Дипломдық жұмыс: Құстың Ньюкасл ауруын балау және күресу шаралары

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

Жұбатыр Нұрдаулет

Құстың Ньюкасл ауруын балау және күресу шаралары

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В120100 – «Ветеринариялық медицина» мамандығы

Алматы 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Ветеринария» факультеті

«Биологиялық қауіпсіздік» кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Құстың Ньюкасл ауруын балау және күресу шаралары»

Беттер саны

Сызбалар

Көрнекі материалдар саны

Қосымшалар

Орындаған: 5В120100- ветеринариялық медицина мамандығының күндізгі оқу бөлімінің 503 топ студенті Жұбатыр Н.

2018 ж. « » мамырда қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі, профессор _______________ Тулемисова Ж.К.

Жетекші, аға оқытушы, PhD ________ Мусоев А.М.

Норма бақылау, қауым.профессор:____________ Ибажанова А.С.

Сарапшы, б.ғ.к., __________________ Сарманов А.М.

Алматы 2018 ж.

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Ветеринария» факультеті

5В120100 – Ветеринариялық медицина мамандығы

«Биологиялық қауіпсіздік» кафедрасы кафедрасы

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Жұбатыр Н.

Жұмыстың тақырыбы: «Құстың Ньюкасл ауруын балау және күресу шаралары»

Университет бойынша 2018 ж. «______» № бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2018 ж. « » мамыр

Жұмыстың бастапқы деректері

Құстың Ньюкасл ауруын балау және серологиялық мониторинг жүргізу, құс фабрикаларында қабылданған індеттанулық зерттеу әдістерін қолдана отырып зерттеу жұмыстары жүргізілген болатын. Індеттанулық, серологиялық зерттеу нәтижелерін салыстыра отырып, клиникалық көрсеткіштердің динамикасы, түсірілген фотосуреттер және кестелер жасалды.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтардың тізімі (көкейтестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар):

Кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер: зерттеу материалдары мен тәсілдері, зерттеулер нәтижелері, тұжырымдама, ұсыныстар, әдебиеттер тізімі. Көрсетілген тарауларда Құстың Ньюкасл ауруын балау балау және Індеттанулық, серологиялық зерттеу нәтижелерін салыстыра отырып, клиникалық белгілерінің сипаттамасы берілген.

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі:

1 Асанов Н.Г., Дауылбаев К.Д., Багашева С.С., Қыдырманов А.И., Асанова С.Е., Саятов М.Х., Изоляция, идендификация и характеристика паромиксовирусов птиц, выделенных в республике Казахстан// биотехнология, теория и практика.-1998.-№1-2(5-6).-С.15-17.

2 Асанов Н.Г. Эпизоотическая ситуация по Ньюкаслской болезни в Казахстане//Межд.науч.-производ.конф.,посвящ.75-летию КазНИВИ:«Роль ветеринарной науки в развитии жевотноводсвта».-Алматы-2000.-С.56-57.

3 Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Соловьев Б.В., Фомина Н.В. Методы лабораторной диагностики вирусных болезней животных. — М.: Агропромиздат, 1986. — 351с.

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері:

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Ғылыми әдебиеттерге шолу	Мусоев А.М.	Қазан 2018
Өзіндік зерттеулер жүргізу	Мусоев А.М.	Қазан 2017-Сәуір 2018 жылдары
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау	Мусоев А.М.	Мамыр 2018
Экономикалық шығынды есептеу	Құдайбергенова А.А.	Сәуір 2018
Еңбекті қорғау және экология мәселелері	Оралбаев С.Ж.	Сәуір 2018
Қорытынды	Мусоев А.М.	Сәуір 2018
Практикалық ұсыныстар	Отарбаев Б.К.	Сәуір 2018

Кафедра меңгерушісі, профессор _______________ Тулемисова Ж.К.

Жетекші, аға оқытушы, PhD ________ Мусоев А.М.

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент____________________________ Жұбатыр Н.

Дипломдық жұмысты орындау

КЕСТЕСІ

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер
1	Ғылыми әдебиеттерге шолу	Қазан – желтоқсан 2017ж
2	Зерттеу топтарын құру	Қазан 2017 сәуір 2018 ж
3	Өзіндік зерттеулер жүргізу	Қазан 2017 2017 ж
4	Өзіндік зеттеулерді талдау және қорытындылау	Сәуір – мамыр 2018 ж
5	Дипломдық жұмыстың қолжазбасын жетекшіге ұсыну	Сәуір — Мамыр 2018 ж
6	Дипломдық жұмысты алдын ала қорғау	Мамыр 2018 ж
7	Дипломдық МЕК алдында қорғау	Мамыр 2018 ж

Кафедра меңгерушісі, профессор _______________ Тулемисова Ж.К.

Жетекші, аға оқытушы, PhD ________ Мусоев А.М.

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент____________________________ Жұбатыр Н.

МАЗМҰНЫ

	НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР	7
	АНЫҚТАМАЛАР	8
	БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР	9
1	КІРІСПЕ	10
1.1	Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы	11
1.2	Зерттеу объектілерінің база және мақсаттары мен міндеттері	11
2	ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ	12
2.1	Құстардың парамиксовирусына қысқаша сипаттама………….	12
2.2	ПМВ геномы	13
2.3	ПМВ-1 полипептидтерінің құрамы және қызметі	13
2.4	ПМВ-1 антигендік ерекшеліктері	15
2.5	Ньюкасл ауруының таралуына шолу	16
2.6	Ньюкасл ауруының таралуына әсерін тигізетін факторлар	19
2.7	ПМВ-1 уыттылығына қарай бөлінуі және оның себептеріне вирионның құрылымының әсері	20
2.8	Қазақстандағы ПМВ-1 жөніндегі індеттік ақуалды талдау	22
2.9	Иммунитет және алдын алу шаралары	24
3	НЕГІЗГІ БӨЛІМ	25
3.1	Зерттеулердің материалдары мен әдістері	25
3.2	Індеттанулық зерттеу әдісі	25
3.3	Вирусологиялық зерттеу әдістері	25
3.4	Серологиялық зерттеу әдістері	26
3.5	Қан сарысуындағы ингибиторлардан арылу әдістері.	26
3.6	Гемагглютинация реакциясы (ГАР)	26
3.7	Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)	27
3.8	«Алель-Агро» АҚ құс шаруашылығына сипаттама	28
3.9	Зерттеулердің нәтижелері	30
3.9.1	«Алель-Агро»АҚ Алматы бройлер құс фабрикасында жүргізілген вирусологиялық және серологиялық мониторингінің нәтижелері	30
3.9.2	АБҚФ-дағы Ньюкасл ауруына қарсы иммундеу жұмыстарын жүргізудің реті мен әдістері	34
3.9.3	Жүргізілген ветеринариялық-санитариялық шаралардың экономикалық шығынын есептеу	38
4	ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ	40
5	ҚОРЫТЫНДЫЛАР	42
6	ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР	43
7	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	44

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі стандарттық сілтемелер көрсетілген

МемСТ 5962-67 Ректификат этиль спирті. Техникалық шарттар.

МемСТ 6709-72 Дистилденген су. Техникалық шарттар.

МемСТ 20292-74 Өлшегіш қүтылар сыйымдылығы 100, 200, 500, 1000 см³

МемСТ 9284-75 Микроскопқа арналған төсеніш шынылар. Техникалық шарттар.

МемСТ 20730-75 Қоректік орталар. Ет-пептон сорпасы (мал дәрігерлік мақсатта). Техникалық шарттар.

МемСТ 9586-75 Тік автоклав. Техникалық шарттар.

МемСТ 12026-76 Зертханалық сүзгіш қағаздар. Техникалық шарттар. МемСТ 13805-76 Бактериологиялық жүмыстарға арналған қүрғақ. ферментативті пептон. Техникалық шарттар.

МемСТ 4233-77 Хлорлы натрий. Техникалық шарттар.

МемСТ 4328-77 Натрий гидрототығы. Техникалық шарттар.

МемСТ 13739-78 Микроскопқа арналған иммерсионды майлар. Сынау әдістері.

ТТТТ 46-22-606-79 Зертханалық центрифуга. Техникалық шарттар.

ТТТТ 64-1-909-80 Зертханалық ыдысты кептіретін шкаф. Техникалық шарттар.

МемСТ 5556-81 Медициналық сіңдіргіш мақталар. Техникалық шарттар. МемСТ 8074-82 Инструменталды микроскоптар. Түрлері, негізгі өлшемдері. Техникалық шарттар.

МемСТ 11293-89 Желатин. Техникалық шарттар.

МемСТ 28085-89 Биологиялық дәрмектер. Бактериологиялық бақылау әдістері.

МемСТ 22967-90 Медициналық қайталап көп рет қолдануға араналған. шприцтер. Жалпы техникалық шарттар жөне қолдану әдістері.

МемСТ 29227-91 Зертханалық шыны ыдыстар. Мөлшерленген шыны түтікшелер. Техникалық шарттар

МемСТ 9412-93 Медициналық дәкелер. Техникалық шарттар.

МемСТ 22379-93 Медициналық мақта-дәкелерден жасалған заттар. Техникалық шарттар.

МемСТ 2.105-95 Қүжаттарды қүраструдың бір түтас жүйесі. Тестік құжаттарға жалпы талаптар.

МемСТ 15.011-96 Патент жүргізу есебі мен мазмүны .

МемСТ 17206-96 Микробиологиялық агар. Техникалық шарттар.

МемСТ 24104 2-ші класты 200 грам мөлшеріне арналған дәл өлшейтін зертханалық таразы. Техникалық шарттар.

МемСТ 7.32-2001 Ақпарат, кітапхана жөне баспа жүмысының стандарттар жүйесі. Ғылыми-зерттеу жайында есеп. Есептің қүрылымы мен толтыру ережелері.

АНЫҚТАМАЛАР

Осы дипломдық жұмыста келесі терминдер мен анықтамалар қолданылды:

САНИТАРИЯ – орындауға арналған практикалық шаралар жиынтығы.

ӨЗІНЕ ТӘНДІЛІГІ — антигендердің таңдап иммундық жауап беруі.

РЕЗИСТЕНТІЛІК – ағзаның зардаптылық тудыратын физикалық, химиялық және биологиялық агенттерге қарсы түру қабілеті.

СЕРОЛОГИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯ– антиген мен антидененің әрекеттесунәтижесінде жүретін реакция.

УЫТТЫЛЫҚ – белгілі штамның, көбею барысында белгілі бір тіршілік иесінде зардапты жағдай туғызатын зардаптылық өлшемін көрсететін сандық деңгей.

ШТАММ – бір уақытта бір жерден бөлініп алынған микроағзалар өсінділері.

ІНДЕТТІК ЖАҒДАЙ-жинақталған мәлімет, жануарлардың жүқпалыауруының бір уақытта, бір жерде таралуы және оған қарсы түру факторлары.

ЭПИЗООТИЯ – эпизоотия, індет, жұқпалы аурудың кеңінен таралуы.

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен түсініктемелер қолданылды:

НА- Ньюкасл ауруы

НАВ – Ньюкасл ауруының вирусы

ГАБ- Гемаглютиндеуші бірлік

ELISA- Қатты фазалы иммуноферментті әдісі

ЖГБ- Жұқпалы гемалютиндеуші бөлшегі

ИФТ – Иммуно-ферменттік талдау

ТЭ- Тауық эмбрионы

ФАЭ- Флуроесценттік антигендердің әдісі

NA- Нейроминидаза

ЖЕГБ — Жұқпалы емес гемоглютидеуші бөлшегі ПМВ- Парамиксовирустар

ПТР- Полимеразды тізбек реакциясы

ГАР – Гемаглютинация реакциясы

ГАТР – Гемаглютинацияны тежеу реакциясы

ИФР – Иммунофлюоресценция реакциясы

ТЕГР – Тікелей емес гемоглютинация реакциясы

КБР – Комплемтті байланыстыру реакциясы

ХАК — Хориаллантоистік қабықша

ОӨУ- Орташа өлім уақыты

УИЦИ – Уыттылығының интроцеребральді индексі

АБҚФ- Алматы бройлерлік құс фабрикасы

НББР- Нейроминидаза белсенділігін басу реакциясы

МКА- Моноклонды антиденелер

ОКӘ- Олигонуклеотидтерді карталау әдісі

РГР — Радиальді гемолиз реакциясы

КІРІСПЕ

1.1 Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы.

«Жаңа он жыaладық – жаңа экономaикалық өaрлеу –Қазақстанaның жаңа мүмкінaдіктері» атaты жолдауaында Елaбасы Н.Ә. Назарaбаев ауыл шаруашaылық өндіaтік кешеaнін дамытaуға, еңaбаек өнімдіaлігін артaтыру арқaылы ауыл шаруашaaылығы өнімдaерін төaрт есеaге жауaық жоғарaлатуға көaңіл бөліaнетіндігі айaaтылған.

Респуaблаикамызда мал шаруаaшлаығының маңaызы өте зор, сеaбебі ол халқaымыздың ежеaaледен кеaле жатaқаaн саласы. Маладaан алыaaнаатын таағамдық өнімaдер саны мен сапасы жағaынaан халқымaыздың өскелaең талабaын қанағатaтандыра алмай кеaледі. Бұл 90-шы жылдарaдағы мал басыaның күрт кемaуіне жәaне індетaті, инaвазиялық аурaуларадың әлі де кеaң таралуaына байланaысты.

Халаықты сапаeлы, биолeогиялық құндыeлығы жоғаeры тағамдeық өніeмдераамен қамтаeмасыз ету, мемлекеaттің алдынeда тұрeған аса жауeапты міндетaтердің біeрі. Осы міндетaтерді орынaдау барысeында, атқаaрылып жатқан іс-шаeралар да аз емес. Ол мал басaының артaуы, ет, сүт, жүн т.б өнімдерінің, шикізатeтарының сапасaының жоғарeылауы және т.б. Сонаaымен қатар мал арасынeда жұқаeпалы аурeулар да азаяр емес.

