Дипломдық жұмыс. Құлыншақ ақынның әдеби мұрасы

Құлыншақ ақынның әдеби мұрасы

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе

 

1 — ТАРАУ.    ҚҰЛЫНШАҚ АҚЫННЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1.1. Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы деректер.

1.2. Құлыншақтың ақындық өнері жөніндегі көрнекті ақындардың ой-пікірлері.

1.3. Құлыншақ ақын шығармаларының жариялануы, зерттелуі.

 

2- ТАРАУ. ҚҰЛЫНШАҚ АҚЫННЫҢ ТОЛҒАУ, АРНАУЛАРЫНЫҢ ЖӘНЕ ТЕРМЕЛЕРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

2.1. Толғаулары

2.2. Арнаулары.

2.3. Термелері мен өсиет, насихат, төрелік айту мәндегі өлеңдері.

 

3-ТАРАУ. ҚҰЛЫНШАҚТЫҢ АЙТЫСТАРЫ МЕН САЛТ ӨЛЕҢДЕРІ ҮЛГІСІНДЕГІ ШЫҒАРМАЛАРЫ

3.1. Айтыстары.

3.2. Сөз қағысулары.

3.3. Жоқтау, көңіл айту, бата түріндегі өлеңдері.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

Кіріспе

 

Халқымыздың өткен замандардағы тарихын, рухани тыныс-тіршілігін танып-білуде көркем сөз шеберлерінің қалдырған әдеби мұраларының маңызды орын алатындығы белгілі.

Дүние танымы, ақыл-парасаты өзге ұлттар мен халықтардан бір де кем түспейтін дана халқымыз өмір сүру, шаруашылық кәсібі салтына орай өзінің арманы мен мұңын, ой-толғаныстарын шешендікпен ауызша түрде айтумен қатар, жазып та тәлім-тәрбиелік ойларын әр түрлі тәсілдермен ұрпақтарына насихат, өсиет етіп қалдырып отырған екен. Зерделі ұрпақ ата-бабаларының өнегелі ойлы сөздері мен өлең-жырларын бірінен-біріне жеткізіп мұра етіп отырған. Ауызша айту дәстүрінің әсерінен және тарихи жағдайларға байланысты көптеген әдеби мұралардың біздің дәуірімізге түгелдей сол күйінде жетпегені де белгілі.

Хандық дәуірдегі жыраулар мен ақындардың телегей теңіздей жырларының аздаған үлгілерінің ғана жетуі бұл ойымызға дәлел болады. Әрісін айтпағанның өзінде уақыт жағынан дәуірімізге жақынырақ болып келетін XIX ғасырда өмір сүрген сөз шеберлері шығармаларының өзі де толық жетіп таныла қойған жоқ.

Заман шындығын әрқайсысы өз танымдары тұрғысынан қарап оны өз шығармаларында көркем бейнелей білген ақындардың шығармаларына кеңес дәуірінде әр түрлі пікірлер айтылып, әрқилы бағаланып, көптеген сөз зергерлерінің шығармашылықтары жете зерттелмей, көпшілік қауымға біржақты ғана айтылып, шығармаларының жариялануының өзіндік қиыншылықтары болып келгендігі еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазіргі кезде ашық айтыла бастады.

Елбасымыз Нұрсүлтан Назарбаевтың басшылығымен арнайы «Мәдени мұра» бағдарламасы жасалынып, оны іске асыруға бағытталған іс-шаралар атқарылып жатыр. Кеңес дәуірінде зерттелмей, халқымызға толық танылмай келген рухани, әдеби мұралардың қатарында кезінде өз бағасын ала алмай келген зар заман әдебиетінің XIX ғасырдағы көрнекті өкілдері болып саналатын Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір сияқты ақындардың қатарында өз шығармаларына заман шындығын арқау етіп, оны көркем бейнелей білген көптеген ақындардың шығармашылықтарының әлі де халыққа жан-жақты танылмай келген жақтары бар. Солардың бірегейлері — Оңтүстік өңірінде XIX ғасырда өмір сүрген Майлықожа, Құлыншақ сияқты ақындар. Біз бұл дипломдық жұмысымызға осы мәселеге қатысы бар деп санап Құлыншақ Кемелұлының шығармашылығын арқау еттік.

Дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Құлыншақ ақынның әдеби мұрасы».

Өзектілігі: Құлыншақ ақын — ақындық өнерпаздығы кезінде өзі өмір сүрген өңірге ғана белгілі болып қоймай, Сыр бойы, Арқа, Оңтүстік, Жетісу өлкелеріне танымал болған сөз зергерлерінің бірі. Ол жөнінде Жамбыл, Бұдабай, Майлықожа сияқты белгілі ақындарымыздың берген бағалы ой-пікірлері олардың өлең-жырларында айтылған.

 Құлыншақ ақынның қазаққа кең танымал болғандығы оның өз өлең-жырларынан да, кейінгі ақын шәкірттерінің шығармаларынан да айқын көрініс тауып отырады. Кезінде көбісі жазылып хатқа түспегендіктен ақынның шығармалары ауызша айтылумен үзік-үзік болып, толық күйінде жетпей, жете танылмай келді. Оның үстіне иманына ислам дінін негіз етіп «Әр сөздің басы бісімілла», «Құдая иманымы саламат қыл» деп сөз толғаған ақын шығармашылығы зерттелуінің кенжелеп қолға алынуына кеңестік идеологияның ықпалы да аз әсер етпегені анық.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі рухани мұраларымызға деген жаңа көзқарастың қалыптасуы, сонымен бірге Құлыншақ ақынның бұрын белгісіз болып келген, жарияланбаған шығармаларының табылып жарық көруі ақынның әдеби мұрасын, шығармашылық өмірбаянын, арман-мұраттарын айқындап, қайта қарауды, жан-жақты зерттеуді қажет етеді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:

Белгілі сөз шебері Құлыншақ Кемелұлы шығармашылығының басты ерекшеліктеріне, оның шығармашылық өмірбаянына, шығармаларының идеялық, танымдық, тәрбиелік мәніне, өзіндік сыр-сипатына талдау жасау, сондай-ақ көркем туындыларының бізге жету жолын, жариялануын, танылуын, әр кезеңдердегі зерттелу ерекшеліктерін айқындау мақсат етілді. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер іске асырылды:

• Құлыншақ ақынның өмірі, шығармашылығы туралы айтылған
  ой-пікірлерді жинақтап, талдау жасау;
• Ақынның әр кездерде жарық көрген шығармаларын түгелге
  жуық қарастырып, әр түрлі жанрларда көрініс тапқан шығармаларын
  жинақтап, жүйелей отырып талдаулар жүргізу;

 

• Туындыларының идеялық мәнін, мазмұнын айқындау;
• Ақын шығармаларының бізге жету жолы, жариялануының
  ерекшеліктерін көрсету;

—  Зерттелуінің әр кезеңдердегі ерекшелектерін нақты деректерге,
ғылыми зерттеу еңбектерге сүйене отырып көрсету;

Дипломдық жұмысты жазу барысында. жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау сияқты зерттеу әдістері қолданылды.

 

Дипломдық жұмыстың теориялық мәселелерін тұжырымдауда З.Қабдоловтың «Сөз өнері», З.Ахметовтің «Өлең сөздің теориясы», Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы», Ә.Қоңыратбаевтың «Қазақ фольклорының тарихы», М.Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті», Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің тарихы», М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы», М.Мағауиннің «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет», Р.Бердібаевтың «Гүлстан бұлбұлдары», Ә.Оспанұлының «Қаратау шайырлары», Р.Сыздықованың «Қазақ әдеби тілінің тарихы», Б.Уахатовтың «Қазақтың халық өлеңдері» еңбектері, сондай-ақ Ә.Әбдікәрімұлының «Қазақстан тарихы», «Қазақстан тарихы. Очерктер», т.б. еңбектер пайдаланылды.

Диплом жұмысының жаңалығы — Құлыншақ ақын шығармашылығының бұрын айтылмай келген қырларының айқындалуы, кейіннен табылып, соңғы жылдары жарық көрген шығармаларымен толықтырыла отырып ақын шығармашылығына жасалған тұжырымдар мен талдаулар деп білеміз.

Құлыншақ ақынның әдеби туындыларын талдауда арнайы жазылған Ә.Оспанұлының, Р.Бердібаевтың, Х.Сүйіншәлиевтің т.б. әдебиет зерттеушілердің талдау жасаған еңбектерін басшылыққа ала отырып, өзіміздің жеке талдау білігімізге сүйендік.

 

1 — ТАРАУ.    ҚҰЛЫНШАҚ АҚЫННЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

 

1.1. Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы деректер.

 

Еліміздің Оңтүстік өлкесі тарихының қатпар-қатпар тереңдігімен де, өлең-жыр мен күйге, қазыналы кенге байлығымен де шежірелі.

Шежірелі Қаратау Әулиенің кені еді, —

деп Құлыншақ Кемелұлы жырлағандай бұл өлке көптеген ауыз әдебиеті үлгілеріне де арқау болып жырланған, бір кездерде қазақ хандығының ордасы болған, ертеден келе жатқан қазақтың мәдениеті берік орныққан киелі жерлерінің бірі деп саналады.

М.Әуезовтің «Созаққа барсаң күйшімін деме» дейтін сөзі де терең мәнді аңғартады. Қаратаудың теріскей өңірі Сүгір, Ықыластай, Жаппас Қаламбаев, Төлеген Момбеков, Генерал Асқаровтай бүкіл қазаққа танымал болған дәулескер күйшілерді, Тәкен Әлімқұлов пен Төлеген Тоқбергенов, Асқар Сүлейменов сияқты т.б. көптеген сөз шеберлері мен өнер қайраткерлерін дүниеге әкелген өлке.

Қарт Қаратаудың теріскей өңірінен шыққан сөз шеберлерінің бірі, кезінде Сыр бойы, Қаратау өңірінен Жетісуға, Арқаға дейін танымал болған ақын — Құлыншақ Кемелұлы.

Акынның өмірі жөнінде тоқтала кететін болсақ, Құлыншақтың кенже ұлы Исаханның айтуынша, Құлыншақ ақын 1831 жылы туылып, Меккеге қажылыққа барып, сол сапардан келе жатқан жолда 1901 жылы ауырып қайтыс болған делінсе де, көптеген әдебиеттерде әртүрлі жазылып, айтылып келеді.

Мысалы, «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» деген кітапта [28], Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқулығында [30.634] ақынның өмір сүрген жылдары 1831 — 1892 жылдар деп, «Бес ғасыр жырлайдының» 1989 жылы шыққан екі томдығының 2-томында [10.75] 1840 — 1911 жылдар, қайтыс болған жері Созақ ауданындағы Жартытөбе деген жер деп көрсетеді.

Ғалым Р.Бердібаев Созақ өңірінің шежіресіне қанық Әлішер Қосбармақов, Қызылқұм өңірінде өмір сүрген, ақынның біраз өлеңін жатқа білген Омар Байымбетовтердің Құлыншақ ақын 1840 жылы туылған деген деректерін сенімдірек деп есептейді.

Ақынның ұзақ сапардан келе жатып елге жете алмай жолда қайтыс болғанын ақынның бізге жеткен мына өлең жолдары дәлелдей түседі. Ақын ауырып жатқан кезінде:

Адамзат келер, келер жүзге келер,

Пендені үйде өлсе де, түзге көмер.

Құдая иманымды саламат қыл,

Ағайын қайда бізді іздеп келер, —

деп өлең шығарған екен. Жолда ауырып, жүруге шамасы келмей жатып қасындағы жолдасы Шорнақбай дегенге «маған қалам, дәптер тауып әкел, елге хат жазайын» дегенде, ол тауып әкеле алмаған екен деген деректер бар [24. 23].

Бұл өлең сол Шорнақбай арқылы елге жеткен ақынның соңғы сәлем өлеңі болуы мүмкін.

Ғалым Ә.Оспанұлы соңғы еңбектерінде Құлыншақ ақын 1832 жылы туып 1901 жылы қайтыс болған деп көрсетеді [14].

Құлыншақ ақын қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Жартытөбе деген жерде туып өскен. Деректерге қарағанда әкесі кедейлеу шаруа адамы болған сияқты. Зерттеуші ғалымдардың айтуына қарағанда Құлыншақ та отыз жасқа келіп елге талантын танытқанға дейін кедейшіліктің зардабын тартып, тек өмірінің соңғы кезеңінде ғана орташа дәулет жиып ел қатарына қосылады. Он бес жасқа келген кезінде-ақ сөз өнеріне бейімділігімен жұрт назарын өзіне аудара бастайды. XIX ғасырдағы көптеген ақындар сияқты ақындық өнерді халық әдебиеті үлгілерін жаттап, ойын-сауықтарға араласып, оларды айтып жүреді. Сауатын өз бетінше ізденіп жүріп ашады да шығыс қиссаларын оқып үйренеді. Негізінде Құлыншақ ақын ел ақындары дәстүрінде тәрбиеленіп, өз өлеңдерін көбіне ауызша айтып таратумен бірге, жазбаша да шығарып отырған.

Қазіргі кезде ақынның қырықтан (40) астам әртүрлі арнау, толғау, насихат, терме, бата, жоқтау, сыншыл, әлеуметтік сипаттағы өлеңдері мен Шөже, Майлықожа, Бұдабай, Шәді т.б. ақындармен сөз қағысулары мен айтыстары белгілі болып отыр. Ақын өлеңінде:

Алдын ала сұрама бермейтінді,

Алла өзі жаратқан өлмейтінді.

Халқым үшін шарқ ұрып алаңдаймын,

Бұл дүниеден өткен соң келмейтінді, —

деп өзі айтқанындай ақындық өнерімен халқына қызмет етуді мақсат етті.

Өзінің бойындағы бар өнерін халқына арнаған ақынның шығармаларында өзіне қояр талабы да байқалады.

Менің атым Құлыншақ,

Ал сөйлем бер тіл мен жақ,

Дауысым байғұс шығып бақ,

Саулы інгендей ыңқылдап.

Домбырам, байғұс сен сөйле,

Екі шегің тыңқылдап,

Он саусағым, қимылда,

Жорға тайдай бұлтылдап.

Ақыр бір күн сынарсың

Буыныңнан сыртылдап.

Сынарсың да тынарсың,

Сөйлемек түгіл далада

Қу кесек болып тұрарсың, -деп жырлайды ақын.

              Құлыншақ ақын өлеңдерінің тақырып аясы өте кең, алуан қырлы. Жеке адамдарға арналған арнау, мадақ, сыни сипаттағы, сондай-ақ мысқыл өлеңдер, өмірдің мәні, әртүрлі құбылыстары туралы толғаулар, дәуірдің әлеуметтік мәселелері, ғибрат, өсиет өлеңдер, сөз қағысулары мен айтыстары ақын шығармашылығының негізін құрайды . Құлыншақ ақынның өмірі туралы біршама деректерді атақты жыршы, «Алпамыс» эпосының көркем де толық нұсқасын айтқан, Құлыншақ ақынның шәкірті болған Сұлтанбек Аққожаев өзінің естелік өлеңдерінде береді. Ол өлеңінде Құлыншақ ақынның Кемелдің кенже ұлы екендігі, алты ұл, немере, шөбере сүйіп өсіп — өнгені жөнінде айтакеліп:

… Дарыған он бірінде өлең еді.

