Дипломдық жұмыс: Қытай элеотрисінің (Micropercops cinctus) морфобиологиясы

 

ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Биология факультеті

 

Зоология және гистология кафедрасы

 

 

 

 

Дипломдық жұмыс

 

 

Қытай элеотрисінің   (Micropercops cinctus) морфобиологиясы

 

 

 

 

 

Орындаған 4 курс студенті: Жангазиева. Ж.У.

 

Ғылыми жетекшісі: _______________Мамилов Н.Ш.

доцент

«_____» _____ 2008 ж.

 

Норма бақылаушы: _______________ Қожабаева Э.Б.

 

Қорғауға жіберілді, кафедра меңгеруші,

Профессор:____________________ Нұртазин С.Т.

«_____» _______2008 ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2008 ж.

 

РЕФЕРАТ

 

          Дипломдық жұмыс «Қытай элеотрисінің морфобиологиясы» 31беттен, 3 бөлімнен,  7 кестеден, 1 суреттен, 32 әдебиеттер тізімінен, қорытынды және қосымша мәліметтерден тұрады.

          Кілттік сөздер: морфоанализ, акклиматизация, конкуренция, порция.

          Дипломдық жұмыста Қытай элеотрисінің морфобиологиясы қарастырылған. Сонымен қатар зерттеу нәтижесінде табылған өзгерістер мен кестелер көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                     МАЗМҰНЫ                                                   бет

КІРІСПЕ ………………………………………………………………………………………………….4

1. Әдебиеттерге шолу ……………………………………………………………………………….5

1.1. Элеотристің систематикалық орны ……………………………………………………..5

1.2. Элеотристің  морфологиялық сипаттамасы……………………………………………7

1.3  Элеотристің биологиялық сипаттамасы…………………………………………………9

 

II зерттеу әдістері мен материалдар……………………………………………………….13

2.1 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштері………………………………………13

2.2 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі……………………14

2.3 Балықтардың биологиялық анализі………………………………………………………15

2.4 Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары…………………………………………….15

2.5 Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің

       сипаттамасы………………………………………………………………………………………18

2.6 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері……………..18

 

III Зерттеу нәтижелері……………………………………………………………………………20

3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі таралуы…………………………………………………….20

3.2 Элеотристің морфобиологиялық сипаттамасы……………………………………..21

 

Қорытынды…………………………………………………………………………………………….26

Пайдаланған әдебиеттер тізімі………………………………………………………………..27

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

          Қазақстанға балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша  үш кезеңге бөліп қарастырылады.

          Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.

          Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру  жұмыстары  оралдың дельта бөлімінен алынды.

          Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен  КазПАС  жерсіндіру станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің  суларынан және Амур бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын  жерсіндіргенде  кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың ішінде Қытай элеотрисі балығы кездескен.

          Қытай элеотрисінің Micropercops cinctus —  тіршілік ету аймағы – қытай мен СССР – дің Въетнамның суқоймалары болып табылады. СССР – ң  суқоймаларынан алғашқы рет 1960 жылы Түркменияда табылған. өсімдік жемді балықтарды жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген. Қазіргі уақытта Сырдария, Іле, талас, Шу және Балқаш көлдері, Алматы облысының суларында кең таралған түр осы қытай элеотрисі — Micropercops cinctus.

          Өрістеуі – порционды, сәуірдің соңынан қыркүйектің басына дейін. Жылу сүйгіш объект [1].

          Өндірістік маңызы жоқ, бірақ алматы облысындағы суқоймаларда таралған жеріндегі басқа жыртқыш балықтардың қоректік тізбегіне қатысады. Қоректік конкуренцияда маңызды роль атқарады.

          Мақсаты: Қытай элеотрисін әдебиет көздері бойынша зерттеу тәсілдерін үйрену арқылы терең танысып, меңгеру.

          Міндеті: қазақстанның әр түрлі суларында тіршілік ететін қытай элеотрисін экологиялық өзгерістерге байланысты морфологиялық зерттеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1 Элеотристің систематикалық орны

 

Тип:  Chordata — Хордалылар

Тип тармағы:  Vertebrata — Омыртқалылар

Бөлім:  Gnathostomata — жақтылар

Класс үсті:  Pisces — Балықтар

Класс:  Osteichthyes – Сүйекті балықтар

Отряд үсті:  Percomorpha — Перкоидтар

Отряд:  Perciformes – Алабұғатәрізділер

Отряд тармағы:  Gobioidei – Бұзаубастәрізділер

Тұқымдас:  Eleotridae — Элеотристер

Туыс:  Micropercops — Элеотрис

Түр:  Micropercops cinctus – Қытай элеотрисі[2,3].

 

          Өсімдікжемді балықтармен бірге элеотрис тұқымдастары Орта Азияға және Қазақстанға келді. Алғашқы рет 1960 жылы табылып, анықталды. Ол зерттеулер Д.С. Алиева, 1963 жыл және т.б. ғалымдардың зерттеуі бойынша Hypseleotris swinhonis түрі болды.

          Басқа туыстық өкілдері – ротон Perccottus glenii (Dybowski) алғашқы кезеңдерде балықтардың арасынан осы аудандарға келгенін зерттеді, содан келе ихтиофаунаның тізіміне қосылды. Сырдарияның  орта ағысында, Зеравшашылық бөлігінде – гипсо – элеотристармен бірге кездескен [1].

          Тұқымдастардың туыстарының систематикасы толық зерттелмеген. СССР суқоймаларында тек 2 туыс белгілі: Perccottus , Hypseleotris (Gill,1863 Micropercops[4,5]

          Балқаш – Іле бассейіндерінде головешка (ротон) ретінде анықталды. 1960 жылдардың ортасында Іле өзенінің, Қаскелең, Талғар, Түргеннен өтетін ағыстарында зерттеген. Кейінгі кездерде Қапшағай  суқоймасында 1970 жылдары 2 дана, ұзындығы – 4 және 6 см, 1975 жылдары 12 дана, ұзындығы – 1,4 – 3,5; орташа – 2,8 см, масса – 0,2 – 1,1 г; орташа 0,6 г түрлері және олардың  қорегінің түрлері 1969 – 1976 жылдардағы жинақтакрда Балқаш көлінде анықталды.

          Бұл практикалық зерттеулер – ротон – головешка бойынша Орта Азия және Қазақстанда ғана таралуымен шектеледі.  Барлық авторлар бұл түрдің пайда болуын, ихтиофауна аудандарының құрамында морфологиялық және биологиялық зерттеулер жүргізбеген.

          Соңғы кездегі зерттеген авторлар элеотристің қорегінің Балқаш көлінде бар екендігі туралы қысқаша сипатамалар берген. Аталығы 2 туыстық өкілдері де өз уақытында Орта Азияға келген [6].

          1960 жылдары Балқаш көлінде ротон, гипсоэлеотрис түрлері кездескен.  Басқа да 1980 жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстанда табылмаған [7].

          Соңғы жылдары Оңтүстік қазақстанда және Орта Азияда кең таралған Элеотристердің түрлерін басқа туыстың өкілі ретінде қабылдаған [8].

          Таксономиясы жағынан көптеген қиыншылықтар туындайды. Алғашқы кезде анықтағанда Hypseleotris swinhonis , содан кейін  Perccottus cinctus  түрге жатқызылды[1,9].

          Г.М. Дукравец және И.В. Глуховцевтар толық анализ өткізген соң, бұл балықтың жұтқыншақ тістерінің болуына қарап өз уақытында Hypseleotris swinhohis түріне жақын келеді деп зерттеген.

          Е.Д. Васильева бұл элеотристі басқа туысқа жатқызады. Оның айтуы бойынша алғашқы кезде Micropercops cinctus түріне жатқызады [10].

          H.W. Fowler, B.A. Bean бұл зерттеген түрді бұл туысқа жатпайды дейді. негізгі систематикалық белгі ретінде авторлар – қабыршағының желбезек қақпағында болмауын және қақпақалды ұзындығы 45 мм немесе 47 мм – ге тең болуымен қарастырады [11].

          Осы уақыттарда  G.T. Nichols  салыстырмалы түрде осы түрдің белгілерін желбезек қақпағы бар, ерекше қабыршақтармен жабылған және қабыршақтардың ізі қақпақ алдында орналасқан, сондықтан осы белгісі бойынша балықтарды сипаттайды. Ұзындығы 40 мм – ге тең болған Micropercops туысында сақталған (кәрі түрінде), ал кішкентай түрлерінде басында қабыршақтары болмаған. Типтегі туыстың өкілдеріне құрсақ қанаттарында 14 сәулесі бар болуымен сипатталады. Сол себепті жемдік ихтиофаунада Micropercops туысына жататынын анықтайды [22].