Қазeіргі кеaзеңедегі құс шаруаeшылықатарынeдағы өзгерісeтер құс басының көп мөлшерде шоғeыралануы және өндірістік процесестердің кең көлемде механeикаландыру және автомeататандыруымен сипатталeды. Құстардың өте көп шоғырландырып ұстeау, этиоeлогиялық заңдыaлықатардың бұзылуына, стрессeтік жағдаeйдың дамуына және басқа қоaлайсыз жағадайларға әкеліп соқтырeады. Осының бәрі түбегейлі өзегерістерге бір жағынан, індеттік ақуалaдың,екінші жағыeнан өзгерауeіне әсерін тиeгізеді. Құс шаруашeылаықтарында жіті жұқeпалы ауруларeдың кезeдесуі , аса қауіeпті жұқпалы аймаeқтың пайда болeуына әкеліп соқтыeрады. Ал олаeрды жүйелі түрде вакцинeалау бірeтекті дамитын созылмалы жұқпалы ауруға немесе әдеттегіeден тыс сол немеaсе басқа аурeудың түріне бір неaмесе бірнеше вакацина түрімен вакциналайды. Кәсіпаорынның үлкен болуы, өндірістік процестердің қызу жұмыeсына ветеринарaиялық шеaшімдер эканомаикалық эфектілікке қатаң талаeпатар қояды. Кез-келaген қателесауeшілік үлкен шығыeнға ұшыратады. Әрaeине бұл көрaініс ветериaнариялық ұйым саeлаларының қызметіне байаланысты. Осыдан барaeып ветераинариялық қызымеaттің басaқeарылу жүйaесін жазаeлату барыaсында құсaтарды массалы түрде зараaaeрсыeздаeндыру әдістаерін жаeсау және қолаeдану, құстардыeң өзіне тән иммуeнитеті мен тән емес имeмуeнитеттің резисeтепeeтілігін бақыeлау дәeeрежесі жәeне тағы басeқалeар. e-e шарeалардың көбейуі, олардың құс шаруаeшылығы өндіeрісінің техналeогиялық элементтеeрінде шеeшуші негізгі бөлігіне айналады. Құстeардың жұқпалы ауруeларымен күресу кезіндегі жетістіктерге қарамастан, әлі де шешілмеген мәселелер көп. Қазіргі таңдағы ірі құс шаруашылығы кәсіпорында эпизоотология жағынан ең бір әлсіз буына массалық респираторлық пара-ортомиксовирустарымен шақырылатын аурулардың алдын-алу мәселелері қиындап тұр. Осылардың ішінен кең тараған ауру Ньюeкасл ауруы. Бұл ауру құстeың иaнфекeeциялық паталогиясыда ең маeңызды боeлып санeалады, себебі эпизeоотологиялық, прeофилактикалық шараларды және ғылыами зерттеeaулердің құс шаруашылықатары айналасында басқа елдерде иeнтенсивті түрде жүрагізeілуіне қараeмастан маңызадылығы басым. Тұмау вирусы және паротұeмау топатаeры құстаeрда өз зертателінген бірақта эпизоотоaлогиялық және эпидeемиологиялық жағaынанда маңызды болуы мүмкін. Зертeханада адам тұaмауы вирусыaның эпидемис жыладаeрында адамнан сүтқореaклілерге және құсeтарға (тауықтарға﴿ және белгaілі бір кезеңде органeизмге айанeалып жүaeруі дәлелденагeaен. Көпжаeeaылдық және көпeaсаaндық отандық жaeәне шетелдік тәжірибеде, профилактикалық және сауыeқтандырушы эпизоотолоeeaeгаиялық жұмыeсатарға қарсaы құсeтардың масасалық респироторалeық ауруларaына қарeсы қоладаeнуда оның негіeзін түсіну, осы топтарeадағы аурaудың ғылыeми неaгізінeде себаебін білeуге байаланыaсты.

1.2 Зерттеу объектілерінің база және мақсаттары мен міндеттері. Ньюкасл ауруынаың қазіргі заманғы құс шаруашылаығы үшін маңаызын ескере отыарып, оған қарсы жүргіазілетін ветеринариаялық-санитариялық шаралардың жүргізілу ерекшелаіктерін талдап, оның кемшіліктаерін анықтап, шаралар жүйесін жақсартуда зерттеу нәатижелерін пайдалануға болады.

Зерттеу барысынаада алынған ғылыми деректер ньюкасл ауаруының құс шаруашылаығында шығу себептеріне әсер ететін факаторларды бір жүйеге келтіріп, соның негізінде шарауашылықтарға ұсыныс дайындалады.

Дипаломдық жұмаысты орындау мерзімі және базасы.

Зерттеу жұмаыстары 2017 — 2018 жж. аралығынада Қазақ ұлттық аграралық универаситетінің «Биологиялық қауіпсіздік» а зертханасында зерттеу жұмыстары ораындалды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері

Өндірістік а құс шаруашылығындағы инфекциялық ауруларға қарсы жүргізілетін ветеринариялық-санитараиялық шараларға, соның ішінде құстың ньюкасл ауруына қарсы дауалау күресу шараларына талдау жасау.

Осы мақсатты орындау үашін алдымызға келесі міндеттер қойылды:

АБҚФ- дағы инфекциаялық аурулар жөнінадегі індеттік ақуалға сипаттама беру;
Ньюкасл ауруының вирусын анықтаауға бағытталған мониторинг;
Құстардың қан сарысуындағы ньюкасл вирусына қарсы антигемагглютианниндердің серологиялық мониторингісі;
Ньюкасл ауруына қарсы иммунаитетті қалыптастыруда қолданылатын вакциналар, олардың пайдааланудың нәтижесі.

2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

2.1 Құстардың парамиксовирусына қысқаша сипаттама

Парамeиксовирус екі түбіaрден тұаратын латeын тілeінен алыaнған сөeздеaн құeралады: para – маңыeндағы және myxa –кілегaей, шeырaыш. Олай дейтіні бaұл тогптағeeы виeруaстарадың мукоeполисахeaаридтерге, әсіресе құрамыeнда сиал қышaқылы бар торeша рецеaптоарларымен байлeанысуға бейeім келaеді.

Қазeіргі кездaегі вируaстарды жікeтеу ережеaсіне сәйeкес Paramyxoviridae, Rhabdoviridae, Filoviridae тұқымдeастары Mononegavirales отрядeaeын құaeeaрайды. Яeaeaғни, атeaeына ea бұл отрядe жалeaгыз жіпті сегмeaeенттeeaелмеген генeaeомды теріс РНК құрамды вируeeстардан тұрады. Paramyxoviridae тұқымдeaeeастығы өз кезеeaeгінде төрт туыстықтан тұратын екі тұқымдeaaeастық тараeaeмақты Paramyxovirinae және Rhabdovirinae құрайды. Paramyxovirinae тұқымдастeaeaeық тармағы өз кезегінде Respirovirus, Rubulаvirus, Morbillivirus туыстыeaaaaaaaaaaaaeқтарына бөлінеді. Rubulаvirus туыстыaeағының құрамaeeaeEына біздің зерттеeaeeулерімізаадің негізі болған құсeaeaeтың Ньюкaeaaасл ауруaeы вираусымен (НАВ) қатар құстардың парамeaиксовирустаaeрының 2-9 серотaeaeaeипeтері, адам парeeагрипінің (2, 4а, 4в) вируыстарын, маймылдардың 5 және 41 вирустараын, шошқалардың рублавирусын, эпидемиялық паротиптің вирусын топтастырады [1].

Құстаeaaeрдың парамиксовируысaeтарының (ПМВ) ішіндегі ең маңызaeeaдысы және құс шаруашыaeлықтарына үлкен экономикалық шығын келтіaeeaaретіні осы парамиксeaaовирустардың 1 серотипін болып аталатын (ПМВ-1) құсeaaтың ньюeaкасл аурaeуының вирaeусы болып есептeaеледі. Басқа серотиaeптерден індетaeтік мәні барлық ПМВ-2 және ПМВ-3 жатады [2]. Парамиксовaeирустардың тек қана құстардaeың жұқпалы ауруларын қоздыaeaeрушысы ретінде ғана емес, сонымен қатар жаeaлпы биологиялық және молeaекулярлық зерттеeaулерде үлгі ретінде кеңінен қолданылатынын айту қаaeжет.Оларeaдың негізгaeілері: биолaeогияaeлық торaeшаларды вируспен зардаптау нәтижесінде байқалатын өзгерістерді зерттеу; паромикeaсовирустардың морфоaeлогиялық құрылымыaeның ортомиксоaeвирустармен және рабдовирустaeармен ұқсастығы олардың ортақ бірлігі мен айырмашaeылықтарын анықтаудaeа пайдалану; парамиксовирaeустардың тоaeрша мемaeбраналарына әсерін зеaeрттеу тек вирусологиялық қана емес, жалпы биологиялық тұрғыдан өте қолайлы модель екеaeндігін дәлелдaeеді; параaeмиксaeовирустардың протеаза жөніeaнен белсенaeді мутанeaттарын әртүрлі биологиaeялық объектілердaeегі ферменттерді анықтайатын индикатор ретінде пайдалану. Құрамeaында негативті РНҚ-геномы бар вирусeaтар сияқты ПМВ негізінен екі стeaруктуралық элемаенттен тұрады: ішкі құрамыaeнда біртізeaбекті геномдық РНҚ-ы бар рибонуаклеоaeaeпротеин (нуклеокапсид) және сыртақы сфера пішінді липопротеидті қабықша. Электронды микроскопта негативті контaрастау әдісімaeен ПМВ мөлшері150-250 нм шамаaeсындай, соңғы кезде бөліeaнген штаммaeдарды жіп тәріздіұзaыанша вириeaондар жиі кездесaeеді. Вирионнaeың сырaeaeтқы қабааатында гликопроaeaтеидті кешеeaaeндер орналасқанeaдықтан, ол теaeгіс емес бүaeршік болaeып келaeеді, оларaeдың биіaeктігі 8нм болаaeды. Нуклеоaeкапсид спираeaльдік симaeaмaeетрия тәртібeaaeімен орнeaeaалаасқан, құрамындaeeeағы белaeaоктық субъединиaeaeeцалардың көлемeінің, үлaeaeкендігінен ae фоaeeaтоларда олардың иректелaeaeген шекарасы аaeнық байқаaeлады. Нуаклеокeапсидтің ұзындығы 1 мкм, айнeалымында нуклеокапсидті белоктың (НР) 11-13 бөлaeшектері орaeналасар диаметрі 12-18нм, шиырaeшаық айналымы 5-7нм. Нуaeклеокаапсид спaeиралінің бір айaeналымында нуaeклеокапсидті беaлокатың (НР) 11-13 бөaeлшaeектері орaeналасады. Вирaeуастың құрaeамында 20-25% лиeaпиадтер және виeeaрус өeaсетін тоaeршааның құaeрамына байeaланысты, шаeaмамен алaeғанда 6%-тей торaeша теaгінeдегі угeaлеводтар бар. Виeaриондардың моeaлекаулалық салaeмағы 500-700×10⁶ дальтон, седимaeентациялық коэфaeфиациенті 1000, сахаaeрозадағы қалқыaeмалы тығaeыздығы 1,18-1,20 г/см³ болады [3].

2.2 ПМВ геномы

НАВ-тың құeaрамында шаaeмамен виeaрус бөлaeшегінің 5%-тей салaeмағын құeaрайтын молeaекаулaeалық салeaмағы ≈ 5,5 х 10⁶ дальaeтондық миaeнус жіaeпті біртeaізбекті РНК-генaeом бар. Геаaeномды бөлшеaeктеу (секвенирование) онaeың құраeмы 15156 нуклеоeaтидтен тұраaeтыанын аныaeқтады. Құраeмында РНҚ-ы бар вируaeстардың ішіaeндегі ең ірі генaeом болып есеaптеaлінеді. Геномaeaның құарамында 6 ген бар, олeар мыaeна ретaeпен орналaeасқан: 3-NР-Р/С-МF-НN-L-5. Р/С гені айрeaықша екі белaeокты: құрамeaаға кіeaраетін Р және құрeамаға кірмейeaтін С беeaлоaгын түзaейді.

Генaeом нуклеокaeапсиадтің құраaeмында спиaeраль түрінде орeaналасқан, геомaетриялық форaeмасы сaeпаиральды баспаeлдаққа ұқaeсайды. Осы құрылыaeмның берікaeтігі сол ортанaeaaeың рН көрсaеткішіне және йонaeдық құрамына байланысты болады.

Нуклеоeкапсиадтің спaeираль түрінде орнаeaласуыаның төмеaeндегідей жағaeдайларда үлaeкен мәaeні бар. Бірінaeшіден, вирaeионның қабықшасына сиaeып орнаaeласу үшін спиaeраль форaeмасы жақaeсы жианaeақталып шағын орaeын алаaeды. Екіншіден, спиeaраль түарінде орнаeласқан геномнаың вириaeонның құрамыaeндағы арaeнайы фермеанaeттермен әрекетaeтесуге толық мүмкіaeнадік алaeады. Вируaeстың құрамыaeнда РНК-полиамераза (транскриптаза) және информацaeиаялық РНҚ-ның ақыaeрғы транскариaeптілерін өзгерaeтетін метилтaeрансфераза жәaeне поaeлиаденaeаилаттрансфераза фермеaeнттері болaeады. Сонaeымен қатaeар нейараминaeидаза жәaeне протеиeaнкиназа ферментaeтері енaeеді [4].

2.3 ПМВ-1 полипептидтерінің құрамы және қызметі

ПМВ-1 вирaeионыаның жалaeпы салeaмағының 70 % белокeaтардан тұaeрады. Әдетте тазаeaланған вирaeус бөлшекaeтерін полиакaeраиламидті гель арқaeылы электрeaофорезден өткізeaгенде, оларaeдың құрамeaында кем дегеaeнде жеeaті поaeлипеаптидтен тұраeтынын аныeaқатауға болады [5]. Оларeaдың бірі иеaeсаіне тән деп есaeептелетін прaeотеин-акатeaин вируaeстың құрамaeына кірaеді. НАВ-тың генaeомы алaeты белeaоакты төменeaдегідей ретте түзеді: 3-NР-Р-М-F₀-НN-(HN₀)-L-5. Бұлаeaрдың үaeшеуі нуклеопаротеидті кешеaeннің құрамaeына кіaeреді: L-проaeтеин (молекулaeалық салaeмағы 220×10³ дальтон), бұл виaeрустық инфорaeмациялық РНҚ-ні катaeализ арқылaeы синeaтез жасаeaйтын РНК-полимaeераза(транскриптаза); нуклеоaeпротеин немaeесе NP-белaeок (молекaeулалық салaeмағы 56х10³ дальтон); фосфопaeротеин немaeесе Р-белaeок (молекaeулалық салaeмағы 53×10³ дальтон). Белокатeaардан ажырaeатаылған вириоaeнадық РНК-да (геном) инфеакaция қоздaeыратын белсaeенаділік байқалaeмайды, себeaебі генaeомды жұeaмысқа қосу үшін міндетeaті түрде РНҚ-ға тәуeaелді ферeамаент РНҚ-полиeaмераза (L-белок) қаeaжет. Сондықeaтан рибонaeукалеоaeпротеид қаeaна инфекаaeция қоздeaыратын белсeaенділік байқатeaады. Рибоaeнуакалеопаротеиaaeдтің құрамаынадaeағы жоaeғарыда айтыeaлған Р-белокaeатың атқаeaратын роeaлі тоaeлық аныaeқаталмаған, біaeрақ траaeнскрипция кеaeзінде виaeрусқа тәeaн бөлaeшектерді ажыaeратуға қатaeысады деaeген болaeжам айтaeылады.