Әкесі Шөже ақыннан бата әкел деп,

Үш тоғыз түйеменен жібереді.

Шөженің ақ батасын алып қайтты,

Адамзат дауаменен көгереді.

Келген соң киіндіріп, ат мінгізіп,

Баланы еркіменен қоя берді, —

деп оның ақындық өнерге келу жолын да көрсетеді. Одан әрі қарай ақынның осы жолдағы ізденісі, шығармашылығы туралы:

Күнде той, күнде жиын, күнде өлең ғып,

Күңірентіп жібереді жүрген жерді.

Сылдырлап қоңыраудай тіл, көмейі,

Жаңғыртқан керегенің көгінде енді.

Ән қандай, өлең мұндай күніндегі

«Шырын — Шекер» сөз бопты тіліндегі.

Еш ақын Құлыншақтай болмайды деп,

Адамдар аңыз ғыпты сол күндегі.

Жеткенше жиырмаға тоқтай алмай

Сейіл ғып аралады төменгі елді.

Арғын, Найман, Қыпшақ, Таспа, Табын,

Сарыарқа, сары дала, сары белді.

Көріпті сол уақытта болған елді,

Ұзын өріс, кен жайлау жүрген жерді, —

деп С.Аққожаев ақын Құлыншақтың шығармашылық өнерінің бірталай қырларын да ашыпбереді. С.Аққожаевтың бұл өлеңдері Р.Бердібаевтың «Жұлдыздар жарығы» зерттеу еңбегінде берілген [8. 193-194].Сыр бойы, сондай-ақ Қаратау өңірі ақындарының ақындық жолға түсуі жөніндегі жиірек кездесіп отыратын аңыз — әңгіме халық арасында кең тараған. Бұл аңыз әңгіме Құлыншақ ақынның ақындық өнерге түсуіне байланысты да (мысалы, Майлықожа, Бұдабай т.б. туралы да) айтылады. Ондай аңыздарда түсінде қыдыр аян беріп «көген аласың ба, өлең аласың ба» деп сұрағанда өлеңді қалап, содан бастап ақындыққа талаптанған екен делінеді.

Ақындық өнерді ұстануды, үйренуді мұрат тұтқан талапкер жас ақындардың кезінде ел аралап, елдің белгілі сөз шеберлерінің өлең-жырларын тыңдап үйрену, батасын алу дәстүрлі болған. Осы дәстүрмен Құлыншақ ақын да Шөже ақынды арнайы іздеп барып батасын алған делінеді деректерде.

Құлыншақ ақын Арқа елін, Сыр өңірлерін, Жетісу өлкесін аралап сол кездегі белгілі ақындар Майлықожа, Мәделіқожа, Бұдабай, Молда Мұса, Шәді Жәңгірұлы, Майкөт ақындармен танысып-білісіп біразынан өлең-жыр үйреніп, ақындық өнердің қыр-сырымен танысып, енді біразымен айтысқа түсіп өнерін шыңдап отырған.

Құлыншақтың ақындық өнерге түсудегі жолы туралы белгілі ғалым Р.Бердібай: «Құлыншақтың тәлім алған мектебі — халық ауыз әдебиеті, аты, сөзі белгілі ақындар. Сондықтан да ол өзінің ғибрат өлеңдерін сол үлгіде жасайды: өмірдің күңгені мен теріскейін, жақсылық пен жамандықты, барлық пен жоқтықты, бақи мен пәниді салыстырып, кең пайымдап сөйлейді…», — деп көрсетеді [22.316].

Құлыншақ ақын турашылдығымен, өжеттілігімен де ерекшеленеді. Өз кезіндегі би, болыс, датқалардың жағымсыз озбырлық іс-әрекеттерін, адамдар бойында кездесіп отыратын сараңдық, екіжүзділік, зорлықшылдық, қиянатшылдық, арсыздық, т.б. сол сияқты жат-мінез қылықтарды өткір тілмен сынға алып отырған.

Құлыншақ ақын әртүрлі тақырыптарда өлеңдер шығарумен қатар, мықты айтыскер ақын да болған. Молда Мұсаның айтуынша Құлыншақ айтыста ешбір ақыннан жеңілмеген ақын.

Құлыншақтың өз заманындағы белгілі айтыскер ақындардың бірі болғандығына оның Майлықожа, Бұдабай, Молда Мұса, Шөже, Барақат сияқты т.б. ақындармен айтысқандығы дәлел болады [22. 315].

Ғалым Ә.Оспанұлы Құлыншақтың ақындық өнері туралы айтқанда үш қыры туралы: «Олардың ең бастысы — терең ойшылдығының белгісіндей филоеофиялық пайымдаулар болғанда, екіншісі — өткір әзіл-оспаққа, әжуа- мысқыл, сын-сықаққа құрылған әлеуметтік мазмұндағы ықшам өлендерге ұсталығы да, үшіншісі -шебер айтыскерлігі дер едік» деп көрсетеді [24. 23].

Құлыншақ ақындық өнерпаздығымен қатар домбыраға, сырнайға, қобызға қосылып ежелден келе жатқан батырлық, ғашықтық жыр-дастандарды, шығыстық сюжетке құрылған қиссаларды да жыр етіп   жырлаған   эпик   ақын.   Құлыншақтың   жыр   айту   достүрін жалғастырушы сөз шеберлерінің бірі болғандығы жөнінде белгілі фольклор зерттеуші Н.Төреқұлов «Алатау асқарынан жыр асырған» деген еңбегінде қызықты деректер келтірген болатын [32. 60-62].

Шығыс әдебиетінің бірталай нұсқаларын жатқа біліп айтып жүргендігі жөнінде белгілі ғалымдар Ә.Оспанұлы, Р.Бердібайдың зерттеу еңбектерінде деректер беріледі.

 

1.2. Құлыншақтың ақындық өнері жөніндегі көрнекті ақындардың ой-пікірлері.

 

Құлыншақ ақынның ақындық өнері туралы ой-пікірлердің біразын өзінің замандас ақындарының, сонымен қатар кейінгі ақындар шығармаларынан да кездестіруге болады. Құлыншақтың замандасы Майлықожа ақын Құлыншақпен айтысқанда оны «бағы қалың, аузының қыдыры бар, аты озған ақын, елдегі құдай берген екі жүйріктің бірі, өлеңнің дүрі» деп жоғары бағалаған. Ал өзін Құлыншақ ақынның шәкірті санаған белгілі ақын Молда Мұса:

Көтеншіде Құльшшақ өлеңші еді, Шүу дегенде суырылыл кетуші еді, Қарсыласып бетпе-бет айтысқанда, Еш адамнан жеңілдім демеуші еді, -деп ақынның айтыскерлік өнерін жоғары бағалайды.

Құлыншақ ақынды өзінің замандас ақындары, кейінгі сөз зергерлері де мадақтай өздерінің жырларына қосып отырған екен. Олардың Құлыншақты өздеріне ұстаз тұтып отыруы да оның ақындық өнерпаздығының жоғары болғанын дәлелдейді.

Жыр алыбы атанған Жамбылдың өзі де өзіне ұстаз тұтқан ақындар туралы айтқанда:

Қаздай қалқып ерінбей,

 Өлең тердім жасымнан. Майлықожа, Құлыншақ,

 Пірім еді бас ұрған, —

деп өлеңіне қосқан болатын. Молда Мұса (Мұсабек Байзақов) ақын сияқты өзін Құлыншақтың шәкірті санаған ақын Сұлтанбек Аққожаев та жоғарыда айтылған өзінің естелік өлеңінде ақынның өмірі мен шығармашылығынан көптеген деректер бере келіп:

Ұстазым — Орта жүздің Құлыншағы, Өлеңнен кем болған жоқ берген бағы. Қосылып құнанында ат бәйгеге, Тынбай шауып кеп жүрді сынбай бағы, -деп оның ақындығын дәріптей бағалайды.Құлыншақтың Ысқақ деген баласы әкесіне тартып ақындық жолды ұстанып айтысқа да түсіп жүргені туралы деректерде айтылады. Сол Ысқақ қазіргі Тараз (бұрынғы Әулиеата) қаласында Қадиша деген қызбен айтысқанда ақын қыз:

Әзірше жоғары боп сөйлер сөзге,

Әкеңнің сыйланып тұр әруағы.

… Әкеңнің өлең жазған өкпесіне,

Кәсібін құдай берген етпесін бе,

-деген екен [24. 341, 343].

Көрнекті ақын, жазушы Асқар Тоқмағамбетов те бір өлеңінде Құлыншақ ақыңды Қаратау өңірінен шыққан аты әйгілі адамдармен қатар атап, бірге көрсете келіп:

Ақсүмбе, Абақ батыр Созақтағы,

Кем еді қай батырдан қазақтағы?

Құлыншақ, Бердібек пен Айтжан ақын,

Талайды сөзбен орап тұзақтады ,-

деп оның ақындық, айтыскерлік өнерін құрметтей өлеңіне қосқан екен. Сыр өңірінің белгілі жыр дүлдүлдерінің бірі Бұдабай ақын Құлыншақты қарт Қаратау өлкесіндегі жүйрік ақындардың ішіндегі бірегейі ретінде көрсетіп:

Көтеншіде Құлыншақ,

Өлең сөздің ұстасы.

Майлықожа, Мәделі,

Бұлар оның тұстасы.

Сөздерінің бар еді,

Тістейтіндей қышқашы,

Ең озығы — Құлыншақ,

Өлең десе ұрыншақ.

Шу асауды тоқтатқан,

Бұғалықты бұрып сап, —

деп оның ақындық өнерін онымен тұстас ақындармен салыстыра келіп жоғары бағалаған екен.

Құлыншақтың ақынды өзі тұстас ақындар мен өздерін оған шәкірт санаған ақындар ғана құрмет тұтпаған. Оны туып-өскен жерінің халқы мен ақындары да ұмытпай естеріне алып отырады. Қазіргі кезде ақынның туған жеріндегі орта мектепке Құлыншақ ақынның аты берілген.

Құлыншақтың ақындығы туралы Қаратаудың теріскей өлкесінің шежіре жазушысы, әрі ақын Есіркеп Өмірбеков кезінде Құлыншаққа арналған «Еске алу» деген толғау өлеңінде:

Осы жұрт ұмытқан ба Құлыншақты,

Өлеңге бәйге атындай ұрыншақты,-

деп ақын атының елеп-ескерілмей, кей уақыттарда ескерусіз қалып келе жатқанын ескерте келіп:

Келгенде сексен ақын айтысуға

Мәреге бәрінен де бұрын шашты…

… Өлең десе, биіктен өрлеуші еді, Егесте ешкімге дес бермеуші еді, Толтыра кең даланы кернеуші еді, —

деп оның ақындық өнерін, шеберлігін айқындай, еске алып өлеңіне қосқан болатын [27].

Құлыншақтың ақындық өнерпаздығы өзінің шығармаларынан да кең көрініс тапқан. Құлыншақ ақын өзінің «Ақын деп сыртымыздан әркім қанық» деген өлеңінде ақындық өнері, қабілеті жөнінде деректер береді. Ол өлеңінде ақын:

Құлыншақ сөйлер сөзден ұялмайды, Жалғанда жаннан айыл жия алмайды, —

деп өзінің ақындық өр бейнесінен хабар бере, ақындық   қарымын бағамдайды.

Құлыншақ ақынның өз заманының көрнекті, ортасынан оза шыққан жүйрік ақын болғанын оны халықтың ақынды ерекше құрмет тұтуынан, онымен замандас, сонымен бірге кейінгі ақындардың Құлыншақтың атын ерекше ардақтайтынын жоғарыда көрсетілгендей өлең үзінділерінен де байқауымызға болады.

 

1.3. Құлыншақ ақын шығармаларының жариялануы, зерттелуі.

 

Заманында ақындардың өрен жүйрігі атанған Құлыншақ ақынның шығармалары көбінесе ауызша шығарылғандықтан, оның әдеби туындыларының көбісі кезінде хатқа түспегендіктен ұмытылып бізге толық жетпеді деп айтуымызға толық негіз бар.

Белгілі ғалым Р.Бердібай:

«Өкінерлігі сол — Құлыншақтың көп жыры, айтысы жазылып қалмаған» дей келіп, Құлыншақтың өлеңдерінің кейбіреулерінің басқа кейбір Оңтүстік өңірі ақындарының атына телініп жүргендігін, олай болуының себебін ақын шығармаларын халық арасынан жазып алушылардан, зерттеушілерден болғандығын айтып өтеді. Сонымен бірге ғалым зерттеушілердің ақын мұрасын зерттеуге әділ қарауы кереқтігін де ескерткен екен [22. 320].      

Құлыншақ ақын шығармаларынан Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғалым Академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында аздаған өлеңдері сақталғанғандығы жөнінде деректер айтылады.

 

 «Шәуілдір» ауылында өмір сүрген Омар Байымбетов біраз өлеңін жатқа білген. Сол кісінің айтуынан кезінде біршама өлеңдері жазылып алынған. Тағы бірер өлеңдері Оңтүстік Қазақстан өңірінің тұрғындары Жәңгірбай Әлиев, түркістандық Әлімбай Қасымбеков деген кісілерден жазылып алынған екен.

«Бес ғасыр жырлайды» атты жырлар жинағының (II томдық) 2-томына оншақты өлеңі еніп жарияланды. Жалпы көлемі 55 жолдай [10. 76 — 78]. Құлыншақтың Майлықожамен айтысы ақынның бізге жеткен бірден-бір көлемді айтысы болып саналады. Бұл айтыс 1988 жылы шыққан «Айтыс» жинағында алғаш рет жарық көрді [2].

Ақынның әдеби мұрасын жинап, жариялауға жерлесі оқу-ағарту саласының қызметкері Рысқұл Рысжановтың еңбегі де үлкен болған екен. Сол кісінің ізденісі, еңбегі арқасында ақынның бірталай шығармалары табылып баспасөзде жарияланып, соңынан «Өсиетім…» деген атпен жарық көрген кішігірім жинақта басылып шықты. Ол кісінің жинап жариялағаны ақынның мына өлеңдері болды: «Құлыншақтың термесі», «Өсиет өлеңі», «Шөже мен Құлыншақтың қағысуы», «Көлбай болыстың үйіне қонғаны», «Ондыбай болысқа хаты», «Мазақ қылма Көлбайым», «Ел арасындағы жанжалды өлеңмен тоқтатуы», «Ар-ұяты бар кісі», «Алпыс бір жанның атасы», «Өмір туралы толғау», «Біреуге берсем дегін, алсам демей», «Әркім әуес қылады қолда жоқты», «Арқада бар балқурай», «Бірінші байлық — денсаулық», «Қызыл тілім сөйлеп қал», «Дүйсенбі, сенде арман жоқ», «Атадан артық туған Жаманқара», «Тар құрсағын кеңіткен», «Түйе жисаң, нардан жи», «Түйенің түйе болмағы», «Қыс қыстауға қүұ жақсы», «Адамды құдай ойлайды», «Атаның әруағына түней келдік», «Жаратқан, медет бере көр», «Ар-ұятты ойлаған», сондай-ақ Құлыншақ ақынның Шәді төреге, Молда мұсаға хат өлеңдері, Шәді төренің Құлыншаққа хат өлеңі еді. Осы еңбекте ақынның өмірбаяны жөнінде ел арасынан жазылып алынған жаңа деректер де ұсынылды [15].