          Eleotris swinhohis – ті  Қытай суларындағы анықтамалар бойынша, желбезек қақпағында қабыршақтың болмауы және қақпақалды және құрсақ қанаттарының  сәулелерінің саны бойынша батыс көлдерінде 15 сәулесі бар болумен және қабыршақсыз болуын Eleotris swinhohis  түріне жатқызылады [13,14].

          Іле және Сырдария бассейіндеріндегі балықтарды зерттеулер бойынша қабыршақтары қақпақтарында және құрсақ қанатындағы сәулелер саны – 15 – 7 және 15 – ке сәйкес келеді [13].

          Қытай ихтиофаунасын зерттеудегі   бойынша ұсақ Қытай элеотрисін Hypseleotris swinhohis балықтардың сипаттамасын берді және тип  Micropercops dadery  балығына (Percottus cinctus)  Hypseleotris нақты толық зерттеді. Бертін келе  осы туыстың өкілдерінде көп қатарлы тістерінің жақтарында бар екенін және төменгі қатарлы біршама қозғалған, тегіс емес дейді. толықырақ сипаттама   берілді. Туыстарда бірінші желбезек доғасында  11 өсінді, 24 – 31 омыртқасы болуымен сипатталады. Денесі ктеноидты қабыршақтармен қапталған, кеуде қанатынан құйрық қанатына дейін 28 – ден 35 – ке дейін қабыршақтар орналасқан. Қабыршағы көзінің алдына дейін, желбезек қақпағын және қақпақ алдын жауып тұрады. Көзінің айналасында, қақпақ алдының әр жақ бөліктерінде ұсақ тесіктері   бар [4,14-17].

          Сәулелері Д₁ = V – VIII, Д₂= 10 – 13,  A= 10 – 14, V=15. Осы белгілері бойынша сипатталған материалдар туысқа сипаттама береді. Тек омыртқаларының саны Орта Азиялық элеотристарда көбірек, бірақ оның қатары 24 – 31 дейін және  негіздері бойынша 32 -36 –ға тең келеді[5].

          Е.Д. Васильеваның анықтауы бойынша  Іле өзенінде тіршілік ететін балықтардың ашық орналасқан тесіктері бар болуымен Hypseleotris cyprinoids түріне жатқызылған [10].

          Осылайша элеотрис туысының және түрлерінің Орта Азияға және Қазақстанға жерсіндірілгендері анықталып және болашақта таза басқа зерттеулерді қажет етеді. Micropercops  туысының толық зерттелмеуі негізінде элеотрис балығына берілген сипаттамалар Hypseleotris туысына қойылған диогноздар бойынша Орта Азия және Қазақстан туысы бойынша Hypseleotris түрі деп аталып кетті [12].

Қазақстанда 2 тұқымдас тіршілік етеді, оның ішінде элеотрис тұқымдасы жерсіндірілген. Қазіргі уақытта 50 – ге жуық туыстар белгілі [10,13].

 

1.2 Элеотристің морфологиялық сипаттамасы

 

          Элеотристің құрсақ және арқа қанаттары өте жақсы орналасқан. Алдыңғы арқа қанаты әдетте өте үлкен емес. Бұзаубастәрізділердің тұқымдасынан ерекшелігі – элеотристің  жүзбе қанаттары өзінің негізгі белгілерімен ажыратылады, бірақ диск тәрізді емес .

          Әдетте ірі мөлшерге дейін өсіп жетпейді. Бұл балықтардың ұзындығы 15 – 20 см – ден аспайды. Көбінесе табиғи тіршілік етеді.

          Балқаш – Іле бассейініндегі элеотрис балығына зерттеулер жүргізілген соң, тағы толықтырулар енгізілді . Нәтижесінде белгілердің қатарының кең көлемде ауытқуы байқалады, соның ішіндегі кейбір белгілер: біріншіден қабыршағының көлденең орналасуы және желбезек өсінділерінің санының ауытқуы барысында алдыңғы анализге қарағанда қиындау болды. Осылай бола тұрса да, ғалымдармен келіспеуге болмайды, «қабыршағын санағанда, дұрыс емес орналасуына байланысты алдыңғы бөлігінен 2 – 3 қабыршағынан оңай шатасасың» — деген [7,10].

          Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі жаңа жасалған анализдер бойынша: Д₁=(VII) VIII – IX(X),  Д₂=I – II, 8 – 13, A=I – II 7 – 116 P= I (10) (11) – 12 – 13 (14), V=I – 5 [7].

          Көлденең орналасқан қабыршақтарының саны денесінің бүйір жағында 31 – 36 немесе 33 – 365, омыртқасы 32 – 33 (34), (35); кеудесіндегі омыртқасы 16 – 17; 1 – ші желбезек доғасындағы өсінділері 11 – 13 (14). Денесі – ұршық тәрізді, 2 бүйірінен қысыңқы, құйрық қалақшасы қысқа. Аузы – төменгі жағы, төменгі жағы алға қарай, жоғары жағы көзінің алдыңғы жағына дейін созылады. Тістері жақтарында қалқантәрізді бірнеше қатар орналасқан. Қабыршағы бүйір жағында және денесіндегі ктеноидты,ал желбезек қақпағындағы циприноидты. Арқа қанатының арасы біршама бөлінген. Аналь қанаты 2 – ші арқа қанатының астында орналасқан және мөлшері кішкентай. Құйрық және кеуде қанаты дөңгеленген, құрсақ қанаты бөлінген және  үшкірленген. Қақпақалды қалқаны жоқ, таңдайында тістері жоқ. гонадасы жұп, торсылдағы бар. Түсі ашық – сұр. Денесінде 6 – 13 күңгірт көлденең жолақтары бар. Арқасында және бүйірінде көптеген күңгірт дақтары бар. Көзінің астындағы күңгірт жолақтары астыңғы жағына дейін созылып жатыр. Көзі – көгілдір, құбылмалы, қабағы бар. Аталығының құйрық қалақшасының төменгі бөлігі құсақ және басының төменгі бөлігі сарғыш – қызыл, ал аналықтарында суреттер – кілем түстес. Денесіндегі жалпы түсі және қанаттары балықтың жағдайына байланысты өзгереді. Зерттеулер бойынша абсолюттік ұзындығы 48 мм –к  балықтың толық массасы – 1,1 г, ал аквариумда олар  ірілеу 68 мм –ге дейін жетеді[18].

          Іле өзенінде тіршілік ететін элеотрис балықтардың аталығы мен аналығының арасындағы айырмашылығы – 8 пластикалық белгілері табылған.

          Аталықтың қабағының кең болуы, денесі онша биік емес, басының биіктігі – екі көзіне дейін, 2 – ші арқа қанатының биіктігі  және аналь қанатының биіктігі — өте биік емес, орташалау. Денесінің биіктігі бойынша жыныстық өзгерісі жоқ [19].

           Бұрынғы зерттеулер бойынша  балықтың барлығы ұсақ кезінде аталығы аналығынан ірілеу, жыныстық деморфизмі тек бірнеше белгі бойынша ажыратылады: аталықтарда – басы және маңдайы биіктеу болады, аналықтарында желбезек өсіндісі көп болады. Соңғы кезде өсінділерінің санын анықтау нақты емес,  тек жыныс деморфизмі және пластикалық түрде анықталады. Тіршілік ететін балықтардың құрамы және өрістеуге қатысатын балықтар бойынша анықталған. Өрістеу кезінде аталықтарының түсі қатты өзгереді. Аналықтарына қарағанда  олардың түсі – қараяды немесе сұр түсті болады. Денесіндегі және қанаттарындағы дақтары кетіп қалады. Периодтық кезеңде құйрық қалақшасының төменгі бөлігінің түсі – ашық – қызғылт – сары, аналь және құрсақ қанатының түсі де осылай өзгереді. Осындай өзгерістердің болуы австралиялық аталықтардың түсі Hypseleotris golil – да бақыланған [7,20].

          Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі 1 популяция ішіндегі элеотрис балығының жастық – мөлшерінің өзгерістері, жас және жыныстық жетілген особътардың арас ында 22 белгісінің ішінде 12 пластинкалық белгілері бойынша анықталмаған.

          Жастары бойынша қабағының кеңдігі, арқа қанатының (Д₂) биіктігі, құрсақ, аналь қанаттарының арасы кеңейеді, ал салыстырмалы түрде денесінің биіктігі, құрсақ қанатының  ұзындығы; көзінің диaметрі және  антидорсальды ара қашықтығы кішірейеді. Бұл алынған мәліметтер экологиялық өзгерістерде және бассейіннің әр түрлі бөліктеріндегі жиналған элеотрис балықтары бойынша сипатталған [21].

          Салыстырмалы түрде экологиялық өзгерістері бойынша бірдей жастағы әр түрлі бассейіндерде жеткілікті айырмашылықтары – 18 белгісінің ішінде 12 пластикалық белгілері болған.