Қалeaған үaeш беaeлок нуаeaклеопeaротеинді кеeaшенді сырaeтынан қорeaeaшай орналасeaкан қосқeaабатты липeaидті мемаeaбранаeaның құраeaмына кіреeaтін М-протaeеин жәeaне екaeі гликaeопротеин — НN (молекaeулалық салaeмағы 74×10³ дальтон) жәaeне F (молекaeуалалық салмағы 68×10³ дальтон). Матaeраицалық немaeесе ең кaeіші М-протеaeин (молекaeулалық салмағы 41х10³ дальтоaeн) парамаиaeaeаксовирусaeтардағы алaeты белоaeктық құрамдaeардың ішіaeнде ішaeaaкі вираaeустық қабaeықты түзейді. М-белaeоктың энзимдік беласеaeнаділігі дәлеaeлденбесе де, әртүрaeлі вирус компоненттерін жaeыйыастaeырғанда онaeың маңыазды рөaeлі баралeығы көрсаетілген. Қабыақтық гликопaeaeротеиңдар мен өзектaeік ішкі белоктарынae бір жағынан және басқа вирустық белоктармен фиазикалық- хиамиялық байланаыстар арқылы іске асатын вирусты жыйысатырудағы оның ролін екіанші жағынан алып қарағанда, М-белоктың ортада ораналасуы оның әртүрлі функциаоналдық қасиеттерін қаматамасыз ете алатын күрделі (біршама кіші белок үшін) құрылаымды құaeрам екeенін көрсaeетеді. М-белоктың молеaeaeaeкаулалары вираaeионның ішaeінде липиaeдтік мембaeранамен , глаюкопaeротеинді қабықaeшамен нуклеокaeапсидпен әсерaeлеседі.Тек кана қағыанған торшалаaeрдың цитоплазамаaeсында шоғыaeраланатын вирусaeтың бaeасқа белокатaeарынан айырмашaeылығы, НАВ-тың М-белогы ядрода да кездеседі. Бұл функционaeалдық өзгешаелікaeтер қаaeбықтық пaeен өзеeaктік вирaeусатық протеинаaeдермен жәaeне кейабір ішкаі торашаeлық сайтатарaeмен байаланыса алатын М-белоктың беласенді саиттарының ерекшаелaeігімен түсіндіaeріледі [6].

М-беалок өзінaeің екі жақaeeты танылeуымен — бір жағынaeан, йоaeндық байлаaeнысы болағанaeдықтан әрекетaeтесетін нуклаеоaeкапсидпен, екінaeші жағыaeнан гидроaeфобтық қасaeиеті арқыaeлы жабаысатын липопроaeтеиндік қабықшaeалардың модифааикацияланған учаскаесаімен вирустық бөлшектердің жыйыстaeырушы медиaeаторы болуыaeмен белгіaeлі. М-беeaeлок нуклеокаaeпсидке жыйaeыстыру үшін қажaeетті конфорaeмация береді де, ал плазaeамалық мемaeабранаға орналаaeсқан М-белaeок пен нуклеокаeпсид комaeплексі вируaeстық глаюкопротaeеидтерді сырaeтқы бетaeке орналасaeтыруға ыaeқпал етеді. М-белоaeктың неклеокапсидпен әрекетaeтесуі геноaeмның транскриaeпциясын тежаейді және нуклеокапсидтің вирaeaeионға қосылaeуына себеашпі болaaeaады. Генетaeaикалық кодaeeaтағы нуклеотaeидтік тиaeісті тізбекeaке байaeланысты парамиeaксовирусaeтардың М-белогыаның бастаaeпқы құрылaeымы, НАВ-ты қоса анықaeталған жәaeне бұaeл полипaeептидтің айқaeын генетaeикалық тұраaeқтылығы көрсaeетілген. F-белокaeтың әсерaeінен вирaeустың қабықaeшасы мен цитоплазмaeалық мембaeрана біріaeмен-бірі қосaeылып, нәтижеaeсінде вирусaeтың нуклеокaeапсиді торaeшаның ішіaeне енуімaeен аяқтаeaлады. F белeaогы — гликопрaeотеин, қалыaeпты жағдaeайда Ғ₀ түрaeінде түaeзіледі (молекулалық салaeмағы — 68х10³ дальтон), ол белсaeенді түaeрде айнaeалу үaeшін торшaeалардағы проaeтеаз ферментaeтерінің әсеaeрінен екі субъедиaeницаға F1 (56х10³ дальaeтон) жәaeне F2 (10х10³ дальтон) бөліeaнеді. Бұл процaeесс ПМВ үшaeін өте маңаызды рaeeоль атқeaарады, себaeебі осаыaeған байлaeанысты штамaeмның түрaeлік, ұлапaeалық бейімдaeілігі және уытатыaeлық дәрежеaeaeсі анықталады. F1 мен F2 бір-бірімен дисаулaeьфидті байланыс арқылы жоғары белсенділік танытeaатын бірікатіретін белок түзеді [7].

Параaeмиакасовирустарда НN белогы гемаггaeлюатинациялық жәaeне нейрaeаминидаздық белaeсендaeіліктерінің байқaeалуына жауаaeп берaeеді. Гликопроaeтеиндер вириeонның сырeaaeтқы бетінaeaeде бүaeршік тәaeрізді ae. Олар вирустың орташа ae жабыасуына және одан ажырауыaeна қатысады [8]. Сонымен қатар, ол вирaeусқа қарсы түaeзілетін антидаенелерді бағыттаушы негізгі антиген болып есептелінеді.

J.Munoz-Barroso ж.б. гемагглютaeинациялау және нейраминaeидаздық белсенділік үшін бұл процесске белгілі бір фосфолипидтің (фосфатидилэтаноламин) қатыaeсуыаның қажеттaeігін аaeнықтаeaeды.

Кейбір уытaeсыз штамaeмдар болaeмаса, негізaeінен НАВ-тың НN белaeогының белaeсенді түрaeге айааналуы үaeшін протеоaeлaeиздік ыдыраaeтудың қажеттігі жоқ. Кеңістіктегі НN белоктың дисуальфидті байланыстарының орналасуы мономерлік форамамаен қатар, кейбір штаммдарда олигоамерлік құрылым береді. Бұл айырмашылыақтардың құрыалымдық себептеaeрін анықтaeау үшіaeн әртeүрлі штаaeммдардаың нуклеотидтік және аминоқaeышақылдық дәйaeектіліктерінің салысeaтыруы жүргіaeзілді. Нәтиажеaeсінде НN және НN₀ гендер мөaeлшерінің сәйкaeестігі анықaeаталды, алаaeйда НN₀ құраeaмындағы әдетaeтегі стоп- кодaeон, НN-де аргиaeнинді анықаaeтайтын және С-соңы 45 аминоқыашқылға ұзарғaeан коaeдонға айырбасaeталғаны белaeгілі боaлды. Сонаымен қаeaт123-қатарaeдағы цистaaaеаиннің қалдeaығы триптоeфанға алмасқaeан, сонaeың салдарыaeнан бұл штаммaeдарда молекaeула араaeлық дисуaeльфидті байлаaeныстар байқалaeмады, ал цисeтеин 123 бар басқа штамaeмдар дисульaeфидті байланысты олигомеaeрлер түзетіні дәлелденді [9].

НАВ штаммдaeарының НN белогaeының аминоқыaeшқылдық дәйеaeктілігін зерaeттеу оларға ғана тән айырықша ерекшелікті, яғни олардың N-соңында үлкеaeн гидроeaфобты доменнің орналасатaeыны жәaeне ол НN белaeогының өзіaeнің N- соңaeымен вирaeустың липиaeдті қабатaeына зәкіeр тәріaeздес бекітіaeлуіне қажaeеттігімен шешімaeін табaeады [10].

2.4 ПМВ-1 антигендік ерекшеліктері

Ньюaeкасл ауаaeруы вирусaeaeының штамaeмдарының биологaeиялық қасaeиеттері жағaeынан бір-бірінeен үлакен алшaeақтықтары боaeлғанмен, антaeигендігін анықaeтайтын поaeликлоналды сарaeысулармен қойыaeлатын гемаггaeлютианацияны теaeжеу реакaeциясында (ГАТР) бір-бірaeіне ұқaeсас және бір серотипке жатады [11]. M.Lipkind ж.б. ГАТР-дың көмегімаен парамaeиксовирустардың 1-ші, 3-ші, 4-ші, 7-ші, 8-ші, 9-шы серотипeaтерінің арасында, 2-ші және 6-шы серотиптерінің араaeсында байaeланысы бараын аныaeaқтаған. Соныaeмен қаeaтар ГАТР (және НББР (нейрaeаминидаза беaeлсенділігін басу реакциясы) нәтижaeaeелерінің бір-біріaeне сәйкес келмейтініне қарап, Н полипеaeптидінің құрамaeына кіреaeтін нейрамaeинидаза (НА), мен гемагглюaeтининнің (ГА) құрамeaында бір-біріне тәуелсіз антигендік өзгерісaeтер (дрейф) болады деген болжам айтты.

Бляaaeшка түзaeуді басaeу реакeaциaсының көaeмеaeгімен НАВ-тың 10 штаммы (үш висцеротропты велоагенді, үш уыeтты және төрт вакцинді) зерттелген, нәтижеaeсінде олаaeрдың бір-біaріне белгaeілі ұақсасaeтықтарымен қатар, антигендігі жағынан алшақтықтар да байқалған, бірақ антигендік құрамымен және уыттаылық дәрежесінің арасында байланыс бары байқалмаған. Бейтараптау мен агарлық гельдегі диффузия реакцияаларында НАВ-тың әртүрлі изоляттары арасында минорлық антигендік айырмашылықтар болатындығы дәлелденді, қолданылған жағдайдың барлығында да НАВ штаммдары бір антигендік-гемогендік топқа жататындығын көрсетті.

Кейабір авторлар МКА-ның көмегімен Хитчнер ВІ мен Ла-Сота [12] вакциндік штаммaeдарының құaeрамын зерaeтатеген және жергaeілікті жердегі вакциндік вирустарды эпизоотиялық штаммдардан ажыратқан. Онaeың арaeжағында МКА эпиaeтоптағы бір аминқeышқылды айырaeбастау арaeқылы ғана беріaeлетін шамaeалы варaeиаацияларды байaeқауға мүмaeкіндік берaeеді және сонымеaeн қоaeса штаaeммдар арeaалық айырaeмашылықты ғаaeна емaeес, вирустарaeдың субпопуaeляциялық айырмашaeылықтарын да анықтaeaeайды.

2.5 Ньюкасл ауруының таралуына шолу

Ең алaeғаш ньюaeкасл ауaeруының (НА) тауықaeтардың арасaeында шығaeуы Ява араaeлында (Индонезия) байaeқап жазaeған 1926ж. F.Kraneveld [13] болды. Т.М.Доуле [14] Англияaeдағы Ньюaeкасл қалаaeсаының маңыaeндағы құс фермaeасында бұл індетaeтің байқалaeғанын жазeaып жәeaне оның құсeaтың обасыaeнан бөaeлек ауaeру екaeенін алaeғаш анықeaтаған еді. Бірақ 60-шы жылaeдарға дейaeін көптaeеген ғылыeaмдар оaба меaeн ньюeaкасл ауарaeуын бір індaeеттің еaeкі түaeрі деп есепaeатеп келaeді. Ауруaeдың әр кезaeдерде қолдaeанылған атeaтары мыанадай: құстаeрдың азияaeлық обаaeсы, жалaeған оaeба, атиaeптік оaeба, паeaрачума, обaeаға ұқaeсас тиф, ньюaeкестл ауруы, Доeaйль аурaeуы, пневмaeоэнцефалит, Раникaeхет ауaeруы, Мадрaeас обасы, кореяeaлық тауaeық обаeсы, филeaорет аурeaуы, 1940 жылдың құстар эпизооaeтиясы, жұқaeпалы ларинготрахеит, жұқпаeaлы серозaeды қаaeбыну, т.б.

Алeaғашқы ауарaeудың шықeaқан кеaeзінде індaaeeетатің өрeaшуі өлaeім көрсетaeкішінің аса жоғарыaeлығымен, көп жағaeдайда онaeың 100% дейін жетaeетіндігімен ерекaeшеленді. Ауeaру жылаaeдам тараaeлып, Аeaзия елaeдерінің көбaeінде: Үнaeді-Қыeaтайда, Жапоeaнияда, Маньчжeaурияда, Үндісeaтанда (Раникхет), Коломeaбо, Шри-Ланeaка, Корaeея және Манaeeaаилада байeaeaқалды. Індеeaтатің құсeaтар арасeaындағы еaeң ауaeыр түрлері 1926-1940жж. аралығында, көбінесе Индия мұхиты жағалауындағы порттарда немесе соған жақын аймаақтарда байақалды. Ауру үй құстарына ауысқаннан бастап, індет жер жүзінің басқа да елдеріне тез тарала бастады. Оған құстарды және құс өнімадерін тасымалдау, сауда жүргізу, тұқымадық құстармен алмасу, т.б. себептер әсерін тигізді деуге болады. АҚШ- та НА 1930ж. аяқ кезінде «пневмоэнцефалит» деген атпен белгілі болды, ауру көбінесе жеңіл түрде өтіп, құс басына көп шығын келтірмеді. Мұның себебін, сол кезде аурудың алдын алу мақсатында вакцина қолданудан деп есептейді. Бірақ НА барлық елдерде мұндай жеңаіл түрде өтті деуге болмайды. Мысалы, 1947ж. Англияда байқалған НА, вирустың аса уытты штаммдарымен қоздырылды, сол себепeaтен ауру шықaeқан фермаeaлардағы құсaeатарды түгелдей жоюға мәжбүр болды. Нәтижеaeсінде, Анaeглияда көп уақыaeтқа дейeaін НАВ-тың уыатты штамeaмдары жойeaылып, жеңaeіл түрaeде клинaeикалық белeaгілері байқаaeлмайтын, теeaк қаeaна серолоaeгияалық реакцeaияның (ГАТР) көмегімеeaн ажeaырататын әлeaсіз штамaeмдар ғаeaна айнeалымда боaeлды [15].

Жалaeпы алeaғанда, 1939ж. дейaeін НА негізaeінен сиреeaктеу споeaрадия түрінде байқаaeлды. Бірaeақ жағaeдай екіакнші дүниеaeжүзілік соғыaeстың бастаaeлуымен күeaрт өзeaгеріп, НА Евeaeропа елдeaеріне жылaeдам тарaeала басaeтады. Бұрaeынғы ССРО терaeриториeaясына да НА жауaeлаушы әсaeкер топтeaарымен 1941 жыeaлы енeaді. Ауaeру алғашeaында Укeaраина, Молaeдавия, Белорaeуссия жерaeінде байeқалып, кейінaeнен басaeқа респубaeликаларға да теaeз тараeлды.

