаралған”, “Қай халық болмасын, сол елдің ішінен пәтуасыз, жұғымсыз, жалқау табылса, онда ол халықтың қаншама соры бар десеңізші” деген данышпан Тоныкөктің сөзі қалыптасқан қағида, қазақ арасында кең етек алған толғаудың түпкі сағасы тәрізді.
Екіншіден, Орхон ескерткіштері мен ежелгі қазақ эпостарын салыстырудың нәтижесі олардың арасындағы дәстүрлік байланыстардың барлығын дәлелдейді деп білеміз. Бұдан шығатын қорытынды – қазақ хандығындағы бай жыр дәстүрінің негізгі сол Орхон ескерткішіндей қаланған. Орхон ескерткішінің көркемдік ерекшелігі Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері – мазмұны мен формасы жағынан да, тілі мен көріктеу құралдары тұрғысынан да, ежелгі түркі поэзиясының нағыз классикалық үлгілері болып табылады дейді Н.Келімбетов өзінің “Ежелгі дәуір әдебиеті” атты еңбегінде.
Орхон жазбалары “Оғыз-нама”, “Қорқыт” тәрізді ескерткіштерден бөлек әлемдік түркология ілімі “Құдатғу білік” (ІХ ғасыр), А.Ясауи, А.Иүгінеки, Сүлеймен Бақырғани (ХІІ ғасыр), “Махаббат-наме”, “Жүсіп- Зылиқа”, “Гүлістан” (ХІҮ ғасыр) тәрізді түрік халықтарына ортақ мәдени мұраларды, ақындарды атайды. Бұларды да арнайы зерттеу – кезектегі міндет.
Орхон ескерткішінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі – Күлтегін, білге Қаған, және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ. Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі – руна жазуындағы бұл ескерткішті поэзиялық туындыға қатысты барлық белгілер бар, ежелгі түркілердің әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар т.б. арасында түрлі пікір таластар тудырып келеді. Ал, қазір Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк жырлары эпикалық дәстүрдегі көркем туынды екені сөзсіз. Орхон жәдігерліктерін поэзия ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі академик-жазушы М.Әуезов болды. Ол руна жазуындағы жәдігерліктердің мазмұны мен сипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: «олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңізші?! Оларда әралуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастардың, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар.
Қорыта айтқанда, түркі елінің ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі түркі тайпаларының әдет-ғұрпын, наным-сенімін, өзіндік поэзиясын, тілін, т.б. танып-білуде Орхон ескерткіштерінің мәні асас зор. Әсіресе, жазба әдебиеттің өсіп-өркендеу процесін, халықтық эпостың табиғатын, сөз өнерінің түп тамырын зерттеп білуден руналық жазба –ескерткіштер ғылым үшін аса құнды материал болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
- Әдебиет тарихының мәселелері. Алматы 1958ж.
- Батырлар жыры ІІ том. Алматы, “Жазушы” 2000ж.
- Батырлар жыры, “Бөген батыр” Алматы. 2000ж.
- Дүйсен Сержан, Яван Кенан. Түркі тілінің толық жүйеленген ережелері жинағы жазба ескерткіші (ХІІІ-ХҮғ.ғ) Түркістан 2004
- Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары., А., “Рауан” 1995ж.
- Егеубай А. М.Қашқари. Диуани лұғат-ит-Түрік. І, ІІ, ІІІ,. А., “Хант”, 1997-1998.
- Жолдасбеков М. Асыл арналар. Әдеби мақалалар. Алматы “Жазушы” 1990ж.
- Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді.
- Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы, “Мектеп” 1986ж.
- Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. Астана. “Фолиант” 2004
- Керімұлы Ә. Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар. Түркістан 2005
- Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. Алматы. “Ана тілі” 1998
- Қаржаубай С. Орхон мұралары. Астана-2003ж.
- Қыраубаева А. ІІ кітап. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы. “Ана тілі”, 1991ж.
- Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы. “Ана тілі” 1991ж.
- Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы, 2001
- Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. Алматы. “Мектеп” 1988ж.
- Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. Астана “Елорда” 2001ж.
- Қоңыратбаев Т., Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары., А., 1992.
- Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. Алматы. “Ана тілі” 1993
- Орхон-Енисей Бижимелдериниң турискяялдары. Новосибирск. “Наука” 2003
- Сүйіншіәлиев Х. VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті., А., “Мектеп”., ж.
- Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Қазақ университеті. Алматы, 1992
- Хрестоматия Ежелгі дәуір әдебиеті ІІ кітап. Алматы. “”Ана тілі 1991ж.