          Негізінен жалпы алсақ, Іле бассейіндеріндегі элеотрис балықтың түрі Е.Д. Васильева және А.П. Макеева бойынша Сырдария бассейініндегі сипаттамаға сай келеді.  Тек біршама айырмашылықтары – кеуде қанаттарындағы сәулелер саны Сырдария – 9 – 12; ал Іле өзенінде 11 – 15 –ке тең келеді [10].

          Басқа авторлар түзетулер енгіздік деседе, тек айырмашылық 1 – 2 сәулелерінің сақталуы, ауытқуында әзірше болық қанағаттанарлық мәлімет жоқ.

 

1.3. Элеотристің биологиялық сипаттамасы

 

          Элеотрис балықтың өкілдері теңізде, тұзды суда және субтропиктік тұщы суларда кездеседі. Көбею уақытында уылдырықты жыныс органдарының ішкі жағының жоғары бөлігіне салады.

Hypseleotris туысының  өкілдерінде өрістеу ортасы — өсімдіктердің және ағаштардың бұтақтарына, судың жоғарғы қабатына, тереңдігі 25 см – ден аспайтын бөліктерді құрайды.

          Уылдырығының дамуы Hypseleotris compressus  түрінде 10- 14 сағат, ал  Odontobutus abcura   түрінде уылдырығының дамуы 10 – 14 күн. Уылдырықтарын аталықтары қарауылдап жүреді. өрістеуі – порционды. Дернәсілдері – пелагикалық қабатта өмір сүреді. Қоректену сипаты – эврифагтар.

          Тіршілік ету аймағы немесе ареалы Қытай және солтүстік Ветънамның суқоймалары болып табылады.

          СССР – дің суқоймаларында алғаш рет 1960 жылы Түркменияда табылған. Өсімдікжемді балықтарды әкелгенде кездейсоқ келген. Кейін осындай жолмен элеотрис – Сырдария, Талас, Шу және Балқаш бассейіндеріне әкелінген  [22].

          Қазіргі уақытта Сырдария өзенінің және оның Өзбекстан территориясындағы бөлігінің ағыстарында және Арнасай өзенінде, Шардара суқоймаларында кең таралған. Осы өзендердің төменгі ағыстарында да тіршілік етеді.

          Іле өзенінде  және оның мемлекеттік шекарадан Балқаш көліне дейін, сонымен қатар Қапшағай су қоймасында және өзендерде тіршілік етеді. Саны жағынан көп түрлері  Қаратал  өзенінде және  Шу  өзенінде кездеседі. Қазақстан территориясының Талас өзенінен бұрын, Қырғызстандағы Кировский суқоймасында 1987 жылы осы элеотрис түрінің 1 данасы табылған [23].

          Іле және Сырдария бассейінінде элеотристің жыныстық жетілуі 2 – ші жылы ұзындығы 28 – 41 мм және 24 – 25 мм – ге тең болғанда жетілген. Осындай балықтардың жақсы жетілген жыныс өнімдері  және аталықтарында оның көрінетін неке сәні болады. Жыныстық қарым  -қатынасы  Іле бассейінінде 1:1 – ге қатынасына тең [24].

          В.Н. Еловенко зерттеуі бойынша элеотристардың популяциясы көбінесе аталықтан тұрады [10].

          Аналықтарында жетілген уылдырық саны шілденің бас ында 122 – ден 280 данаға дейін ауытқиды. Олардың орташа диaметрі 0,6 – 0,85 мм және жыныстық жетілу индексі 4,17 – ден 12,95 ке тең.

          ♀ — тың III  стадиясында уылдырық саны 1,62 – 350 дана, орташа диаметрі 0,49 – 0,63 мм, жетілу индексі 1,20 – 3,98 [9].

          ♂ — да  III стадиясында 0,17 – ден 0,67, ал IV – V стадияда 0,79 – дан 1,67; орташа 1,19 – ға тең. Бір ♀ — тың ұзындығы 33,3 мм болатын, дене массасы 592 мг – ға жететін гонада массасы 35 мг болатын балықтың жыныстық жетілу индексі 5,91 – ге тең болады.

          Өрістеуі – порционды. Іле бассейінінде сәуір айының соңынан немесе мамырдың басынан қыркүйек айына дейін өтеді [22].

          Іле аймағындағы мемлекеттік шекарадан Қапшағай суқоймасына дейін 1986 және 1988 жылдары элеотрис балығының дернәсілдерінің өрістеу уақыты 90 күнге созылған және қыркүйек айының бірінші жартысына дейін болған [29]. Экспериментальды жағдайда бір аналық – тан 50 күн ішінде 7 порция уылдырық салынған [25].

          Уылдырығын қатты субстратқа салады: тасқа, қос жақтаулы мoллюскалардың қабыршағы және жоғарғы, төменгі қабатты жерлерге бір қатарлы орналастырады. Уылдырығы – ұсақ., бір жақ пансерында өсінділері бар қабықпен қапталған, сол арқылы субстратқа жабысады, бекінеді. Уылдырығын бір рет салғанда оның құрамында 35 – тен 150 данаға дейін,  0,9 – 1,0 мм –ге тең болған.

          Авторлардың зерттеген мәліметтері бойынша табиғи және экспериментальды жағдайда өрістеу кезінде бір аналықпен бірге бірнеше аталық қатысады.

          Аквариумдағы бақылаулар бойынша өрістеу бір күнде әр түрлі уақытта өтеді. Өрістеу алдында аталықтары уылдырық  салуға таза орын дайындайды. Бұл кезде аналықтары да жақын арада жүреді. Уақыт өткен сайын аталықтары аналықтарын ұяға шақырады. Уылдырығын салған соң  аналықтары біраз уақыттан соң ұяны тастап кетеді. Бірақ аталықтары қарауылдап жүреді және аналықтарын қайтадан субстратқа қайтарады. Бұл көрініс көп уақытқа созылуы мүмкін. Сонымен қатар аталықтары субстратты тазалап жүреді [26].

          Өрістеу кезінде температура 25⁰ С– қа тең болғанда басталады, бірақ кейін температура 18 – 20⁰ С– қа тең болғанда да өрістей береді. Өрістеу уақытында  аталықтары  аналықтың ізімен жүріп отырып, салынған уылдырықтарды урықтандырады. Уылдырықтың бір бөлігін салғанда оның саны 20 – 24 дана. Содан кейін аталықтары өсімдіктердің өскіндерінің арасына барып демалады. Біраз уақыттан кейін өрістеу қайта жалғасады және жалпы толық өрістеуі  1 сағатқа созылады. Егер тағы бір келесі аналық уылдырығын шашуға дайын болса, біраз уақыттан кейін осы әрекеттер тағы жалғасын табады.

          Аналықты күтіп, қарауылдап жүру аталықтың кеуде қанаты арқылы және субстратын тазалап жүру арқылы өтеді. Егер ұяға балықтар келсе, аталық элеотрис қорғаныш үрей көрсетеді: басы және арқа жүзбе қанаттарының түсі қараяды және денесі жиырылады. Аузын кең ашып, желбезек қақпағы көтеріліп, бүйірінен қозғалып қарсыласын өз территориясынан қуып жіберуге тырысады.

          Ұясын күзету кезінде зерттелген бақылаулар бойынша аталығы сол сәтте қоректенбейді. Уылдырықтан соңғы дернәсілдер шыққан соң, аталықтары ары қарай ұрпақтарын қарамайды. Аквариумда уылдырықтың даму уақыты судың температурасы 17 – 20⁰ С – қа тең болғанда 10 – 14 күнге, ал температура 25 – 28 ⁰С болғанда 4 – 5 күнге созылады. Алғашқы уақыттағы дернәсілдік кезеңде субстратқа бекінгіш болып келеді. Пелагикалық тіршілік деңгейіне көшкенде денесінің ұзындығы 2,8 – 3,2 мм- ге  жетеді. Бұл уақытта олар су қабатында, әртүрлі фототаксистері бар кері әсер ететін қасиеттері болады. Экзогенді қоректенуге 2 – ші күні көшеді. Осы кезде су қабатында тұрақты тіршілік етеді. Кейбір дернәсілдерінде әлі дамыған жүзу торсылдағы болмайды және қозғалуы баяу болады. Элеотристің дернәсілдерінің пелагикалық жағдайға көшуі оның өзендерде кең көлемде тіршілік етуіне жағдай туғызады. Іле өзенінің төменгі бөлігінде пассивті өрістейтін жас балықтардың өрістеуі  КазГУ – ң жасаған экспедициясы нәтижесінде  С₁ кезеңіндегі дернәсілдерінің ұзындығы 4,0 – 5,9 мм –ге тең [127.

          Дондық тіршілік етуге элеотрис 30 – 40 күннен кейін өтеді. Бұл уақытта жас балықтардың денесінің пішіні және түсі ірі балықтардың пішініне сәйкес келеді.