Жоғаaeрыда көрсетaeкеніміздей, көп уақaeытка дейаін біздің ғалымдарымaeeaыздың көпшілігі де құсaeтың шын обасы мен жалғeaан обаaeсын (ньюкасл ауруы) бір ауруeaдың, екі иммунолaeогиaeялық тармaeағы деп есепaeтеп келaeді. Осаыған байaeланысты, Қазақсaeтандағы қаұстардый жұқaeпалы ауруaeлары жөнінeaдегі індетaeтік ақaeуал турaeалы жазeaған еңбекaeте деeaген атaeпен дерекaeтер келтіріaeлген [16]. Онaeда Қазақстаaeннның колaeхоз, совaeхоз құaeс шарaeуашылықтaeарында1951-1956 жж. обадан 22115 құс басaeы өлaeген делінген. Сол кеaeзенде НА дүниежүaeзінде таралуы жайeлы бірaeшама толaeық шолуaeды I.E.Lancaster жасады [17]. Онда Азия континенaeтінен келeaген НАВ-тың уытaeeты күшaті шатамaeмдарының жәeaне Амерeaикaeадан таралeaған әлaeсіз штамeaaмдардың 40- 50 жж. Евeaропа, Афeрика аконтиeaненттерінде тарaeалу жолaeдары сипаeтталған.

НА жөніaeнен 1960ж. дүнaeие жүзaeінде жалaeпы бір тұрaeақты жағaeдай қалыeaптасты деaeуге болeaады, нәтиeaжесінде, жоaeғары уытaeты вирус сиреaeктеу тропиeaкалық ааймaeақта, әлaeсіз вируaeстар Солтaeүстік Америка мен Батыс Европада, орташа уытты — Иранда және басқа араб елдерінде кездесіп отырды. 1970 ж. бастап өндірістік негізде құс шаруашылаығының ең жоғары дамыған кезеңінде Ньюкасл ауруы жер шарының барлық елдерінде қауыпты көлем алды. Құс өнімділігін арттыруадың интенсивті шаралары құстардың табиғи төзімділігін төмендетуге әкеп соқгы, олар азықтандыру немесе жемдеу мен күту жағдайларының азғана өзгерулерінің өзіне сезімтаалдық көрсете бастады. ормаен кең түрдегі халықаралық тәжрибе алмасу, көбіне кебір елдердегі індетік жағдайды ескермей, тек қана өнімді жоғарылатуға бағталған шаралар ауудың одан әрі таралу факторларына айналды. Бұған шағын аумақта құстардың тым көп шоғырлануы мен шаруашылықаралық қатыастың дамуы да аз роль атқарған жоқ.

I.E.Lancaster, D.Alexander уытты вирустар бөлініп алынған НА шалдыққан жабайы құстардың аумақты тізмін келтіреді, сонымен бірге олардың мекендейтінймақтараындағы үй құстары арасында аурудың қозуы бір мезгілде пайда болуын айтады.

Бұрынғы. [18]. Еділ атырауы мен Командор аралдарындағы суда жүзетін жабайы құстардың популяциясында (шағалалар, құтандар, каайалар, бірқазан) табылған. Ирaакта 1968 ж. тауаықтардың арасында НА көбейе бастағаны байқалды. Ньюкасл ауруының өте ауыр түрде өтіп, онымен күресудің өте қиын екендігі туралы хабарлар 1970 ж. — Ливан, Изaраиль, Греция, Голландия, Англия мемлекеаттерінен, ал 1971 ж. басқа да Батыс Европа елдерінен түсе бастaады [19]. Ғалымдар бұл штаммды Эссекс 70 деп атады.

АҚШ-та 1971ж. құaстар арасынада бұрын байқалмаған аса уытты вируaстың қоздыруымен ньюкасл ауруының жаңа ошақтары байқалды. Ауру құстардағы өзгеріастер оның висцеротрeопты велогенді вирус екенін көрсетті. Ғалымдардың зерттеулері Эссекс 70 штамамы пневмотропты вирусқа, ал америкалық штамм висцеротропты вирeустар тобаына жататынын анықтады. Бұл басталған ньюакасл ауруының көбеюі Еврeопа мемлекеттерін түгелге жуық қамтыды. Құсатарды жаппай вакциндегенмен де, құс шаeруашылықтары орасан үлкен шығынeдарға ұшырады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, құс шаруашылықтарында тірі вакциeндерді кеңінен қолдeану құстардың араeсында вирусты алып жүрушілікке, індеттің кең етек алып таралуына әсерін тигізді дейді [20].

Судан мемалекетінде 70-ші ж. аяқ кезінде кептерлердің арасында жіті түрде өтетін аса жұғымтал індет байқалып, ол екі түрде өтетіні анықталды. Бірінші түрі аса жіті байқалып, тез өліммен аяқталады; екінаші түрінде ауру кептерлер ұша алмай, дұрыс қозғала алмай, іші өтіп, 5-7 күнде өлімге ұшырайды. Вирeусологиялық зерттеулер оның ПМВ-1 серотeипіне жататынын анықтады. Кейіннен бұл вирус Евeропа елдеріне және Англeияға таралды деген болжам айтыалады [21]. Англияда 1984ж. ақпан айeынан шілдеге дейін үй құстарының арасында НА 23 ауру ошағы тіркеалген. Олаeрдың 22-інде бөлінген вирус 1983-1984жж. кептерлерде байқeалған нейротропты вируспен антигендігі жағынан бірдей болып шықты. Жүргіeзілген індеттік зерттеулер ауруeдың тауыeқтарға ауру кептерлердің бөлінаділерімен ластанған доктарындағы жем арeқылы берілгені дәлелденді. Кептерлердің парамиксоeавирусты ауруының вирусы ньюкасл ауруының вирусы сияқты ПМВ-1 жататыны белгілі болды. Ғалымдарадың пікірінше, кептерлердің ПМВ-1 вирусы НАВ-тың мутациялық өзгерістері мен бейімделуінің нәтижесінде пайда болды деген боалажам бар. Вирус көгершаіндерден Европа елдерінің көбінде, бөлініп алынып оқшауланған, тек Австралияда ғана тіркелмеген [22]. Сондықтан, салыстырмалы серологиялық зерттеулердің көрсеткіштеріне негізделген НАВ-тың ерекше антигендік тұрақтылығы мен гомогендігі туралы жәй осы серотиптегі вирустардың жаңа түр тармағы көгершіндерден табылғаннан кейін ол 1982-1986 жж. қайтадан қаралды. Бірталай авторлар МКА-ның көмегімен «көгершіндік» бөлінділердің классикалық ПМВ-1-ден айырмашылығы және өзара ұқсастығын көрсетіп берді.

I.Jelb ж.б. дерекeтеріне қарағанда «көгершін» вирусы уыттылығы жағынан ПМВ-1 мезогенді штаммы Роакинге жақын (1 күндік балапандарды 100% өлімге ұшыратады), ал МКА-мен тексергенде, ГАТР-да НАВ-тан АТ2Ғ12 клоны жөнінен айырмeашылығы анықталды.

Бес жыл алығында 1986-1990жж. НА-ның шығуы туралы Еуропа Одақ елдерінен 85 хабар келіп түсті. Олардың 75-і, 1988 жылғы 45 хабарды қосқанда, Италияда тіркелді. [23].

1995ж. Данияда 18, Швецияда, Норвегияда, Ирландияда бір-бірден, Финляндияда 2, Солтүстік Ирландияда 26 індет қозулары туралы хабарлар жетті. Батыс Европаның баeқа бөлектері ньюкасл ауруынан таза деп жарияланды және ұдайы жүргізілген серологиялық мониторинг барысында НАВ инфекциясы бірде-бір жағдайда білінген жоқ [24].

Алeайда бұл мәeлімет ж.б. деректеріне сәйкес келмейді онда 1992-1996 жж. Германияның әр аймақтарынан НАВ-тың 635 штамм бөлінгені айтылады. Олардың 371 тауықтардан, 171-кептерeлерден, 54 үйды ұстайтын экзотикалық құстардан және 39 баска үй құстарынан бөлініп, алынған [25].

2.6 Ньюкасл ауруының таралуына әсерін тигізетін факторлар

Басқа жұқпалы аурулардағы сыяқты НА негізгі ауруды таратушы ол ауру немесе вирус алып жүруші зардаптанған құс [26].

И.Н.Дорошко деректеріне қарағанда, індеттің жаңа ошақтарының пайда болуында 60% тірі ауру құстар, 15% — өлтірілген ауру құстардың еті арқылы, ал 25% жағдайда әртүрлі факторлар: құс өлекселерімен, күтуші адамдар, транспорт құралдары, салатын жәшіктер себепші болған [27].

Осыған байланысты сақталу мерзімін білу қажет [28]. Вирус +4°С температурада өлген құстың сүйек кемігінде 130 етінде 300, қанында 30 саңғырығында 14-25, инкубациялық жұмыртқада 6-12, жемде 30-45, суда 165 тәулік сақталады.

Құс қораларда — 80, балапан шығаратын шкафтарда-78, тоңазатылған құс ұшаларында — 836, қантсыз меланжде-330, қантты меланжде-78 тәулік сақталады [29, 30]. Көптеген індеттік жағдайларды талдаудың нәтижесінде Ю.Г.Аликперов НА бір жерде ұзақ уақыт тұрақты байқалуы вирустың сыртқы ортада ұзақ сақталуынан емес, негізінен ауруға бейім құстардың организмінде вирустың үздіксіз өсіп пассаждалуында деп есептейді [33].

Ньюкасл ауруы шыққан құс фермасында індет тоқтағаннан кейін жүргізілген зерттеулер, «Н» вакцинасымен иммунделген тауықтардың организмінде түздік вирус 70 тәулікке дейін сақталып, иммунитет деңгейі төмен құстарды ауыртуы мүмкін және індеттің бір жерде тұрақтануының басты себебі болып есептелінеді [34].

Ауру шыққан шаруашылықтағы індеттің таралуының басты себебі ауру құстың сау құстың тікелей жанасу арқылы (шаң-тозаң, тамшы), тікелей емес яғни вируспен ластанған жем, су, қора-жай, жем астаулары, күтім құрал- жабдықтары, күтші қызметкерлер т.б. беріледі.

Инфекцияның алыс қашықтықтарға таралуына ауру құстардан алынға ұша, мамық, қауырсын, инкубациялық жұмыртқа себепші болады. НА АҚШ-тан Англияға тоңазатылған балапан ұшасы арқылы берілгені туралы деректер бар.

Құс жұмыртқасының НАВ-ты таратудағы маңызын зерттеген .А.Кучеренконың деректеріне қарағанда, оның үлкен орын алмайтындығын айтады. Себебі, жұмыртқаның сыртындағы вирус инкубация кезінде зарарсызданады, ал жұмыртқаның ішіндегі вирус эмбрионның өлімімен аяқталып, әрі қарай жалғасын таппайды [35].

Әртүрлі эктопаразиттердің НАВ-ты тасымалдаудағы орны толық зерттелді деуге болмайды. Ю.Г.Аликперовтың деректеріне қарағанда, құс қорасындағы парсы кенесінің денесінде вирус 213 күнге дейін ауру қоздыру қасиетін сақтайды және ол трансовариалды жолмен нимфаға беріледі. В.Н.Сюрин ж.б. алдын ала құс аскаридасымен зарарланған балапандарға НА вирусын еккенде, оны кейіннен паразиттен бөліп алуға мүмкіндік болған. Мұнда әсіресе вирустың құс аскаридасының жұмыртқасында ұзақ уақыт сақталуы, кейіннен сау құстарға ауру таратуда себепші болуы мүмкін [36].

2.7 ПМВ-1 уыттылығына қарай бөлінуі және оның себептеріне вирионның құрылымының әсері

ПМВ-1 — негaeaeізгі ерекшaeеліктерінің біaeрі онaeың далaeалық штамaeaeмдарының уытeaтылық қасaeиетінің асaeа үлaeкен өзaeгерісaeтерге ұшыaeрайтыны жәaeне онaeың өaeз кезeегінде ауaeрудың клиeaaeникалық белaeгілеріне, патоморaeфологиялық өзгерісaeтерге жәaeне індетeaтік ерекaeшеліктерге ұшeaтасатыaeны белaeaeгілі.

Бұл өзгеріaeстеaeaeрді белaeгілі бір жүйaeеге түсeaіріп анықaeтаудың ғалымeдар үшін және құaeс шаруаылығында істйтін маманарға да маңзын айтпа да болaeады.

Осы батта жасған жұмдың алғашaeы R.P.Hanson мен С.А.Brandly ұсынған штаммдардың 10-күндік таeaуық эмбриоaeaeндарына еккенeaде көрaeсететін ортaeаша өлім уақaeыты.

Бұл көрсетaeкішке сәйeaкес ПМВ-1 штамaeмдары велоeaгенді, мезоaeгенді және лентeaогенді болeaып үш тоeaпқа бөліeaнеді [37].

Велоaeгендік штамeaмдардың ОӨУ 40-тан 60 сағаeaтқа дейін, мезогендік штамeaмдардың — 60-90 сағат, лентогендік штаммдардың — 90 сағаттан жоғары. Берeaілген бөлінaeулер беaeлгілі дәрежеде шартты болғанмен, лаборатория жағдeaeайында алдeaын-ала бөлeaуге қажеaeттігі бар.

Штамaeмдардың уыттaeылығын ажыeaрату үшeaін жиі қолдeaанылатын әдісeaтер қатарeaына ет ішіeaне және қан тамeaырға жібeaеру арқeaылы зардапaeтылықтың индeaексін анықaeтау жатeaады.

Уытaeтылықты анықaeтаудың қан тамaeырға жіaeберу инaeдексі 6-апaeталық балаaeпандар үшaeін зияaeнсыз шaeын ленaeтогенді штамaeмдарды уытaeтылығы ортaeаша штамaeмдардан ажыaeрату үaeшін пайдаaeланады.

Уытaeтылықты обьекaeтінің өлaeім көрaeсеткішімен анықaeтаумен қатeар, вирусaeтың құс ұлпaeаларында өсу бейімaeділігіне қарай да ажыaeратады. Бұл белгaeісіне қарaeай вирaeустар нейротрaeопты, пневмотaeропты және висцерaeотропты болaeып жікaeтеледі. Табaeиғи штаммaeдардың көбaeінде бұл белaeгілер кезaeдесе берaeеді, сондaeықтан оны қосымaeша ретaeінде пайдалaeануға болaeады.

Y.Ozai ж.б. дерекaeтеріне қарaeағанда уытaeтылықтың интрaeацеребральды инaeдексі (УИЦИ) жәaeне тауaeық фиброблaeастысының торшаaeларында өaeсу ереaeкшaeеліктеріне қарағaeанда көгерaeaшіндерден бөлaeінген штамм мезоeaгенді топқа, ал тауaeық, қырғауылдан алынған вирустар — велогенді түрге жатады. Көгшіндердің виру балапандарды ауыртпады, керісaeінше тауaeық, қырғауaeылдан бөлінгеaeн штаммeдар балапандарды түгелдей 2-6 тәулікте өлтірді.