Белгілі ғалым Әсілхан Оспанұлы ақынның бұрын жарық көрген өлеңдерін кейіннен табылған шығармаларымен толықтырып 1991 жылы жинақтап «Өсиетім…» деген атпен Шымкент қаласында кітап етіп бастырып шығарды. Онда автордың алғы сөзінен кейін ақынның жиырма екі өлеңі мен екі айтысы — «Құлыншақтың Майлықожамен айтысы» және «Алты ақын мен Ұлбике» айтысы енгізілген [15].

Ақын, жазушы Есіркеп Өмірбековтің Құлыншақ ақынның бұрын белгісіз болып келген, халық арасынан жазып алып өз еңбегіне енгізген өлеңдері ақынның әдеби мұрасын толықтыра түсті [27]. Бұл өлеңдерді «Шымкент келбеті» газетіне ғалым Ә.Оспанұлы «Сүйінші!» деген айдармен жариялап көпшілік қауымның ақынның әдеби мұрасымен кеңірек танысуына мүмкіншілік жасады. Бұл арқылы көпшілік Құлыншақ ақынның Бұдабай ақынмен айтысуы (сәлемдесу, жауаптасу түріндегі), көңіл айту, бата үлгісіндегі салт өлеңдерімен, арнау, сын сипаттағы шығармаларымен жүздесті. [25. 19]

Ғалым Ә.Оспанұлының құрастырып, алғы сөзін жазған Оңтүстік Қазақстан облысының XIX ғасыр мен XX ғасыр басында өмір сүрген он екі ақынының шығармалары енгізіліп «Жыр мұра» деген атпен «Елорда» баспасы 2001 жылы шығарған жыр жинағында Құлыншақ ақынның да өлең-жырлары мен сөз қағысулары, айтыстары жарық көрді. Мұнда ақынның жарық көрген шығармаларымен қатар, бұрын жарияланбаған «Құлыншақ пен қыздың айтысы», тағы басқа да бұрын жарияланбаған туындылары берілген. Бұл жинаққа енгізілген шығармаларының жалпы саны, айтыс, сөз қағысуларын қосқанда — 30 шақты. Бұрын жарияланған біраз шығармаларының бұл жинаққа енгізілмегендері де бар екендігін байқауға болады.

Құлыншақ ақын шығармашылығының да зерттелуінің кенжелеп қолға алынуының өзідік себептері бар.

Құлыншақ ақынның өмірі мен шығармашылығы жөнінде 1960 жылдардан бері қарайғы еңбектерде, мысалы, Х.Сүйіншіәлиевтің «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» [28], Р.Бердібаевтың «Гүлстан бұлбұлдары» [9] еңбегінде, «Қазақ совет энциклопедиясында» [18], Ә.Оспанұлының «Қаратау атырабының ақындары» атты [23] зерттеу еңбегінде біршама деректер беріліп, талдаулар жасалынып көріне бастады. Соңғы жылдары жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралдары мен оқулықтардан орын алып, шығармашылығы оқытылып келеді [28; 30; 23; 22; 17].

Ақын шығармаларының жұртшылыққа жеткізілуі, танылу жайы жөнінде кезінде ғалым Ә.Оспанұлы: «Оның қолда бар шығармаларының жөн-жосықсыз қысқартылып немесе бұрмалауға түсіп жарияланып жатуы оқырман қауымның ақынға деген ыстық ықыласын суытып, зерттеушілер де түймедейді түйедей етіп, болмашыны дабыралай береді екен-ау деген ыстық ықыласын туғызулары әбден заңды. Шынын айту керек, дүниеде азын-аулақ еңбектері аздырылып-тоздырылып жарияланып келе жатқан бір ақын болса, ол Құлыншақ демеске лаж жоқ», — деген еді кезінде [24. 31].

Құлыншақ ақынның кеңес дәуірінде жарық көрген жинақтарда жарияланған шығармаларының көптеген қысқартулармен, жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің өзгерістерге ұшыратылып, бұрмаланып, бұзылып берілгендігін көруге болады. Әсіресе дінге қатысты айтылатын ойлар мен сөздердің көбірек өзгертулерге ұшырағанын байқауға болады. Мысалы, ақынның өмір, өмір иірімдері туралы толғанысын, адам баласының тіршілік сапарын түйіндейтін:

Адамзат — келер, келер, жүзге келер, Пендені үйде өлсе де, түзде көмер. Құдая, иманымды саламат қыл,

Ағайын қайда бізді іздеп келер? —

деитін өлең шумағы:

Адамзат келер-келер, жүзге келер,

Бәрібір үйде өлсе де, түзде көмер.

Қайыр-қош, аман боп тұр, қайран елім.

Ағайын енді қайда бізге келер,-

деп   берілген   [10.78].   Осы   сияқты   өзгертулерді   сол   кезеңдегі жарияланымдардан біршама кездестіруге болады.

Туралығын айтқанда Құлыншақ ақын шығармашылығының ғылыми айналымға түсіп оқу орындарына арналған бағдарламаларға енгізілуі, оқу құралдары мен оқулықтардан орын алып оқытыла бастауы, сондай-ақ шығармаларының әр кездердегі жинақтарға, мысалы «Айтыс», «Бес ғасыр жырлайды», «Өсиетім…», «Жыр мұра» сияқты жыр жинақтарына енгізілуінде осы Ә.Оспанұлының сіңірген еңбегін айрықша атап көрсету орынды. Ғалымның Оңтүстік өңірінің белгілі сөз шеберлерінің шығармашылығын зерттеуге бағытталған диссертациялық еңбегінде Құлыншақ ақын шығармашылығының қарастырылуы ақын мұрасын тиянақты зерттеудегі алғашқы бастама болды. Осы кезден басталған ақын шығармашылығының зерттелуі кейінгі кезеңдерде ақырындап болса да қолға алынып, зерттеу еңбектерде, оқулықтар мен оқу құралдарында сөз бола бастады.

1990 жылы шыққан Ә.Оспанұлының «Қаратау шайырлары» атты зерттеу еңбегінің «Ел сүйген екі жүйріктің бірі» деген тарауы осы Құлыншақ ақынның шығармашылығын зерттеуге арналған [24].

Құлыншақ ақыннан кейінгі ақын-жыршылар да ақындық үлгі, өнер үйреніп тәлім алып отырған. Құлыншақтың Жетісу өңірі ақындарының да шығармашылығына әсері аз болмаған сияқты. Жамбыл ақынның шығармашылығына әсері болған сөз шеберлері туралы айтқанда белгілі ғалым профессор М.Жолдасбеков көрнекті ақындардың қатарында Құлыншақты да атап көрсетеді.

Ғалым «Жүз жыл жырлаған жүрек» деген еңбегінде: «Жамбылдың өнеге мектебі — бір ғана Сүйінбай емес, Қабан, Шөже, Майлықожа, Құлыншақ, Майкөт, Жанақ, Түбек, Бақтыбай, Қуандықтай ақындар», — деп Құлыншақ ақынның атын сол кездегі көрнекті ақындармен бірге атайды [12].

Құлыншақ ақынның айтулы эпос жыршысы болғандығы туралы белгілі фольклор зерттеуші Нысанбек Төреқұлов өзінің «Алатау асқарынан жыр асырған» деген кітабында деректер береді. Осы еңбегінде Жамбылдың Қаратау өлкесіне келіп, бұл елдің белгілі сөз шеберлері Майлықожа, Құлыншақ ақындармен кездесіп бата алғандығын, Жамбылдың Құлыншақ ақыннан «Ер Шора», «Қыз Жібек» жырларын тыңдағанын жазады. Онда: «Кешкілік ас-судан кейін сөзді Құлыншақ алды. Ол бұл кеште «Қыз Жібек» хикаясын шертті. Қосабаның басында Бекежан қолынан мерт болған Төлегеннің аспандағы алты қазбен қоштасқан зарын егілте әуендеткенде отырған

 

қария, кейуаналар көзіне жас алды. Бұл хиссаны Жамбыл ынта қоя тыңдаған. Құлыншақтың «Қыз Жібекті» домбыра, сырнаймен кезек-кезек сүйемелдеп, әртүрлі әнге салып орындағанына қызықты. Мұндай жыршыны бұрын-соңды көрмепті» дейді [32. 60-62].

Ғалым Ә.Оспанұлы Құлыншақ ақын қазақтың эпикалық туындыларын біліп, жатқа айтумен қатар бүкіл Орта Азия халықтарына кең тараған қисса, дастандарды, хикая жырларды да жатқа айтып, кейбіреулерін шығыс әдебиетінде ежелден келе жатқан Нәзира дәстүрімен халық ұғымына лайықтап қайта жырлағандығы, соның ішінде «Шырын — Шекер» деген жырды сүйіп толғағандығы» жөнінде жазған болатын [25.51].

Кезінде белгілі ғалым Р.Бербібай: «Ақын мұрасын іздеу, жинау, алдағы кезде де таластамауы тиіс. Құлыншақ той-жиында, айтыста табанда төгіп өлең шығарумен қатар, жыршы ретінде ірі эпикалық дастандарды да айтқан. Болашақта ақын творчествосының осы қырын зерттеуге де көңіл бөлген жөн» деген болатын кезінде [22. 321]. Ақын шығармаларын ел ішінен іздеп тауып халық игілігіне айналдыру алдағы міндеттердің бірі болмақ.

 

2- ТАРАУ. ҚҰЛЫНШАҚ АҚЫННЫҢ ТОЛҒАУ, АРНАУЛАРЫНЫҢ ЖӘНЕ ТЕРМЕЛЕРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

 

2.1. Толғаулары

 

Толғау қазақ әдебиетінде ертеден келе жатқан жанр.Ойшыл сөз шеберлерінің өмірден көрген-түйгендерін ой сарабына салып, өмірдің мәні, адамгершілік қасиеттер мен елдің тұрмысы мен болашағы, халықтың бірлігі мен тәуелсіздігін толғау жанрының негізгі арқауы еткендігі хандық дәуірде, одан ертеректе өмір сүрген жыраулар шығармашылықтарынан белгілі.

«Бізге там-тұмдап жеткен шумақтарына қарағанда, оның өмір ағысын терең байлап, ойлы өсиет пен тағлымды толғау айтуға шебер екені сезіледі», — дейді Р.Бердібай [22. 316]. Ғалым айтқандай Құлыншақ ақын шығармашылығында толғау жанры да едәуір орын алады.

Ақынның философиялық сипаттары толғау жырларына «Дүние -ол бір көздің қасқалдағы», «Енесі жүдеп нашарлап («Дүниеде не ғаріп»), «Адамзат келер, келер жүзге келер», «Дария білмес иттің сарығанын» атты шығармаларын,  сондай-ақ Ресей патшалығының отаршылдық саясатын бейнелейтін «Амалсыз асы — біз күмірә», «Пенденің көпті күнәсі» толғауларын жатқызуға болады. «Дүниеде не ғаріп» деген толғауында ақын табиғат құбылыстарды адам өмірімен ұштастыра термелей ой қозғайды.

Енесі жүдеп нашарлап,

Ертелей туған жол ғаріп.

Әуеден жауын кеш болып,

От шықпай қалса, жер ғаріп.

Басшысы нашар жолығып.

Ынтымақ кетсе, ел ғаріп,

Көкала жылқы болмаса,

Бетегелі бел ғаріп.

Қаз, үйрегі болмаса,

Айдынды шалқар көл ғаріп.

Қатарынан кем тартып,

Қуаты қашса ер ғаріп… —

деп бұрынғы өткен жырауларша сөз саптай жырлайды. Қоғамның жарасымдылығы елдің бүтіндігі мен рухани тұтастығында, сонымен бірге материалдық қажеттілігінің жетістіктері мен ішкі жан дүниенің табиғат, ел, жер бүтіндігінің үйлестігінде деп түсініп жырлау Асанқайғыдан бергі кезеңдерде деп өмір сүрген жырауларда жалғастық тауып келе жатқан дәстүр. Оған Асанқайғыдан мысал келтіре кетсек те болады. Асанқайғының «Бұл заманда не ғаріп?» деген толғауымен сарыңдастықты шығарманың мазмұнымен қатар құрылысы, жыр жолдары, сөз тіркестері, жекелеген сөз қолданыстарынан да айқын аңғартуға болады. Мысалы Асанқайғының:

… Ел жағалай қонбаса,

Бетегелі бел ғаріп.

Қаз, үйрегі болмаса,

Айдын шалқар көл ғаріп.

Ата жұрты бұқара

Өз қолында болмаса,

Қанша жақсы болса да,

Қайратты туған ер ғаріп, —

деген ойларымен Құлыншақ толғауларының тек сырт ұқсастығы ғана емес іштей мазмұн бірлігі де байқалады.

Ақын «Дүние — ол бір көлдің қасқалдағы» өлең толғауында өзінің дүниетанымын, өмір құбылыстарына деген көзқарасын бейнелейді. Ақын мұнда дүние, яғни адам өмірін халқымыздың «қасқалдақтың қанындай» деген мәтел сөзіне баламалай алып, шалқар көлдің қолға оңай түспейтін қасқалдағына адам тіршілігін салыстыра терең ой қозғайды. Сөйтіп адам өмірінің кезең-кезеңді кездеріне -балалық, жігіттік, егделік, сексен, жүз жастағы қарттық шақтарға сипаттамалар береді. Адам өзінің санаулы өмір жолын бос өткізіп алмай, адал жүріп, еңбек етіп, мәнді өткізуі қажеттігін еске салады.

Біреуге «берсем дегін», алам деме, Біреудің адал нанын алып жеме, —

дей отырып, адамның артында қалатыны жақсылық ісі деген қорытынды жасайды. Басқаға қиянат жасамай, қолдан келгенше жақсылық жасауға үндейді. Ақын адам өмірін қасқалдаққа ғана емес, сәуле берер жұлдызға, аспанда ұшар аққуға, сұңқарға, кеменің баспалдағына:

Дүние — ол бір көлдің қасқалдағы, Жұлдыздай сәуле берер аспандағы. … Аққудай көлден ұшқан аспандағы. … Сұңқардай қалықтаған аспандағы. … Кеменің секілді ол баспалдағы, -деп теңейді.

… Тағдырға айла бар ма қашсаңдағы. … Біреуге біреу мейман дегендейін, Осылай өте бере барлық адам, —

деп ажалдың бір келетінін айта отырып, өмірде адамдардың адамгершілік, парсаттылықты ұстанып өтуді ұсынады.

Құлыншақ толғауларының ішінде «Тәніңде мейман жаныңа» өлеңінің орыны ерекше. Бұл өлеңінде ақын адамның өткінші өмірін оның тәні мен жанының қарым-қатынасын терең толғай айтады. Адамның бұл өмірге қонақ екенін, сондықтан да өмірде мейірімділікпен, имандылық, инабаттылықпен жүрудің қажеттілігін жырлайды. Адамды дүниеге әкелген ананы, оның қадыр-құрметін түсінуді, туған-туыс, бауырларының да өзіндік орны бар екенін термелей толғайды. Соларды алла неге өлетін етіп жаратты дей отырып қимастық көңілдерін саналамай жырлайды. Әке мен ана өлімінің өте ауыр қаза екенін былайша:

Үйде отырсаң мал қорың,

Дала шықсаң — қамқорың…

Алма мойын, аршын төс,

Біреудің қызын сүйдірген,

Әкең өлмес болсайшы?!

Тас емшегін еріткен,

Тар құрсаған кеңіткен…

Аязды күні айналған,

Бұлтты күні бұланған,

Анаңнан қамқор барма еді,

Шешең бір өлмес болмайшы?! -деп жырлайды ақын.

Ананың асыл қасиетін:

Қашан үйден кеткенше Бәйек болып жүретін,-дей келіп, қарындастың қамқорлығын:

Шешеңнен соңғы қамқорың, Шалғып-шаршап келгенде, Бір күніңе жарайтын, Анаңнан соңғы қамқордың, -деп, жан-жарыңның қымбаттылығын:

Өзің тыстан келгенде,

Астыңа төсек тастайды,

Үйіңде дәмі бар болса,

Аузыңа сенің ұстайды,

 -деп, ал асыл ағаны:

Алдыңда тұрса тірегің,

Әр нәрсеге керегің

Алатаудай айбаттың,

Дұшпанға қылар қайраттың, -деп,

Дұшпаныңды қор қылар,

Құрыштан соққан болатың, —

деп інінің орнын айта келіп, осылар «өлмес болсайшы» деп қимастық сезімдерін айтады.

Ата-ана үшін өмірінің сәні мен мәні болатын, өмірдегі ең қымбаттысы — перзентінің қазаға ұшырауы олар үшін ең ауыр қайғы екендігі белгілі.

Ақын:

Адамзаттың миуасы,

Әлдилеп сүйген баласы,

Ойлаңдар, беглер,- ойлаңдар,

Перзентсіз елді не дейді,

-дей келіп:

Ұясыз адам шырақсыз.

Қыз бой жетіп өскенде,….

 Қыз, балаң өлмес болсайшы, —

деп перзент қазасының ата-анаға аса ауыр тиетіндігі жөніндегі ойларын «осы айтқан сөзім әзілсіз» деп ойға жетелей аяқтайды.

Ақын адам өмірінің жарасымдылығы, мәні туралы толғанғанда өзінің алдындағы жырауларша толғай жырлайды. Адам өмірінің мәнділігін қоршаған орта мен табиғат құбылыстарымен, тұрмыс-тіршілімен үйлестігінен іздейді.

Тау болмайды бұлақсыз,

Көл болмайды құрақсыз. Малсыз адам тұяқсыз,

Ұлсыз адам шырақсыз, —

деп перзентінің ата-ана үшін қаншалықты мәнділігін айтқанда да, өмір құбылыстарындағы ұқсастықтар арқылы ойын айқындай түседі.

Арғымақ мініп не керек,

Артынан жабы кеткен соң. Ағайын-туған не керек,

Аңдысып күні өткен соң… —

деп  ежелгі    жырауларша   ағайын-туғанның    ынтымақ-бірлікпен, татулықпен өмір сүруін аңсайды.

Ақынның «Қуды мініп, құланды құрықтап жүр» толғауының әлеуметтік маңызы ерекше деп айтуға болады. Бұл толғауында ақын ел ішін дендеп жайлаған қулық-сұмдықтарды, озбырлар мен қулардың датқалармен бірігіп енді бүлдіріп жатқан іс-әрекеттерін әшкерелейді.

Билік, мансап, бедел таластырудың дауы ел ішін жайлап бара жатқанын, оған ел билеген әкімдер кінәлі екенін, оның зардаптарын: Жетікент, Шымкент, Сайрам, Дулат та жау, Сіргелі, Ыстыменен қалмады сау. Жүлектен төмен қарай мөрін басып, Жау болар бір кісіге осындай-ау, —

деп ақын отаршылдықтың әсер-ықпалынан елдегі орын алған бүліншілікті ашық айтады,

Ақын «Амалсыз асы біз күмірә» атты толғауында ежелгі ақындарша:

Біссіміллә деп бастайын,

Медет тілеп пірлерден,

Амалсыз асы біз күмірә.

Шариат сөзін білмеген,

— деп бастап, емір құбылыстарына өзіндік баға бере келіп:

Азғана сөзді қозғайын,

Тыңдасаңдар жақсылар.

Әзіргі мынау күндерден, —

дейді де, Ресей отаршылдарының қазақ еліне үстемдік жүргізу саясатының іске асырылуы мен зардаптарын толғайды.

Жайлауымды жау алып,

Ықтияр кетті-ау күллі елден! -деп күйіне келіп, елдің бірлігі, жай-күйінің кете бастаған шындығын:

Енді қалып барасың

Бірігіп басың жүргенен,

Жанның бәрі жарлы боп,

Жалғыз жан жоқ күйге енген,

… Ауқатты байлар әлсіреп,

Жақынына күйгеннен,

-деп бейнелейді ақын.

Зорлықшыл заман ықпалының қарапайым жандарға ауыр тигені де ақын назарынан қалыс қалмайды. Ақын:

Момынның көңілі толы жас

Зәлімнің көңілі семірді,

-дей келіп:

Кісісымақ  ысқырып

Есігіме тебінді.

Қадақ болған кісідей

Ала алмай жүрмін кегімді.

Жансар болған жыландай,

Киреңдетті белімді, —

деп күрсіне де күйіне толғанады. Құлыншақ ақын заман адамдарының бойындағы өзгерістерді:

Шашын қойды жігіттер.

Жаулықсыз көрдік келінді.

Сүйгенімен боп кетер,

Шырайлы қыздар келімді.

Қараңғы түнмен қыз кетіп,

Сұрамас ата, тегіңді, -деп бейнелей келе:

Бүйте берсе бұл заман

Таяқ алып ақтайсың,

Кейінгі қалған ұрпақтар

 Атаңның мынау қазалын

 Бәрін де оқып жатпайсың,

-деп болжалды ойларын жырына қосады.

 Ақын қазақ елінің патшалық Ресейге бағынышты болып өз еркінен, құнарлы да шырайлы жерлерінен айырылып қалған мүшкіл халін былайша бейнелей келіп:

Падишамыз орыс-ты,

Күннен күнге қылып тұр

Көңілдегі жоқ істі.

Қадаулы ағаш, тартқан сым.

Қазақтан алды қонысты, —

деп жасалған қысымшылық пен жерден салынған салықтардың да халыққа ауыр тие бастағанын:

Қазынаға қарыздар

Халық көбейді борышты,

 -деп ойын айқындай түседі.

Халықтың мұңын мұңдап, сөзін сөйлеп, жоғын жоқтайтындарды билікке жақындатпай, айтқанды орындағыш, өздерінің ырқынан, айтқан сөздерінен шықпайтын адамдарды жандайшап етіп қызметіне жүргізу отаршылдардың бұрыннан келе жатқан тәсілі. Ресей отаршылдары да осы саясатты тәсілді өз мақсаты жолында үнемі қолданып отырған. Отаршылдық мақсатты іске асыруда жүргізілетін әрекеттердің бастыларының бірі халықты рухани күйреуге, тозуға ұшыратып құлдық психология орнату болса, бұл саясат XIX ғасырда бұратана елдерге арнаулы бағдармен жүргізілгені белгілі. Осы іс-әрекеттің  халық арасындағы зардап көріністері де Құлыншақ ақынның назарынан тыс қалмайды. Ақын оны өлеңдерінде:

Маубас өгіз секілді,

Не көрімдер би болды.

Мұсылманның баласы

Табанға түсіп и болды, —

деп ел мүддесін ойламайтын жандардың қолының билікке жетіп, қарапайым халықтың езгіге түсе бастағанын ашына бейнелейді.

Ресей отаршылдары елдің жерін, билігін алып қана қоймай, елге рухани жағынан да бүліншілік әкелгені, қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері мен наным-сенімдерінің есепке алынбай, зорлық-зомбылықтың көбейгені, алауыздық көбейіп, азып-тозуға әкеле бастағаны XIX ғасырдағы «Зар заман» әдебиетінің көрнекті өкілдері болып саналатын Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір шығармаларында кең көрініс тауып бейнеленген болатын. Еліміздің Оңтүстік өңіріндегі осы құбылыстың іске асыуы Құлыншақ, сонымен бірге Майлықожа шығармаларында да едәуір кең көрініс тапты. Кеңестік идеологияның ықпалынан бұл ақындардың осы тақырыптағы шығармалары кеңес дәуірі кезінде жарияланбады.

Елдің бірлігін, халықтың болашақтағы жайын ұмытқан биліктегілер бұл жағдайларды, туыстық, халықтық ұғымдарды еске де алмай зорлық-зомбылық жасайтындығын ақын «Пенденің көп-ті күнәсі» деген толғауында:

Бір жұмыс түссе басыңа,

Айдаушысын ертіп кеп,

Баса-көктеп үстіңнен

Шығарады үкімді.

Олар білмей барады

Алыс пенен жақынды,

Тентек пенен мақұлды, —

деп әділдікті, жақсы мен жаманды, дұрыс пен бұрысты ажыратып жатпайтындығын да айтып өтеді. Ақын Шортанбайша заман туралы да ой қозғап:

Ойлап тұрсаң пенделер

Қиямет-қайым жақын-ды, —

деп болжалды ойларын да айтады. Дулат, Шортанбай, Мұрат ақындарша заман күйін, ел болашағын толғай білуі Құлыншақ ақынның да өз заманының ең күрделі мәселелерін көре білген кең құлашты, ойлы ақындардың бірі болғандығын толғаулары айқындай түседі.

 

2.2. Арнаулары.

 

Қазақ халқында өз жанынан өлең шығарып айту тек мықты ақындарға ғана тән құбылыс болмаған. Бұны да халқымыздың бір өзіндік ұлттық ерекшелігі деп тануымызға болады. Халқымыз ақындық өнерімен кең танылып, өнерімен көпшілік қауымның құрметіне ие болған, айтысқа түсіп сыналған импровизатор ақындарды ғана ақын деп таныған.

Құлыншақ ақын да осы қасиеттерге ие болған сөз шебері. Оның суырып салмашылық өнері әр түрлі оқиғаларға, құбылыстарға байланысты айтқан арнау өлеңдері мен айтыстарынан ерекше байқалады.

Құлыншақ ақын өз заманындағы сол өлкенің белгілі адамдарына арнап өлеңдер шығарып, олардың әр түрлі іс-әрекеттерін, мінез-құлқын шығармаларында бейнелей білген. Ақын өз заманының атақты адамдарының үлгілі істерін, өнегелі әрекеттерін ежелгі дәстүр бойынша мадақтап та отырған. Мысалы, заманында батырлығымен, әділдігімен аты шығып, елге танымал болған, намысқой, Қаратау өлкесінің теріскейіндегі Үштөбе, Жартытөбе деген құнарлы жерлерін өз жұртына қоныс етіп қалдырған, жаудан беті қайтпаған Жаманқара батырға арнаған мадақ өлеңінде оның ерлік, батырлық тұлғасын:

Жарқырап шығып еді дабыстарың,

Өзіңе пар келмейді алысқаның.

Тор темір түрмесінде жатсаң-дағы

 

Терісі тесілмеген арыстаным,-деп бейнелейді.

Құлыншақтың әлеуметтік мәні зор өлеңдерінің бір тобы осы жеке адамдарға арнаған сыни арнаулары. Ақын арнаулары тек мадақтық сипатта ғана емес. Жеке адамдарға арнауларында ақынның сыншылдығы да айқын көрініп отырады. Арнауларының өзіндык бір ерекшелігі оларда сын, мысқыл ерекше байқалатындығында. Ақын өз тұсындағы зорлықшыл, қиянатшылдарды, дүниеқорлар мен сараңдарды, бәлеқор жандарды өлеңмен өткір сынға алып, масқаралап отырған.

Құлыншақтың бұл сипаттағы өлеңдері аз болмаған сияқты. Олардың көбісі кезінде халық арасына кең тарағанмен уақытында жазылып хатқа түспегендіктен түгелдей жетті деп айтуға болмайды.

Ұмытылмай жеткен арнаулары «Оңдыбайға», «Дүйсенбіге», «Қисыққа», «Көлбайға» т.б. сол сияқты өлеңдері.

«Оңдыбайға» арнау өлеңінің туу тарихын зерттеуші ғалым Р. Бердібай былайша : «Оңдыбай — қырды жайлаған болыс екен. Соның аулына бірде Құлыншақтар жолаушылап барса, болыстың әйелі қонақтарды қораш көріп дұрыстап күтпейді… Болыс әйелінің өнегесіздігіне намыстанған ақын кетерінде «Оңдыбайға» деп үш-төрт ауыз өлең жазып қалдырады» деп жазады. [22.318]

Ақын болысқа әйелінің көргенсіздік, өнегенсіздік мінезін, болысқа оның тең еместігін айта отырып, атына абырой әкелмейтін жаман мінезін:

… Есектен не туады айғыр шапқан ? Жылтыраған бетіне әуес болмай, Адамның баласын ал, кісі баққан. Қызарған не қыласың беттің нұрын, Салады көрген жігіт көздің қырын,-дей келіп, бұл өлеңнің шығу себебін де айтады.

Болысеке, бұл өлең қайдан шықты? Үйіңде бесінде ішкен шайдан шықты. Сабада сапырулы қымыз тұрып, Күбіден айнып кеткен айран шықты. Қайыр-қош, болысеке, көргенімше, Бұл қорлық естен кетпес өлгенімше. Қос-қоржын арқалап құрыған жақсы, Итке артып аттың қосын жүрегінше,-дейді ақын.

Кейін бұл өлеңді оқыған Оңдыбай болыс қатты намыстанып, әйелін төркініне көшіріп жіберген екен деседі [22.319]»

Ақын Оңдыбайдың сараң әйеліне мін тағып, басқа біткен дәулетті дұрыс бағалай алмай, сараңдыққа салынған пейілі тар мінезін әшкерелейді. Адамның адамдығы, жақсы қасиеті оның адамгершілігінде, жомарттығында деп бағалайтын ақын Оңдыбайға ақыл беру арқылы басқаларға да ой салып, әйелдің өңі мен келбетіне, бет-ажарына ғана қарамай, оның адамгершілігіне, ақыл-парасатына назар аудару керектігін ескертеді.

Қазақтың қонақжайлық қасиетін, дәстүрін берік сақтауында ақындардың осындай өткір айтқан өлеңдерінің де үлкен мәні, өзіндік орны, әсері болғандығын көруімізге болады. Ақындардың сөзі, өлеңі ел ішіне тез, кең тарайтындықтан көпшілік оны есте ұстап, өзіне келер сөз бен сыннан қаймығып, өздерінің кемшіліктерін түзеуге әрекет етіп отырған. Осындай жайтты ақынның кезінде Қаратау өңіріне аты шыққан, белгілі Дүйсенбі датқаға айтқан арнауынан да байқаймыз. Дүйсенбі датқаның әлсіздерге жасаған зорлығын ақын өткір тілмен әшкерелейді.

Әлсізге азғана күн амалдайсың,

 Жақсылық бұл кейіпіңнен таба алмайсың.

 Жеріңе ерегіскен қап-қара боп,

Бұлттай жауатұғын табандайсың,-

дей келіп датқаның елге істеген зәбір-жапасын, елді жылатып жүргенін бетіне баса айтады. Осындай туралығы мен өткір, сыншылдығынан кезінде ақынңың өзі де зардап шеккендей. Ақынның сөз сүйегіне жеткендей болған Дүйсенбі датқа ақынды біраз қуғынға түсірген сияқты. Оны ақынның:

Тізесі Дүйсенбінің маған өтті,

Қайсысыңды мендей қуып еңіретті?

-деген өлең жолдарынан аңғаруға болады,

Ақын елге белгілі адамдардың жасаған халыққа жасаған жақсылығын, жағымды іс-әрекеттерін мадақтап дәріптеуімен қатар жамандық атаулыны өткір тілімен сынға алып, әшкерелеп отырған. Сондай шығармаларының кейбірі Көлбайға арнаған арнау өлеңдері.

Ел аузында сақталып жеткен Көлбай болысқа арнау түрінде шығарған өлеңінің туу тарихы туралы деректер бар. Бірде ақын болыс үйіне қонақ болып келгенде өзіне лайықты күтім көре алмайды. Осыған намыстанған Құлыншақ кетерінде өлең шығарып, оны хат түрінде қалдырып кетеді. Ол өлеңінде:

Ауылдан шыққан күні

 Көлбай қондық,

Десе дағы «Көлбай жоқ», болмай қоңдық.

Ішкеніміз қатықсыз қара көже,

Тақыр жерге иірген қойдай болдық ,

-деген екен.

Ақынның Көлбайға шығарған туындыларының енді бірі «Мазақ қылма, Көлбайым» деп аталады. Құлыншақ болыс үйіне тағы бір келгенінде Көлбай болыс ақынды сыйлап күтудің орнына мазақ сөздер айтқан екен. Осы қылығына байланысты ақын осы өлеңін шығарады. Сонда ақын:

Ауылға келген жыршыны,

Мазақ қылма, Көлбайым,

Мазақ қылсаң Көлбайым,

Сенің әкең Жұмабай Шылбырдан өлген исі еді.

Кетерсің болып сондайын,-

деп шындықты айтудан тайсалмайды. Көлбайдың әкесі Жұмабай кезінде елге жасаған қиянаттары үшін киіз үйдің шаңырағына шылбырмен асып өлтірілген деген әңгімені болыстың бетіне салық етіп айтады.

XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінен өздерінің дәулеті мен мансабы арқылы елге біршама аты белгілі болған адамдардың өзін ақындарға мақтатып, жақсы аттарын ақын сөздері арқылы жұртқа жария етуді тәсіл еткен, сонымен бірге өлеңмен жамандатып та ақынның ақындық қасиетін, батылдығы мен өткірлігін байқап отыратын дәстүрінің болғандығы байқауымызға болады. Оны Баймағамбетке Шернияз ақынның, Тезек төреге Сүйінбайдың, Бақтыбай ақынның, Рүстем төреге Жанақ ақынның, Майлықожаның Ахмет төреге айтқан өлеңдерінен көреміз. Осы құбылыс Құлыншақ ақын шығармашылығында да бар. Тәкаппар, содыр мінезді, Батыр Қисық баса-көктеп кірген Құлыншақ ақынның басын қылышпен алмақ болады. Ақын сонда қорықпай тіл қатып Қисықты тоқтатады. Оның сынынан өткен ақынға өзін мақтауды талап етеді. Сонда ақын Қисық батыр келбеті келмеген, түрі сиықсыз жан болса да оны алтын тақта отырған патшаға балап мақтай:

Жақсыға анық тартып туып едің,

Жақсылық туғаннан-ақ қуып едің.

Даңқыңды Алатаудай естіген соң,

Көруге дидарыңды келіп едім.

 Іліндің атақ жастан сөйлер сөзге,

 Көріндің адам болып көрер көзге.

 Мақсұдың Алла тағала бергеннен соң

 Міндіңіз алтын таққа осы кезде.

Мүбәрәк құтты болсын мінген тағың,

 Құдайым аямасын берген бағын.

Бұл күнде ел билеген батыр бопсың

Зейінмен ажыратып істің ағын,

-дейді ақын.

Мадақ сөзге риза болған Қисық ақынды байқау үшін енді өз бойындағы міндері болса соны қорықпай, жасырмай айтуды талап етеді. Сонда ақын батырдың ұнамсыз кескін-кейпің, бірбеткей тік мінезді адам екенін, тегі де оңды емес екендігін былайша әшкерелейді:

Болар ең жылқы болсаң, кәті ғана, Мінетін бір сорлының аты ғана.  Қаңғырып кебек іздеп жүргеніңде Көсеумен сабар еді қатын, бала Қой болсаң, болар едің тоқты ғана, Сары ала бөксе жағың боқты ғана. Үйіне жалғыз мейман келе қалса, Соятын сол мейманға епті ғана.

Болар ең ешкі болсаң, қотыр ешкі, Шалбардай жұртта қалған бетің ескі. Мақтанба көрмегендей Қисық батыр, Әкең де құлшылықпен күнін кешті.

Тәрізің бақсы ұстаған қобыздай боп, Пішінің жаман екен доңыздай боп. Қатының таңдап алған сұлу екен. Қойнына жатамысың қоңыздай боп!

Ашы да болса шындықты айтқан Құлыншақтың батырлығын, айтқыштығын танып, риза болған Қисық батыр ақынға сый-сияпат көрсеткен екен.

Құлыншақ ақынның бізге жеткен арнаулары оның өткір тілді батыл ақын болғандығын дәлелдей түседі.

 

2.3. Термелері мен өсиет, насихат, төрелік айту мәндегі өлеңдері.

 

Құлыншақ ақын шығармашылығында терме, насихат, өсиет өлеңдері де біршама баршылық.

Бізге жеткен кейбір терме, насихат, өсиет мәндегі шығармаларына қарай отырып кейбіреулері үзінді түрінде жеткен сияқты болып көрінеді.

Ақын бұл сипаттағы шығармаларында дәстүрлі тәсілмен өмірдің мәні, жақсы мен жаманды тілге тиек ете өзінше жырлайды. Ар мен ұятты ойлайтын адамдар мен сән мен байлықты ғана мұрат еткен жандардың сипаттарын, білімді мен парықсыздардың ерекшеліктерін айта келіп, өзінің ақыл, нақыл сөздерін сөз ұғатын жандарға арнайтынын былай деп көрсете отырып:

Өрнексіз қылып айтқан сөз

Еш адамға қонбайды,

Өрнексіз шешен болмайды.

Өздеріңдей жақсыға

Әңгіме нақыл сөз айтып

Тыңдатушы ем сондайды.

Арғы жағын пайымдап,

Есі бар адам ойлайды.

Біздің сөзді тыңдаған

Басқаға көңіл қоймайды,

Шекерге ешкім тоймайды,

-деп өзінің ақындық өрнек өнерінен де мәлімет бере жырлайды.

Ақынның ақындық өнерде алға қойған мақсаты «Ұрпаққа бұл айтатын өсиетім» деген өлеңінде айқын аңғарылады:

Құлыншақпын, әкемнің аты — Кемел,

Қолыма домбыра алсам аруақ жебер.

Өмірдей көргенімді жырға қостым,

 Бағасын жақсы — жаман халық білер, —

дей келіп өмірде көрген жайттарын ой сарабынан өткізіп, әртүрлі адамдардың іс-әрекеттеріне талғаммен қарай өзіндік бағасын береді. Ақын:

  Көп көрдім жақсы қандай, жаман қандай,

  Көп көрдім жомарт қандай, сараң қандай.

                                  Өзіне ішіп-жеуге қимайтұғын,

                                  Сараңдар көп жияды арам малды-ай,

 — дей келіп:

Ер жігіт он бесінде елім дейді,

Ел үшін еңбек етсе, ерінбейді.

Жамандар қыр аспайды қырқында да,

Пайдасы елге тиер көрінбейді,

 -деп жақсылығы елге тиер ер азаматтар мен іс-әрекеті, жақсылығы өз басынан аспайтын жандарды салыстыра жырлайды. Құлыншақ ақын ендігі бір өлеңінде:

Біреуге берсем дегін, алсам деме,

Біреудің адал нанын алып жеме.

 Артыңда жақсылығың калса қалар, Адамның жамандығы қалсын неге? —

деп шығыстық ұлы ақындар салған ізбен адамгершілік шарттарын үлгі ете өсиет ойларын айтады,

Жақсы жігіт пен нашар жігіттің мінездері, бай мен кедейдің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері, әйел затының жақсы қасиеттері мен жағымсыз жат мінездері туралы айта келіп, сол сөздерден сабақ алуға шақыра:

Болған соң ақындық бір қасиетім,

Ұрпаққа бұл айтатын өсиетім –

Жақсы жағын сөзімнің ұғып алғын,

Жақсы сөз — жақсы адамды өсіретін,

-деп өсиетін арнайды.

Белгілі ғалым Р.Бердібай «Терме дәстүріндегі өлең онда мол болғаны байқалады», — деп жазады [22. 36].

Ақынның бізге жеткен үзік-үзік шығармаларын оқи отырып бұл пікірдің орынды айтылғанын байқауға болады.

 Ақынның көлемі шағын болса да, оның өмірлік таным-талғамдарын танытатын, айқындай түсетін шығармалары да баршылық. Бұл сияқты шығармаларында ақын өмір құбылыстарын езіндік көзқараспен тани отырып, пайым-бағасын да көрсетіп отырады. Ондай өлендері де Құлыншақ ақынның әдеби мұрасын тереңірек талдауға, ақындық тұлғасын тануға жәрдемі тиетін еңбектер болып саналады.

Бұндай шығармаларына ақынның «Мазақ қылма, Көлбайым», «Алты күшік болыпты алты тоқты», «Дария білмес иттің сарығанын», «Ішпеймін қымызыңды шөлдесем де», «Әңгімесін естісең», «Керілген етек жақсы керме қастан», «Сен едің, Ырысқұлбек, бұлғақтаған», «Жандәулет, жүремісің, желемісің» деп басталатын осы сияқты өлеңдерін жатқызуға болады.

Жеке бастың қамын ойлап дүниеқорлыққа салынудың халықтың өзіндік әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне кері әсер ететінін, қандай жағдайда да адамгершілікті, ар-ұятты жоғары ұстау керектігін ақын ескертіп отырады.

Итін күшіктетіп, әр күшігін бір тоқтыға айырбастап байымақ болған біреуге шығарған:

Алты күшік болыпты алты тоқты,

Әркім әуес қылады қолда жоқты.

«Ит сатқанның ауылы» атанарсың,

Еңдігәрі жемеңіз мұндай боқты, —

деп жоқтан өзгеден табыс іздеп ел атына сөз келтіретін іспен айналысқан әрекетін мазақтай сынға ала отырып, ондай жат әдеттен аулақ болуға үндейді.

Құлыншақ ақын «Әңгімесін естісең» деп басталатын сықақ өлеңінде сөйлеген сөзін тыңдаған адам жаһаннан асқан ғұлама деп ойлап қалатын, бірақ оның қылған ісіне қарағанда күнәға белден батып жүрген, күндіз сопысынғанмен кешке қарай пейілі бұзылып шыға келетін дін қызметкерлерінің екі жүзді бейнесін ашып көрсетеді.

Кейбір адамдар бойында көрініп отыратын қылтетпе оғаш мінездер де ақын сынына ілініп отырған. Рысқұлбекке айтқан өлеңінде оның осындай мінезін:

Құсындай ителгінің теуіп өткен

Бар екен бір мінезің шұнақтаған,

-деп бейнелейді ақын.

Халқымыздың ежелден келе жатқан жақсы дәстүрлерінің бірі қонақжайлылық. Бұл дәстүрдің қалыптасып орнығуының да өзіндік тарихи, әлеуметтік негіздері бар. «Қонақ келсе, құт келер» деп есептеп, екіншісі бөлінбеген қазақ деп қонағына мал сойып, болмаса үйіндегі асының құнарлысы мен дәмдісін ұсыну халқымыздың жазылмаған заңы сияқты болып есептеліп келген.

Ел ішінде осындай дәстүрге қайшы келетін құбылыстар кездескен кездерде ақындар да оларды сынға алып өлеңдер шығарып

 

отырған. Бұл дәстүр Құлыншақ шығармашылығында да едәуір орын алады. Ақынның Көлбайға, Оңдыбайға арнауларында, «Ішпеймін қымызыңды, шөлдесем де» өлеңінде, қауыншының әйеліне берген батасында, т.б. шығармаларында көрініс тапқан.

Ақын адамдар бойында кездесетін жағымсыз іс-әрекеттерді, мінез-құлықтарды көргенде оларды бейнелі де өткір тілмен сынға алады.

Бір түлкі тұра қашты, қудым тыңнан, Ұсынса қол жетпейтін биік шыңнан.

Қаз мойын, қарға тұмсық бір қу екен, Төбесін бір-ақ көрдім, орғыл құмнан.

Бір жылан, бір айдаһар жолдас бопты,

 Түк қалмас бере берсең жиған малдан, —

деген өлеңінде байдың қызы мен оның жеңгесінің тойымсыз дүниеқұмарлығын мысқыл етеді.

Байлығының буына мас болып өзгелерді көзіне ілгісі келмей аспандай қарап көкірек керетін оспадарлар да ақынның өткір сынына ұшырап отырған. Құлыншақ ондай жандарға да:

Керілген етек жақсы керме қастан,

 Шөп шығар жаңбыр жауса қара тастан. Дәулетке ерге біткен едіреңдеп,

 Көзіңе көрінбейді жер мен аспан, —

деп ондайлардың астамсыған оғаш қылықтарын қаймықпай бетіне басып айтады.

Ақын осы сияқты сыни сипаттағы шағын өлеңдері арқылы адамдар бойындағы әр-түрлі жағымсыз іс-әрекет, мінез-құлықтарды көрсете отырып ондай жайттардан аулақ болуға шақырып отырады. Ақынның бізге жеткен шағын-шағын өлеңдері де осындай ерекшеліктерімен маңызды болып саналады.