          Жас кезіндегі су шығынына байланысты Іле территориясындағы шабақтар және ірі балықтар төменгі ағыспен орнын ауыстыруы мүмкін. Элеотристің максимальды жасы  5 жасқа тән болған [10].

          Элеотристі күріш дақылдарымен бірге өсірген кезде, оның құрамында (1+) 2 жас шамасында, (2+) жас шамасында, толыө 3 жастық түрлері бірқалыпты кездескен. Ал кейінгі кездерде мүлде кездеспеген [17].

          Аквариумдағы эксперименттің нәтижесі бойынша, күзде ауланған биылғы шабақтар 20 – 25⁰С температурада тез өсуімен және уылдырықтан шыққан соң 30 – 40 күнде жыныстық жетілуімен ерекшеленген; 50 күн  өрістеу кезеңінен кейін, балықтар ары қарай өсуі жалғасқан және оның абсолютті ұзындығы 68 мм – ге тең болады.

          Жаздың ортасында бұл элеотрис түрлері себепсіз жойылған. Олардың қаңтар айында шыққан ұрпақтары бірқалыпты өсіп, маусым – шілде айында жыныстық жетілген. Өрістеп болған соң, қараша – желтоқсан айында ұзындығы 55 мм – ге жетті және бір жыл ғана өмір сүрген [28].

          Табиғи жағдайда элеотрис өрістеу кезеңінен өткен соң, 2 жасқа жеткенде өледі. Мысалы, Қытай, Корея және Жапония суқоймаларында тіршілік ететін басқа тұқымдастың өкілі  Odontobutis obscura  өрістеген соң өліп қалған [26].

          Жасының біркелкі болмауы және көбею кезеңінің созылуы, экспериментальды жағдайда балықтардың мөлшерінің ауытқуы – 1 жылдық сақина қалыптасқан  соң, 15,4 – 32,9 мм; орташа – 23,1 мм дейін ауытқиды. Бұл кезде аналық пен аталық арасында дене мөлшері бойынша айырмашылықтар бомаған [10-13].

          1986 жылы сәуір айының басында элеотристің активті түрде өсуі негізгі топтардың мөлшері 19 – 23 және 23 – 27 мм –ге тең. Бұлардың қыстан өткен соң тірі қалатыны белгісіз. Мамыр айының басында осындай мөлшердегі топ балықтардың саны біршама көбейіп, ал ірі балықтар саны азайған.

          1986 жылдың маусым айында 15 – 19 мм –ге жететін балықтардың саны арқылы толықтырылған. Көбінесе топта аралас мөлшердегі балықтар кездеседі, олра: кейінгі кезеңнен 1985 жылдан және 1986 жылдардағы мөлшері 19 – дан 23 мм –ге жетеді. Басқа әртүрлі мөлшердегі балықтар шілде айларында аздап кездеседі. Қыркүйек айында көбеюі аяқталады және популяцияның құрылымының мөлшері ерте көктемдік топтық балықтардың мөлшері 11 – 15 және 15 – 19 мм[21].

          1987 жылы көктемде топтың мөлшері  15 – тен 27 мм – ге дейін ауланған балықтардың  87,5 % құрайды

          Элеотристің қорегі өте аз зерттелген. Тек, Іле – Балқаш бассейініндегі мәліметтер туралы ғана нұсқаулар кездеседі. «Головешки» қорегінің құрамы, ғалымдардың айтуы бойынша  элеотристің қорегіне жатады. Ерте кезде Балқаш көлінде олардың құрамына: бұтақмұртты шаяндар 22,3 %, ескекаяқты шаяндар – 19,4 %, хирономидтердің дернәсілдері – 31,3 %, балдырлар 8,7 % құраған. Балықтың уылдырығының ұзындығы – 13 – 15 мм –ге жеткенде пайда болады. Қоректенуі жоғары – 179 ‰ [8].

          Ірі элеотрис Балқаш көлінде  әр түрлі аралас қоректенеді, планктонды шаянтәрізділер, зообентос, балықтың уылдырығы және дернәсілдері [6-8].

          Көбінесе торта және сазанның уылдырығы мен дернәілдері кездеседі. Маусым айында тұқы балықтарының өрістеу кезеңі аяқталғанда, элеотристің қорегінде тұқының уылдырықтары кездеспейді. Негізгі қорек рационы мамыр және маусым айында – хирономид дернәсілдері болып табылады. Элеотристің өнімділігі – жыныстық жетілмеген және жетілген балықтарда аз ажыратылады. ♂ өнімділігі жоғары, ♀ — ры әр түрлі өнімділік береді [29].

 

                                                                                                                       Кесте  1

Балқаш көліндегі элеотристің қорегінің құрамы [6].

 

Компоненттер	Мамыр		Шілде
	1	2	1	2
Шаянтәрізділер	10,0	—	44,0	15,0
Мизидиялар	10,0	6,0	12,5	5,3
Хирономид дернәсілдері	70,0	61,0	57,0	45,5
Біркүндіктер	—	—	28,0	10,3
Бентостық қарапайым	30,0	40,0	30,0	9,8
Балықтың уылдырығы	20,0	12,0	3,0	0,9
Балықтың дернәсілі	25,0	20,0	21,0	13,2

 

 

          Шаруашылық маңызы жоқ. Ихтиоценозда белгілі бір рольді атқаруы мүмкін және жыртқыш балықтарға қорек болып табылады [4-7].

          Іле өзенінің Дельта ағысындағы бақылау   бойынша элеотристің дернәсілдерінің өрістеу кезеңі – мамырдың ортасында су температурасы 21⁰ С – қа тең болғанда бірқалыпты айдың соңына дейін жалғасты. Дернәсілердің тығыздығы 2,8 – 15,3 дана 1100 м³ су. Іле өзенінде элеотристің саны жыл бойынша ауытқып тұрған.  Қапшағай суқоймасындағы құятын бөлігінде 1984 жылы ауланған балықтардың ішінде элеотрис мүлде кездеспеген, ал 1985 жылы элеотристің ұсақ және шабақ кезіндегі жалпы саны тек 5% — ті құраған[18].

          1986 – 1987 жылдары элеотрис ауланған балықтың ішінде доминантты түрде саны көп кездескен, ал 1988 жылы салыстырмалы түрде аулау мөлшері азайған, осыған сәйкес 1989 жылы да аз болған. Осындай диеомика – судың көп болуымен байланысты деп айтылуы мүмкін [19,20].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      II   ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР.

2.1 И.Ф. Правдиннің  [30]  морфоанализ көрсеткіштері.

          Балықтардың түріне морфологиялық  анализ жүргізген уақытта, оның өлшемді  көрсеткіші  штангенциркуль арқылы жүзеге асырылады.

 

L – денесінің толық ұзындығы

l – денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы

aD – антедорсальды арақашықтығы

pD – постдорсальды арақашықтығы

Lca – А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі арақашықтығы

aP – антепектральды арақашықтық

aV – антевентральды арақашықтық

aA – антеанальды арақашықтық

lc —  басының ұзындығы

ao – тұмсығының ұзындығы

o – көзінің диаметрі

ap – көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық

lmx —  жоғарғы жағының ұзындығы

lmd – төменгі жағының ұзындығы

io  — екі көзінің арақашықтығы

hCs – көзінің алдынан басының биіктігі

hZa – көзінің артынан басының биіктігі

H – денесінің ең биік жері

h – денесінің ең аласа жері

ID – арқа қанатының ұзындығы

hD – арқа қанатының биіктігі

lA – аналь қанатының ұзындығы

hA – аналь қанатының биіктігі

IP – кеуде қанатының ұзындығы

lV – құрсақ қанатының ұзындығы

lcs  — үстіңгі құйрық қалақшасының ұзындығы

lcm – құйрық қалақшасының ортасы

lci – астыңғы құйрық қалақшасының ұзындығы

ll  — бүйір сызығының қабыршақтар саны

над – бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны

под — бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны

llca  — құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны

D – арқа қанатының сәулелер саны

A – аналь қанатының сәулелер саны

P – кеуде қанатының сәулелер саны

V – құрсақ қанатының сәулелер саны

Spbr – 1 – ші желбезек доғасының өсінділер саны

Vert – омыртқасының саны

Q  — денесінің толық салмағы

q – денесінің іш құрылыссыз салмағы

пол – жынысы

стад — стадиясы

тамақ – ішектегі тамақ мөлшері

АИП  — уылдырығының саны [30].

 

2.2 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі.