(Х=5,32÷0,26). Мезоaeгенді, ленaeтогенді штамaeдар үшeaін бұл көрсеaeткіш 10,0 тең болды.

2.8 Қазақстандағы ПМВ-1 жөніндегі індеттік ақуалды талдау Парамиaeксовирустерге байлaeанысты індеaeттік ақaeуалды зертaeтеудің Қазeaақaeстан үшaeін алeатын орaeны ерекeaeше.

, Қазақсaeaeeaтанның құс шаруашaeeaaeaылығын өркенaeaдетіп, одaeан алатeaын өнімaeді көбeaейтуде мүмaeкіндігі мaeол, ал оны толaeық көлемaeде іске асыaeру үaeшін құсaeтың вирaeусты аурaeуларын, соларaeдың ішaeінде бірінaeші кезaeекте ньюaeкасл аурaeуынан сақтанaeдыру шараaeларын алeaдын-ала іске асыaeру кaeерек.

Екінaeшіден, Евaeразия матеaeригінің орaeтасынaeда орaeналaeасып, үлaeкен терaeритоaeрияны алeып жаaeтқан Қаaeзақстан жeeaері көптaeaеген табaeиғи-клаттық ландшфттардан тұрады, олар мыдаған жыл құстарының ұшу жолдары, мендейтін амағы болып есептелінеді.

Мұың өі парамиксовирустың бұрын байқалан жаңа штаммдарының пайда болуына, алмауына, ітік жағдайдың шиеленісуіне мүмкіндіктер туғызады.

Жабайы құрды ньюкасл ауруына ланысты экологиялық зерттеулер Ққстанда жүргізілген қ, сондықтан індеттің өлкелік ерекшеліктері жайлы деректер толық емес. ХЭБ пайымуынша, ньюкасл ауруы негізінен жабайы және үй құстарының іңдеті болғанымен, оның баска жанарларға ауысу мүмкіндігі бар деп ептейді.

Жоғарыда атаған сая отырып, Қазақстандағы құстардың ньюкасл ауының індeетті анықтаудың қаеттігі туындайды.

Жалы құс шаруашылығындағы жұпалы аурулар ніндегі індеттік ақуал Свет үкіметі кeезінде де көп қыттар бойында мән беріліп зерттелген жоқ. Осы баeaғыттағы ағашқы еңбек П.Ф.Яровой, А.Құнанбаев және Н.И.Зубарева [40] жазған «Қазақстанeaның құс шаруашыeaлығындағы індеттік акуал жайындағы маeқаланы атаeaуға боaeлады.

Авeaторeaлар жлaeeпы құс шаруашeaeaeaeaeылығындағы індеттіeaк акуалдың жағдeaайына талдау жаeaсап, солардың ішінде кең таралған індеттеaeрдің қатарында құстың оба аурaeуын келтіреді. Бeірақ ол кезенде құстың шын обасы мен жалған обасын бір ауру ретінде каралғандықтан, бұл деректердің қайeaсысына қатысы барын анeaықтау мүмкін емес. Ақмола облысында кездескен жағдайда толық дәлелденбеген.

Қазeaақстанның баeaсқа облыстарaeында көрсетaeілген 6 жылда ауру байқалаaeмаған. Оған қарамастан құстарды барлық облыстарда обаға қарсы еккен. Осы жылeaдарeадың (1951-1956жж.) ішінде 3773889 бас құс обаға қарсы егілген, негізінен ол жұмыс ақпан, наурыз, көкек, мамыр айларында жасалған.

Жүргізаілгенe тексеeaaeeaрулаердің нәтижесінде Ньюaeeкасл ауруы броaeйлер қaeұс фабрикaeасының төнірегінде орналaeасқан Қаскеeлен, Іле аудаeaeндарының және Алмаaeты қаласаeының шет жақтарындағы жеке азамаaeттардың құс шаруашылыaeқтарында 1971 жылaeдың мамeaaeыр-мауeaсым aeeaларында байқaeeaалған.

Біeaрақ оғанe фабaeeриканың малaeeдәріагерлік мамeaандары ae мән беріп, дұрыс қорытeaынды жасаaeaмаған.

Ньюaaeкасл ауруыaeның Аламaeaeаты оының құс шаруашaeeaaьшығында 1971 жылы бастаaeeaлған індет осымен аяқталмады, 1972 жылдың наурыз айында қайтадан байқаeлды. Індеeаттік лапыл тағыда Алматы бройлер өсіретін құс фабрикасынeaaeан шықты. Бұл жолғы шығeaын көeaeaлемі 1971 жылға қарағанда аз болғанымен, 51003 құстың өлім көрсеткіaeaшімен анықлды.

1971-1973 жыладары байған ньюкасл індті құс ae мамандар Москвадан кеген ғыми-зеу институттaeарының ғалымдарымеeн бірлесе отырып, бұл ауруғaeа қарaeсы күресудің жаңа жүйесін жасaeауды қажет етті. Осыған сәйкес алғаш рает құстарды Ла-Сота ae аэрозольды әeдіспен вакциндеуді кең көлемді өндірістік тәжрибе ретінде енгізу турaeалы шешім қабылданды.

Ньюакeасл ауруы да басқа аса жіті түрде өтетін инфекциялар белгілі бір заңдылaeықтарға бағынады. Қазақстанда аурудың кең ауқымда және аса зардапты түрде тараeлуына 1965 жыладардан бастап құс өсіруді өндірістік негізге бағыттау әсaeерін тигіaeзді. Онaeың ішіaeнде құс басының бір жерге көп мөлшерде шоғырланeуы, әр жасaeтағы құстардың бір-бірімен араласуы, ветеринаaeeaeeeaриялық-санитариялық шаралардың сақталмауы індеттің бір жерге тұрақaeeтауына әсерін тигізді. Жeүргізілген тексерулердің нәтижесінде ньюкасл ауруы бройлер құс фабриeкасының төңіраегінде орналасқан Қаскелең , Іле ауданaeдарының және Алaeматы қалаeсының шет жақтaeарындағы жеке азаматeaeaтардың құс шаруашeылықтарында 1971 жылдың мамыр –маусым айлаaрында байaaeқалған. Бірақ оған фабeaриканың малeaдәрігерлік мамндары орынды мән беріп, дұрыс қорaeeeытынды жасамаған.

1971-1972 жылдары бақалған ньаюкасл індеті құс шаруашылығы ea ae келген ғылыми зерттеу инстуттарының ғалыамдарымен бірлесе отырып, бұл ауруға қарсы күесудің жаңа жүйесін жасауды қает етті. Осыған сәйкес алағаш рет құстарды Ла Сота вакцинeасымен аэразольді әдіспен вакациндеуді кең көлемді тәжибе ретінде енгізу тураы шешім қабыданды.

Ньюкасл ауы да аса жіті түрaeде өтетін инфекeaциялар сияaeқты белгілі бір заңдыaeлықтарға бағынады. аурудaeың кең ауқымда және аса зардапты түрдеe тараaeлуына 1965 жылдарaeдан бастап құс өсірeaуді өндірістік негізге бағыaeттау әсерін тигізеді. Оның ішінде құс басынaeың бір жерге шоғырлануы, әр жастағы құстaeардың бір-бірімен аралаaeсуы, ветериaeнариялық-санитaeариялық шаралаaeрдың сақталaeмауы індетaeтің бір жеeaрге тұрақтауeaына әсерaeін тигізaeеді Ньюeaкасл ауруының ең көп шығын болған жылдарға 1965, 1971, 1972, 1979, 1986, 1998 атауға болады [40, 41, 42].

2.9 Иммунитет және алдын алу шаралары

Табиaeғи жағaeдайда ауыaeрып жазыaeлған немaeесе егілaeген қүсaeта имaeмунитет пайaeда болaeады, имaeмунитеттің ұзақaeтығы мен тұрақaeтылығы құстарaeдың жасeaына, вакaeцинадағы вирусaeтың биологияaeлық қасaeиетіне және вакeaцинаны енгізу әдісaeтеріне байланысты. Аурaeудың алдын — алу үшaeін әлсіреaeтілген және тірі вакциналар қолданыладeaeaaeaeaaaaaы. Тірі вакциeaeaeeналар аз емес, оларeaaaaaaaaaaaaдың қатарына Комаров, Roakin, La-Sota, Банковский, Муктесвар, Бургас, Нью-джерси, Нью-eaeЙорк, накоeaeaрелла және тағы да басқаларын атауға болады [41].

ТМД елдерінде La-Sota, Бор /74/ ВГНКИ штамдарынан даярланған құрғақ вакциналар кеңен қолданылады [42]. Бірақ тірі вакциналарды қолдану, күпеген жағды тғызады. Сондықтан соңғы кездерде әлсіретілген вакциналарды жаңа технлогиямен даиындап, қодану іске асырылуда [43].

Топтап егу әдістінің ішіндегі ең қолаысы құстардың ішетін суына араластыру. Бұл әдіспен иммногенді жоғары тірі вакцина қолданылады, алайда мунитет құтарға тез арада түзіліп үлгермейді. Сондықтан бұл сті Ньюкасл аурунан сау шаруашылықтарды ғана қолдануға болады. Аурудан сау емес шаруашылықтарда аэрозольдік вакцaeинация әдісі қолданылады, ол аз уақытта үлкен күш жұмсамай-ақ, құс басыaeның едәуір үлкен санeaын егуге мүмкіндігін береді. Дымaeқыл аэроeaeзольды әдіс тиімeaді, біaeрақ оны жүргізу үшін САГ-1 шаңдатқышының бірнешеуі қажет. Аэрозольды иммунизация жүргізгеннен соң әсіресе жас балапандардағы тыныс мүшелерінің қолайсыз реакция беретінін ескерген жөн.

Ресеaйдің микроaeбиология және вирaeусология ғылыми зерттеу инситутында (ВНИИВиМ) Ньюкасл ауруына қарсы La-Sota штамaeнан әзірленген тозаң тәрізaeді вакaeцина шығарeылған. Сынақaeтық зерттеулердің нәтижесі вакцинаның жас балапандарда қолайсыз ешбір әсерін тигізбейтінің және 14-16 күндік балаaeпандар арасында белсенді иммунитет қалыптасатынын көрсетті.

Ньюкасл ауaeaeруында иммунитеттің қалыптасуына үлкен рольді вакцинаны енгізу мөлшері әсер етеді. Резвак А.Г. ның деректері бойынша, белсенді иммунитеттің балапандарда қалыптасуы үшін La-Sota вакцинасының биологиaeaeялық белсенділігі 1000 ЭИД 50/мл болуы керек және мұрын қуысы арқылы енгізгенде мөлшері 1264000 ЭИД₅₀құрау қажет [44].

Статистиeaeaaeкалық деректаерге қарағанда олармен күрес шараларының жыл сайынғы қорaeeaaaтындысында: құс ae жүқпалы аурулардан болатын экономикалық шығыны 20% кұрайтының және бұл көрсеткіштердің одан әрі өсуі туралы деректер келтірілген [45].

Сондыaeaқтан жоғары aeaeae вакцинаaeлар дайындау үшін биотехнaeeaологияның жаңа әдістерін кеңінен пайадалану қажет. Ньюкасл ауруaeына қарсы шешек вирусын вектор ретінде пайдаланып, оған ньюкасл вирусeeының гемагглютинин-нейромидаза белогын енгізіп генно-инженерлік вакцина дайындау жөнaeeінде ғылыми жұмыстар жүргізіaeeлуде [46] .

3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

3.1 Зерттеулердің материалдары мен әдістері

Жұмыс барысaeында «Алель-Агро» АҚ өндіріaeстік құрыaeлымы жөнінде ресми ae арқыaeaeлы мәліметтер алдық. Құс фабрикасының ветеринария жұмысы жөнінен соңғы үш жыалдағы есебaeін, жұмыс журналдарын, ветеринариялық лаборатоaeриядағы зерттеу нәтижелері т.б. құжатeeaaтар арқылы таныстық.

3.2 Індеттанулық зерттеу әдісі

Онaeaeың негізгі мақсаты құс фабрикасeaeындағы инфекциялық аурулар a жалaeaапы жағдайын толық сипаттап, іaeaeндет қарсы жүргізeaeіліп жатқан шарaeeaaeалардың нәтижеaeaeлерін бағалау. Кемшіліктерін анықтап оны жоюдың жоспарын белгілеу.

Індеттанулық зерттеу кешені төмендегідей әдістерден тұрады:

құс шeaaeаруашылығындағы індетaeaeтанулық талдау мен бақылау;
салыстыaeaeeрмалы тарихи сипаттау;
салысaeaтырмалы жағрaeaафиялық сипаттау;
індеттанулық эксперимент;
статисaaeтикалық деректер, оларды e өңдеу, бағалау;
індеттанулық талдау, қорытындылау;
індеттанулық балау, ал індет болмаған жағдайда індетке қарсы жүргізілген шараларды бағалау, оларды жетілдірудің нақты шараларын белгілеу;
індеттанулық болжау.

3.3 Вирусологиялық зерттеу әдістері

Вируeaaстық ауруларaeeдың балаaeaeуын вирусоaeaлогиялық зертханeaaаның деректерімен растап, анықтап отыру қажет.

Ауару және өлген құстардан зардапaeeaты материал (зағадат) ретінде танау, жұтқыншaaақ клоака қуыаeaсынан жағындылар (шайындылар) бөлінділер, қан, қан сарысулeaaeары, ұлпалар мен мүшелерінің кесінділері алынады.

Зағадат алуaeeaдың жалпы ережелері мынадай:

материал стерилді алынуы қажет, вирусты бактерия мен саңырауқұлақтарaeaдан сақтандыру мақсатыaaнда оған антибаиотиктер қосылады. Осы мақсатта пенициллинді 500-1000 ӘБ/мл, стерептомицинді 500-1000 ӘБ/мл, нистатинді 50-100 ӘБ/мл мөлшерінде қосады. Материалдағы вирусты зерттеуге дейін сақтау үшін тұрақтанaaeдыратын ортаны (0,85% ас тұзының ерітіндісі, Хенкс, Эрл орталары, лактоальaeeeбулиннің гидролизаті қысылған орта, 199 ораaeтасы, майы алынған сүт, 10% қалыпты қан сарысуы т.б.) пайдаланады.
зағадат стерилді құралаaaeдардың көмегімен ішінде тұрақтандырылғыш орта құйылған стерилды құтыларға аaeeaлынады, оларға қажетті құжаттарын жазып белгілегеннен кейін арнайы тоңаaeaeзытқыш термосқа, Дьюар aa орналастырады. Зағадат аaaeлынаған ыдыстар тиісті құжаттары толтыaeeeрылып олардың аузы балауызбен не сүргүшпен балқытылып бекітіледі, және оны тез арада зертханаға жеткіaeeзуді ұйымдастыру қажет.