Халқымыздың ежелден елге туралығымен, әділ сөзімен танымал болған адамдармен қатар ақындарды да дау-дамайлы істерде төрелік айтуға шақырып отырған дәстүрі болғандығын білеміз.

Құлыншақ ақынның ел ішінде беделді ақын, сөз, дау тоқтатар азамат болып, дау-шарларды тыюға да дәнекер болып жүргендігіне дәлел болатындай шығармалары да бар.

 Құдабай деген байдың атына Мақаш деген адамның құсқа атқан оғы тиіп, ат өліп қалады да, бай: «Атым тұлпар еді, екі ат төлеу бересің» деп даулайды. Сонда адамдар «Ара ағайынсыз, осының төрелігін айтыңыз» дегенде Құлыншақ ақын байдың бір жыл бұрын қойына қасқыр шауып, қойлары қырылып арам өлгенде құдайдың ісі деп мойындағанын айта келіп:

… Қасқырдан қанша құн алдың?

Қан-жыныңды ақтарды.

 Құдай ісі демек пе ең,

 Өзіңді мықты соққанды.

 

Бұл да сондай жазым-ды,

Атпақ болған қазыңды,

Қаңғырған бір оқ атыңа,

Сандалып барып тиіпті.

Соған бола тартпағын,

Өлгендей адам күйікті.

Адал болса бұйырсын,

 Құнсыз бұл дау тыйылсын! —

деп төрелік тұжырымын жасайды [25. 19]. Сонда байдың ақын тілімен айтылған орынды сөзге тоқталып, атының етін алып үйіне амалсыз қайтуына тура келеді.

Осындай бір даулы мәселеге Құлыншақ ақынның төрелік жасау оқиғасы былайша айтылады.

«Ел ағалары атанған Сыздық, Бейсенбі және Ахмет деген кісілердің қоныстары жапсарлас жатады екен. Соңғы екеуінің ауылдарының бір жігіті Сыздық ауылындағы жекжаттарын сағалап барып, сонда қой жайып жүріпті. Күндердің күнінде келімсек жігіттің зайыбы мен Сыздық ауылының бір бозбаласы арасында байланыс бар деген бықсық сөз тарайды. Бұған Бейсенбі, Ахметтердің сүйегі қызып, арада жанжал шығады. Даугерлер Созақ қыстағына қарай жолаушылар бара жатқан ақынға жүгінеді. Сонда ақын:

Орта жүзде бар дейді,

Бейсенбі мен Ахмет –

Халықтың бәрі мақтайды,

Өсек сөз қарап жатпайды.

Ар — ұяты бар кісі,

Халықтың арын сақтайды.

 Затында енді бар алғыр,

Қойшы мінген байталға

Еш уақытта шаппайды,

-деген екен [15. 18-19].

Құлыншақ ақынның ел ішінде сыйлы да беделді болғандығы мен ақындық өнерпаздығы осындай сөз үлгілерінен де айқын аңғарылады.

 

3-ТАРАУ. ҚҰЛЫНШАҚТЫҢ АЙТЫСТАРЫ МЕН САЛТ ӨЛЕҢДЕРІ ҮЛГІСІНДЕГІ ШЫҒАРМАЛАРЫ

 

З.1. Айтыстары.

 

Құлыншақ ақынның шығармашылығында айтыс жанры мен сөз қағысулары да елеулі орын алатындығы жоғарыда айтылған болатын. Әдетте ақынның ақындық өнері, суырыпсалмалық шешендігі, әсіресе осы айтыс өнерінде байқалатын болған. Құлыншақ та белгілі сөз шеберлерімен сөз сайысына түсіп өнер жарыстырған сөз шеберлерінің бірі. Молда Мұсаның айтуы бойынша Құлыншақ ақын айтыста ешбір ақыннан жеңіліп көремеген, суырыпсалма ақындық өнердің қыр-сырын айтулы игерген айтулы өрен жүйріктің бірі.

 Құлыншақ ақын кезінде көптеген ақындармен айтысқан болуы әбден мүмкін. Қанша ақынмен айтысқаны жөнінде дәл тап басып айта алмаймыз. Бізге белгілісі Майлықожа ақынмен ауызша, жазбаша түрде айтысқаны, Молда Мұсамен айтысы, Бұдабай ақынмен, сондай-ақ аты белгісіз бір ақын қызбен айтысы, белгілі айтыскер Шөже, Майлықожа ақындармен сөз қағысулары.

Құлыншақ ақынның айтыскерлік ерекшелігі туралы әдебит зерттеушісі ғалым Х.Сүйіншәлиев: «Айтысқан ақынға мін таққыш, табан астында сөз тапқыш Құлыншақ халық ішінде беделді болған. Оның шешендігіне, шыншылдығына ел риза боп ардақтаған» — деп айтыскерлік ерекшелігін айрықша атап көрсетеді. [30.635]

Құлыншақ ақын шығармашылығының, айтыстарының бір ерекшелігі — өзінің замандас ақындарымен жазбаша хат түрінде де айтысып, сонымен бірге хат жазысып шығармашылық байланыста болып тұрғандығы. Молда Мұсамен, Шәді төремен өлеңмен жазысқан хаттары осыған делел болады.

Құлыншақ ақын айтыстары туралы айтқанда оның Майлықожамен айтысын ерекще айтуға болады. Бұл айтыс ақынның бізге белгілі болып жеткен айтыстарының ішіндегі бірден-бір көлемдісі әрі толығырағы болып саналады.

Құлыншақ ақын айтыстарының ішінде Майлықожамен айтыстарының ақын шығамашылығын зертеген ғалымдардың ерекше көңіл аудартуының себебі онда ақынның дүниетанымы, ақындық шеберлігі біршама кеңірек көрініс тапқандығынан болса керек. Құлыншақ ақын Майлықожамен ауызша айтысумен қатар оңтүстік ақындарында бар дәстүрмен жазбаша хат арқылы да айтысқан деген дерек болғанымен, жазбаша айтысы бізге жетпеген.

Майлықожамен осы айтысының бір ерекшелігі туралы ғалым Р.Бердібай кезінде былай деген болатын: «Аз сөзі сақталған Майлықожамен айтысында әлеуметтік дертті ашудан гері, ру мен руды

 

салыстыру, байлық, көптік, бектік санасу сарыны басым. Бұрыннан дос екі ақынды елдің «игі жақсылары» қымыздың қызуына желігіп, еріксіз қолқалап айтыстырғаны, бір-бірімен себепсіз жамандасуға бұлардың зауқы болмағандығы байқалады». Ғалым бұл пікірін мысалдар келтіре отыра дәлелдейді [22.320].

Құлыншақтың Майлықожамен бізге жеткен айтысының жалпы көлемі 200-ден аса өлең жолынан тұрады.

Мұнда екі ақынның айтысы бір-бірімен сәлемдесуден басталып, бір-бірінің ақындық өнердегі ерекшеліктерін, бір-бірінің жақсы қасиеттерін тілге тілек етумен жалғасып, содан кейін екеуінің айтысқа түсулерінің, жоғарыда ғалым Р.Бердібай айтқандай себеп, жағдайлары сөз болады. Бұл айтыстың бас жағында ақындардың бір-біріне деген сыйластық сезімдері, талант, дарындарына деген құрмет, ізеттілік сезімдері айрықша көрініс тауып отыраған. Оны Майлықожаның Құлыншаққа, Құлыншақтың Майлықожаға берген мінездемелерінен айқын аңғаруға болады. Майлықожа ақынның Құлыншаққа «Менімен кім айтысар сенен өзге», «Ақын ең бағың қалың, озған атың», «Бар едік екі жүйрік құдай берген», «Өлеңге мен де дүрмін, сен де дүрсің», » Бар едік екі ақын мақтап жүрген», «Аузыңның қыдыры бар кісі едің» деген сөздері мен Құлыншақтың Майлықожаға «Қара дауыл өлеңге дүрсің, қожам», Қосылдық екі жүйрік сайымызға», «Қожеке, сөзіңе жұрт тоймас ұсайд» деген өлең жолдарынан бір-бірінің ақындық өнерін бағалауы, сыйластығы айқын көрінеді.

Құлыншақ Майлықожаға бұл теріскей өлкесіне келгеніне қош келіпсіз дей келіп, оған Қоңырат еліне құрмет қылсаң жарасады, өзің шеттен келген қожа едің, қоңсы қонып тіршілік етіп жатырсың дегендей ойды:

Қошемет қылсан қоңыратқа жарасады, Ежелден қоңсым едің ауқат көрген,-

деп айтқанда, Майлықожа бұл елді өзінің өзге елден кем санамайтынын айта келіп, ақындық өнерімен елдің құметіне ие болып сый-сияпат алып жүрғенін де жасырмайды. Құлыншақ ақынның сөзіне орай «несін ап ем сен кедейдің?» деген уәжін айтады. Осы айтыста бір байқалатын нәрсе екі ақынның да өрташа ғана күнкөрістік дәулеті бар жандар екендігі сезіледі.

Екі ақын да өздерінің күнкөрісі сол өлкені жайлап жатқан елге тікелей тәуелді екенін түсініп қана қоймайды, өздерін сол ел-жұртқа барынша қарыздар, міндеткер өнер иелері деп ұғады. Бұл Құлыншақ ақынның:

Қожеке сөзіңе жұрт тоймас ұсайд,

Бозбала бір-бірімен ойлас ұсайд,

 Бірінен ат, бірінен тон киюші ек,

Шамасы, кеп боршымыз қоймас ұсайд,

-деген өлең жолдарынан, сондай-ақ Майлықожаның:

Бай қоңырат, бар қоңыраттан алғам шығар,

 … Туғаныңа айт жолымды мықтап қылсын,

Саған берген болады маған берген,-

деген сияқты өлең жолдарында көрініс табады.

Айтыс Құлыншақтың Майлықожаға:

«Қоңсым едің ежелден ауқат көрген», «Ежелгі қоңсылықпен күнің кешіп»,

деген түрде айтылған сөздерінен кейін шиеленісе түседі. Майлықожа Құлыншақ ақынға адамды адам асырамайды, әркім Алланың берген несібесімен күнін көреді деген сияқты ойларын айтып, одан әрі қарай екі ақын әрқайсысы өз елінің артықшылық, кемшіліктерін теріп айта бастайды.

Құлыншақ қоңыраттың қалың іргелі ел екенін, қожаның азшылығын айтып Майлықожаны мүдіртпек болады. Ал Майлықожа өзінің қожа екендігін, тектілігін айтып, Құлыншақты ислам діні қағидаларымен сүріндірмек болады. Сонда Құлыншақ:

Қожаның да ішінде бар-ды қожа, Кей қожаның үйінде арақ, боза. Арақ ішіп айтасың өтірікті, Кереметің қожа боп жоқ қой маза.

Қожаның қараңыздар қожасына, Ішіп жүрген арақ пен бозасына. Арақ пенен бозасын мойнына алды, Қараңдар шайтан пірдің мазасына,-

деп дін насихатшысы болып халыққа жақсы көрініп жүретін кейбір қожа-молдаларда байқалып қалатын жағымсыз іс-әрекеттерді жасырмай айтып өтеді. Майлықожа өзінің ондай іс-әрекеттерден таза екенін айтқанда, Құлыншақ:

Бір сөзді айтпайтұғын айттың маған,

Мен де лайық сөз айттым тақсыр саған.

Арақ пенен бозаны бірдей ішер

Қасындағы жолдасың Мәделі ағаң,-

деп мін таға сөйлейді. Сонда Майлықожа Құлыншаққа Мәделі ақынның ондай кемшілігі болса өздеріңнен — нағашыларынан келген жайт дегендей қылып:

Шешесі Мәделінің апаң Қойқаң,

Келе сап Апақайды қылған сойқан.

Нағашысы арамқор сен болған соң, Жиендерің қылып жүр ойпаң-тойпаң,-

деп өзіне жабыса кеткенде, Құлыншақ «сүйегіңді маған жапсырдың» деп:

Бұзығыңды итеріп құтылмақсың, Бұралқы ішімдегі қоңсым қожам,-деген уәжін айтады.

Майлықожа да өзінің «ақ сүйек таза екенін» артықшылығым,

тектілігім деп:

Арапта құрайыш дер, атам Әшім,

Отыз үш ата туған, кәрі-жасым.

Тіріде — пір, өлгенде — туың едім,

 Құтылар қоңсылықтан қайдан басың?

…Әуелі — палуан өткен Үрістем Дастан, Екінші — Әзіретәлі дінді ашқан. Қылышынан қорыққаннан мұсылман боп, Сен маған қоңсы едің әуел бастан, —

деп осы жайттарды артықшылығым деп көрсеткенде, Құлыншақ ақын айтыстарда іркілмей сөз табар әдетімен тоқталмастан:

Құлыншақ сөйлер сезден ұялмайды, Жалғанда жаннан айыл жия алмайды.

 Мыңға бір үй келмейтін аз қожаға, .

 Көп қоңырат қоңсылыққа сия алмайды,-

дей келіп, қожалығың таза емес деген ыңғайдағы ойларын сездіре:

Қазан атты қаңтарғын терін жесін,

 Үш күн, үш түн шапса да ерінбесін. Қазақының жүгенін сыпырып ал,

Онан-мұнан шөгіртек теріп жесін,-

деп елге сөз келтіре сөйлегені үшін тиісті жазасы сол болсын дегендей ойларын айтады.

Белгілі ғалым Ә.Оспанұлы бұл айтыс Майлықожаның пайдасына шешілген деп көрсете келіп: «Құлыншақ пен Майлықожа айтысы», түптеп келгенде, өткендегі айтыстардың ортасынан ойып орын алмағанымен, тапқырлық-шешендік өнердің өнегелі ескерткіші ретінде ерекшеленетін шығарма екені даусыз. Айтыс өнеріне тән бар асыл қасиетті жинақтаған, тәлім-тәрбиелік мәні бар елеулі еңбек»,- деп бағалай өз пікірін білдірген болатын [24.31].

Құлыншақ ақынның Майлықожамен бұл айтысы қазақ халық әдебиетінің көп томдығының айтыс өлеңдеріне арналған томдығының 1988 жылы басылған екінші кітабында тұңғыш рет жарық көрді. Бірақ онда жарияланған нұсқа көлемді-көлемді қысқартулармен, өлең тармақтары бұзылып, жалпы айтыстың мән-маңызын, мазмұнын айқындай алмайтындай деңгейде жарияланғанын айта кетуіміз керек. Айтыстағы дінге қатысты айтылатын жолдардың қалдырылып кетілуі немесе өзгерістерге ұшырата жариялануы айтыстың кей тұстарын мағынасыздыққа ұшыратқанын байқауға болады. Айтыстың бұлайша қысқартулар мен өзгерістерге ұшырауын сол кездегі саясаттың әсерінен болған құбылыс деп түсінуімізге болады. Бұндай қысқартулардан бөлек жекелеген   сөздермен  қатар  сөз  тіркестерінің  де   бұрмаланғаны байқалады. Ақын шығармалары мәтінінің дұрыс жарияланбауы 1984 және 1989 жылдары «Жазушы» баспасы басып шығарған «Бес ғасыр жырлайды» жинағының екінші кітабында жарияланған шығармаларында да бар. Мысалы, Майлықожамен Құлыншақтың сөз қағысуындағы:

Майлы, Майлы дегенмен май болмадың,

Жұрттан алып жегенмен бай болмадың,

-деген өлең жолдары:

Майлы, Майлы дегенмен май болмадың,

Ат пен түйе алсаң да бай болмадың,-

деп беріледі. Сондай-ақ Майлықожаның Құлыншаққа табан астында суырып салып айтатын:

Сен Құлыншақ болғалы талай болды,

Иә құлын, иә жабағы, тай болмадың,

-деген жауабы:

Сен Құлыншақ атандың небір заман,

Не жабағы немесе тай болмадың,-

деп берілген. Бұлайша қатерлермен берілуін ғалым Ә.Оспанұлы кезінде көрсетіп жазған болатын [24.34-35].

Құлыншақтың Шөже ақынмен айтысы сол айтыстағы айтылған жайттарға қарағанда оның Арқаға барған сапарында болған сияқты. Шөже Құлыншаққа:

Қаратаудың қатпасы,

                                          «Көкпар шаба келік» деп,

Бір-бір атты жетектеп,

Ішкендерің көк кебек,-

деп тиісе, кемсіте сөйлегенде Құлыншақ Қаратау өлкесінің күнгейі мен теріскейіндегі әулиелі дейтін жерлерінің қазақ халқы үшін Меккеден кем, құрметтелмей, киелі жер деп есептелінетінін, жемісі менен жидегінің мол, шуақты өлке екенін айта келіп:

Баба түкті  шашты әзіз

Ұлсыздарға ұл берген,

Айналайын Қаратау

Әулиенің кені едің,

                                          Қырық бір мың машайық

Мекен еткен өтенім,

Кәлима келтір тіліңе,

Алжаспағын сен Шөже,

                                           Алдыма салып кетермін,

Артыңа теуіп кетермін! —

деп аты Арқаға кеңінен мәлім болған айтулы, ақындармен айтысында ешкімге дес бермейтін Шөже ақынға сес көрсете сөйлеп, ұшқыр да ұтымды жауап береді.Құлыншақтың кейінгі кезде табылған бір қызбен айтысы 2001 жылы жарық көрген «Жыр мұра» жинағында жарияланды. 30-дан аса жолдан тұратын бұл айтыстың өзіндік ерекшелігі бар.

Бірде жолаушылап келе жатқан Құлыншақты сырттай таныған бір ауылдың тойына бара жатқан ақын қыз Құлыншаққа әзілдей тиісе:

Құлыншағым,

Төбеңде салпылдайды тұлымшағың. Домалап той дегенде тұра алмайсың, Құрысып шапқыш аттай ұрыншағым,-

деп сөз бастайды. Құлыншақ ақын да әзіл сөзге әзілмен ұтқыр жауап беріп айтыса кетеді. Бұл айтыста терең қоғамдық саяси-әлеуметтік мәселелер көтерілмегенімен қыз бен жігіт арасындағы астарлы түрдегі әзілдің бір түрі көркемдікпен көрініс табады. Бұл сияқты астарлы түрде әзілдесе айтысу, сөз қағысу өзге ақындар шығармашылықтарында да жиі кездесіп отыратын құбылыс.

3.2. Сөз қағысулары.

 

XX ғасырдың басында өмір сүрген Сыр бойы, Қаратау өңірі ақындарында өлеңмен айтысып ақындық өнер жарыстырумен қатар қысқа түрде сөз қағысу, өлеңмен әзіл айту дәстүрі де болған. Осындай дәстүрдің бір көрінісін Құлыншақтың Майлықожамен әзілді сөз қағысуынан көруге болады.

Құлыншақ ақын Майлықожаға:

Майлы, Майлы десе де май болмадың,

 Жұрттан алып жегенмен бай болмадың,

-дегенде, Майлықожа:

Сен Құлыншақ болғалы талай болды,

Иә құлын, иә жабағы, тай болмадың,-

деп іліп ала жөнелген екен. Ақындардың бұл өлеңмен қағысуы, кейде аздаған өзгерістермен, ел ішіне кең тарап белгілі болған. Бұл қағысудан екі ақынның да суырып салғыштығымен қатар тапқырлық қасиеттерін де көреміз.

Құлыншақ ақынның Майлықожамен сөз қағысуының бірі мынандай оқиғамен байланыстырыла айтылады: «Шымкенттегі ояз ордасында істейтін Кенесарының кенже баласы Ақымет төренің алдында Құлыншақ пен Майлықожа кездескенде, Ақымет тұрып «Екеуіңіз бір-бір ауыз өлеңмен сөз сынасыңыздаршы» депті. Сонда Құлыншақ:

Қожаның бөлек болған ауылы жоқ,

Қазаққа қоңсы болып өмірі өткен,

-дей бергенде, Майлықожа оның сөзінің аяғын аяқтатпай:

Ей, Құлыншақ,

Арғы атамды сұрасаң,

Үрістем, Дастан,

Бергі атамды сұрасаң,

Ақ пайғамбар, Әлі Атыстан,

 Сен қазақ қожаға қоңсы емес пе ең әуел бастан?!

деп тоқтатып кеткен екен» дейді Ә.Оспанұлы [14.55]. Біздің ойымызша, бұл сөз қағысудың соңғы жағы, жалғасы бар болуы мүмкін. Бұндай сөзден кейін Құлыншақ ақынның сөзден тосылып қалуы бізге мүмкін еместей сезіледі.

Осындай өлеңмен сөз қағысуының бірі мынадай болып келеді. Құлыншақ ақын мен Майлықожа кейінірек тағы бір кездескенде Құлыншақ өзі бір өлеңнің басын бастайтынын, аяғын ойланбай жалғастыруын Майлықожаға айтады да:

Қаратаудың басынан көш келеді,

 Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,

-деп бастағанда Майлықожа ақын ақын:

Дәулет пенен перзенттің кештігі жоқ, Біреуге ерте, біреуге кеш келеді,-

деп өлеңінің соңын жалғастырып тоқтаған екен. «Бұны Құлыншақ «бұлай емес еді ғой»:

Ажал тағдыр ешкіммен ақылдаспас,

Біреуге ерте, біреуге кеш келеді,

-деп қорытындылапты. Сонда Майлықожа «жөн екен» депті» [14.55].

Осы сияқты бір-бірінің ақындық өнерлерін сынау мақсатында ақындар бас қосқан кездерде өлеңнің басын бірі шығарып, екіншісі ортасын, келесісі өлеңнің соңын шығаратын дәстүр болған.

Ақындар өлеңнің мағынасын сақтай отырып, кідірмей ұйқастыра отырып жалғасын табуы тапқыр импровизаторлықты керек ететіндігі белгілі.

1991 жылы шыққан «Өсиетім» деген атпен шыққан жинақта «Алты ақын мен Ұлбике» деген атпен жарияланған шығармада Оңтүстік, Сыр бойы ақындары шығармашылығында жиі кездесетін бір ақындық дәстүр көрініс тапқан. Бір құбылысқа арнап бірнеше ақынның өнер жарыстыра өздері табан астында суырып салып өлең шығаруы ақындық сынасудың бір жолы сияқты болған құбылыс.

Алты ақын — Құлыншақ, Мәделі, Майлықожа, Бұдабай, Жанкел, Күдері ақындар Ташкент, Шыршық жақтан келе жатып Мұсабай деген бай датқаның үйіне түседі. Бай да, оның бәйбішесі де үйінде жоқ болып шығады да, датқаның келіні қонақтарға ас даярлау қамына кіріседі. Келін тамақтың қамымен қамыр илеп отырып, байқаусызда жел жіберіп қояды да, ұялғанынан әміркен мәсісін шиқылдата береді. Бұл жайтты байқаған ақындар»әрқайсысы өзінше сол құбылысты әзілмен өлеңге қосады.

 

Жолға аттанып кеткен ақын қонақтардың соңынан қайтаруға, болмаса тіл қатысып қалуға қуа келген Ұлбике ақын мен Мәделі сөзбен шарпыса, болған оқиғаға байланысты айтылған әзілді жалғастыра, сабақтастыра ақындық өнер жарысына түседі. Бұндай айтыс түрін де қазақ ақындар айтысының тағы бір қырын аша түсетін сөз үлгісі ретінде қарастыруға болады.

Құлыншақтың ақындық өнері, ақындық өнерді бағалауы мен құрмет тұтуы оның Бұдабай ақынға өлеңмен сәлем беруі мен Бұдабай ақынның Құлыншаққа өлеңмен берген жауабынан да айқын көрініс тапқан деуге болады.

Сыр өңіріне белгілі Әйеке болыс дұшпандарының қолынан мерт болғанда қартайыңқыраған Бұдабай оның өліміне жоқтау шығарып, оны қыздарына айтқызғаны әдебиет тарихынан белгілі. Құлыншақ та осы оқиғаға байланысты елге, оның туыстарына көңіл айта келіп, қайтар сапарында Бұдабайға сәлем беруге барады.

Сонда Құлыншақ ақын Бұдабайдың ақындық өнерін:

Озып бәйге алған ең,

Жарыстарда сен талай.

Өрт едің қаулаған,

Өлең едің заулаған.

Аузыңмен құс тістеген,

                                          Қыран ең ілмей түспеген.

                                          Көндіруші едің талайды,

Өлеңдете күшпенен.

Мерген едің жасындай,

Оғың жерге түспеген.

                                         Кәрілік шіркін, бұл күнде,

Өз айтқанын істеген,-

деп бейнелей жырлап, оның жоқтауын да жоғары бағалаған екен. Бұдабай ақын да өзінің жауап өлеңінде разы көңілмен Құлыншақты ақындық өнердегі өрен жүйріктердің қатарына қоса, олармен салыстыра келіп:

Ең озығы Құлыншақ,

Өлең десе ұрыншақ.

Шу асауды тоқтатқан,

Бұғалықты бұрын сап,

Айып бізге болмай ма

Сөзден тайып тығылсақ?-

деп өлеңмен жауап беруді жөн санағанын айтады. Осыдан кейін өсиет мәнді сөздері мен ер, ел амандығын тілек еткен Бұдабай ақын Құлыншаққа ақ жол батасын бере:

Жолың болсын қайтсаң,

Сәлем де Қаратау еліне.

Ажал, шіркін келмейді,

 

 

Көзіңе сенің көріне.

Жөнеп бір кетсең бір күні,

Қияметтің өріне,

Дұғаңды бізге арнай жүр,

«Кетті -деп, — барар жеріне ,

-деп жырмен сөзін аяқтаған екен.

Құлыншақ пен Бұдабай ақындардың бұл 72 жолдан тұратын сәлемдесу, жауап түріндегі айтысын Ә.Оспанұлы Е. Өмірбековтің тұңғыш рет «Шежірелі өлке» деген еңбегінен алып «Шымкент келбеті» газетінде жариялады [16.19].

Бұл да Құлыншақ ақынның ақындық өнерін танып-білудегі маңызды шығармаларының бірі болып саналады.

XIX ғасырдағы Оңтүстік ақындарында хат жазысып бір-бірімен шығармашылық жақтан байланысты болу, хатпен айтысу дәстүрі де болған. Бұған көптеп мысалдар келтіруге болады. Бұндай құбылыс Құлыншақ ақынның шығармашылығында көрініс тапқан. Соның бірі ақынның Молда Мұсаға (Мұсабек Байзақовқа) жазған хаты. Ақын бұл хатында Молда Мұсаның амандық-саулық жайын сұрай келе ақындық өнерін, білімін құрметтей отырып бұдан бұрын жазған хатына жауап ала алмағанын айта келіп:

Мұсабек өзің ақын, өзің молда,

Мұсабек өлеңщі деп болдым ойда.

 Ілгері нұсқалардан таратып сал Таласқанда қалмайтын қалың жолда.

Мен де бір дуанамын елді кезген,

Сендегі үміткермін шырын сөзден.

Көр боп өскен ағаңа көрсетіп қой

Қисық ағаш шықпас деп жақсы тезден,-дейді.

Ақынның бұл өлең хатынан оның үнемі өзінің білімін жетілдіру жолында ізденісте болғандығы аңғарылады. Құлыншақтың осындай ізденіетегі ой-мақсаты Шәді төремен өлеңмен жазысқан хаттарында да айқын байқалады.

Құлыншақ Шәді төреге:

«Төреден ақын Шәді шығыпты» деп ,

Мақтап жүр сыртыңыздан жұрттың бәрі,-

деп сәлем жолдай келіп, оның Қазан қаласында баспадан шыққан «Сияр Шәріп » қиссасын сұрайды.

Шәді сонда інілік ізгі ниетпен ақын сұрауын қабыл алып:

Жақында ^иОрқа — Күлше» тағы шықпақ,

Келген соң тағы келіп аласың да, —

Ақындық бұл да бір қасиет қой,

Осындайөлең жүрсе арасында…-

 

 

деп жауап хатын аяқтайды.

Құлыншақ ақынның жоғарыда келтірілген айтыстары мен сөз қағысулары оның өз заманында айтулы суырып салма сөз зергерлерінің бірі болғанына нақты дәлел болады.

 

 

3.3. Жоқтау, көңіл айту, бата түріндегі өлеңдері.

 

Құлыншақ ақынның шығармашылығында халықтың ежелден келе жатқан дәстүрлі салт өлеңдері үлгісіндегі туындылары да едәуір орын алады. Бізге ақынның жоқтау, көңіл айту, бата түріндегі біраз өлеңдері жеткен.

Жоқтау — қазақ фольклорында ежелден келе жатқан жанр. Ежелгі түркілік дәуірлерден бастау алатын бұл жанр қазақтың ұлттық ерекшелігін, сонымен бірге суырып салмалық өнерін де көрсетеді. Қазақ ақындарында кісісі қайтыс болған үйдің әйелдеріне, қыздарына жоқтау шығарып беріп, оны сол қайтыс болған адамның анасы немесе жары, апа, қарындастары зарлы әуенге салып жоқтап айтатын дәстүрі осы күнге дейін сақталған. Ал ақынның өзінің ең жақындарының бірі қайтыс болғанда ақынның оған жоқтау — азалы жыр шығармауы қазақ салтында сирек құбылыс. Оған мысалдарды көптеп келтіруге болады. Енді Құлыншақ ақынның шығармашылығындағы жоқтау өлеңдерге тоқталайық.

Құлыншақ ақынның анасы қайтыс болғанда айтқан жоқтауынан бізге үзінді жеткен. Онда ақын аяулы анасын былайша:

Тал бесігін таянған шешем,

Түнде тұрып оянған шешем.

Тар құрсағын кеңіткен шешем,

Тас емшегін жібіткен шешем.

Өлеңдетіп әндеткен,

Айналасын сәнді еткен.

Уақыты жетіп демі біткен,

Айналайын ақ шешем,

-деп егіле жоқтайды.

Ақынның әкесі өлгенде айтқан «Алпыс бір жанның атасы» деп басталатын өлеңін де осы сипаттағы туынды деп тануға болады. Ақын:

Алпыс бір жанның атасы,

Тоқсанға жасы келгенше,

Ажалы жетіп өлгенше

Мойнында еді ботасы,

«Ата екем » деп жоқтасам,

Болмас-ау сөздің қатасы,

-деп жоқтау жырына қосады.

Салт жырлары дәстүрінде шығарған туындылары ішінде көңіл айту түріндегі шығармасы да бар. Дәулет деген кісінің баласы қайтыс болғанда айтқан көңіл айтуында:

Өшкен қайта жанбайды,

Өлген қайта келмейді. Артында қалған ата-ана, Қайғырса да өлмейді.

Алланың ісі дұрыс-ты,

Қарсы тұрар шама жоқ,

 Ақ сұңқарың ұшыпты, —

дей келіп, өлмейтін адам болмайтынын, қазаға да көңілді бекіте білу керектігін айтып көңілін білдіреді.

Құлыншақ ақынның халықтың дәстүрлі ауыз әдебиетін жақсы біліп игергендігі оның бата үлгісіндегі өлеңдерінен де байқалады. Бір қауыншы кісінің әйеліне берген батасында:

Ірімшік, құрт жиналып қапқа түсті, Есесіне сарғайып қауын пісті.

Бірінен соң біреуін үйлестірген

Құдіреті құдайдың әбден күшті.

Тәтті қауын кем емес бағланыңнан, Мұқалтпайды уылжып жеген тісті.

Рахмет, келінжан, пейіліңе,

 Дихан ата оңғарсын бар жұмысты! —

деп, келіншектің шын пейіл, ықыласымен берген дәміне өлеңмен ризалығын айтып, игі тілегін білдіреді.

Ақынның осындай дәстүрлі өлеңіне тағы бірер мысал келтіре кетейік. Қазақ халқының күнкөріс шаруашылық кәсібінің бірі аңшылық, саятшылық болғандығы белгілі. Құс салып, ит жүгірту, қақпан басып аң ұстау қазіргі кезде де дәстүрін үзе қойған жоқ. Осындай саятшылық кезінде ұстаған аңның үстіне түскен жолаушының немесе жүргіншінің қанжығасына түскен аңды байлау, яғни ұсыну, сондай-ақ қақпанға түскен аңға кез келіп қалған кісінің қақпанға ақша немесе бір зат қыстырып, қақпанды бос қалдырмай, аңды өзіне алу дәстүрі болған. Аңшының аң ұстаған үстіне түскен жолаушы «майлансын» дегенде, аңшы да «байлансын» деп аңын оның қанжығасына байлайтын дәстүрі қазақтың қонақжайлылық, кісіні сыйлауға деген құрметтен шықса, қақпанды бос қалдырмау да қақпан иесіне деген ризашылығы мен құрметімен қатар, тағы да олжалы бола берсін деген ырымды көрсетеді. Бұл өзі қазақ халқында жазылмаған заң сияқты бір дәстүр. Бұл дәстүрді бұзған адамның аты жақсы аталмаған. Осындай дәстүрге орай шығарған Құлыншақ ақынның бірнеше өлеңдері кейінгі кезде табылып, жарияланды [25.19].

Бірде Құлыншақ ақын жолаушылап келе жатып Таңат деген кісінің құс салып түлкі ұстаған кезінің үстіне түсіп қалады да, «майлансын» айтады.

Ер жігіт тазы қосып, түлкі алады,

Кейбірі қолға үйретіп, құс салады.

Көк атты көлденеңнен кездескенде,

Майлансын деп түлкіні байланады, -деп, ежелден келе жатқан жоралғыны айта келіп:

Үш тоғыз үйірімен болсын-дағы,

Аңшының жолы болып жансын бағы.

Батасы Құлыншақтың қабыл болып,

Түлкіні ала берсін талай тағы,

 -деп батасын береді.

Осы тақырыптағы ақынның бір өлеңінің тарихы мынандай оқиғаға байланысты туған. Жарқынбек деген кісінің қақпанына түскен түлкіні Икен деген бір кісі алады да, ырымын жасамай кетеді. Осыған орай халықтық дәстүрді сақтамаған Икенге ақын жөн-жоралғыны айта келіп, қатаң ескертумен оның көргенсіздік қылығын бетіне баса айтып:

Икен, сен қақпаннан,

Көріпсің де апсың түлкі,

Ырымын жасамастан,

Қақпанды бос тастап кетіпсің,

Көргенсіздік етіпсің,

Анау-мынау демейсің,

Мұнан былай қақпаннан,

Сырт айналып жөнейсің, -деген екен.

Құлыншақтың бұл сипаттағы өлеңдері ақынның халықтық дәстүрлердің ел ішінде орнығып, ұлттық әдет-ғұрыптарымыздың, ерекшеліктеріміздің, әлеуметтік қарым-қатынастарымыздың үйлесімді сақталуына қосқан өзіндік орны болғандығына айғақ болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Біз ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы әр кезеңдерде жарық көрген зерттеу еңбектермен, ой-пікірлермен таныса келіп Құлыншақ ақынды танып білудің әлі де маңызды жақтарының бар екенін байқадық. Ақын шығармалары кезінде хатқа түспей ауызша тарағандықтан көбісі бізге жетпей қалған деген пікірдеміз. Замандас ақындары сөз жүйрігі, айтулы ақын деп бағалаған ақынның шығармалары бұл қазіргі қолдағы бар мұраларынан әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін. Жарық көрген шығармаларын оқып, талдай отырып Құлыншақ ақынның халықтың салт-дәстүрі мен өз заманының шындығын тани біліп, оны шығармаларында бейнелей білген, жырына адамгершілік асыл қасиеттерді арқау еткен көрнекті ақын екендігін көреміз. Ежелден келе жатқан әдеби дәстүрді терең игергендігі оның салт өлеңдері үлгісіндегі шығармаларынан, арнау, толғауларын, сыншыл туындыларынан айқын аңғарылады.

Сөз өнерінің мәні мен мақсатын терең түсіне білген ақын ақындық өнер арқылы тәлім-тәрбие беруді басты мақсат етті. Күнделікті өмірде кездесетін құбылыстарды, адамдар бойындағы әр түрлі мінез-құлық, қасиеттерді өмір шындығымен, халықтың тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланыста бейнелей білді. Қазақ қоғамындағы Қоқан хандығының зорлығымен Ресей патшалық отарлау саясатының елдің тұрмысы мен рухани әлеміне, дініне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне тигізген кері әсері де ақын назарынан тыс қалмады.

Ақын ауызша әдебиеттен ғана нәр алып, сол дәстүрмен әр түрлі жанрларда туындыларды жасап қана қоймай, шығыс әдебиеті дәстүрінің сарындарын да әдебиетімізге біршама енгізгені оның өсиет мәндес өлеңдері мен шығыстық қиссаларды («Шырын — Шекер» дастаны) жыр еткенінен байқалады.

Қазіргі кезге дейін үзілмей келген халқымыздың айтулы өнерінің бірі болып саналатын айтыстың дамуына да өзіндік қосқан үлесі, орны бар екендігі анық.

Халықтың мұңы мен арманын, асыл қасиеттерін жыр ете толғаған ежелден келе жатқан жыраулық дәстүрдің де ақын шығармашылығында біршама көрініс тапқаны оның толғаулары мен термелерінен байқалып отыратынына көз жеткіздік. Сондай-ақ әдебиетіміздегі халықтың рухын көтеріп, жан әлемін сусындатып, сана-сезімін тербетіп отыратын эпостық, батырлық жырларды жатқа айтып отырған үлкен жыршы да болғанына деректер негізінде көзіміз жеткендей болды.

Құлыншақ ақынның шығармаларының көркемдік сипатына келетін болсақ ақынның халықтың дастүрлі ауыз әдебиетін жан-жақты біліп, терең игергеңіне оның дәстүрлі халық әдебиеті үлгісімен көптеген жанрларда туындылар жасағаны да дәлел болады. Ақынның халықтың ауыз әдебиетінен сусындап өскенін оның өлеңдеріндегі сөз қолданыстарынан да байқалады. Мысалы, ақынның шешесін жоқтауындағы:

Тал бесігін таянған шешем,

Түнде тұрып оянған шешем.

Тар құрсағын кеңіткен шешем,

Тас емшегін жібіткен шешем.

Өлеңдетіп әндеткен,

Айналасын сәнді еткен.

Уақыты жетіп демі біткен,

Айналайын ақ шешем,

деген өлең шумақтарының алдыңғы шумағының әр қатарындағы соңғы сөзді қоспай алғанда, әрбір жолдардағы сөз тіркестері халқымыздың тілінде сол күйінде қолданатын сөз тіркестері болып саналады. Халықтың жиі қолданатын бейнелі сөз тіркестері мен сөздерін ауызша көркем әдеби туындылар жасайтын сөз шеберлерінің көркемдік қолданыста пайдалануы олардың барлығына да тән деп айтуымызға болады. Суырып салмалық дәстүрде фольклорлық бейнелеу тәсілдерін қолдану қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың барлығының да шығармаларында кездеседі. Құлыншақ ақынның  да шығармашылығында сол фольклорлық дәстүрді жиі қолданып отырғанын көруімізге болады. Жоғарыда келтірілген жыр үлгісіндегі сөз тіркестері мен кейбір өлең жолдары Майлықожа ақынның шығармаларында да сол қалпында қолданылғаны байқалады. Бұл құбылыс сол тұстас ақындардың ақындық өнерінің осалдығынан емес, олардың ауызша әдеби дәстүр аясында шығармалар тудыруынан болған дәстүрліліктің көрінісі деп тануымыз керек.

Құлыншақ ақынның сөз қолданудағы шеберлігі оның образ жасауынан да айқын көрініс тапқан. Ақын айшықты сөздерді молынан қолданады. Мысалы, Қисықты жамандайтын өлеңіндегі «Тәрізді шөлдеу жердің масасындай», «Пішінің диуананың асасындай» деген өлең жолдарындағы теңеулері айқындығымен ерекшеленеді.

Дінін илам деп танып, мұсылмандық жолын берік ұстанған ақынның шығармаларында дінге қатысты сөздердің көрініс тауып отыруы заңды құбылыс деп түсінуге болады. Сондай-ақ, шығыстық әдебиетпен де танысып, шығыстық сюжеттерге құрылған дастандарды жырлауы да шығыс классиктері шығармаларында жиі қолданылатын көркемдеу тәсілдері мен сөз қолданыстарын пайдалануға әсерін тигізген.

Ақын шығармалары негізінде 7-8 буынды жыр және 11-12 буынды қара өлең үлгісінде жасалған. Бұл ақынның барлық шығармаларына тән құбылыс.

Қорыта айтқанда Құлыншақ ақынның шығармалары ақынның өз заманындағы айтулы сөз шеберлерінің бірі болғандығын көрсетумен қатар XIX ғасырдағы әдебиетіміздің даму деңгейінен де мәліметтер беретін құнды рухани мұра болып саналады.

Х.Сүйіншәлиев: «Асылы, Құлыншақ шынында да заманының көрнекті ақыны болған. Сондықтан оның қазақ поэзиясының өсуіне, ақындық өнердің жетілуіне қосқан үлестері басқалардан кем түспейді», -деп қазақ әдебиеті тарихындағы ақынның алатын орнын, қосқан үлесін орынды көрсетеді [30.644.].

 Сандаған жылдар бойы халық арасында шығармаларының ауызша сақталып жетуі ақын шығармаларының өміршеңдігіне дәлел болады. Құлыншақ ақынның әдеби мұрасын зерттеуде, ақын өнерін насихаттауда өзіндік орны бар ғалым Р.Бердібаев: «Сөз меруертін қалдырған кемел ақынның мұрасы ұзақ жасай бермек» деген тұжырым жасаған болатын [8.204.].

Иә, «Әдебиет — ардың  ісі» деп көрнекті ғалым ағамыз З. Қабдолов айтқандай шығармаларына адамгершілік асыл қасиеттерді, ар-ұят, иманды, өмір, заман шындығын арқау етіп көркем бейнелеп, сөз маржанын өрнектей білген ақынның әдеби мұрасы әдебиетіміздің тарихында өзіндік орнын алып, ұрпақ тәрбиелеудегі өз қызметін атқара береді деген сенімдеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Айтыс. 3 томдық, 2-том Алматы: «Жазушы», 1964.
2. Айтыс. Көптомдық. 2-кітап. Алматы: «Жазушы», 1988.
3. Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы. Алматы: «Мектеп», 1973.
4. Әбдікәрімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы: 1975.
5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырған және бас
   редакторы 3. Ахметов. Алматы: «Ана тілі», 1998.
6. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: «Ана тілі», 1991.
7. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Алматы: 1962.
8. Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. Алматы: «Білім», 2000.
9. Бердібаев Р. Гүлістан бұлбұлдары. Алматы: «Жазушы», 1970.
10. Бес ғасыр жырлайды. екі томдық. Том 2. Алматы: «Жазушы»,

11.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы: «Санат», 1992.

12. Жолдасбеков М. Жүрегі жүз жыл жырлаған.  «Егемен
    Қазақстан», 2006, 28 ақпан.
13. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы: «Мектеп», 1960.
14. Жыр мұра. Астана: «Ел орда», 2001.
15. Кемелұлы Қ. Өсиетім… Шымкент: 1991.
16. Қабдолов 3. Сөз өнері. Алматы: «Қазақ универеитеті», 1992.
17. Қазақ әдебиетінің   қысқаша   тарихы.   Алматы:   «Қазақ
    университеті», 2001.
18. Қазақ совет энциклопедиясы. 7-том. Алматы: 1975.
19. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: «Дәуір», 1994.
20. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: «Ана
    тілі», 1991.

21.Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Алматы: «Анатілі», 1992.

22. XIX ғасырдағы қазақ ақындары. Алматы: «Ғылым», 1988.
23. Оспанұлы Ә. Қаратау атырабының ақындары. Алматы: 1983.
24. Оспанұлы Ә.   Қаратау   шайырлары.   Алматы:   «Қазақ
    университеті», 1991.
25. Оспанұлы Ә. Құлыншақ ақын қазынасы молықты. «Шымкент
    келбеті», 2003, 24 қаңтар.
26. Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. Алматы: «Ғылым», 1983.
27. Өмірбеков Е. Шежірелі өлке. Алматы: «Ғасыр — Ш», 2003.
28. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері.
    Алматы: «Қазақстан», 1967.
29. Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. Алматы: «Ана тілі»,
30. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: «Санат»,
31. З1.Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: «Ана

тілі», 1993.

32. Төреқұлов Н. Алатау асқарынан жыр асырған. Алматы:
    «Ғылым», 1966.
33. Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. Алматы: 1974.