 

Морфологиялық белгілері бірнеше топқа бөлініп қарастырылады:

1. Қозғалуына байланысты белгілері
2. Қоректенуіне байланысты белгілері
3. Көбеюіне байланысты белгілері
4. Тыныс алуына байланысты белгілері
5. Қозғалуына байланысты белгілері :L; l; aD; pD; lcd; aP; av; aA; lc; Vert; A; P; V; lmx; lmd; ll; llca; H; h; lA; hA; lP; lV; LCs; Lcm: LCi.
6. 2. Қоректенуіне байланысты белгілері:Q; q; Sp; br; ao.
7. Көбеюіне байланысты белгілері: пол; стад; АИП.
8. Тыныс алуына байланысты белгілері: lc; hCs; hZa; Sp; br.
9. Қоңдылық коэффициентін анықтау формуласы:

          Фультон бойынша:   

          Кларк бойынша:       

 

2.3 Балықтардың биологиялық анализі

 

          Балықтардың биологиялық анализіне келесідей өлшемдер кіреді:

1. балықтың толық салмағы, г (Q)
2. Балықтың ішкі құрылысынсыз салмағы (q)
3. Балықтың толық ұзындығы (L)
4. Құйрық қанатынсыз ұзындығы ( l )

         Кейде балықтардың кеңейтілген биоанализі жүргізіледі, бұл жағдайда сонымен қатар дененің ең биік жері, дененің ең аласа жері, басының ұзындығы

         Биологиялық анализді сонымен қатар систематикалық анализді жүргізгенде қажетті мезеттердің біріне материалды жасына байланысты анықтау да болып табылады.

         Балықтың жасын анықтау барлық балықтар үшін маңызды. Ол үшін қабыршақ жамылғысы бар балықтардың қабыршағы қосымша, қабыршағы жоқ балықтардың желбезек қақпағын және омыртқаларын алады. Балықтың жасын желбезек қақпағы бойынша, омыртқасы, отолиті, арқа және кеуде қанаттарының қатты бірінші сәулелері бойынша анықтайды – осының барлығы қабыршақ кітапшасына салынып, этикеттеледі.

Қабыршақты барлық балық түрлерінің денесінің ортасынан арқа қанатының алдыңғы бөлігінен алған жөн. Егер арқа қанаты бірнеше болса, онда қабыршақты біріншісінің астынан, басына жақын жерінен алады. Қабыршақты бүйір сызығы жоғары,  бірақ одан алыс емес жерден алу керек. Егер балықтың бүйір сызығы жоқ болса, онда қабыршақты бүйірінің ортасынан арқа қанатының астынан алады.

 

• Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары.

 

          Балықтың ішін жарғанда гонадаларының жынысын және жетілу сатысын, асқазанының толуын және майлылығын анықтайды. Соңғысын балмен есептейді: 0 – ішегінде майы жоқ, I – майы өте аз, II – аз, III – орташа мөлшерде, IV – көп, V – ішегі қалың маға оранған.

          Жыныс бездерінің сыртқы түрі жыныс клеткаларының даму процесінде айтарлықтай өзгереді. Олардың жетілу сатысын жеке анықтау үшін жетілу шкалалары жасалған, оларды пайдаланып жыныс өнімдерінің жетілу дәрежесін анықтауға болады.

          Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу дәрежесін анықтауға болады. Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу шкаласын бөледі, олар оогенез бен сперматогенез процестерінің барлық периодын қамтиды. Аталықтары мен аналықтарының жетілу кезеңін дұрыс анықтаудан ихтиологиялық зерттеудің оъективті бағасы тәуелді болады. Әдетте жыныс бездері I даму сатысындағы дараларды анықтау қиынға түседі, ондай жағдайда журналда juveniles (juv) деп жазады да, гонадаларды гистологиялық зерттеулер үшін фиксациялайды.

 

♀ гонаданың жыныстық жетілу стадиялары.

 I стадия.

Жыныс бездері бұл стадияда – жұқа мөлдір, кей кездерде сарғыш немесе күлгін түсті болады. Жыныс клеткалары жай көзбен қарағанда анық көрінбейді. Көпшілік балықтарды сыртқы пішініне қарап, жыныстық жетілгенін анықтау қиын. Жыныс клеткалары оогония мен жас ооциттермен белгіленеді. I стадия жыныстық жетілмеген балықтар болып саналады.

 II стадия.

Жұмыртқа қапшығы біршама ұлғаяды, бірақ бұрынғыдай түссіз немесе мөлдір болып тұрады. Лупамен қарағанда, жұмыртқа қапшығынан жеке – жеке уылдырық жақсы көрінеді. Ол түссіз және мөлдір. Бұл стадиясында жұмыртқа қабында үлкен көлемде майлы терісі бар, ол I стадиясында  қалыптасады да, келесі жыныстық жетілу стадиясында бір қалыппен ыдырай бастайды.

 III  стадия.

Әр түрлі балықтардың жыныстық жетілуі кезінде жұмыртқа қабының сыртынан қарағанда  біршама белгілер көрінеді. Жалпы сүйекті балықтар үшін бұл стадияның белгілері – жұмыртқаның көлемі біршама үлкейеді, дене көлемінің көп бөлігін алып жатыр. Уылдырығы қорек заттың немесе трофикалық заттардың әсерінен түсі кіреді. Күңгірттенеді және түсін ақшыл сарыдан, ашық сарғышқа дейін өзгертеді. Соған сәкес жұмыртқа қапшығының түсі өзгереді.

 IV стадия.

 Жұмыртқа қапшығы денесінің үлкен бөлігін алып жатыр, түсі әр түрлі балықтарда әр түрлі, көбіне сары, сарғыштау, бекірелерде жұмыртқасының түсі сұр немесе қаралау. Уылдырығы жеке түрдің балықтары үшін уылдырығының көлемі соңғы мөлшеріне жеткен.

V  стадия. 

IV  стадиядан  V  стадияға өтер кезде уылдырығы мөлдір болады. Басынан көтергенде немесе ақырын құрсағынан қыссаң аналь тесігінен уылдырықтары оңай шығады. Кейбір балықтарда уылдырықтың шығуы синхромды, ал басқа балықтарда  ол созылмалы.

VI  стадия.

Жұмыртқа орташа пішінді, көбінесе қоңыр – қызыл түсті. Ол түсі фоликулярдың  жарылуына байланысты. VI  стадиясының  белгісі препараттарда  қарағанда фоликуланың жарылуы болып саналады.

 

♂ гонаданың жыныстық жетілу стадиялары.

 I стадия.

Ұрықтары анатомиялық жағынан толық жетілмеген. Гонадалар өте жұқа мөлдір, лента тәрізді. Жынысы көпшілігінде бөлінбейді. Қан тамырлары көпшілік балықтарда онша дамымаған, гонада түссіз, сарғыштау немесе сұрлау. Кейбір балықтар да мысалы, алабұғада ұрықтары жұп болып келеді.

 II стадия.

 Ұрық клеткасы даму барысында көлемі үлкейген. Олар мөлдірлігін жоғалтып, күңгірт түске айналады. Гонадалары жіңішке лента тәрізді және көбіне сұрлау және ашық – күлгін түсті болады.

 III  стадия.

Интенсивті сперма өседі, піседі, қалыптасады. Стадия соңында піскен сперматазоидтар түзіледі. Ұрық көлемі үлкейеді. Стадияның басында оның түсі күлгін – сұр түсті, ал соңында сарғыш – ақ түсті. Ұрық каналдары ооцисталармен және ұрық клеткасымен толығады. Каналдары өте жіңішке, сол себепті ұрығы тығыз және мықтылау. Ұрықты кескенде стадияның басында таза, ал соңында 1 – ші топтағы жетілген сперматазоид ақ түсті болып лезвияны былғауы мүмкін.

 IV  стадия.

 Ұрығы өте ірі . ұрық каналында тек жетілген сперматазоид болады.  Ірі жеке сперматогониялар келесі  ұрық клеткасының дамуына дейін тұрады. Яғни сперматогенездің келесі сатысына үлкен сперматазоидтардың қалыптасуына қатысатын клеткалар өте ұсақ, ұрықтың түсі ақ түсті. Гонаданы кескен кезде лезвия ақ түспен былғанады және қою сперма шығады. Құрсағын қатты қысқанда қою сперма алуға болады.

 

 

V стадия.

 Балықтың сыртқы құрылысына қарап білуге болады. Осы стадияда ұрық сұйықтығы қалыптасады. Құрсағын қысса оңай шығады. Ол кезде кілегей сияқты  немесе шәуеті шығады. Шәуеті – сүт сияқты болып тез шығады. Шәуеті – сүт түсті ақ болады. Қолмен ұстағанда жұмсақ. Жыныс өнімдері шығу барысында шәует мөлшері біртіндеп кішірейе бастайды.

VI  стадия. 

Ұрық салған, жіңішке жіпше тәрізді, қан тамырлары кеңейген. Сол себепті ұрықтың түсі күлгін немесе күңгірт түсті болады. Оны құрсағын кессе  немесе қысса біршама мөлшерде сарғыштау сұйықтық шығуы мүмкін VI  стадиядан кейін ұрығында сперматогонидің ары қарай көбеюі басталады. Сперматогенездің жаңадан басталуы II стадияға жыныстық жетілуге өтеді.