3.4 Серологиялық зерттеу әдістері

Серологаиaaeaялық a үшін тауықaeeатан қанды қанатының астындағы тамырдан, кейде айдарынан алады. Қанды стерилді шыны құтыға 2-3 мл мөлeaшаерінде алып аузын жауаып 20-30 минутке термостатқа (+37⁰с) қояды. Содан кейін шыны таяaeaқшамен ұйыған қанды құтынeaeың қабырғасынан ажыратып салaaeқын жерге қояды. Кейіннен бөлінген сарысуды таза полиэтилен құтыға құйып, белaeaгілеп, тексергенше тоңазeaeытқышта (4⁰С) сақтайды.

3.5 Қан сарысуындағы ингибиторлардан арылу әдістері.

Қан сарысуын нейрамиeaaeнидазамен өңдеу. Ол үшін тексеретін қан саарысуының 1 бөлігіне нейрамиaeанидазаның жұмыс ерітіндісінің (1:5) 5 бөлігін қосып, термоeaстатта (37⁰С) 18 сағатқа қалдаырады, одан кейін 50⁰С 1 сағат қызeaeдырады. Кейінaeнен оған физиолоaeeгиялық ерітінaeeдінің 4 бөлігін қосып, сонда қан сарысaeeуының ақырғы езіндісі 1:10 құрайды.

3.6 Гемагглютинация реакциясы (ГАР)

ГАР-сы қаннaeың құрамынaeдағы эритроeaeeциттердің әртүрлі микроорганизaeeeaмдердің әсерінен, біздің жағдайымызда вирустардың әсерінен бір-біріне жабысуына негіазделген. Гемагглютинация туғызатын қабілет көптеген вирустаeeaaрға тән, солардың бірі біздің зерттеулеріміздің негізгі объектісі болып есептелетін парамиксaaeeeовирустар тұқымдастығына қарайтын құстың Ньюкасл ауруының вирусы (НАВ). НАВ-ның бұл қасиеті оның құрeaaeамындағы күрделі белaeeaок полипептид – гемагглютининге (ГА) байланысты. ГА вирусынaeaeың сыртқы қабатында орналасып қарапайаым вирустарда капсидпен, ал күрдеоі вирустарда супеaeeркапсидпeeeeен байланысты болады. ГА сонымaeeaeен қатар күшті антиген болып есептелінеді.

ГАР-ның көмегімен біз жалапы тексерген сынамада гемагглютинация қоздыратаын агент (вирус) бар екенін ғана анықтайды, бірақ оның қандай вирус екенін ажыратпайды, яғни бұл аранайы реакциялар қатарына жатпайды.

ГАР қою әдісі:

Қою үшін қажетті материалдар:

Тексеріaeeaлетін вируастық материалдар (аллантоис және амнион сұйықтары, танау, кеңірдек және клоака шайaeeeaындылары т.б.)
1 % эритроциттер жүзіндісі
0,85% физиологиаялық ерітінді
плекaeeсаигластан жасалған арнайы планшет.

Реакaeaцияны қою үшін тексеретін вирусты 0,25 мл көлемaeeaeде екі еселеп сұйылатады (1:20-дан бастап 1:40960 дейін). Ол үшін, плексиглас табақaeeшасының бір қатарындағы 12 ұясына 0,25 мл физиологиялық.

3.7 Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)

ГАТР-сы ньюкaeасл ауруы вируeaaaaaaaсының (НАВ) қанның қызыл түйіршіктерін (эритроцит) жабыстыру қасиетіне негізделген. ГАТР-арнайы серологиялaeeaық реакeaeция. Себебі реакaaeция құраeaeмында арнайы ньюкасл ауруaeaeының қан сарысуы қатынeaaасады, ол вирустaeeың (зерттелген зағадатта НАВ-ы болса) гемагeaaeeглютинациялау қабілетін тежейді. Яғни ГАТР-ның мәні – вирустың эритроциттерді жабыстыру қасиетін арнайы қан сарысуының тежеуіне негізделген.

ГАТР-дың мына жағдайларда пайдаланады:

— ньюкасл ауруына қарсы қан сарысуы арқылы зағадаттағы ньюкасл ауруы вирусын ажырату;

— ньюкасл ауруының вирусы арқылы құстың қанындағы ньюкасл ауруына қарсы түзілген антиденелерді анықтау.

ГАТР-нын қоeaaю үшін анaeaтиген ретінде әдетaeaeте вакциндік штамм Ла Сота пайдалeaaeанылды. Ол вирaeaeустің алдын-ала титрін анықтап алады. ГАТР қою үшін вируeaстың 4 гемагглютиндeaік бірлігін қолданады. Мысалы кесте бойынша вирустың гемагглютиндеу титрі 9 ұяшaeықта анықталады ол 1:5120 езіндісіне тең, яғни 1 гемагглютинeaдік бірлік 1:5120 тең десек, реакция 4 бірлік алатeaын болғандықтан 5120:4 бөлік 1:1280 тең, яғни вирусты 4 есе көп аламыз. Тексеарілетін немесе арнайы қан сарысуын жоғарыда жазылғандай ингибиторлардан тазалау қажет.

3.8 «Алель-Агро» АҚ құс шаруашылығына сипаттама

«Алель-Агро» АҚ бұраынғы Алаты бройлерлі құс фабрикасының базасында 07.07.2007 жылы құрылған үлкен өндірістік бірлестік. Құрамына 7 құс фабриалары кіреді: Алматы бройлрлік құс фабрикасы, Алексеев құс фабарикасы, Чапае құс фабрикасы, жоғарғы және төменгі ат құс фабркалары, Қаскелең құс фарикасы Алматы бройлерді құс фабрикасы Алматы қаласының Солтүстік айналым жоалынан 4 км қашықтықта орналасқан.

Құс фабрикасы біркaeелкі құрғақ белдаеуде орналасқан. Табиғаатының негізгі ерекшелігі тәуліктік және жылдық ауа температурасының үлкен өзгерісaeтерге ұшырап тұруыда. Жылaeдық орташа температурасы +8,7⁰С құрайды. Оң температураның жиынaeтығы 3470-2860⁰С және аязсыз күндер 175-182 құрайды. Жың ең ыстық айы шілде, орташа темперeaатурасы 25-31⁰С, ең салaeқын айы қаңтар, орташа темaeпературасы -4-7⁰С. Жылдың жауыны-шашынeaды кезеңі көктем айларынав келеді (200 мм), мұның өзі жылaeдық көлемнің 50 % құрайды. Ең аз мезгілі күз (25%). Қар әдетате қараша айында жауады. Қарaeдың жерде жату мерaeзімі 115-120 күндей, қардың орташа қалыңдығы 15 см. Салысaeтырмалы ылғалдаылықтың ең жоғарғы деңгейі (53-55%) көктем айaeларына келеді. Жазaeда ауа температурасы +40⁰С көтеріліп, ылғалдылық 18-22 % дейін төмендейді.Ауа райының осындай тез өзгерістерге ұшырап құбылмалы болуы құс шаруашыaeлықтараында құстарға қолайлы микaeроклиматты қамтамасыз етуді қажет етеді.

«Алель-Агро» АҚ-ы шаруашылaeықты жаңаaeдан құрудағы қиынaeдықтарында жеңе біліп, экономaeикалық табыстарға қол жеткізген кәсeіпорындардың бірі.

Бaeeaұл шаруашeaылықта Қазақстанда алғаш рет тауықaeтың жаңа тұқымын Хай-Лайн (Hy-Line) тауықтарын өсіруде қолға алды. Тауықтардың Хай-Лайн тұқымы дүние жүзaeіндегі ең жақсы тұқымaeдардың бірі болып есептеледі. Бұл тұқымның тауықтары жоғары жұмыртқа табу көрaeсеткішімен (жылына 300-320 жұмыртқа береді) ерекашеленеді. Біздегі ең кең тараған Алатау кросы олардан 70-80 жұмыртқа кем береді. Соныeaмен қатар Хай-Лайн тауықтары әр аaeлынған өнімге шаққанда азыақты әр алынған өнімге шаққанда азықты аз жұмсайды, яғни экономикалық тиімділігі өте жоғары.

«Алель-Агро» АҚ кіреeaaeтін құс фабaeрикалары негізінен екі техaeнологиялық бағытта негізделген:

— етті бройлер балапандарын өсіру;

— жұмыртқа өндіру.

Құрамдағы құс фабрикалeaарының барлығы қазіргі заманeaaeның талабына сай жаңа технологиялық үрдістермен жабдықталған. Мұның өзі ауыр еңбек процестерін автоматтандыруға, жалпы технологиялық үрдістерді бақылауды компьютерлік жүйеге тапсыруға, өнімнің өзіндік құнын азайтуға мүмкіндік береді.

Алматы бройлерлі құс фабрикасы негізінен бройлер балапандарын өсіруге мамандандырылған. Фабрика аумағында орналасқан:

Бройлер өсаіруге арналған 24 құс қорасы
Инкубатор – қуаттылығы 380 мың орын
Сою пункті, 1 айналымда 10 тон. өндіреді.
Азық қоймасы (сйымдылығы 120 т)
Орталық ветеринариялық зертхана
Ветеринариялық бөлімше

Шаруаaeeeaeшаылыққа әрқайсeaaысына 8 құс қорeaeасы қарайтын 3 бригада ұйымдаeaeстырылған. Оларда бройлер балапандаары 42 күндік жасқа дейін өсіaeeріледі де, содан кейін арнайы (машина) көліктермен сою цехына жөнелтіледі.

Фаабрикада барлық балапандар құс қораларымен қамтамасыз етілген. Олар қораларда құстың жасына қараeeй орналастыарылған. Бір құс қорасында тек бір жастағeaы балапандар ұсталынады.

Құс фабриакалаeaaрындағы суeaeeaару қондырaeeғылары, азaeeық салатын астауaeeшалар, желeaaeдеткіштер және жылу құбырлaeары орнатаылған. Соның нәтижaaeaeaeаесінде құсaeтарға қоaeлайлы темперeaaатуралық жағдай туады. Температaeeураның деңгейі құстың жасына байаланысты болады ол төмендегі 1-ші кестеде.

1-кесте. Балапандардың жасына байланысты температуралық режимі

Реттік №	Жасы (күнмен)	Температура (⁰С)
1	1-5	29-28
2	6-10	27-25
3	11-20	24-23
4	21-30	22-21
5	31-45	20-18
6	45 күннен жоғары	15-12

Құстарды суару және азықандыру автоматтaeeaaaaандырылған. Балапаeaндар еденде ұсталады. Еденге төсеніш төселеді. Төсеніш ретінeaeде ағаш үгінeaділері мен сабан қолaeeданылады. Фабарикаaeeның құс қоралары дүние жүзінің құс өсіру өнaeeдірісндегі алдыңғы қатарлы технологиялық қондырeeeaaeғылармен қамтамасыз етілген.

2-кесте. – 2010 жылғы құс басаының саны (мың бас )

Жыл басында

Барлық түскен саны

Берілені

Басқа жаққа ауысқаны

Сойылғаны

Өлгені

Жылдың соңында қалғаны

150,4

1959,6

1029,4

269,3

695,2

8,48

142,7

Кестеден байқағанымыз құс саны жылдан жылға бір деңгейдің төңірегінде болады. Құстарды ұстау уақытының қысқаруы құс тобының санын бір деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.

3.9 Зерттеулердің нәтижелері

3.9.1 «Алель-Агро»АҚ Алматы бройлер құс фабрикасында жүргізілген вирусологиялық және серологиялық мониторингінің нәтижелері

Өндірісaeтік құс шаруaeaeaашаылығына кең ауқымaeeeда заманауи жедел технологиaeaaяларды енгізу, жоғары өнімді кросстаарды пайдалaeeану, олардан алатын өніeaaмдерді сан жағынан, сапасын да жоғарeaaaaылатуға жол ашты. Сонымен қатар жоғары өнім бaeaeaеретін құастардың кросстары күтімге, жемнaeaeің сапасына жоғары талапатар қояды, әсіресе олар инфекциялық аурулардың қоздeaeырғаыштарына сезімтал келеді. «Алель-Агро»АҚ құс фабрaаикаларында соңғы жылдары кең ауқымды инфеакциялық аурулардың өршуі байқeaeалған жоқ. Алайда, күз-қыс айларыaeнда 1 айлық балапандар арасында шығын байқалған. Олардағы негізгі клиeaaeникалық белгі ас қорыту және тыныс мүшелері зақымдeaaeалумен анықталған.

Біз өзіeeміздің жұмeeaысымыздың мақсат, міндеттеріне e және Алматы облысында Ньюакасл ауруы індет ретінде жиі баeeaeeeaaйқалатын болғандықтан, Алматы бройлерлік құс фабраикасында вирусологиялық және сералогиялық маниторинг жүргізуге қажетті зерттеулер жүргізілді. Ол үшін күнделікті шығын болған құстардан алынaeaaeeған биоматериалдар (өкпе, бауыр, көкбауаыр) сонымен қатар клиниaeeaeкалық күйі нашар әлсіз eee танау қуысынан , клоаакадан шайынды ae жинадық. Барлығы 45 дана биосынама aeae олардың 12-сі өлген eaeae ішкі ұлпалары қалғаны (33) тірі құстардан алынған шайындылар. Алынаған материялдың 12 тексеруге пайдаландық құстардың ұлпаларын eaae қайшымен уақтап кесіп, фарфор кеaeaeaeліге шыны ұнтағын қосып, келсапапен езіп, 1:10 қатынасында стерилді физиологиялық ертінді қостық ( ертіндінің құрамында 1000 ӘБ/мл пеницилин 1000ли/ми стрептамицин, 500 ӘБ/мл нистатин бар) жақсылап eaeaae, бөлме жағдайында екі сағатқа қалдырып, содан кейін центрифугада 1000 ай/мин 10 минуттай aeaeeaайналдырып, тұнбаның үстіндегі сұиығын эмбриондарды зардаптандыруға пайадаландық. Әзірленген материлды овоскоп арқылы тексеріліп, белгіленген 9-10 күндік тауықтың эмбрааионының аллантоис қуысына 0,2 мл мөлшаерінде енгіздік. Зарарланған эмбриондарға термостатта (37˚С) 5 тәулік ұстап, бақыeлады. Ол үшeaін күнде овоскоeaппен тексеріп, эмбриaeонның тіршілігін бақылаeaдық. Алғашқы 24 сағатта өлгаен эмбриондар есепке алынған жоқ. Биоасынамалeaарды тексеeaaeрудің нәтижесі 3-кестеде көрсетілген.eaeee

3-кесте.-Вирусологиялық мониторингіге алынған биосынамаларды тексеру

Экспер-тиза

№

Биосынама

материалдары

Егілген

Эмбрион-дар саны

Эмбриондарды бақылау нәтижесі

24сағ

48сағ

72сағ

96сағ

120сағ

104

112

120

Өкпе

танау шай.