          Әр балықтың жынысы және оның гонадаларының жетілу сатысы морфологиялық өлшеу немесе биологиялық анализ журналына, сонымен қабыршақ кітапшасына және этикетка жазылады. Жазылуы қысқаша, жалпы қабылданған белгілермен жүргізіледі. Мысалы, егер өлшенетін балық аналық екені белгілі болса, онда — ♂ II деп жазылады. Сәйкесінше аналықтарының барлық жетілу сатылары: ♀ I, ♀ II, ♀ III,♀ IV, ♀ V, ♀ VI, аталықтары үшін ♂I, ♂II, ♂III және т.с.с. деп жазылады. Егер  гонаданың жетілу сатысын анықтау қиынға түсіп қандай екені белгісіз болса, онда былай деп жазуға болады: ♀I —  II, ♀II – III, ♂I – II, ♂II – III және т.с.с.

Порционды уылдырық шашатын балықтардың жұмыртқа бездерінің жетілу сатылары (сазан, тыран) бір уақытта уылдырық шашатындарға қарағанда өзгеше жазылады. III стадияның басына дейін жоғарыдағыдай жазылады, ал ол аяқталғанда жазылу келесідей белгіленеді: ♀ III₁. Бұл уылдырықтың бірінші порциясының әлі шығарылмағанын білдіреді. Тек уылдырықтың барлық порциялары шашылғаннан кейін  VI₁ жетілу сатысы келеді.

          Аталықтарында порцционды және бір рет уылдырық шашатындарында шәуеті порциямен бөлінеді, сондықтан V даму сатысы екі түрінде де аналықтарына қарағанда созылмалы болады. Ол сәйкесінше жоғарыда көрсетілген белгімен белгіленеді.

 

• Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің сипаттамасы.

 

          Балықтарды аулау —  ұсақ тор көзді нәрете және балық аулау құралдарымен ауланады. Таңертеңгі және күндізгі сағаттарда ауланады. Ауланған балықтардың жалпы саны 428 дана балық, олардың ішінде қытай элеотрисі балығы  91 дана.

 

1. Алматы тоған шаруашылығы АО «БЕНТ».

          Ащыбұлақ өзені бассейіні  Қаскелең өзенінде орналасқан. Тоған шаруашылығында қарқында тәсілді пайдала отырып, поликультурада өсірілетін тұқы және өсімдік жемді   балықтарды тауарлы балық ретінде өсіреді. Бұл шаруашылықтардан материал өсіру тоғандарындатұқы және өсімдік  жемді балықтардың биылғы жазғы шабақтарын көктемде жинағанда ауланды.

2. Шелек тоған шаруашылығы – Лавар және Жарсу өзендерінің бойында орналасқан. Бұл шаруашылықтарда поликультура өсімдік жемді балықтармен бірге тұқы балықтарын өсіреді. Материал осы шаруашылықтан жаз айларында 3 пункт бойынша жиналды:
3. Бас тоған
4. Қыстату тоған
5. Жарсу өзенінің тоған суларынан.
6. КазПАС жерсіндірілген — өндірістік тоған шаруашылығы – Кіші Алматы өзенінің бассейінінде Алматы Қаласында орналасқан. КазПАС балық питомнигі ретінде өз тоғандарында тұқы және өсімдік жемді балықтардлың шабақтарын өсіреді.

 

• Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері.

 

          Басқа жануарлармен салыстырғанда, балықтар үшін морфологиялық анализ өте маңызды бұл арнайы оъектіні анықтау үшін қажет.

          Балықтардың экологиялық өзгерістері және сол сияқты әртүрлі белгілердің мазмұны, В.П.Митрофановтың толық кең көлемде қамтылған[15].

          Толық тұлға ретінде организм – тіршілігіне қажетті әртүрлі бөліктерден органдардан тұрады. Балықтар үшін 3 негізгі маңызды функциялары бар. Олар:  1. Қорегі

2. Өмір сүру ортасы
3. Көбеюі.

          Қалған функциялары қорек іздеу кезінде қозғалуы немесе өрістеу орнына жылжуы, қашып құтылыуы және жауынан қорғану т.б. белгілері қарастырылады.  Барлық жағдайда қозғалу процесіне негізінен жүзбе қанаттары жауап береді, сонымен қатар қозғалу жылдамдығын және уылдырығын қорғауда, тағы көптеген қызметтер атқарады.

          Келесі  тағы  тұрақты  органдары  –  тыныс  алу  мүшесі  желбезектері. Келесі  органдары әртүрлі кезінде қажетті болатын функциональды белгілері бар. Осы белгілер И.Ф. Правдин бойынша топтастырылады, бір – бірінен есептік санау жүйесінде және белгілер арқылы ажыратылады [30].

          Балықтарға морфоанализ жасап үйренудің  2 негізгі мақсаты бар:

1. Объектіні систематикалық зерттеулер арқылы анықтау.
2. Тіршілік ету ортасындағы популяцияның немесе зерттелетін белгілі бір түрге сипаттама беру.

     Осы  мақсатқа жету үшін, зерттелетін түрдің немесе популяцияның мекен  ету ортасын, географиялық орнын, қоректену сипатын тағы да басқа ерекшеліктерін толық игеріп білу қажет.

     Белгілерін қарастыру нәтижесінде: «Неге осы белгілердің өзгеруі немесе ауытқуы болады?» деген сұраққа жауап аламыз. Анықтау кезінде балықтардың қандай жерлерінде өзгеріс болғанын зерттеуге болады. Морфологиялық өзгерістерге экологиялық жағдайдың әсер етуі – қазіргі кезде көптеген өзекті тақырыбына айналады [11].

     Жалпы жиналған және зерттелген балықтардың саны 2-ші кестеде көрсетілген.1-ші суретте қытай элеотрисі  балығының тіршілік ету ортасы көрсетілген.

Кесте 2

Суқойма аты,жылы, күні	Биоанализ	Морфоанализ	Барлығы
18.04.2006 ж АО «БЕНТ»   Шелек тоған шаруашылығы 2006ж:   29.06.2006 ж. Қыстату тоған   05.07.2006 ж. Бас тоған   10.07.2006 ж. Жарсу өзені   Шелек тоған шаруашылығы 2007ж   29.08.2006 ж. Кіші Алматы өзені   21.09.2007ж. КазПАС    Барлығы	6       —   1   —   4   1       2   14	8       14   17                2 12   22     2   77	14       14   17   2 16   23     4   91

 

 

 

 

1-сурет Кіші Алматы өзені.

 

 

III  ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі таралуы

 

          Қытай элеотрисі – су өсімдіктерінің тұқымдарымен қоректенетін суқойманың суы жақсы жылитын ұсақ бөлімдерінде, ағысы жоқ жерлерде көп  кездесті. Ашық  аудандарда, ұсақ көлдерде және суқоймаларда біршама аз кездеседі.

           Зерттеу нәтижесінде тоған шаруашылығында барлығы (428) 16 түрлі балық ауланды. Соның ішінде құнсыз балық түрлері – 8 . олардың арасында қытай элеотрисі ( Micropercops cinctus) кездесті.

1. АО «БЕНТ» — те тоғанда жиналған материалдар бойынша: қытай элеотрисі ( Micropercops cinctus) – 22 және 26,2 % құраған.
2. Шелек тоған шаруашылығындағы жиналған жаз айындағы материалдар бойынша:қытай элеотрисі ( Micropercops cinctus) қыстату тоғандарынан алынған материалдарда элеотрис мүлде кездеспеген, ал бас тоғаннан алынған материалдарда элеотристің саны 20 және 6,7 % құраған. Қаскелеңде элеотрис балығы мүлде кездеспеген.
3. Кіші Алматы өзенінде элеотрис саны 3 және 14,3 % құраған. Үлкен Алматы өзенінің жоғарғы бөлігінде мүлде кездеспеген. Төме,нгі бөлігінде кездесетін элеотристің саны  2 және 22,2 % құраған. Қаскелең өзенінде кездескен элеотристің саны 1 және 1,3 құрайды. Кіші Алматы өзенінде элеотрис мүлде кездеспеген.

  Алынған қорытынды бойынша, Алматы және Шелек тоған шаруашылығындағы ихтиофаунадағы құнсыз  балықтардың ішінде өзен қытай элеотрисі шаруашылықта салыстырмалы түрде 13,9 және 67 % құрайды. Бұл балықтың кездесуі осы шаруашылықтағы өсімдікжемді балықтармен келуі мүмкін.

Зерттеу нәтижесінде қытай элеотрисінің таралуына тоқталар болсақ, олар көбінесе ағысы жай ағатын каналдарда, судың түсі қоңыр – қара түсті, лайлы, бентосында ұсақ тастар, құмдары көп, жағалауында өсімдік көп суларда көптеп кездеседі.

 

3.2 Қытай элеотрисі балығының морфобиологиялық сипаттамасы.

Аналық және аталық қатынасы 3-ші кестеде көрсетілген.                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Кесте 3

Су	♀	♂	juv	жалпы
ө. Кіші Алматы 2006 ж.	6	13	4	23
Шелек тоған шаруашылығы  2007ж.	4	11	1	16
КазПАС 2007ж.	1	1	2	4

 

Кіші Алматы өзеніндегі көрсеткіш 1:4 қатынасына тең, Шелек тоған шаруашылығы 1:2 қатынасына тең, КазПАС 1:1 қатынасына тең. Әдебиет көрсеткіштерімен салыстырғанда Амур өзенінде бұл көрсеткіш 1:1 қатынасына тең, Балқаш-Іле бассейінінде 1:2 қатынасына тең.  

          Аналық және аталық көрсеткіштер қатынасы Шелек тоған шаруашылығы, КазПАС әдебиет көрсеткішімен толық сәйкес. Кіші Алматы өзеніндегі көрсеткіште біраз ауытқу бар.

          Морфологиялық көрсеткіш белгілері 4-ші кестеде көрсетілген.

                                                                                                                        Кесте 4

Қытай элеотрисі балығының морфологиялық белгілері

 

Белгілері	Іле өзені n= 38 [4]		Бас. Сырдария n=146 [4]		ө. Кіші Алматы n=15 өз мәліметім
	min-max	M ± m	min-max	M ± m	min-max	M ± m
L	23.7-40.0	32.20±0.53	29-43	34.9±	24.5-34	27.87±1.51
lc	28.0-34.2	31.36±0.19	26.4-34.3	29.3±0.54	22.2-36.7	26.77±2.44
io	4.5-8.7	6.41±0.12	3.3-6.9	4.8±0.30	2.8-6.8	5.8±0.12
ro	5.9-10.2	7.51±0.12	5.7-9.0	7.7±0.24	4.1-9.7	6.8±0.22
O	6.8-9.03	8.10±0.08	6.2-9.0	7.4±0.20	3.8-8.8	7.32±1.36
hza	14.0-17.2	15.91±0.11	10.6-17.0	1.49±0.41	10.2-15.4	1.54±11.98
hl	18.1-24.8	22.14±0.22	20.5-24.4	22.1±0.32	16.3-26.9	20.55±2.71
h	8.2-11.4	9.92±0.11	7.6-12.5	10.7±0.31	6.9-13.8	9.95±2.01
aD	36.1-42.2	39.63±0.21	35.0-40.0	37.0±0.39	26.7-46.2	37.16±3.95
lD1	9.3-16.4	13.92±0.22	13.7-17.4	15.3±0.29	8.2-13.8	10.98±1.07
lD2	15.9-25.9	20.22±0.27	17.2-22.8	20.0±0.43	15.4-25.9	19.62±2.43
hD1	9.3-16.4	12.73±0.21	10.0-18.7	13.7±0.82	7.3-18.5	12.98±2.89
hD2	10.5-21.6	15.15±0.38	11.0-20.3	15.9±0.75	12.5-23.1	16.57±2.25
lA	7.5-15.9	12.79±0.22	10.0-18.6	12.8±0.61	10.2-19.2	13.40±1.82
lP	17.5-23.6	21.20±0.88	12.8-22.1	21.1±051	11.5-23.1	17.75±2.61
lV	14.7-24.2	20.19±0.31	13.7-17.4	17.3±064	14.3-21.2	17.58±1.68

 

          Қытай элеотрисі балығына жасалған морфологиялық көрсеткіштерді 1988 жылғы Васильева Е.Д, Макеева А.П. мәліметтері бойынша Іле өзені және Сырдария бассейіндерінің зерттеу жұмыстарынның көрсеткіштерін 2006 жылы Кіші Алматы өзеніндегі қытай элеотрисі балығына жасалған морфологиялық көрсеткіштерімен салыстыру барысында мынадай белгілері бойынша өзгерістері кездесті;денесінің ұзындығы, денесінің биіктігі ,  екі көзінің арасы, басының ұзындығы, денесінің ең аласа жері  белгілері  біраз кішірейгендігі байқалады. Сонымен қатар,   Арқа қанатының ұзындығы және биіктігі, аналь қанатының ұзындығы, кеуде қанатының ұзындығы, құрсақ қанатының ұзындығы көлемдері де бірнеше см — ге қысқарған.

          Осы кестедегі қорытында мәліметтердің қазіргі уақытта біршама ауытқуларының болуы, яғни морфологиялық көрсеткіштердің кең көлемде азаюы немесе өзгеруі орын алады. Сонымен қатар тамақ мөлшері де шамамен 2 – 3 % — ке тең болып отыр. Яғни балықтарды аулау барысында олармен бірге амур шабағы, голец, пятнистый губач, амур жалған теңге – балығы тәрізді басқа да балықтар ұсталған болатын. Олармен қоректік бәсекелестік тудыруы мүмкін.

          Қытай элеотрисі балығы жаңа жағдайларға бейімделіп, сыртқы пішінін өзгерте алады.

 

                                                                                                                        Кесте 5

Қытай элеотрисінң қоңдылық коффициенті

 

n саны	Іле өзенінің төменгі бөлігі (қазан. 1982)		Кіші алматы өзені (Сәуір 2006)
	Фультон	Кларк	Фультон	Кларк
15

 

2007 жылғы қытай элеотрисі балығын зерттеу нәтижесі шелек тоған шаруашылығында жазда маусым, шілде айларында ауланған материалдарды 2006 жылғы кіші Алматы өзенінен жиналған материалдарға жүргізілген морфоанализ көрсеткіштерімен салыстыру жүргізілді.

Шелек тоған шаруашылығында Қытай элеотрисі балығын маусым, шілде айларында таңертеңгі және күндізгі сағаттарда жарсу өзенінен, жайлым, қыстату тоған, бас тоған, аналық тоғандарының суын түсіргенде каналдардан жиналып алынды. Балықтардың кездескен биотоптары көбінесе, лайлы жағасында қамыс өсімдіктері көп, терең емес жерлерден, күндіз күн жылы кезде температура 22 – 24⁰ С болғанда көптеп ұсталды. Ал, кешке күн салқында олар мүлде кездеспеді

 

 

 

 

                                                                                                          Кесте 6

Қытай элеотрисінің морфологиялық белгілері

 

Белгілері	ө. Кіші Алматы n=15		Шелек тоған шаруашылығы n=48
	min-max	M ± m	min-max	M ± m
L	29 – 40	35.2±2.453	28-39	32.9±22.57
lc	24.5 – 34	27.87±1.591	23.5-33	26.9±1.498
io	22.2-36.7	26.77±2.44	20.9-34.8	24.69±2.38
ro	2.8-6.8	5.8±0.12	2.7-6.6	5.8±0.11
O	4.1-9.7	6.8±0.22	3.9-8.7	3.9±0.21
hza	3.8-8.8	7.32±1.36	3.7-7.8	6.48±1.29
hl	10.2-15.4	1.54±11.98	11.3-14.8	14.9±10.89
h	16.3-26.9	20.55±2.71	15.8-24.9	19.58±2.43
L	6.9-13.8	9.95±2.01	6.3-12.7	8.97±1.9
aD	26.7-46.2	37.16±3.95	24.8-44.1	34.13±2.96
lD1	8.2-13.8	10.98±1.07	9.3-14.2	9.98±1.04
lD2	15.4-25.9	19.62±2.43	15.8-25.8	18.59±1.86
hD1	7.3-18.5	12.98±2.89	6.8-17.4	10.87±2.78
hD2	12.5-23.1	16.57±2.25	13.9-27.9	14.98±2.15
lA	10.2-19.2	13.40±1.82	9.9-18.7	12.95±1.79
lP	11.5-23.1	17.75±2.61	11.2-21.8	16.69±2.58
lV	14.3-21.2	17.58±1.68	13.8-19.9	15.96±1.67

 

          Бұл кестедегі нәтижелерді қорытындылау мәліметтерін атап көрсететін болсақ, морфологиялық анализ негізінен 48 дана балыққа жүргізілді. Оның ішінде 22 – аталық, 17 – аналық, 9 — juv (жыныстық жағынан жетілмеген).

          2006 жылы Кіші алматы өзенінен ұсталған Қытай элеотрисіне жүргізілген морфологиялық көрсеткіштермен салыстырғанда, 2007 жылғы мәліметтің қорытындысы біршама ауытқып, жылдан жылға өткен сайын азайып,кеміп бара жатыр. Атап көрсеткен L, lc, io, ro, O, h, Н, lD_1, lD₂  белгілері арасында үлкен ауытқулар кездесті.

          Бұрынғы жылдарда Шелек тоған шаруашылығында қытай элеотрисі балығы көптеп кездескен, қазіргі кезде кездесуі салыстырмалы аз болып барады. Әдебиет көрсеткіштерімен салыстырғанда біздің алған мәліметтерде қытай элеотрисі жаңа жағдайға бейімделіп, сыртқы пішінін өзгерте алады.

 

 

Кесте 7

Қытай элеотрисі балығының салыстырмалы сипаттамасы.

 

( Кіші Алматы, 2006 және Шелек тоған шаруашылығы, 2007ж.)

 

 

Көрсеткіштер	d21.2	CD	Tst
L, мм	210837,3	0.66	1.10
l	1160241,4	0.59	1.03
lc	18,67	1.72	1.68
Io	10,7	0.13	0.21
ro	14,69	0.14	0.14
o	11,48	0.31	0.38
H	23.92	0.18	1.10
h	11.88	0.9	1.02
aD	82.14	3.24	3.27
lD1	91.13	2.11	2.59
lD2	89.12	2.8	2.51
hD1	78.16	2.12	2.67
hD2	74.28	2.09	2.62
lA	68.19	0.48	0.49
lP	79.11	0.01	0.06
lV	0	0.04	0.08

 

Антедорсальды арақашықтығы, арқа жүзбе қанатының ұзындығы, арқа жүзбе қанатының биіктігі, басының ұзындығы осы белгілерде біраз өзгешеліктер бар. Қытай элеотрисі балығы сыртқы өзгерістерге бейімделіп өз пішінін өзгерте алады.

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

          Қытай элеотрисі  Micropercops cinctus Қазақстанға жерсіндірілгеннен кейін қазіргі уақытта көптеген суқоймаларға таралған.

         Бұрындары қытай элеотрисі балығы Қазақстан суларында көптеп кездескен,қазіргі кезде Балқаш бассейнінің зерттелген суқоймаларында кездесуі салыстырмалы түрде аз болып барады.

          Шелек тоған шаруашылығында кездесуі біршама көп деуге болады.Кіші Алматы өзенінде біраз бар. КазПАС кездесуі біршама аз жаз айларында.Үлкен Алматының жоғарғы және төменгі бөлігінде мүлде кездеспеді.КазПАС-та мүлде кездеспеді.Кездесу жиілігінің азаюына қытай элеотрисі балығымен бірге тіршілік ететін амур шабағы,голец,пятнистый губач, тәрізді балықтар ұсталынған болатын.Олардың кездесу жиілігі қытай элеотрисі балығымен салыстырғанда өте көп.Осы балықтармен қоректік бәсекелестік болуында.

            Әдебиет көздерімен салыстырғанда біздің алған мәліметтерде қытай элеотрисі балығы жаңа жағдайларға бейімделіп,сыртқы пішінін өзгерте алады.                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Еловенко В.Н. Систематическое положение и географическое распространение рыб семейства Eleotridae (Gobioidei, Perciformes), нитродукцированных в водоемы Европейской части СССР, Казахстана и Средней Азии. // Зоол. Журнал. 1981. Т. 60. №10. – С. 1517 – 1522
2. Рыбы казахстана. Аклиматизация, промесел // Алма – Ата: Ғылым, 1992. Т. 5. – С. 250 — 269.
3. Бәйімбет Ә.А., Жұмалиев М.Қ. Жануарлар әлемінің биологиялық әртүрлілігі. Алматы. Қазақ университеті. 2005. 1 – Бөлім. – Б. 7.
4. Bleeker P. Esquisse ď un systeme nature des Gobioides //Arch. Neer. Lond. 1874 –V. 9. 1 – 43 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269. бойынша
5. Jordan D.S., Metz C.W. A. Catalog of the fishes known from the waters of Korea // Mun. Carnegie Mus. 1913. V.6, №1. P.1 – 65 —  Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5.                — С.250 – 269.бойынша.
6. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
7. Глуховцев И.В., Дукравец Г.М. К систематике, морфологии и экологии представителя семейства Eleotridae (Gobioidei, Perciformes), акклимтизированного в Балхаш – Илийком бассейне // Вопросы ихтиологии. 1987. Т. 27. Вып 2. – С. 194 – 202
8. Садуакасова Р.Е. Влияние снижения молоди рыб // Прогноз компл. Их охрана и перспективы природных ресурсов, их охрана и перспективы развития производит. сие бассейна оз. Балхаш в период до 1990 – 2000гг. Алма – Ата: Наука, 1982. И.2. – С. 147-152
9. Алиев.Д.С., Веригина., Световидова.А.А. Видовой состав рыб, завозимых в месте сбелым амуром и толстолобиком из Китая // Мат – лы совещ. По рыбохоз. Освоению растительноедных рыб. Ашхабад, 1963. – С. 178 – 180.
10. Васильева Е.Д., Макеева А.П. Морфологичесуие особенности и таксикология головешковых рыб (Pisсes Eleotridae) фауны СССР // Зоол. Журнал. 1988. Т. 67. №8. – С. 1194 – 11204.
11. The freshwater Fishes of China in cloured illustrations. Pt 1. 182 p. 65 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269.бойынша.
12. Nichols J.T. The fresh — water fishes of china N.Y., 1943. 322 p. — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269. бойынша.

 

13. Chu. Y.T. Fishes of the West hake. Hangshow. 1932. -59 p. 65 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269.бойынша
14. Fowler H.W., bean B.A. A small collection of fishes from Soochow // Prac/ U.S. Mus. 1920. V. 58. H. 307 – 321 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269. бойынша
15. Митрофанов. В.П. Экологические основы морфологического анализа рыб. Учебное пособие для студентов – ихтиологов. Алма – Ата: 1977 – С. 3 – 34.
16. Gille. On. The gobioides of the lastern coast of the United states // Prac. Acad. Nat. Sci. Phil. 1853. V.15. 267 – 271 p. — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269. бойынша
17. T. the fresh – water fishes of jehol // Rep. 1 – St. sci/ exp. To Manchoukou. 1934. Ject.5, №1. P.1 – 61. 65 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269.бойынша.
18. Баекешев А.Ш. Димитриев В.М; Дукравец Г.М. и др. Динамика ската молоди рыб в реке Или //влияние хозейств деятельности на биол. ресурсы водоемов Казахстана. Алма – Ата: Наука. 1988. – С. 118 – 128.
19. Макева А.П. Эмбрионально – личиночное развитие китайского элеотриса Micropercops cinctus (Eleotridae) // Вопр. Ихтиолог. 2002. Т. 42. №2. – С. 651 – 663
20. Anderson J.R., Lake S., Mackay N,J. Notes on reproductive behavior and ohtogeny in tvo species of Hypseleotris (Carassiops) (Gobioidei: Telestei) // Aust. Jour. Mar. Freshwat. Res. 1971. V.22. P. 139 – 145. 65 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269.бойынша.
21. Берг. Д.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных строн. Т:З.М. – Л.; АНСССР, 1949. – С. 930 – 1381
22. Атлас пресноводных рыб России: В двух томах 2002 // Под. ред. Ю.С. Решетникова. М.; Наука Т.2. – С. 251.
23. Choi Ri – Chul, Leon – Sang – Rin, Kim IK – Soo, Son Yeong – Mak. Coloured iuustrations of Fresh water Fishes of Korea 1990. P. 277. 65 — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269.бойынша.

 

24. Никольский.Г.В. Рыбы бассейна Амура. М.; Изд – во, АНСССР, 1956. — С. 551.
25. Mashiko K. Ecological study on bpeeding of on eleotrid goby odontobutis obscurus (Temminck et Schlegel) under rearing conditions // jap. J.Ecol. 1976. V.26. P. 91 -100 -Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5.- С.250 – 269. бойынша.
26. Дмитриев В.М. и др. Изучить закономерности распределение молоди рыб в осовных районах водохозяйственного строительства и выдать рекомендации по рациональному размещению и режиму работы водозаборов // Отчет о НИР (промежут). № ГР 01860019952. КазНИИРХ. Алма – АВта, 1986. С – 28.
27. Gunther A. Report on a collection of fishes from China. Ann. Mag. Nat. Hist. 1873. V. 12. 239 – 250 p. — Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. — С.250 – 269. бойынша.
28. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
29. Селезнев И.И. молоценные и сорные виды рыб китайского комплекса в Капчагайском водохранилище // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып.8 – С. 143 – 148.
30. Правдин. И.Ф. Руководство по изучению рыб. Вып.1. М.; 1931 – С. 8 – 23.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түйін

 

          Бұл жұмыста Қытай элеотрисі балығының морфобиологиясы, қазіргі таралу аймағы қарастырылып, зерттелген.

          Жұмыстың мақсаты: Қытай элеотрисі балығын оқып зерттеу, көптеген ғылыми кітаптар арқылы терең танысу, зерттеу методикасын үйрену,    құралдармен жұмыс істеп үйрену.

 

 

Резюме