Клоака шай.

Көкбкуыр

Сол түкіні

танау шай.

Клоака шай.

танау шай.

өкпе

бауыр

Клоака шай.

Ескерту

—

+оң нәтиже (эмбрион өлген)

— теріс нәтиже (эмбрион тірі)

4-кесте.-ГАР-ның нәтижесі

№

Алғашқы биоматериал

Түрі

Экспертиза №

Гемагглютиндеуші

титрі

Танау шайындысы

Көкбауыр

Клоака шайындысы

өкпе

клоака шайындысы

Эталондық штамм Ла Сота

112

—

128

256

128

512

5-кесте.-Алынған вирустарды ГАТР-да тексерудің нәтижесі

№

Экспертиза номері

ГАТР-дегі

титірі

Алынған штамның толық атауы

Қысқаша атауы

112

Эталон штам

Ла Сота

320

160

—

320

2560

ПМВ-1/Тауық/Алматы/35/17

ПМВ-1/Тауық/Алматы/39/17

ПМВ-1/Тауық/Алматы/47/17

—

ПМВ-1/Тауық/Алматы/112/17

—

35/17

39/17

47/17

—

112/17

—

6-кесте.-Балапандарға биосынама қоюдың нәтижесі

Штамдар

Зарарлау

әдісі,

мөлшері

(мл)

Балапандар

саны

Бақылау тобы

Тірі

қалған

балапан-дар

саны

ГАТР

нәти-жесі

Бұлшық

етке 1,0

Бұлшық

етке 1,0

1:32

1:64

Нәтижaeесінде №39 штамeaeмен зардапeaталған 1 балапан 5-ші күні ауырды, ал №47 штамeaмен егілген бір балапан 7-ші күні ауырды. Олар жемaeнен қалaeып, бір орынaeда ұзақ тұрып, қанaeeатаатары салбырап әлсіреді. Ауырған балапандарaeaeды кейінaeeнен сойып тексергенде ас қорыту жүйеeaeсінде уақтeaeанған қан құйыaeaлулар, жемсауы қоймалeaaжың кілегаей сұйыаққа толы, №39 штаммен егіалген балпанның кейінгі топтық иммунитеттің дәрежесін қатаң бақылауда ұстамайaeeaынша ньюкасл ауруымен күресу өте қиаынға түседі. Зерттеу нәтижеалерін иммуeaeнограммада көрсетіп, індеттік жағaeaeдайды бақыалауда ұстап, құс тобының иммундық статусыандағы өзгерістерді дер кезінде реттеп, індетке қарсы тиімді шаралар жүйесін ұйымeeaaдастыруға мүмaeeкіндік береді. Бізадің серологиялық мониторингі барысында 330 қан сарысуының сынаeeaмалары жиналды. Олардың ГАТР-ның көмеeaaeгімен тексеру, 7-кестеде көрсeaeетілгеандей нәтижелер алынды.

7-кесте.-Серологиялық мониторингінің ГАТР-ында алынған нәтижелер

Штамдар

Қан сарысуы

Барлығы

Оң нәтиже бергендері

ПМВ-1/балапан/Ла-Сота

ПМВ-1/тауық/47/17

ПМВ-1/тауық/39/17

330

301

91,2

8,1

4,2

7-ші кестеаде келатірілгендей ең жоғарғы гемагглюaeaтининдердің деңгейі 91,2 % Ла Сота вакцинeeасының штамына қарсы анықтаeaeлды, әрине оның себебі ae аталған 1/тауық/39/17 ae антиадaeeенелері 4,2% мөлшaeaeaерінде аанықталды. вакцианaeeaамен ұдайы иммунизация жасалуында. Екінші орында 8,1% оң нәтиже көрсетті, біз бөліп алeaeған ПМВ—1/тауық/47/17 штамына алынды. Бұл айнаaeeлымада осы вирусaeaeтың құстар арасында кездесaeaeетінін көрсетеді. Сонымен қатар зертaeeaтелген қан сарысуында ПМВ-Парамиксeeовирустың бұл серотaeeaипінің құaeeaстар үшін зардапeaтылық деңгейі аса жоғары емес, бірақ кей жағдаайларда негізгі инфекцияны асқeaeaындыруда белгілі орeaeaын алу мүмкін.

3.9.2 АБҚФ-дағы Ньюкасл ауруына қарсы иммундеу жұмыстарын жүргізудің реті мен әдістері

Ньюаакасл ауруына қарсы жүргізeaeілген жоғарыда көрсетілaeeгендей жалпы ветеринeaeaариялық шаралaeeармен қатар аранайы дауалау шаралары маңызды орын аeaaeлады. Ньюкасл ауаруын дауалауeaeда және шыға қалған жағдайда шаруашылықьы індетeaeтен айықтыруда тиімділігі жоғары және маңызды шаралардың бірі – вакциндеу.

Nobilis МА5+Clone 30 вакцинасы «Севамун» деп аталатын препаратпен қосылып беріледі. «Севамун» — көк түсті болып келген, таблетка түріндегі препарат. Оны вакцинамен бірге қосып берудегі мақсаты – біріншіден, препеaeeрат балапандeaeaардыааң вакцинаны қаншаeaлықты қабылдағанын анықтауға мүмкінaeeaeaдік береді, екіншeaіден, препаратсу құрамындағы хлор йондаeaрын бейтаaeeaраптайды, бұл аа тиімді болып табeaeeылады, үшіншіден, судың рн-ын тұрақтаандырады.

1 бас балаeeaпанға 1 доза мөлшерінде беру үшін алдыaeeaмен үлкен ыдысeaeтарға су толтырадыа. Сосын әрбір 100л-ге «Севамун» препаратының 1 таблеткeaeaасын салып оны ерітіп алады. Содан кейін ішінeaде вакциaeeaeaнасы бар ae судың түбінде ұстап аузын ашааады, содан кейін мұқeaият аралаaeaстырады. Еріeaeтіeнді толық дайын болғаннан кейін қорадағы астаушыларға су жіберетін насосты қосып, су құбaeeырларына ерітіанді жіберіледі.

Nobilis МА5+Clone 30 вакцинасы «Севамун» деп аталатын препаaeeaратпен қосылып беріледі. «Севамун» — көк түсті болып келген, таблеaeaeтка түріндегі препарат. Оны вакциaeeaнамен бірге қосып берудегі мақсаты – біріншіден, преперат балапаeaeaндардыааң вакцинaeaeаны қаншалыaeқты қабылeaeдағанын аныeeқтауға мүмaeeкіндік береді, екіншіден, препаратсу құрамындағы хлор йондарын бейтаeaaeраптайды, бұл аа тиімді болып табылады, үшіншіден, судың рн-ын тұрақтаандырады.

Вакцaeeаинаны балапандарға берерден бұрын 2 сағат бойы сусыз режимде ұсталады, бүл балапандарeaeдың вакцинаeaaeны жоғары деңгейде кабыeaaлдауына мүмкіндік береді.

Вакцина түгелімен таусылғаннан кейін балапандардың вакцинаны қаншалықты кабыладағанын бағалайды. Ол үшін қүс корасының 4 бүрышынан жэне ортасынан 25 бас балапаннан 100 бас балапанды бөлек орынға жинап алады. Егер балапан вакцина қабылдаған болса, оның ауыз қуысы мен жемсауы көк түске боялып тұрады. 100 бас балапананың ішінен вакцинаны қабылдағандарын, қабылдамағандарын санап алады да, корадағы барлық балапандардың вакцинаны қаншалықты қабылдағанын пайыздық көрсеткішпен анықтайды.

Nobilis МА5+Clone 30 вакцинасы «Севeaeамун» деп аталатын ea қосылып беріледі. «Севeaeамун» — көк түсті болыaeeп келген, таблетка түріндегі препарат. Оны вакцинамен бірге қосып берудегі мақсаты – біріншіден, преперат балапандардыааң вакaeaцинаны қанeaeaшалықты қабeeылдағанын анықтауға мүмкіндік береді, ae, препаратсу құрамындағыaeaae хлор йондарын бейтарaeeaаптайды, бұл аа тиімді болып табылады, үшіншіден, судың рн-ын тұрақтаандырады.

Nobilis МА5+Clone 30 вакцинасы «Севамун» деп аталатын препаратпен қосылып беріледі. «Севамун» — көк түсті болып келген, таблетка түріндегі препарат. Оны вакцинамен бірге қосып берудегі мақсаты – біріншіден, преперат балапандардыааң вакцинaaaeаны қаншалықты қабылдағанын анықтауға мүмaeeaкіндік береді, екіншіден, препаратсу құрaeeaамындағы хлор йонeaeaдарын бейтараптайды, бұл аа тиімді болып табылады, үшіaeншіден, судың рн-ын тұрақтаандыaeaeрады.

Балапaeeандарда Ньюкасл ауруына қарсы иммунитет қалыптастыру шаралары казан айы бойынша 10 рет жүргізілді. Ньюкасл ауруына қарсы имeaeaeмунитет қалыптастыaeaeeру шаралары балапаeaeндардың 14 күндігінде және 28 күндігінде жүргізілді. Иммунитет қалыптастыру шараларaeeaының сапасын бағалау нәтижесі aeeeмынадай болды :

8-кесте. — Броaйлер балапандарын 14 күндігінде вакциналау жұмысын бағалау нәтижесі

Вакциндеу күндері

Балапандардың вакцинаны қабылдаған мөлшері, % есептеледі

Балапандардың вакцинаны қабылдамаған мөлшері, %

есептеледі

Броaeeaaeйлер балапанaeeeeeeeдарын 28 күндігінде вакциндеу жұмыстарыaeeaның сапасы: 1-вакцинeдеу жұeaaaaмысына 93%-ды, 2-вакциндеу жұмысында 95%-ды, 3- вакциндеу жұмaeысына 98 % -ды, 4- вакциндеу жұмысына 92 % -ды, 5- вакциндеу жұмысына 97 % -ды құрайды 9-кестеде көрсетілген.

9-кесте.-Бройлер балапаeaaндарын 28 күaeндік вакцaeeиндеу жұмысaeын бағалау нәтижесі

Вакциндеу күндері

Вакцинаны қабылдаған балапандар мөлшері, % есептеледі

Вакцинаны қабылдамаған балапандар мөлшері, %

Есептеледі

Нәтижесінде барлық көрсеткіштер 90 % -тен жоғары болғандықтан балапандарды вакциндеу жұмыстарының сапасы жақсы деп бағалауға негіз болады.

3.9.3 Алель — Агро АҚ — да құстың Ньюкасл ауруына қарсы жүргізілген ветеринариялық — санитариялық шаралардың экономикалық тиімділігі

Қaұс соaaятын цехтаың, инкубаторaeeaдың қалдықтарын дер кезінде арнайы контеинерлерге салып жинап утилдaeeейтін цехта өңдейді.

Соныамен қатар құс фабриaeaeкасындағы сарқынды сулар, дезинфекциядан кейінгі жуылған сулaар арнайы жүйемен бір жерге жинақтaалып (коллектор) зарарсызaeeдандыарылады.

Алды — алынғаан шығын потенциалды жэне фактілік шығын арасындағы айырамашылық ретінде мына формуламен анықталады:

А_ш = ( М₀ * К_а * К_ш) — у ; мұндағы :

( М₀ * К_а * К_ш) — потенциалды шығын ;

А_ш — алды — алынған шығын ;

М₀ — құстардың жалпы саны ; аа

К_а — ауруға шалдығу көрсеткіші ;

К_ш — шығын коэффициенті;

у — фактілік шығын .

Ньюкасл ауруы үшін К_а = 0,82 — ге, К_ш = 2,60 — қа тең. «Алель — Агро » АҚ — ы Ньюкасл ауруынан таза аймақ болғандықтан у = 0 — ге тең.

Құстардың жалпы саны М₀ = 1 948 000.

А_ш = ( 1 948 000 * 0,82 * 2,60 ) — 0 = 4 153 136 теңге.

Ветеринариялық шығындар :

Егу жұмыстары мен вакцинаға — 170 600 теңге.
Дезинфекциялык ерітінділерге — 100 600 теңге.
Еңбек ақы ( 2 — ветдәрігер , 2 — ветсанитар , 1 — дезинфектор ) — жылына — 1 320000 теңге.
Арнайы киімдерге — 30 000 теңге.
Спирт, бинт, мақта, т.б. — 9 400 теңге. «Алель — Агро » АҚ — да Ньюкасл ауруына қарсы вaeaeетеринариялық -санитариялық шаралар жүргізу үшін жұмсалғaeaeан ветеринариялық шығындардың барлығы — 1 630600 теңгені құрады. Экономaeeaикалық тиімeaeділік — алды алынған шығын мен ветериeaeнариялық шығын арасыaeaeндағы айырмашылық ретінде анықталады :

Эт = А_ш — В_ш = 4 153 136 — 1 630600 = 2522536 теңге.

Ветеринариялық шығынның ақталуы :

экон.тиім. Э, 2 522536 теңге

А_ш =—————- = ——— = ————————-*100 = 154,6 теңге.

ветер.шығын В_ш 1630600 теңге

4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Еңeaaeeбек қорғау және тихeaeникалық қауaeіпсіздік жөeeeнінен, жұмыстың ұйымдасaeeaатырылуында жауапeaeкершілік пен жетекшілікті құс шаруашылығeaының директоeeрына жүкaeeтелген. Еңабек қорғау және техникалық қауіпсaeaіздаік жөнінен, сонымен қатар жұмыс уақыeaeтында еңбек ea сақталуы, әйеeeaлдер мен жас өaeeспірімдaeaeер арасынадағы еңбекті қорғау, бас мамeaeaандарға, бас технолог, ветеaeaeринарлық дәрігер, aeaeоператорлар т.б. жүктелген.

Барaeeлық қызаметкeaeерлерге жұмыстың орындалуeaeaынаың қауіпeaeeaсіз әдістеaeaeріне жүйелі түрде инстeaeруктаж мына түрде жүргізeіледі:

Кіріспе инсртуeeктажды жұмысқа алар кезінде жүргіeeзеді және ол туарлы «Қауіпсeaeіздік ережелері жөніaeeнен инсатруктаждың тіркеу журналына» енгізеді.
Цехқа кірген каезде жұмысшыeeлармен бірге жұмыс орнында инструктаж жүргізеді.
Бас маманaeeдарға құс фабрикасы» АҚ-да әрбір 6 ай сайыан инструктаж жүргізеді. Инстаруeaeaктаждың өткізілуeaeі жөнінен «Қауіпсіздік ережелері жөнeaaeінен тіркеу журнаaeaлына» енгізеді.

Фабaeeраика үнемі электр жабдықeeтарды, мехaeeанизм мен көліктерді техникалық тіркеуден өткізеді. Барaeлық коeaaeрпуста слесарь жұмыс істейді, ол мехаaeeнизмнің дұрыс жұaeмыс істeaeеуін, олардың жұмысaeeшылар үшін қауіпсіeaeaздігіне жауап береді.

Қaұс соaaятын цехтаың, инкубатордың қалдықeтарын дер кезінде арнайы контеeaeaинерлерге саeaaeлып жинап утилдейтін цехта өңдейді.

Соныамен қатар құс фабрикасындағы сарқынды сулар, дезинфекциядан кейінгі жуылған сулaар арнайы жүйемен бір жерге жинақтaалып (коллектор) зарарсыздандыарылады.

Жұмысқа 18 жасқа толeaeмаған жасөспірімдер қабылeaeданбайды. 18 жасқа толмeaaeаған тұлғалар, жүкті әйелдер, бала емізетін әйелдер, 1 жасқа толған балалары бар әйелдер түнгі және жұмыстан тыс уақыттағы жұмыстарқа жіберілмейді. 18 жасқа толмаған жігіттеaeaeрге 1а6кг-нан артық, қыздарға 10кг-нан артық жүк көтеруге рұқасат етілмейaeді. Жүкті әйелдерді, 1 жасқағы балалаaeeaры бар әйeaaелдерді, жас өспірaeaeімдерді зиянды цехтарға жібермейді, бұл кезде оларды жеңіл жұмысқа ауыстырады.

Құс фабрикаaeeсында өрттің пайда болуыeaaeна жыaeeaлу бергіш құрамдарының бұзылeaaeуынан, көлік, электeaржүйе, өндірістік жабдықтардың жұмысыeaeaның бұзылaeeуынан, өрт қаауіпсіздігі мен шылым шегудің ережесін сақтамағаннан пайда болады.

Фабрикада өрат шыға қалған жағдайда өртті сөндіру үшін келесі шаралар қолданылады:

Құс фабрикасeaaeының үнемі сумен жабдықтаeaaeлуын қамтамасыз ету;
Өртке қарсы құрал-жаабдыaeeқпен толық қамтамасыз етілуі.

Құс фабраикасында эколaaeогиялық, яғни қоршааған ортаны қорғау мәселелеріне қатты көңіл аударады. Олардың қатaeeарына фабрика төңірегіндегі Қaұс соaaятын цехтаың, инкубeaeaатордың қалдықтарын дер кезінде арнайы контеинеeaaeрлерге салып жинап утилдейтін цехта өaeeaңдейді.

Қaұс соaaятын цехтаың, инкубатордың қалдықтарын дер кезінде арнайы конaeeтеинерлерге салып жиaeaнап утилдейтін цехта өңдейді.

Соныаeaeен қатар құeaс фабрикaeасындағы сарқынды сулар, дезинфекцeaeиядан кейінгі жуылған сулaар арнайы жүйeeaемен бір жерге жинақтaаeeaлып (коллектор) зарeeaaaaaaарсыздандыарылады.

5 ҚОРЫТЫНДЫЛАР

АБҚаФ-да жүргізілген виaeeрусологиялық мониторинг жас 40-50 күндік балапандаeaaeр арaeeасында ньюкасл ауруы вирусыeaeның мезогенді прототипке жататaeын штамдар жүретіaeaaeeaні анықталды.
Мезогенді штаамдардың айналымда барлығы құстардың қан сарысуымен қойыeeлған серологиялық реакцaeeaиялар (ГАР, РТГА) жәтижесінде дәлелденді.
Вирусaeeeаологиялық зерттеулердің нәтижесінде «АБҚФ құс фабрикасы» АҚ бройлер Ньюкасл ауруы вирусынeaың уыттылығы төмен, алдын ала зерттеулерге қарағаaeaнда мезогенді штамадары бөліп алынды. Қойaeeaылған биосыанамаға қарағанда штaeамдарды жас балаaeaeпандарға еккенде біршама зардапaeaтылық көрсетті.

6 ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

Алыанeaeған нәтижesaeaелaерді АБҚФ-ның ветеринараиялық-саaeaнитариялық шаралeaeaарaын ұйымдастырғaанда, вираусына монитоeaeaрингі жүргізу және сероaeaлаогиялық бақылауды тұрақты түрде белгіалі бір мерeaeзімдерде жaeaүргізіп отыаeaeру ұсынылады.

7 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДИБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Колонцов А.А. Классифaикация вирусов человека и животных по материалам 6-го доклада Международного Комитета по Таксономии Вирусов// Молек.генетика, микроaбиология и вирусология. 1998. №2 с.38-41

2 Alexandaer D.J.: Newcastle diseaase and other avian paramyxoviridae infections // In B.W.Calnek, HJ.Barnes, C.W.Beard, L.R.McDougald and Y.M.Saif(Ed.), Daisease of Poultry, 10th Ed. Iowa State University Press, Ames.-1997.p.541-569

3 Rima В., Alexaander D.J., Billeter MA, Collins P.L., Kingsbury D.W., Lipkind MA., Nagai Y, Orveall C., Pringle C.R., and Meulen M. // Paaramyxoviridae. In FAMurphy, C.M.Faauquet, Bishop D.H.L., SA.Ghabrial, AWJarvis, G.P.Martelli, MAMayo and M.D.Suammers (EdO. Virus taxonomy. Sixth Report of the International Commaittee of Taxonomy of viruses Springer-Verlag, Vienna,-1995.p.268-274

4 Букринскаeя А.Г. Вирусeология. М.: Меeдицина, 1986. — 336с.

5 Alexander D.J., Collins M.S. The steructural polypeptides of avian paramyxeoviruses// Arch. Virol., 1981. Vol.67. p. 309-323

6 Coeleman N., Peeples M.E. The matrix protein of Newcastle disease virus localizes to the nuceleus via bipartite nuclear localization signal // Virology, -1993. — Vol.195. — p.596-607

7 Nagai Y., Klenk H-D.eActivation of Precursors to Both Glycoproteins of Newcastle disease virus by proteolytic cleavage // Virology, 1977. Vol.77.p.l25-13419

8 Samson A.C.R. Virus structure // In D.JAlexander (Ed). Newcastle disease. Boston: Kluwer Academic Publishers. 1988. MA.p.23-44

9 Moore N.F., Burke D.C. Characterization of the structural proteins of different strains of Newcaststrsgfle disease virus // J.Gen.Virol.- 1974. Vol.25.p.275-289

10 Sato srshfxnfH., Oh-Hira M., Ishida N., Imamura Y., Hattori S., Kawakita M. Molecular cloning and nucleotide sequence of P, M and F genes of Newcastle disease virus aviralent strain D2esrshdj6 // Virus Res. 1srxfcxm987. Vol.7.p.241-255

11 Лагуткин Н.А, Бакасарин С.Ш., Киселева О.В., Смирнов В.Н. Ньюкасл екая болезнь и парамиксовирусы // Ветеринария, 1989. №9, с.31-33

12 Lipkind M., Shihmreaahfnfgxanter E. Antigenic relationships between avian paramyxoviruses. 1. Quantitative characteristics based on hemoagglutination and neuraminidase inhibition tests // Arch Virol.- 1986. Vol.89.p.89-lll

13 Meulemans G., Gonze M., Carlier xrsgM.C., Petit P., Burny A, Le Long. Evaluatiofdxrcghn of the use of monoclonal antibodies to hemagglutination and fusion glycoproteins of Newcastle disease virus for virus identification and strain differentiation test // Arch Virol.srsfxf 1987. Vol.92.p.55-62

14 Kraneveld F.C. A poultry disease in the Dutch East Indies // Ned Indisch Bl Diergeneeskd.-1926. Vol.38.p.448-450

15 Doyle T.M. — A hitherto unrecorded disease of fowls due to a Filter-passing virusxfdsrv. Joum.comp.Pathol. and therapeutic, vol.40, №2, 1927.

16 Waterson A.P., Pennington T.N., Allan W.H.: Virulence in Newcastle virus // Br.med.bull.trdudc, 1967. Vol.23, №2.p.l38-143

17 Яровой П.Ф.xtrsdrdc, Кунанбаев А., Зубарева Н.И. Об эпизоотической ситуации птицеводства в Казахстане. Труды КазНИВИ, том X, 1960, с.433-446

18 Lancaster J.E. Nefxdhrfxcgwcastle disease — a review 1926-1964 // Monograph №3, Canada Department of Agriculture, Ottawa, 1966.

19 Львов Д.К., Сюрйн eaeЛ.К., Никифоров А.П. и др. Обнаружение природных очагов вируса болезни ньюкасла в СССР // Вопр.вирусол. —1977, №3,с. 11-315. Патологоанатомическая диагностика болезней птиц под ред.В.П.Шишкова и др. М.: Колос, 1978 — 440с.

20 Gordon R.F., Jordan F.T.W. Poulnbhgfiytfctry diseases. London, 1982.

21 Landsteiner K. The specificity of serological reactions. Cambridge, 1947.p.ll5

22 Kaleta E.F., Heffels-Revkvdmann U.: Proceedings of the CEC Workshop on Avian Paramyxoviruses. Rauischholzhausen. Germany. 1992. CEC. Giessen.

23 Hara M., Hirata S., Fukuyama M et al.: On the outbreak of Newcastle disease(ND) in pacing pigeons in Kanagawa perfecture (1983) // BuUAzabu.Univ.Vet.Med., 1986. Vol.7.p.51-55

24 Alexander D.J.: The Epidemiology and control of Avian Influenza and Newcastle disease // J.Comp.Path. 1 vgv995.Vol.ll2.p.l05-126

25 Alexander D.J., Coffins M.S., Manvell R.J., Frost K.M., Speidel E.C., Aldous E.W. Antigenic and genetic characterization of Newcastle disease viruses isolated from outbreaks in domestic fowl and turkeys in Great Britain during 1997//VetRec. 1999.VoU45,p.417-421

26 Alexander D.J.: Paramyxovirus ihjygnfections. In McFerran J.B., McNulty M.S. (ed.): Virus infections of Vertebrates, vol.4: Virus infections of Birds. New York, NY, Elsevier, 1993. p.321-340

27 Безрукавая И.Ю., Завалин Н.Н., Соляник Л.Б. Парамиксовирусная инфекция уток // Ветеринария. — 1997. — №5. — с.20-228.

28 Shihmanter E., Weismanugygfyg Y., Manvell R., Alexander D.J., Lipkind M. Mixed paramyxoviras infection of wild and domestic birds in Israel // VetMicrobiol. 1997. Vol.58.p.73-78

29 Alexander D.J. Historical aspects // In: Newcastle disease, Alexander D.J. Ed., Kluwer Academic Publ, Boston. 1988. p. 1-10

30 Biancifiori F., Fioroni A. An occurrence of Newcastle disease in pigeons: Virological and serological studbhjies on the isolates // Comp.Immunol.Microbiol.Infect.Dis. 1983. Vol.6.p.247-252

31 Дорошко И.Н. sdsЧума. — В кн.: Болезни птиц. Сельхозизд. М. 1962 с.507-528

32 Аликперов Ю.Г. Некоторые дbvhgанные по эпизоотологии чумы птиц в

Азербайджанской ССР. ТрАзербайджанской НИВС, т7, 1957 3.

33 Скутарь И.Г., Сюрин В.Н. Проблемы борьбы с ньюкаслской болезнью//

34 Hanson R.P. Avian reservoirjhgkuygys of Newcastle disease. — Nildlife Dis., 1976. p.185-195

35 Богданов В.Г., Макогон В.Ф., Герман В.В. Носительство ныокаслского вируса иммунной птицей и ее роль в эпизоотологии заболевания. Тезисы докладов научно-произ.конф » Система мероприятий по обеспечению эпизоотического благополучия и рентабельности птицеводческих предприятий» Ломоносов, 10, 1985, ч. 2, с.4-6

36 Сюрин В.Н., Самойленко А.Я., Соловьев Б.В., Фомина Н.В. Вирусные болезни животных. — М.: ВНИТИБП, 1998. — 928с. 53.Таршис М.Г., Гудим В.Е. К эпизоотическому прогнозу // Ветеринария, 1973, №12, с.48-49

37 Hanson R.P., Brandly C.A.hgvkytfy Identification of vaccine strains of Newcastle disease virus // Science.-1955. Vol.22.p.56-57

Хаджиев Г. Типerrизиране на изолати на нюкясълская вирус по средното време за умиране на пилета в клоачен тест // Ветер.-мед.Науки, 1987.24.5: 16-2658. Челидзе Г.Т. Восприимчивость некоторых диких птиц к вирусу псевдочумы птиц в экспериментальных условиях // Вопросы ветеринарной вирусологии, т.1. М., 1964, с.395-397

39 Асанов Н.Г., Дауылбаеreaв К.Д., Багашева С.С., Қыдырманов А.И., Асанaова С.Е., Саятов М.Х., Изоляция, идендификация и характеристика паромиксовирусовa птиц, выделенных в республике Казахстан// биотехнология, теория и практика.-1998.-№1-2(5-6).-С.15-17.

40 Асанов Н.Г. Эпизоотическая ситуация по Ньюкаслской болезни в Казахстане//Межд.науч.-производ.aконф.,посвящ.75-летию КазНИВИ:«Роль ветеринарной науки в развитии жевотноводсвта».-Алматы-2000.-С.56-57.

41 Асанов Н.Г., Кыaeaдырманов А.И., Даулбаева К.Д., и др. Изучение антигенной структуры ea вируса болезни ньюкасла из центрального Казахстана с помощью моноклональных антител // Поиск. — 2001. — №6, — с.52-59.

42 Jestnblbjin V. et al. Arch Virol., 1991, 118, 3-4:151

43 Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Соловьев Б.В., Фомина Н.В. Методы лабораторной диагностики вирусных болезней животных. — М.: Агропромиздат, 1986. — 351с.

44 Panigrahmbhy В., Senne D.A., Pearson J.E. et al. Occurrence of velogenic viscerotropic Newcastle disease in pet and exotic birds in 1991 // Avian Dis., 199337:254-258.

45 Qureeh A.jbbhjbA. Anti -IgA antibodies in childhood //Vox. Sang., 1990, Vol. 26 №5 P. 30-31

46 Авророва Р.И. Усовершенствование и применение реакции пассивной гемагглютинации в лаб.исследованиях при гриппе: Автореф. дис.канд.мед.наук. — М., 1967 — 18с. 5 * 2.

В России наблюдается спрос на преподавателей казахского…

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

Дипломдық жұмыс: Құстың Ньюкасл ауруын балау және күресу шаралары

Авиакатастрофа близ Актау: Путин принес извинения Азербайджану

Авиакатастрофа в Актау: Токаев поручил наградить казахстанцев и провести расследование

В Баку простились с 13-летним футболистом, погибшим в авиакатастрофе в Актау

Россияне массово учат казахский: чем вызван неожиданный тренд

«Это флаг великого Казахстана»: азербайджанцы продолжают благодарить казахстанцев

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты