Дипломдық жұмыс. М. Әуезов және Абайтану мәселесі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………..

 

І ТАРАУ. АБАЙТАНУ  ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ

                   ІЗДЕНІСТЕР…………………..

 

ІІ ТАРАУ. М.ӘУЕЗОВ – АБАЙТАНУШЫ ҒАЛЫМ

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………….

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде шын мәніндегі   профессионалды  әдебиетке  айналып, дүние  жүзілік  көлемде  танылып  отырған  қазақ  әдебиетінің даму тарихына  көз жіберсек, өсу, өркендеу                                                                                                                                                                                                                                                                          жолы  қызу  түрдегі   пікір  таласының  үстінде  қалыптасып  келе жатқанын көреміз. Қазақ әдебиет  тарихы   ғылымының  іргелі  саласының   бірі – абайтанудың  қалыптасу процесі  мен зерттелу  тарихының жайы да  осы  жолға  қарайлас  құбылыс. Бұл саланың  негізгі  зерттелу  нысанасы  болып  отырған Абай  мұрасын тану, бағалау  жайы революцияға  дейін-ақ  басталып, бүгінге дейін  үздіксіз  зерттелу  үстінде.

         Абай мұрасының   зерттелу  процесі  ертеректен  басталғанымен, ол негізінен  екі  түрлі  жолмен  жүргізіліп  келеді:

1. Абай шығармаларын әр түрлі   көлемде   топтастырып  жариялау, оларды  бірте-бірте  толықтыру  жолымен  бұл  мұраның  тұрақтана  бастаған  түпнұсқасын  туған  халқына, дүние  жүзі  тілдеріне  аудару  арқылы  тану:
2. Бүкіл әлемге танылып  отырған  абай  шығармаларын  арнайы  зерттеу  нысанасына  алып, түрлі  ғылым саласында   да зерттеу  жұмыстарын  қатар жүргізумен  бірге ол  мұра жөніндегі   әрқилы  деректер  көзін  де жинастырып, молықтыра беру.

         Ұзақ жылдар  бойы  толассыз  әрекет етудің  нәтижесінде  ақын мұрасы  жайлы  жазылған, жарияланған, зерттеу  жүргізілген  әр  түрлі  сипаттағы  деректер  көзі  қазірдің  өзінде   төрт мыңға   таяп  қалды. Абай  мұрасы туралы  осындай орасан көлемдегі деректер  сан жағынан  ғана емес, сапа  жағынан  да ғылыми-зерттеу  дәрежесі  артып  отырған  қазіргі кезде абайтанудың зерттелу тарихы  мен қалыптасу  жолы  қандай  болды  екен  деген  заңды  сұрақ  та туары  хақ.

         Абай шығармалары   мен ол мұра  жайлы  зерттеулік  пікірлер  1889  жылдан  бастап  ресми  баспасөздерде  жариялану, танылу  тарихын ғылыми тұрғыдан  біртіндеп аша түсу әрекеті   біздің  әдебиетімізде  елуінші   жылдардан  сөз   етіле бастады. Яғни Абай мұрасын  тану  немесе  абайтану  тарихының  зерттелуі жөніндегі ой-пікірлер Абай мұрасының  бір саласын  арнайы  зерттеуге орай  қарастырылса, екіншілері  оған  айрықша көңіл бөлді, үшіншілері  абайтану  саласының жалпы қалыптасу   жолын   шолумен  шектеледі, төртіншілері  болса, Абай шығармаларының  басылуы  мен  жариялану  тарихына  тоқталуды  мақсат  етті. Бұл іспеттес   ізденістер   Абай  мұрасының  жалпы  зерттелу   тарихы   жөніндегі  күрделі тақырыпты  арнайы  түрде   зерттеу қажеттілігін  күн тәртібіне қоя білді. Бірақ бұл мәселе  жайлы  әуледе  жанама  түрде, соңыра  тікелей  пікір  қозғаған  ойлар   төркіні  алғашқы  ізденістің  бастамасы  ғана   болды да, Абайдың  әдеби  мұрасының  зерттелу  тарихының  жайы  туралы арнайы  түрдегі  зертте жұмысы   нақтылы  қолға  алынбай  келді. Мұндай  жағдай  тек қазақ  әдебиетінде  ғана  орын  алып отырған  құбылыс  емес, ұлттар  әдебиетінің тарихындағы   отрақ кемшілік.

         Қазақ әдебиеті тарихында алғашқылардың бірі болып Абайды тануға, шығармашылығын  талдап, өмірі мен еңбегін зерттеуге  ат салысқан ерекшеп еңбек сіңіргендер   қатарынан орын алатын  көрнекті тұлғаның бірі  академик  М.Әуезов  болып табылады. Алғаш рет  жас семинарист  М.Әуезов белгілі публицист Ж.Аймауытовпен бірігіп  «Абайдың өнері һәм қызметі»  деген мақала жариялады. Тап осы кезеңнен бастап М.Әуезовтің ғалымдық, шығармашылық жолы ұлы Абайды танып білуге бағытталды   десек артық айтқандық емес. М.Әуезов өзінің творчестволық жолдағы   саналы өмірінің   ұзына бойында қазақ халқының    асқан ойшыл ақыны  ұлы Абайдың әдеби мұрасын зерттеуге  30 жылдан астам  уақытын жұмсады. Өмірінің  соңғы күніне дейін  ұлы ақын мұрасынан  қол үзбей, үнемі іздену жолындағы  осы процеске   1940 жылдар ортасында «Абай»  романын   алып келді.

         М.Әуезовтің   Абай   мұрасын зерттеп, танудағы  ұзақ жылдарға  созылған  ізденістері  әлем  әдебиеті  тарихында  аса сирек  ұшырасатын  құбылыс, әрі  мейлінше  өзіндік ерекшелігі бар ғылымдық , творчестволық  зерттеу әрекетіндегі  бірлікке, үйлесімге   негізделген  жұмыстың қатырына  жатады.

         «Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы»  деген М.Әуезовтің монографиялық  зерттеуінде  баса назар аударарлық ерекшелік —  Абайдың  әдеби мұрасының  тұтас қамтылып, ақындық  мәдениеті мен көркемдік  шеберлігінің  даму жолдары, дүниетанымы мен рухани өсуінің   эволюциясын  хронологиялық  желіге сүйене  отырып  әрі  ақын творчествосындағы  өзгерістер мен бет-бұрыстардың  себебін   сол дәуірдің тарихи шындығымен  сабақтастыра  қарап,  сырын  ашып  саралауда жатыр. Аталған  мәселелерді қазіргі тәуелсіз  таным    тұрғысынан  қарап, автордың  ұлы Абай  шығармашылығын  зерттеудегі  еңбегінің  жетістіктерін  тереңнен танып білу  қазақ  әдебиетінде  қашанда маңызын  жоймайтын  өзекті  мәселе  болып табылады.

Тақырыптың  зерттелу  деңгейі: Ал, қазақ әдебиеті   жағдайында   бұл тақырып  алғаш  рет  «Абайды тану  тарихынан» деген  атпен, жалпы  ақын  мұрасының  зерттелу  тарихынан  қысқаша  шағын  шолу  пікірлер  М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Исмайылов, М.С.Сильченко, Ә.Жиреншиндер  тарапынан   көтерілді. Ақыры келіп Қ.Жұмалиевтің «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1948),  Ә.Жиреншиннің «Абай Құнанбаев» (1950), М.Әуезовтің  «Абай Құнанбаев» (1967) деген зерттеу  еңбектері мен монографиялары жарыққа шықты. Жалпы қазақ әдебиетінде  Абай Құанабаев шығармашылығ мен еңбегін тану ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың  басында ерекше қолға алынып, аталған еңбектерден басқа да  көптеген  ғылыми құнды, тарихи деректі, сын зерттеулер жарыққа шықты. Бұлардың қай-қайсысының  болмасын ұлы  Абайдың ақындық болмысы мен азаматтық келбетін танытуда  ерекше орны бар. 

Зерттеу жұмысының  мақсаты мен міндеті: Зерттеу жұмысының басты мақсаты – М.Әуезовтың Абайтану ғылымына қосқан  үлесін кеңінен танып, бүгінгі уақыт тұрғсынан бағасын беріп, әдебиетіміздің   тарихында алар орнын бағамдау. Ұлы жазушы, көрнекті ғалым, қоғам қайраткері  М.Әуезовтың Абай Құнанбаев шығармашылығын зерттеп  бағамдаудағы  принциптерін  және осы жолдағы  шығармашылық еңбегінің   қиында күрделі тұстарын  барынша  айқынырақ танып  және  Абайтану мәселесінің  ХІХ – ХХ ғасырлардағы  көтерілген  сұрақтарымен  қатар ала отырып  қарастыруда  диплом жұмысымыздың негізгі мақсаттарының бірі  болып табылады. Осы мақсатқа орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:

• М.Әуезовке дейінгі Абайтануға қатысты мәселелерді  толығымен  қарастыру;
• М.Әуезовтың  Абайтану ғылымына келудегі  шығармашылық жолын қарасытыру;
• М.Әуезовтың Абай мұрасын  танып білу жолындағы  ғылыми- зерттеу  жұмыстарының ауқымын бағамдау;
• М.Әуезовтың Абайдың эстетикалық  танымы мен ақындық шеберлігіне  жасаған талдау, ғылыми пікірлерін  өзгеде Абайтанушылар  еңбектерімен қатар алып   талдау;
• М.Әуезовтың Абайтану  саласындағы еңбектерін бүгінгі  уақыт талабы тұрғысынан  пайымдау  және осы ғылымның алдағы  уақытта  атқарар  міндеттерінің  мазмұнына зер салу;

Зерттеу нысаны: Тақырыптың мәнін ашу үшін  М.Әуезовтың  «Абай (Ибраһим)  Құнанбайұлы»  еңбегі мен   «Абай жолы» романы  және  бірнеше мақалалары  негізгі зерттеу  нысанасына айналды.

Зерттеу әдістері: Бұл дипломдық жұмыс  жинақтау, сараптау, бақылау, қорыту әдістерінің  негізінде жазылды.

Диплом жұмыстың  құрылымы: Диплом жұмысы  кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде : «Абайтану  ғылымындағы алғашқы  ізденістер», «М.Әуезов – Абайтанушы ғалым»  деп аталатын екі тарауда  қарастырылады  және қорытындыдан тұрады. Сонымен қатар, сілтеме жасалған және пайдаланылған   әдебиеттердің  тізімі еңбектің соңында орын алады.    

 

                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І ТАРАУ. АБАЙТАНУ  ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ  ІЗДЕНІСТЕР.

 

Абайтану — қазақ әдебиеттану ғылымының ең көп зерттеген өнімді саласының бірі. Ақын шығармаларының алғаш баспасөз бетінде жарық көріп, оқырман жүрегіне жол табуынан бастасақ, оның бүгін жүз жылдан астам тарихы бар. Абай өмірі  мен шығармашылығы туралы ғылыми мәні бар алғашқы ой-пікірлердің жарық көруі де осы ғасырдың бас кезінен басталады.  Бірақ Абайдың алғашқы зерттеушілерінің аты-жөні мен еңбектері соңғы кезге дейін жабық саналып, Абайтанудың алғашқы кезеңі ақтаңдақ күйінде қалып келді. Тек еліміздің тәуелсіздік алуы жағдайында ғана бұл мәселені ашық әңгімелеуге мүмкіндік туды.

          Абайдың екі өлеңі «Жаз» («Семей уезі Шыңғыс елінің қазағы Ибраһим Құнанбайұлы ауылының Бақанас өзенінің бойындағы Көпбейіт деген жерге қонып жатқандағы түрі»), «Болыс болдым мінеки» (1888 жылғы май айында Ақшатау-деген жерде Семей облысы мен Жетісу облысының чрезвычайный съезі болғанда бір уездің ел билеушілерінің түрі») деген аттармен 1889 жылы «Дала уалаяты газетінің» № 7, 12 сандарында басылыпты. Одан кейін 1897 жылы Қазанда Бектұрған Сиқымбайұлы бастырып, Жанұзақ ақын құрастырған «Князь бен Зағифа» атты қиссада Абайдың, «Сынағандағы аттың сыны» («Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ»), «Бүркітші» («Қан сонарда бүркітші шығады аңға») атты өлендері жарық керген. Алдыңғы екі өлең Көкбай ақын атынан жарияланып, соңғы екі өлеңді кітапты құрастырушы авторын айтпай, айтыс мәтініне кіргізіп пайдаланған. Оларда осы күнгі белгілі нұсқалардан ауытқу да байқалады.

         Ал, Абайдың  өмірі мен ақындық өнері жөнінде бірінші ғылыми ой айтқан адам — Әлихан Бөкейханов. 1903 жылы «Киргизский край» атты кітапқа кірген қазақтың тарихы мен рухани өмірі жайлы зерттеуінде ол «Қырғыз» (Қазақ) поэзиясындағы жаңа бағыттың өкілі есебінде Құнанбаевты (Кітапта «Кномбия» болып қате басылған) (Семей) атауға болады, ол поэтикалық түрі мен мазмұны жағынан көптеген әсем өлеңдердің авторы (әсіресе, табиғатты суреттеуі). «Евгений Онегин» мен Лермонтовтың көп өлеңдерінің жақсы аудармаларын жасаған да сол (олар қырғыздарға (қазақтарға) тым түсінікті түрде аударылған)», — деп жазған. Ол кейін Тұрағұл мен Кәкітайға Абай өлеңдерін жинап бастыру жөнінде хат жазып, солар арқылы ұлы ақынның шығармаларымен толық танысқан. Соның нәтижесінде 1905 жылы «Абай (Ибрагам) Құнанбаев» атты азанама — мақала жазған. Мақалада автор Абайдың шыққан тегі, өмірі, шығармашылық жолы жайлы тұңғыш мәліметтер береді. Ақынның  шығармашылық ізденісінің негізгі бағыттарына, көркемдік табыстарына тоқталады. Сөйтіп ол:  «өлеңдерінен көрініп тұрғандай, Абай аса талантты поэтикалық қуаттың иесі, қазақ халқының мақтанышы бола білді. Халықтың рухани шығармашылық қасиетін осынша биікке көтерген Абай сияқты қырғыз (қазақ) ақыны осы кезге шейін болған емес. Жылдың төрт мезгіліне арнаған (көктем, жаз, күз және қыс) тамаша жырлары оны Еуропаның атақты ақындарының қатарына қояды» [1-20], — деген қорытынды жасайды.

        Осы бір шағын пікірлердің өзінен Абайдың ұлылығын, қазақтың жаңа дәуірдегі әдебиетінде алатын орнын, ақынның дүние-жүзілік поэзияның биік деңгейіндегі шығармашылық қызметін дұрыс танығанын көруге болады. Бұл пікірлер Абай туралы соңғы айтылар ойларға мұрындық болды. Оның үстіне, жоғарыдағы мақалаға қарағанда, Әлихан Абай шығармаларын жинатып, өзі басқаруымен Семейде (орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесі арқылы) бастырмақ болған сияқты. 1906 жылы Павлодарда ұсталған Әлиханның портфелінің ішінде Абайдың қолжазбасы болғаны да мұны растай түседі. Алайда сол кездегі саяси жағдайдың ауырлығынан ол бұл ойын іске асыра алмаған. Әлиханның  үздіксіз қуғындалуынан қауіп қылған Кәкітайдың Семей, Омбы жағынан ештеме тындыра алмай, Петербургке кетуі де осымен байланысты болса керек.

         Абайдың тұңғыш шыққан өлеңдер жинағы (Петербург, 1909) Абайтануда, ақын атын туған халқына кең жаюда ерекше мақызды қызмет атқарған ұлы оқиғалардың қатарына жатады. Оны бастырушылар — ақынның ұлы Тұрағұл мен інісі Ысқақтын баласы Кәкітай. Абай тәрбиесінде болып, қасында көп жүрген Кәкітай -оның мұрасының да жарық көруіне көп күш салған. Ол жинаққа  «Абай (Ибрагим) Құнанбай ұлының, өмірі» атты мақала жазған. Абай кітабының тұңғыш басылымының тарихи маңызына қоса, ақын өмірі мен шығармашылығы жайында оқырмандарға тың мәліметтер ұсынған Кәкітай мақаласы да Абайтану тарихында көрнекті орын алады. Онда Кәкітай Абай өлеңдерінің тууына себеп болған тарихи шындық пен ақын бастан кешкен қайғының түп-төркінін жақсы ашып көрсетеді. Оның ақындық ізденістерінің шеңберін айқындайды. Абайдың ақындық биікке көтерілуінің, негізгі себептерін орыс және дүниежүзілік әдебиет пен ғылым деңгейінен іздеу Кәкітай мақаласының өміршең, кейінгі зерттеушілерге ой салған ерекше маңызды тезисі болды. «Орыс ғылымын  кітапта оқығандық Абайдың көңіліндегі ақындығын қозғағанын» ол орынды  айтты. М.Әуезов кезінде бұл мақаланы жоғары бағалап, ақынның өмірбаянын жазуға көмектескенін мойындаған.

          Абай жинағы шығып, халық арасына тараған кезде оның, ақындық өнерін айрықша сөз етіп, ұлылығын мойындап, алғашқы пікір айтқан адам — Ахмет Байтұрсынов еді. Ол «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында: «Қазақтың бас ақыны — Абай (шын аты Ибрагим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ»[2-58]^:, — деп түйіп айтты. Әуелі (1903) Абай өлеңдерімен қолжазба дәптер күйінде та-нысып, кейінгі (1909) ақын кітабын оқығаннан кейінгі әсерін айта келіп, Ахмет Абайдың «Сөзі аз, мағынасы көп, терең» жырларының шығуы жағдайларына, әлеуметтік сырына, көркемдігіне үңіледі. Жеңіл ойлап, ашық айта салатын жадағай халық жырларына Абай сөзін қарсы қоя отырып, ол сөздің ішкі мағынасын түсіне, терең оқудың қиыншылығы Абайдан басталатынын атап көрсетеді. Абай сөзінің жалпы жұрттың ұғымына ауырлығын айта отырып, «Ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік… Не нәрсе жайынан жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады»[2-61], — дейді.

       Қазақ әдебиетінде Абайдың өзі тұңғыш көтерген айтушы мен тыңдаушының проблемасын Ахмет осылай ақын өлеңін оқу, түсіну тұрғысынан талдайды. Оның «нәрсенің сырын, қасиетін біліп  жазған соң, сөзінің бәрі де халыққа тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып табылады. Оқушы сөзді сынаса, сөз оқушыларын да сынайды» деуі де осыдан. Ахмет Абайды халыққа танытуды міндет етіп қояды.

        Абайдың ақындық жолына, шеберлігі мектебіне арнайы тоқтаған Ахмет ондағы орыс, Еуропа әдебиеттерінің рөліне ерекше мән береді. «Орыс ақындарымен танысып, өлең орны қайда екенің білгеннен кейін Абай өлеңге басқа көзбен қарап, басқа құрмет ықыласпен  күтіп алып, төр түгіл тақтан орын берген. …Басқа сөзден өлеңнің таққа мінгендей артықшылығы қандай, оны да көрсетіп айтып қойған»[2-70], — дейді.

Тағы да Ахмет: «Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы боларға керек. Сөздің шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлігі керек. Мағыналы, маңызды болуына білім керек. Абайда осы үшеуі да болған»[2-72], — деп жазады.

Абайдың әр нәрсенің, «асылын тануы», «бар қалыбын сол қалпынша дұрыс айтуы» деген сөздердің негізінде де Ахметтің Абай реализмінің тереңдігі жайлы ойлары жатқаны даусыз.

Сөйтіп, газеттің екі санында ғана басылған қысқа мақаланың өзінде Ахметтің Абайдың ақындық өнері жайлы терең, бағалы ой айтқандығын көреміз. Оның тезистік пікірлері кейін Абайды зерттеушілер тарапынан қолдау тапты, көп еңбектерге негіз болды, ой салды. Ахмет мақаласының Абайтану тарихындағы бағалы орны да осымен байланысты.

Ахметтен кейінгі Абайтану саласында бағалы ой айтқан адам — Міржақып Дулатов. Оның «Абай» атты мақаласы ақынның қайтыс болуының он жылдығына арналып жазылған. Ол да Абайдың жаңа мазмұнды ұлттық әдебиет жасаудағы орнын айрықша атайды. «Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш — Абай сөзі, Абай аты боларға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағынасында қазақ әдебиеті дерлік бір нәрсе болған жоқ еді. Абайдың бізге қымбаттығы да сол»[3-105], — дейді.

Бұл, әрине, Абайға дейінгі ұлттық әдебиетті жоққа шығару емес, ақынның дүниежүзілік биік үлгіге сүйенген жаңа әдебиет жасаудағы еңбегін бағалау. Оның жырларының халықтың жүрегіне «сәуле беріп», «алғашқы атқан жарық жұлдыздай» еткен  әсерін Міржақып айрықша атайды.

Сонымен қатар мақалада Абай өлеңдерінің қолжазба күйінде тарауы тарихынан мәлімет беріледі. 1904 жылы мұндай жинақты Ахмет Байтұрсыновтың қолынан көріп, оқығанын, Ә.Бөкейхановтың оны бастыру жөніндегі талабын, Петербург басылымының жайын әңгімелейді.

          1918 жылы М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың («Екеу» деп қол койған) «Абайдың өнері һәм қызметі» деген мақаласы («Абай» журналы, № 2) жарық көрді. Бұл — жоғарыдағы мақалалармен үндес жазылған, Абайдың қазақ әдебиетіндегі орнын, қызметін бағалауда сол дәстүрлі сөзді жалғастырған еңбек болды. Абайдың ақындығын өзінен бұрынғы әдебиет үлгілерімен салыстыра қарап, оның заманының сырымен астарластығын тани келіп, Мұхтар мен Жүсіпбек Абайдың, өзіндік ерекшеліктерін тауып айтуға тырысады. «Абайдың ең бір артық өзгешелігі, — деп жазады олар, заманының ыңғайына жүрмей, өзінің «өзіндік» бетін мықты ұстап, ақылға, ақтыққа, кепілдік шабытына билетіп, көз тұндырарлық  кемшілік, міннің ортасында туып, ортасында  жүріп, үлгілі жерден өрнек алып келген кісідей ашық  көзбен қарап, барлық міне мүлтіксіз суреттеуі, шарықтап жүріп қылт еткенді көретін қырағы қырандай сыншылдығы… Абайдың қиялы шалымды, ойы терең, ақыл, білімнің әр тарауынан көкірегінде асыл қазына көп. Сол қазынаны барлық ырғағы, нәзік сыпатымен, қазақтың  тұстармаған, ысылмаған жуан тілімен биязы қып шығаруы, әрі ақындығы, қызыл тілді шешендігі»[4].

          Абайдың ақындығын әр саладан, әр қырынан талдауға ұмтылған авторлар шығармаларды мынандай жанрлық жобамен жіктейді: «Мінез түзететіндік (ахлақи), тереңнен толғайтындық (фәлсафа), сыншылдық (критика), суретшілдік (художественность), жүректің мұң-зарын, сырын тапқыштық (лирика), ащы тілділік, ызамен күлетіндік (сатира) һәм переводчиктік». Әрине, ақын туындыларын бұлай бөлу, көп жағынан, шартты. Соған қарамастан бұл ойлар мақала авторларының өз байқауларын ғылыми тұжырымға айналдырудағы алғашқы талап есебінде бағалы.

          Бұдан біз Абай шығармашылығына арналған алғашқы мақалалардьң тарихи маңызын ғана емес, ғылымдық ой-пікір айтуы жағынан да елеулі табыстары болғанын көреміз. Олар кейінгі зерттеулерге негіз қалады, ой салды. Ақын шығармаларының халықтық маңызы, шеберлігі, оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы ойлар соңғы зерттеушілер тарапынан қолдау тапты, жаңа деректермен толықтырылды, дәлелденді. Сондықтан олар Абайдың халықтығын әділ, ғылыми бағалаудың басы болды.

             Абайтанудың  жаңа кезеңі  20-жылдардан басталады. 1922 жылы Абай өлеңдерінің екі жинағы (Кдзанда және Ташкентге) жарық көрді. Олар, негізінен, 1909 жылғы жинақты қайталады. Ақын шығармаларының жаңа кітабын бастыру ниетін ұстанғанмен, оларды шығарушылар қолдарында жаңа материалы болмай, алғашқы жинақты қайталаумен шектелді. Бұл — Қазан баспасына «Сөз басы» жазған Бернияз Күлеевтін де, Қазақ — Қырғыз білім комиссиясы атынан Ташкент баспасына берілген «Оқырманға ескертуден» де көрінеді. Сөйте тұра екі жинақ та алғашкы басылымда кеткен қателерді түзетуге тырысқан. Баспаға бұл салада А.Байтұрсынов пен М.Әуезов (Қазан), Х.Досмұхаметов пен У.Омаров (Ташкент) көмектескен.

            Бұл жинақтар Абай шығармаларының халық арасына кең таралуына, сөзсіз, едәуір мүмкіндік туғызды. Кітаптарға рецензия күйінде, ақын еңбектерін насихаттауға, талдауға, жұртқа танытуға арналған мақалалар туа бастады. Сол тұста қазақ жерінде көптеп шыға бастаған газет-журналдар Абай туралы еңбектерге мол орын берді. Осындай еңбектердің ең елеулілері қатарында І.Жансүгіровтің «Абай кітабы» («Тілші». 1923. 8-мамыр), Ғ.Сағ-дидің «Абай» («Ақ жол». 1923, № 355, 356, 359, 363, 372 сандары), Б.Кенжебаевтың «Абай» («Еңбекші қазак», 1925. 28 — 29-тамыз) атты мақалаларын атауға болады. Бұлар мазмұны, түрі жағынан әр түрлі үлгіде жазылған. І.Жансүгіров Ташкент баспасына рецензия түрінде жазып, онда басылымда кеткен қателерді көрсетуге тырысса, Ғ.Сағди мақаласында ақын шығармашылығын ғылыми сараптауға ұмтылыс басым. Ал, Б.Кенжебаев газеттік мақала көлеміңде Абай өлендерінің мазмұынын талдап, оны халық ақыны ретінде бағалайды.

Абай ақындығының халықтығын осындай дұрыс бағалаумен қатар 20-жылдар ішінде оны басқаша түсінуге тырысушылық та бой көрсетпей қалған жоқ. Алаш қозғалысын қазақ халқына қарсы қою саясаты кезінде Абайды «ұлтшылдардың»  қатарына қосу сияқты қателіктер де орын алды. Ал, мәдени мұраны таптық социологиялық тұрғыда сынға алған тұста ол байшыл, феодал ақыны ретінде аталынды. Алғашқы  көзқарас С.Мұқановтың «Қара тақтаға жазылып қалмаңдар, шешендер!» («Еңбекші қазақ». 1923. 1-наурыз) атты мақаласында көрінсе, кейін қазақ жерінде таптық тартыстың ұлғаюы, партиялық, пролетарлық әдебиет жасау саясатын ұстануы бұл жіктеушілікті тіпті  ұлғайтып жіберді.

            Мұның бәрі, белгілі дәрежеде, орталықтан шықкан, коммунистік партияның пролетарлық емес мұраға шабуыл бастаған саясатының салқыны болатын. Пушкин, Лермонтов, Толстойлар дворян ақын -жазушылары болып есептелді. Әрбір қоғамдық формацияда өмір сүрген адамдар сол дәуірдің идеологтары (феодалдык дәуір ақыны, буржуазия ақыны, пролетариат ақыны деген сияқты) саналды. Қазақ қоғамының даму ерекшеліктері ескерілмей, оған қатысты кұбылыстарға орталықтағы бағалар көшіріліп жапсырылды. 20-жылдардың екінші жартысында өткен Абай мұрасы жөніндегі айтыстардың мазмұны негізінен осыған саяды. С.Мұқановтың, І.Қабыловтың  осы айтыс кезіндегі мақалалары мен сәл кейінірек жазылған Ғ.Тоғжановтың («Абай». 1935) еңбектерінде Абай, негізінен, осы тұрғыда баға алды. Абайдың ақындық ұлылығын, жаңашылдығын мойындай отырып, С.Мұқанов оны қазақ даласына кіре бастаған капитализмнің, «Жаңашыл байшылдықтың» ақыны, «өнерге ұмтылған қазақтың ақсүйектіктен жаңалыққа ұмтылған жақашыл байының тілегінен туған ақын», — деп санады. Осы айтысқа төрелік айтуды мақсат еткен философ І.Қабылов «Философия казахского поэта Абая и ее критика» («Советская степь». 1928. 2 августа) деген мақала-сында Абайды «идеализациялауды» үлкен қателік санап, «Абай өз дәуірінің, өзі шыққан коғамдық ортаның, жемісі» дей отырып, оны патриархалдық-рушылдық қоғам мен жаңа кіре бастаған капиталистік қоғамдық формацияға қарады. Абай өмір сүрген кезеңді, оның  ақындығын осындай екі дәуірге бөлген ол Абай алғашқы кезде қазақтың рушылдық ортасына кірген жана-шылықты сынаса, соңғы дәуірінде жаңа туа бастаған жас қазақ буржуазиясының идеологы болды деп есептеді. Абайдың ойшылдығын талдаған боп келіл, «оның дүниетануы біздікі емес, метафизикалық идеализм әдісі» деп көрсетті. Мақаланың қорытындысы «Абайдың философиясы әдеттегі буржуазиялық идеалистік философияның түрлі көріністерінің жиынтығы» дегенге тіреледі. Сондықтан ол Абайдың ілімі зиянды, онымен күреске Қазақстанның партия-совет қызметкерлері барлық күшті жұмылдыру керек деп түйеді. Сол тұста өжелік партия Комитетінің басшылығында болған Қабылов өз мақаласын нұсқаудай керіп бірнеше жерге бастырды, Қазақ педагогикалық институтында баяндама жасады.

Абайды қорғаушылар да қарап қалған жоқ. Осы тұста Абайды қорғауға айрықша күш көрсетіп, оның ақындығын танытуға үшін еңбек сіңірген адам ретінде Ы.Мұстанбаевтың есімін атау орынды. Оның «Абай өмірі мен творчествосы» («Жаңа әдебиет», 1928. № 7, 8) атты көлемді мақаласы Абай мұрасы манында айтыс туа бастаған шақта жазылған еді. Одан кейін Ыдырыс  «Біздің таластарымыз» («Қызыл Қазақстан». 1928. № 5) атты мақала жазды. Бұларда Мұстанбаев мәдени мұраға ұқыптылықпен қараудың қажетгігін, Абай мұрасының әдеби-тарихи маңызын атап көрсетті. Оны өзі тұстас орыс классиктерімен салыстыра отырып, қазақ әдебиетіндегі оның орнын анықтауға тырысты. Ақын шығармаларына, жаңашылдығына талдау берді. Ал, І.Қабылов мақаласы басылғаннан кейін Ы.Мұстанбаев оған «Поэт Абай и его философия» («Советская степь». 1928.2 августа), «Ақын Абай және  пәлсапашыл  ілияс   туралы» («Еңбекшіқазақ». 1929.10-қыр-күйек) деген мақалаларымен жауап берді. Мұнда ол философ Абайды ақын, суреткер Абайдан бөліп қараудың қателігін, оны патриархалдырушылдық қоғам мен капитализмге телудің ақын шығармаларын зерттеуден тумаған, қолдан жасалған схематизм екендігін сынады. «Абай нағыз халық ақыны болды»  деген қорытынды жасады.

                Мұндай талас-тартыс Абайды ұқыпты зерттеушілердің еңбегін тоқтата алған жоқ. Олар өз позициясын қорғай жүріп, ақын  шығармаларын жинау, толықтыру, табылғанын біртіндеп жариялау жұмыстарымен шұғылданды. 1933 жылы басылған толық жинақ осылай туды. Жинақты дайындаған М.Әуезов еді. Ол жинаққа «Абайдың туысы мен өмірі» атты ақын өмірбаянына арналған   тұңғыш еңбегін қосты. Мұнда ол Абайдың шыкқан ортасы,  тегі, айналасы, өз өміріне қатысты көптеген деректердің бетін ашты. Әсіресе, ақынның әкесі Құнанбай туралы мәліметтер қызығарлық. Өз елінің қадірлі азаматы болған Абайдың әкесінің халықтық қасиеттерін, ел басшысы ретінде шешен, тапқыр, алғыр, көрегендігін, жігіт есебінде батыр, ержүректігін, қайырымдылығын Мұхтар көптеген фактілер арқылы керсетті. Құнанбай мен Абай өмір сүрген ортаның қайшылықты сырын да нанымды ашады.

           Жинақтың алғы сөзіне І.Жансүгіровтің Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы мақаласы кірген.

            Жинаққа Абайдың бұрынғы басылымдарға кірмей қалған бір топ өлеңдері мен қарасөзі берілді және оған М.Әуезов жазып алған Көкбай мен Тұрағұлдың естеліктері қосылды.

              Абай шығармаларының толық жинағының шығуы ақын шы-ғармашылығымен қазақ халқының кеңірек танысуына, ол жөніндегі қайшылықты пікірлерді дұрыс пайымауға жол ашты. 1934 жылы ақынның қайтыс болуының 30 жылдығы атап етілді. Осы тұста Абай мұрасына қатысты бірқатар мақалалар жарияланып, оның шығармаларының халықтық сипаты дәлелдене түсті. Солардың ішінен Құдайберген Жұбановтың «Абай — қазақ әдебиетінің классигі» атты еңбегін бөліп атауға болады. Бұл мақала, белгілі дәрежеде, осы күнге дейінгі Абай мұрасы жөніндегі талас пікірлерді қорытқан еңбек болды. «Қазақ әдебиетінің тарихындағы Абайдың ұстайтын орнын босағаға қарай ысырушылар, оған да міне тұтпай, табалдырықтан шығарып тастаушылар, менің байқауымша, даусыз бір моментті ескермей жүр. Ол — өз тұсында, жалғыз қазақ ғана емес, басқа көршілес елдерден де Абайдың әдебиеттегі үздіктігі»[5-9],—дейді де, Қ.Жұбанов бүкіл кеңестік Шығыс, Орта Азия әдебиеттері ішінде Абайдың тендессіз үздік орнын, өз дәрежесіндегі жалғыздығын дәлелдейді. Сонымен бірге «алды жоққа жуық» ақынның «соны жол салу» даналығын биік бағалайды. Абайдың шығыс әдебиетімен, ұлттық халық әдебиетінің үлгілерімен терең байланысын нанымды талдайды. Абайдың ақындық ерекшеліктері жайлы түйіндер жасайды.

          Осы тұста жарық көрген басқа еңбектердің ішінен М.Әуезовтің «Абай ақындығының  айналасы» («Әдебиет майданы». № 11 — 12), Ш.Әлжановтың «Абайдың педагогикаға көзқарасы («Социалды Қазакстан». 1934, 30-желтоқсан), Қ.Қуанышевтың «Абайдың өмірі мен творчествосы туралы» («Әдебиет майданы» 1934. № 11 — 12), Ә.Пекеровтың «Абай және оның дәуірі» (Соң-да), Ә.Мәметованың «Абай — кезеңінің дана ақыны» (Сонда) М.Сильченконың «Абайдың реализмі» (Сонда), Е.Ысмайылов пен З.Шашкиннің «Абайдың поэтикасы» (Сонда) атты мақалаларын еске алу орынды. Бұларда Абай шығармалары әр жағынан қаралып, ғылымдық мәні бар ой-пікірлер қозғалды. Ақынның ұлшылығы, жаңашылдығы, халықтығы әр тұрғыда қарастырылды.

         Осы бір кезді Абай туралы үлкен сөз айтылу дәуірінің басы десе де болады. Осыдан кейінгі жылдары Абай шығармашылығы әдеби зерттеулердің объектісі есебінде үздіксіз күн тәртібінде тұрды. 1935 —1938 жылдар аралығында Абайға арналған жаңа еңбектер жазылды. Олардың елеуілдері атарында Б.Кенжебаевтың «Абай туралы пікірлер» («Әдебиет майданы». 1935. № 1 — 2), М.Әуезовтің «Абайдың мәдени ізденулері» («Әдебиет майданы». 1937. № 7), С.Мұқановтың «Абай — халық ақыны» («Әдебиет майданы». 1937. № 4) сияқты мақалаларды еске алу артық емес. 1937 жылы аталған А.С.Пушкиннің қайтыс болуының 100 жылдығы тұсында Абай аудармалары жайында І.Жансүгіровтің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, М.Қаратаевтың, Е.Ысмайыловтың мақалалары басылды. Абай мұраларының қазақ мектептерінің оқу бағдарламаларына кіріп, оқулықтардан тұрақты орын алуы да осы тұс.

        «1939 — 1940 жылдары Абай шығармаларының екі томдық жаңа басылымы жарық көрді. Абайдың 95 жылдық мерейтойы аталып өтті. Семей облысының Шыңғыстау ауданы Абай атымен аталды (1940). Ақын шығармалары тұңғыш рет орыс тілінде басылып (Абай Құнанбаев. Лирика и поэмы. М., 1940) шықты. М.Әуезовтің «Абай» атты трагедиясы Қазақтың Академиялық драма театрының сахнасында қойылды. Мерзімді баспасөзде Абай жөнінде оны көрген адамдардың естеліктері (Көкбай, Тұрағұл, Камалия, Телеу ақын) жариялана бастады. Абайды зерттеу ісі ілгерілей түсті. С.Мұқановтың «Абай — халық ақыны» (Ақын шығармаларының 1-томына алғы сөз, 1939), М.Әуезовтің «Абайдың  өмірбаяны» (2 том. 1940), «Абайдың идеялық-мәдени ізденулері» («Әдебиет және искусство». 1939. № 7), Қ.Жұмалиевтің «Абай поэмасының тілі»(«Әдебиет және искусство». 1940. № 12), «Абай-— ұлы реалист ақын» («Әдебиет және искусство». 1941. № 4), Е.Ысмайыловтың «Кемеңгер Абай» («Әдебиет және искусство». 1940. № 9), Ә.Тоқмағанбетовтің «Абайдың, ақындық мектебі» («Социалистік Қазақстан». 1940. 26-қыркүйек), М.Ақынжановтың «Абай шығармаларының, әлеуметтік мазмұны» («Социалистік Қазақстан». 1940. 15-қазан), М.Бөжеевтің «Абайдың аударма еңбектері» («Әдебиет және искусство». 1940. № 2), Қ.Бекхожиннің «Қазақ халқының ұлы ақыны» («Коммунист». 1940. № 9) т. б. зерттеулер — осы кездің жемістері. Абай мерейтойына байланысты шаралар Абай есімінің халық арасына кең тарап, қалың оқырманның онымен туыса түсуін қамтамасыз етті»[6-32].

«Көркем шығармашылық   тарапынан бұл тақырыпты арнайы  түрде  зерттеу қажеттілігі ұсынылды. Осы тұстан  бастап  бұл тақырып  төңірегінде   көптеген мақала, зерттеулер  шоғырлана  түсті. Х.Сүйіншәлиев  университеттер  мен педагогикалық  институттарда оқытылып келе жатқан. «Абайтану  тарихынан»  арнайы  курс   пен семинарға арнап  бағдарлама  жасады. Ал Т. Кәкішев қазақ  әдеби сын  тарихы мен абайтану  тарихын  жалғастыра  баяндайтын   «Оңаша отау» (1982ж) кітабында көптеген тың пікірлер  ортаға  салды»[7-7].

         Оқырман назарына  ұсынылып  отырған  осы шағын  еңбектегі  басты  мақсатымыз – Абайдың  әдеби  мұрасының  зерттелу тарихы  жайлы  басталған  игі  ниетті одан  ары  жалғастырып, толықтыра  түсуге  арналмақ. Бірақ  мұны жүзеге асыру үшін, алдымен  осыған  тікелей  байланысты кейбір алғышарттарды  орындап  шығу  міндеті  алға  қойылады. Осы тұрғыдан  ең әуелгі  Абай  мұрасы   жөніндегі жазба   деректерді  тұтас қамтитын картотекалық  жұмыс жүргізіп, соның  негізінде  ұлы ақын  мұрасы туралы  хронологиялық   принципке  негізделген  толық, дербес  библиографиялық  көрсеткіш  жасап  шығу  қажет болды. Бұл міндет  сонау   30-жылдардың  аяғында-ақ  қойылғандықтан, ақын  мұрасы туралы  тұңғыш  библиографиялық  көрсеткіш Е.Исмайылов, Қ.Бекхожиннің  еңбектерінде  жарық көрді. Соңыра 1889-1945  жылдар  аралығындағы   баспасөзде  жарияланған  деректердің  біршама түгел  қамтуға  тырысқан  Абай  мұрасы туралы  библиографиялық  көрсеткіш  (970 дерек көзі қамтылған) Н.сәбитов  тарапынан  түзілді. Аталып өткен  библиографиялық  көрсеткіштердің  жарық көру  себебі – Абай мұрасына  қатысты   бар  әр түрлі   деректер  мен зерттеу  еңбектерінің  көбейіп  қорлануына байланысты   еді. Библиографиялық   көрсеткішті  құрастырушылар  негізінен  тақырыптық принципті  ұстанғандықтан, ақын  мұрасы  жөніндегі деректерді  шартты түрде  бірнеше тақырыптарға  бөліп  берген.

         Жоғарыдағы   еңбектердегі  еелулі  олқылық – ұлы ақын  туралы  баспасөз  бен  архивтік  деректерді  толық  қамти  алмауға  келіп  тірелетін. Өйткені  кейбір  себептерге байланысты  Н.Сәбитов белгілі  әдебиет  қайраткерлерінің  Абай  жөніндегі  еңбектерін  көрсеткішке  толық  ендіре  алмаған. Дегенмен, бұл еңбек  Абай шығармаларының  зерттелу  жайы қалай, бұл мұраның  қай жағы  қозғаусыз   жатыр деген  ойды  бірсыдырғы  аңғартумен  бірге  лі үнге дейін практикалық мәнін  жоғалтқан  жоқ. Көлемі шағын  болса да оны  кезде –ақ М.Әуезов   өте  жоғары  бағалап:  «…Көлемі сексен   беттік  тұтас  бір кітапша, тек  қана Абайды  тану  жолында  баспаға  шыққан  еңбектердің  тізімінен  құралады. Осы кітапқа  қарап  отырып, ұлы  ақынның  революциядан  бұрын  жарыққа шыққаны  бір-ақ  кітап  болса, социолистік  құрылысымыздың  жылдары  ішінде  жасалған   еңбектердің  құр  ғана  тізімі  мол бір кітап  болғанын көреміз. Н.Сәбитовтің  «Абай» атты библиографиясына  кірген  бөлімдер  айрақша еске  алуды, атап  өтуді  қажет етеді», — деп мақтаныш  сезіміне  бөлене  отырып  пікір  білдірген-ді. Н.Сәбитов  Абайдың  жүз жылдық  мерейтойына  байланысты   1945 жылға дейінгі  деректер  көзін  қамтыған  болатын. Ал 1945 жылдан кейінгі дәуір, шын  мәнінде, ақын  мұрасын зерттеу  жайы  сан жағынан  ғана емес, сапа жағынан да жаңарып  молыға  түскен  кезең  болды. Бір ғана 1954 жылы Абайдың қайыс  болуына жарты ғасыр  толуға байланысты жарық көрген мақала, зерттеулердің  өзі елу  жылдан  астам  уақыт  бойы  топталғанынан көп.

         Соңғы жылдарда   да Абай  мұрасы  жайлы  жазылған  еңбектер  саны молыға түсуде. Осы себептен  де біз  өткендегі  библиогрфиялық  көрсеткіштерде қамтылған  деректер  мен соңғы  жылдарға  дейін  жарияланғандарды  мүмкіндігінше  толық қамти  отырып, үш жарым  мыңнан  астам  картотекаға  түскен  жазба  деректерге  сүйеніп, алғаш рет  Абайға арналған  толық, дербес  библиографиялық  көрсеткіш  құрастырдық. Еңбек, негізінен, хронологиялық  принцип  тұрғысында  жасалады да, «Абай Құнанбаев. Библиографиялық  көрсеткіш»  деген атпен  1965 жылы «Қазақстан» баспасынан  жарық көрді. Мұндағы   хронологиялық  принципті  басшылыққа алу  себебіміз – толассыз қалыптасу  үстіндегі абайтанудың  жалпы даму  тарихын, әр жылдардағы   зерттелу  дәрежесін  көрсету болатын. Бұлай  етпейінше, Абай  мұрасының  зерттелу тарихында орын  алған  әр қилы   танымдар  сырын  біліп, болмысын  тану  қиынға соғар еді.

         Жоғары оқу орындарында абайтанудың  арнайы  курсы  мен семинар  сабақтарының   өтілуіне  және курс, диплом  жұмыстары  мен ұлы ақын  мұрасы  жайлы ғылыми зерттеулер  жүргізуге  байланысты енді  тақырыптық  принципке  негізделген   библиографиялық көрсеткіш жасау  қажеттілігі  туды. Міне, осы  талапқа сай Абай  мұрасы  жайлы жазылған ғылыми зерттеулер  мен  мақалалардың  тақырыптық негіздегі  көрсеткіші 1988 жылы біздің  тарапымыздан  «Абайтану. Библиографиялық көрсеткіш»  деген  атпен жарық  көрді.

         Абай мұрасын тануда, бағалауда  айрықша  мәні бар  елеулі   белгілердің  бір саласы – Абайға  арналған  өлеңдер  мен  дастандарға  байланысты болып  келеді. Халықтың ұлы ақынға  деген ыстық  ықылас сезімі, ұрпақ сыйы, әсіресе, осы  арнау  өлеңдерге ерекше   байқалуы  себепті, бұларды  өз алдына жеке топтастырдық. Қолжазба   күйінде   20 баспа  табақтан астам. Бұларды да  хронологиялық  жүйе  негізінде әр жылдар  мерзімі бойынша   орналатырдық. Аз-көп болсн  жалпы Абай туралы ақын   замандастары  мен көз көрген  кісілердің   ақын өмірі  мен  шығармалары  жөніндегі  хатқа   түскен  естеліктерді   де ретіне  қарай   өз алдына  жүйелеп  топтастыру  қажеттілігі  туып  отыр. Абай туралы жазылған  бұрынғы – соңғы естеліктерді   жинап, архив  қазынасынан  екшеп, өз алдына  топтастырып  жариялауды  архивтанушы  аса еңбекқор  шәкіртім, ҚР ҰҒА М.әуезов  атындағы   әдебиет және өнер институтындағы абайтану  бөлімінің   ғылыми қызметкері   Б.Байғалиевке  тапсырдым. Жуық арада  бұл  еңбек алғы сөз және  түсініктерімен жарияланбақ.

         Ұлы ойшыл  ақын  мұрасы жөніндегі осы  іспеттес  зор  көлемдегі  жазба  деректер  көзін  толық  танып  білмейінше,  Абай мұрасының  зерттелужайы мен  даму  тарихын  арнайы  сөз етудің өзі  қиынның-қиынға  айналары белгілі. Жоғарыда аталып өткен деректер  көзіне   сүйене   отырып, олардың  топталып  жүйелену  ретіне  қарай  шартты  түрде  болса да, Абай мұрасы  жөнінде   жазылған  мақалалар  мен  зерттеу  еңбектерінің  топталу, жүйелену, саралану сипаты, көбінесе, Абайға  арналған  мерейтойлардың  кезеңіне қарай  бөлуді  жөн көрдік. Өйткені, қай  жағынан  алып  қарасақ та, Абай мұрасының зерттелу  тарихының  кезеңдері негізінен Абай мерейтойының  өткен  тұсында  шоғырланып  барып, баяулайтыны, тіпті біршама үзіліп  қалып  отыратыны   бар. осы ерекшелікке  орай  «Абайтану  тарихы» (1889-1989ж.ж) деп аталатын  монографиялық  еңбекте  абайтану  тарихын  жазу   үстінде оны  кезеңдерде  бөлудің  осы  ерекшелігін  ұстанады.

Абайдың шығармашылық өмірі — қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы. Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкіл ұлттық әдебиеттің даму, есею кезеңдерін зерттеумен тығыз байланысты. Қазақ әдебиетінің озық, демократтық дәстүрі, ұлттық әдеби, мәдени мұрамен байланысы, кейінгі ұрпаққа әсері — бәрі де Абайдың ақындық өнерін қарастыру үстінде кең талдануға тиіс нәрселер. Алайда бұған дейін орын алып келген біздегі ұлттық мұраға деген көзқарас бұл іске белгілі дәрежеде кедергі жасап келді. Коммунистік идеология режимі қазақ халқының ұлттық әдебиетін хандық, феодалдық, таптық көзқарастармен шектеп, оны жинап жариялауға, кең көлемде зерттеуге жол бермеді. Көне дәуірлердегі түркі халықтарына ортақ мұраларымызды пантүркистік идеялармен қорқытып жаптырып, туысқан халықтармен байланыстың жолын жапты. Абайдан кейін туып демократтық, халықтық әдебиет дәстүрлерін отаршылдыққа қарсы, азаттық жолындағы күреске ұластырған әдебиет өкілдерін ұлтшылдықпен айыптады. Осылардың ортасында бүкіл ұлттық әдебиеттің даму жолынан бөлініп алынып, оқшау, онда да орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсерін, туыстығын  дәлелдеу үшін Абайды ғана үзіп-жұлып әңгіме еттік. Мұның бәрі қазақ әдебиеті тарихын, оның ішінде Абай шығармашылығын ұлттық дамудын өзекті мәселелерімен байланыстыра зерттеуге қолбайлау болғаны бүгін ешкімге де жасырын емес. Осы жағдайлардың нәтижесінде революцияға дейінгі әдебиет тарихын, Абай мұрасын зерттейтін маман кадрлар дайындау ісі де мардымсыз жүргізілді.

«Абай мұрасын жинап, зерттеп, ол туралы көркем туындылар жасауға бар өмірін арнаған ұлы Мұхтар Әуезовтің арамыздан кеткеніне де отыз жылдан асты. Содан бергі дәуірде Абайдың өмірі мен шығармашылығын, қоғамдық-әлеуметтік көзқарасын зерттеу ісіне жеткілікті көңіл бөлінген жоқ. Жекелеген мақалалар мен мерейтойлар кезінде сөйленген сөздер болмаса, бұл тақырыпқа жоспарлы зерттеу жүргізілмеді. Оның үстіне ақын туралы отыз жылдың ар жағында айтылған сөздің өзі де бүгін қайта қарауды қажет етуде. Идеологиялық қыспақ Мұхтар Әуезовтің Абай туралы зерттеулеріне де белгілі дәрежеде әсер еткені оның әр жылдар жазғандарын салыстыра қарасаң, анық көзге шалынады. Осы жағдайлар қазір ұлттық әдебиеттің негізгі даму кезеңдерін, Абайдың осы процестегі орнын бүгінгі тәуелсіз елдің мұрат-мақсаттары тұрғысынан байсалды зерттеуді керек етеді. ¥лттық Ғылым Академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институты осы міндеттерге орай қазақ әдебиеті дамуының негізгі кезеңдерін арнайы зерттейтін бөлімдер ашып, үлкен жұмыс бастап отыр. Соның бірі болып Абай шығармашылығын зерттейтін бөлім де іске кірісті»[6-164].

1995 жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуы республикамызда үлкен халықтық мереке ретінде атап өтілмекші. Осы тойға дайындық ретінде бөлім ең алдымен ақынның екі томдық, академиялық жинағын баспаға дайындауды, оның шығармашылық еңбегін қамтитын әр тақырыпта зерттеулер жасауды күн тәртібіне қойып отыр. Абайтанудың қазіргі дәуір талап етіп отырған негізгі міндеттері де осы проблемалардан туындайды.

Абай шығармаларын текстологиялық тұрғыдан зерттеу — бүгінгі күннің ең қажет мәселесі. Бұл салада басталған жұмыс осы күнге шейін аяғына жетіп көрген емес. Ақын кітабын кезекті жариялау, көбінесе, мерейтойларға байланысты жүргізіледі де, жаңа жинақ ылғи асығыс дайындалады, қолжазбалар мен шыққан кітаптар мәтінін салыстыра қарауға уақыт жетпей қалады. Рас, Абай шығармалары мәтіні негізінен қалыптасқан, уақыт сынынан өткен. Солай бола тұрса да онда әлі де қарайтын, анықтауды қажет ететін тұстар бар. Бұлар — қолжазбалардың (1905, 1907, 1910) өзінде әр түрлі жазылған, содан басылған кітаптарға ауысқан жекелеген сөздер мен мәтіндер. Олардың кейбірі арабша мәтіндерден кезінде қате оқылып көшірілген, екінші біреулері тыныс белгілері теріс қойылып, не емле қатесі мағынасын бұзып бұрмаланған. Осының нәтижесінде ақын жинақтарында «ет жүрек — ит жүрек, өткен күнге — еткен күйге, жарылып ауыз ашты — жаралап ауыз ашты, екі аяқ — екі айақ, кезеген ит тымақ көп — тымақ көп, кірлеген жүрек өзі ішін — өзі үшін, шыдамсыз, сабырсыз — шыдамас, сабырсыз, бәс — бас, меліш сауда — мәліш сауда, бәйіт мысал — бәйіт сымал, сатып жүрген — салып жүрген» болып екі түрлі жазылып жүр. Ақынның:

Алла деген сөз жеңіл

Аллаға ауыз қол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі хаққа жол емес.

 

деген өлең жолдарындағы жол, қол деген сөздер 1909 жылғы Абай шығармаларының бірінші басылымына Кәкітай Ысқақов жазған мақалада ауыстырылып берілген. Біраз адамдар қазіргі басылып жүргенін емес, Кәкітай нұсқасын дұрыс көреді. «Әзім әңгімесі» поэмасындағы:

                                 Екеуі жетім еді әкесі өлген,

Талаптан жетімбіз деп бос жүрмеген, —

деген жолдардағы «жетімбіз» сөзі кей нұсқаларда «жетеміз» деп жазылған.

Ақын кара сөздерінде заманның идеологиялық талабына сәйкес келмеген сөздерді де түзету орын алған. Мысалы, жиырма екінші сөзде Абайдың қоғамдық жіктерді талдай келіп, кімге сүйенеміз, кімнің тілеуін тілейміз деген сұрау маңындағы ойлары бар. Сонда ол: «момындығынан «Ырыс баққан дау бақпас» деген мақалмен боламын деп, бергенмен жаға алмай, жарымын беріп, жарымын тыныштықпен баға алмай, ұры, залым, қуларға жеміт болып жүрген шын момын байларды аямасаң һәм соның тілеуін тілемесең болмайды» деп жазған. Осындағы бай деген сөзден қашып, «момын байларды» деген тіркес «момындарды» болып өзгертілген.

Осы сияқты текстологиялық ала-құлалық Абай шығармаларында бірқатар кездеседі. Қазір ақынның жаңа жинағын дайындаушы топ осы жүйедегі жұмыстарды атқарып отыр. Әрине, бұл  оңай және біржола шешіле қоятын нәрсе емес. Түпкі қиыншылық ақынның өз қолжазбасының  жоқтығы мен көшіріп алынған қолжазбаларда ол сөздердің түрліше жазылуында. Бүгін біз дұрыс деген нұсқаны ертең біреу екінші қолжазбаға сүйеніп басқаша бастыруы мүмкін. «Дегенмен біздің топ колжазбалармен бірге ақын шығармаларының  барлық басылымдарын, әсіресе М.Әуезов бастырып шығарған кітаптарды салыстыра отырып, кисынды деген үлгілерді іріктеуге күш салуда. Бұл тұрғыда бізге 1909 жылғы басылым көп көмек беруде. Кейін бұрмаланып кеткен жекелеген сөздер сол жинақта дұрыс басылған»[7-81].

 

Абайтанудың бүгінгі күні кезекте тұрған үлкен міндеттерінің бірі — ақын өмірбаянына қатысты деректерді жинау және толықтыру. Бізге белгілі ақын өмірбаянын бірінші рет Кәкітай (1909) жазған. Одан кейінгі дәуірде бұл тақырыпты ұзақ зерттеген кісі — Мұхтар Әуезов. М. Әуезов ақын өмірбаянының алғашқы нұсқасын   1933 жылы бастырып, кейін оған мезгіл-мезгіл қайта оралып толықтырып отырған. 1940 жылы екінші рет, 1944 жылы үшінші рет жазған. Соңғы нұсқа ғалымның «Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы» атты үлкен зерттеуіне кірген. Алайда, Абай өмірбаянының мәселелері бұл үлгілермен шектеліп қалмайды. Оны Мұхаң өзі де кезінде атап айтқан. «Абайдың өмірбаянын зерттеп, толықтырып жазу жұмысы жетер өрісіне жетіп аяқталған жоқ. Бірақ бұл күнге шейін ақын шығармаларьның әрбір толық баспаның турасында сол өмірбаянына кіретін тың дерек, жаңалықтар қосыла түсіп, өсіп келеді. Осы зерттеуде де ақыннның өмірбаяны бүрын-ғы жазылғандардан бірталай өзгертіліп, тың редакциядан өтті. Абай өмірі туралы бұдан былай да ел аузынан жиналатын естегілер, жалпы әңгімелер жамала беруге тиіс», — деп жазған Мұхаң  Бұдан әрі ол ақын өмірбаянын толықтыруға байланысты міндеттер туралы өз ойларын, ұсыныстарын айтқан.

            Бұл жайлар ақын өміріне қатысты тың деректер жинай түсуге, бұрын бар мәліметтерге жаңаша баға беруге міндеттейді. Қолға түскен деректердің өзін сол қалпында пайдалана салмай; оның дәлдігін анықтау керек. Мұхаң «Абай жас шағында бір-ақ рет болыс болған», — дейді. Ол — Қоңыр көкшеге болыс болатын үш жыл. Бұдан кейін Мұхаңның  айтуынша, ол өзі болмай, өз айтқанынан шықпайтын туыстарын болыс етіп сайлатуға күш салған.

          Ал, кейінгі кезде табылған бір деректе Абайдың бас — аяғы 18 жыл болыс болғандығы айтылған. Ол — Семей оязының Семей облысының әскери  губернаторына жазған кұпия рапорты (1903. 26. VIII. № 48). Онда «1903 жылғы 22-августағы № 200 ұсынысыңыз жайында Сіздің хұзырыңызға Шығыс болысының   қырғызы Ибрагим Құнанбаевтың жасы 60-та екенін, 3 әйелі барын, олардан 20-ға жуық балалары барып, 1000 жылқысы мен 2000 қойы барын, оның өте білімді және ақылды адам екенін, Шыңғыс болысы болып  2 рет үш жылдан және үш рет үш жылдан істегенін, сонсоң бір рет 3 жыл бойына үкіметтің тағайындауы бойынша Мысыр болысы болып істегенін хабарлаймын. Құнанбаевтың қызметінде парасаттылық пен жігерлілік, үкіметке берілгендік.

 

 Арғы атасы қажы еді,  бейіштен татқан шәрбатты

 Жарықдықтың өнері айтуға тілді тербетті.

 Адалдық, ақыл жасынан қозғапы,  тыныштық бермепті,

 Мал түгіл, жанға мырза еді,  әр қиынға сермепті.

 Мұңды, шерлі, жоқ-жітік аңсап алдын кернепті.

 Бәрінің көңілін тындырып біреуін ала көрмепті.

 Әділ, мырза, ер болып әлемге жайған өрнекті.

 Тәубесін еске түсіріп, тентекті жиып  жерлепті, —  деп  әкесінің ұлағатты істерін, өнегесін еске алады да,

Оны да алды бұл өлім Сабырлық қылсақ керекті , —деп өзіне жұбату айтады.

Құнанбайды ұнамды бейнелеген басқа да деректер аз емес. Олардың ішінде А.Янушкеевтің  жазғандары да көңіл аударарлық. Ол: «Құнанбай би Барақ сұлтаннан аз-ақ үлкен, бұл да қыр еліне әйгілі адам. Қарапайым қазақтың баласы, жаратылысынан ақын дарыған, зерек, қара сөзге шешен, ойлы, тыңғылыкты кісі, халқының қамын ойлайтын, қыр елінің әдет-ғұрып заңына және шариғат жолына жүйрік, орыс елінің қырғыздар жөніндегі заң ережелерін де жақсы біледі, параға сатылмайтын әділ би, үлгілі мұсылман, қарадан шыққан Құнанбайды жұрт пайғамбардай көреді, оған алыс ауылдардан ақыл-кеңес сұрап үлкен-кішілердің, бай мен кедейлердің бәрі келіп жатады» — деп жазған өз күнделігінде. Бұдан әрі А.Янушкевич Құнанбай бейнесін аңыздың кейіпкеріндей көтере суреттеп, оның ел ішіндегі беделінің жоғарылығын, көп шаруаның оның ымдауымен, бас шұлғуымен бітіп жататынын, ол шешек шығып ауырғанда елдің күзетіп, өмірін құдайдан сұрап алып қалғанын әңгімелейді. «Барлықбай Құнанбайдың аяқ киімінің бауын шешуге де жарамайды» деген қорытынды жасайды.

Мүмкін, Құнанбай туралы ел әңгімелерін көп естіген Янушкевичтің асыра айтқан жерлері де бар шығар. Сонымен бірге оның көп жайды Құнанбайдың өзімен араласа жүріп түйгені аңғарылады. Жазуына қарағанда, ол 1846 жылдың жазын Құнанбаймен бірге өткізіп, көп жер аралаған, одан қазақ тарихы, әдет-ғұрып салттары жайында әңгімелер тыңдаған.

          Кейінгі жылдары табылған архив деректері ішінде Құнанбайдың Күшік-тобықты болысында старшина  боп жүргенде Сібір қазақтарын билейтін шекаралық комиссияға арыз жазып, балаларды орысша және қазақша оқытатын училище ашуға рұқсат пен орыс тілінің мұғалімін сұрағаны жайында мәліметтер бар. Бірақ шекара комиссиясы мұғалім тауып бере алмай, Құнанбай мұсылманша мектеп қана ашқан. Ол — жалпыға белгілі Ескітам мектебі. Онда Ғабитхан молда көп жыл бала оқытқан. Мұның бәрі осы күнге дейінгі Абай өскен ортаны суреттеу кезінде Құнанбайға әділ баға берілмей жүргенін, бұл мәселені ақын өмірбаянымен бірге қайта қарау қажеттігін көрсетеді. Құнанбай жайлы мұндай әділетсіз ұғым — түсініктер жайлы кезінде Әлкей Марғұлан да жазған.

           Ақын өскен ортаның сырын ашатын тағы бір сала — Абай маңындағы ақындар, жыршылар, өнер сүйгіш жас қауым, шәкірттері. Олардың қай-қайсы болса да Абай өнегесін таратушы болған, әдебиетте жаңа дәстүрді қалыптастырып, жалғастыруға қызмет еткен. Көбі ақын ұсынған тақырыптарға шығарма жазған. Осылардың ішінде Шәкәрім мен Көкбайдың орны ерекше. Алайда, коммунистік идеологияның бір жақты  үстемдігі кезінде бұл екі ақын да тарихтан тиісті бағасын ала алмады. Шәкәрім енді ғана ақталып, шығармалары жарық кере бастаса, Көкбайдың бала оқытқан молдалығынан басқа тіпті жазығы да болған емес. Мұхтар Әуезовтің айтуынша, ол жазушыға Абай өміріне, шығармашылығына қатысты көп мәліметтер берген, естелік қалдырған. Екі   жерде Көкбайдың шығармаларын жинап бастырған. Шәкәрім екеуінің Абай дәстүріне қатысын жан-жақты ашып зерттеу қажет.

         Абайдың 150 жылдық тойына арналған еңбектер ішінде ақын жайлы естеліктер жинағын  шығару жоспарланған. Мұның көбі  20- 30-жылдары Мұхтардың қатысымен жазылып алынған ақын тұстастарынан қалған мәліметтер. Ішінде үзіп -жұлып жарық көргендері де, қолжазба күйінде архивтерде, қолжазба қорларда сақталып келгендері де бар. Әр түрлі саяси жағдайларға байланысты кейбірін пайдалануға рұқсат та болмай келді (Тұрағұлдың естелігі сияқты). Осыларды толық жинап жариялау да ақын өмірбаянын толықтыратын деректер болмақ.

          Ендігі бір үлкен мәселе—Абай шығармашылығын зерттеудің мазмұны, әдістемелік принциптері  туралы. Осы күнге дейін  Абай туралы зерттеулерде оның орыс әдебиетімен байланысты жағы ғана толығырақ ашылып, қалған жағы көмескі қалып келді. Мұның да дәуірдің идеологиясынан туғаны жұртқа мәлім. М.Әуезов кезінде Абай шығармашылығының үш бұлағын атап, оларға халық әдебиетін, шығыс әдебиетін және орыс, батыс әдебиеттерін қосқан. Осының ақын шығармашылығы нәр алған алғашқы екі бұлағы жете зерттелген жоқ. Зерттеу орнына, кезінде қазақтың ұлттық әдебиеті мен шығыс әдебиетінің  Абайға жасаған әсерін әлсіретіп көрсетуге ұмтылушылық орын алды. Кейбіреулерге Абай өзіне дейінгі қазақ әдебиетін жоққа шығарушы боп көрінді. Тіпті олар «Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, сөздері бірі жамау, бірі құрау» деген жолдарды «бәрі жамау, бәрі кұрау» деп оқуға тырысты. Ал, шығыс әдебиеті әсері Абайда алғашқы бір-екі өлеңі тұсында болмаса, байқалмайды деп, шығыс классикасынан ақынды бөліп алу ниеті де болмай қалған жоқ. Осы мәселелерге ғылыми тұжырым жасау үшін Абай ақындығының үш бұлағын тең қойып зерттеу кажеттігі туады.

           Абайдың ақындық жолы, ортасы күрделі болғаны белгілі. Оның ақындығы да сол ортада, өз дәуірінің шындығына орай қалыптасты. Соңдықтан ақынның өзі туып өскен ортаның әдебиеттік үлгілерінен, қазақтың шешендік өнерінен (атақты би болғанын еске алыңыз), атты белгілі (өзі атайтын Бұқар, Дулат, Шортанбай) ақындар өнегесінен тыс тууы мүмкін емес. Қайта Абай осылардың бәрін жақсы білді, жанына азық етті. Ұлттың рухани байлығын бойына сіңіре отырып, кейін шығыс-батыс үлгілерін еркін меңгеру арқылы бүкіл халықтық,  жалпы адамзаттық, ой-пікір деңгейіне көтерілді. Халықтық әдебиет сарындарын үлкен еуропалық үлгідегі ақындық жинақтаушылыққа (обобщение) ұластырды. Мұның өзі қазақ әдебиетінің Абай арқылы адамзат мәдениетінің көркемдік биігіне шығуын  дәлелдейді.

         Абай осыған қалай жетті? Ол ұстанған әдеби-эстетикалық принцип қандай? Бұл мәселеге бұрынғы зерттеулерде жауап беруге тырысушылық байқалғанмен, ол да бір жақты, тек орыстың классикалық, демократтық әдебиеті үлгілеріне сүйенуден аса алмады. Сөз жоқ, бұл тұста Абайды орыс, еуропа әдебиетінің озық үлгілерінен бөліп әкетудің де орны жоқ. Сонымен бірге ақынның әдеби-эстетикалық көзқарасының сөз қадырын  білген ха-лықтың ұлттық эстетикалық ұғымынан бастау алатынын жоққа шығаруға бола ма?

       Абай — ұлт ақыны. Оның ақындық бағдарламасы да сөз өнері арқылы халқына, еліне қызмет ету. Ұлтын ағарту ісіне, өнегелі жолға түсуге үгіттей отырып, ол сол ұлттың, бойындағы заман қайшылықтары тудырған ұнамсыз мінездерді аямай сынайды, шенейді. Бұл тұрғыда ол — ұлт психологиясын терең танушы әрі шебер суреттеуші. Оның, қай өлеңін оқысаң да өзімізге таныс мінездер кездеседі. Олар сан алуан, бірін бірі толықтырып жатқан бейнелер. Не ақыл, не мал таппай, адалдық қумай, ауыл кезіп құр қылжақпен күн өткізген берекесіздер, рас сөздің қасиетін түсінбей, жоққа сенгіш, ойы жоқ, көп айтса көнгіш надандар, іші жау боп, сырты күліп, жақынын тіріде аңдып, өлсе өкіріп жүрген сұрқиялар, қасын алдына келтірем деп, ақ тымағының құлағы салтақ-салтақ  далақтап, өзі алмай, қыранға алдырмай елді әуре еткен күйкентай мен қарға қылығына мәз болған күншілдер, терін сатпай телміріп көзін сатып теп-тегіс аларман болған жұрт, қызмет қылып мал таппай, ғылым оқып ой таппай, құр үйінде жатқан, ел қыдырып ас ішіп еркек атын сатқан жалқаулар, сырын емес, сыртын түзеп жүрген сымпыс бозбалалар, «бәрекелді, батыр» деп, «мықты боп бара жатыр» деп мақтап-мақтап қоздырырып, бірді-бірге айдап салғыш, тасыса өсек, ысқыртса кесек, құмардан шығатын бәлеқорлар — бәрі де Абай сомдаған ұлттық бейнелер. Ақын суреттеген ел билеушілері қаншама! Олардың ішінде мақтан үшін билікке ұмтылып иттей қор боп, өзіне сөз келтірген  қайратсыздары да, бас-басына би болған, қырқын мінсе қыр артылмас өңшең қиқымдар да, өз сөзінен басқаны ұқпайтын, аузымен орақ орған өңкей қыртың да, бір-ақ секіріп шығам деп, бір-ақ ырғып  түсем деп, ұрлықпен мал табам деп, егессе  ауыл шабам деп жүрген белсенділер де, бір сөз үшін жау болып, бір сөз үшін дос болып, қалаға дем алмай шауып, өтірік арыз бергенді мақтан көрген пысықтар да кездеседі. Осылардың бірі — жақсы менен жаманды айырмай, екі ұртының бірі — қан, бірі — май боп жүрген халқының өкілдері. Осы типтердің сырын ашу, олардың халықтың бірлігі мен ынтымағы, елдігі жолындағы зиянын әшкерелеу — бүгін еліміздің  тәуелсіздік алған тұсында, ел бірлігінің ең бір қажет кезінде әбден керек. Абай өзінің ұлт мүддесін көздеген, халқын бірлікке, еңбекке шақырған жырларымен бізге бүгін де көмекке келеді.

        Абай жаңашылдығы осындай ескішілдікке қарсы күресте туды. Ол әдет-салттың кертартпа жақтары мен қараңғылық тудырған қылықтарды шенеумен шектелмей, адам атын биік дәрежеге көтеретін жаңа идея ұсынды. Адамдық  атқа ие болып отырып, надан болуға жол жоқтығын («Атым Адам болған соң қайтып надан болайын?!») айтты. Адамдар арасындағы достық пен сыйластық идеясының жаңа мазмұнға ие болуы да, әйелге деген жаңа көзқарас, сезім шыншылдығы, адал махабатты ардақтау — бәрі де Абайдан басталады.

         Абайдың ақындық бағдарламасының жаңалығы, оның сөз өнерінің халықтығы жайындағы ойлары орыстық революцияшыл демократтық әдебиетінің әсерімен қалыптасқаны бұрынғы зерттеулерде бірсыпыра жақсы талданған. Өлең сөз құдіретін қоғамдық күш есебінде танып, әлеуметтік тіршілікке байланыстыру негізінде, Абай шығармашылығының халықтық принциптері айқындалады, сол арқылы дәстүрлі сөз жүйесі, стиль өзгереді — дәстүрлі өлең жаңа, терең ой, сезіммен толығады. Қазақтың әдеби тілінің жетілуі мен жанарлауы да Абайдың  осы саладағы табыстарына қосылады. Бұрынғы зерттеулерге сүйене отырып, осы мәселелерге бүгінгі күн талабы тұрғысынан қайта бір оралу да артық емес. Әсіресе ұлттық тілдің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты Абайдың қазақтың әдеби тілін жаңартудағы рөлін, қазақ елкенің басы артық «бөтен сөзден» тазартудағы еңбегін, ондағы сөздің бейнелілігінің артуын тереңірек ашу мен Абай поэзия-сы халықтығының ұлттық негіздерін, реалистік әдісін дәлелдеп зерттей түсу қажет.

          Абай  дәстүрі, оньң ақындык мектебі — біраз  жылдардан бері зерттеуге талап жасалғанмен, әлі де тиянақты шешімін таппаған мәселе. Кезінде «ақын мектебі» дегенді  буржуазиялық  теория  деп сокқандар да болған. Ал, шындығында Абаймен жалғаса туған шәкірт ақындар (Абай маңындағы) шығармашылығы мен Абай өнегесін, ол ұстанған шыншылдық мектепті үлгі тұтқан кейінгі ақындар еңбектерін қазақтың ағартушылық-демократтық әдебиеті принциптері тұрғысынан зерттеу — ғылым үшін аса маңызды проблемалардың бірі. Осы саладағы жұмысты жалғастыру Абай-танудың өзекті бір ісі болмақ. Кеңес тұсында да Абай өнегесін алмаған, оның мектебінен өтпеген ақын кем де кем. Абай, ең алдымен, шеберлікке жетілудің мектебі болды. Кеңес ақындары шығармаларын идеялистік-тақырыптық жағынан  емес, осы жағынан Абайға қатыстыра зерттеу керек.

Абайдың әлеуметтік, саяси көзқарасын зерттеуде қоғам танушы ғалымдар белсенділік көрсетуі қажет деп білеміз. Бұл салада бұрын жүргізілген зерттеулер бұрын тұтастай қайта қаралуы керек. Олардың көбінде Абайды совет идеологиясына жақындатуға, ақын көзқарасының қайшылықты деген жақтарын жұмсартып айтуға, бүркемелеп кетуге ұмтылушылық байқалатын. Оны панисламизм, пантүркизм идеясына қарсы күресуші етіп көрсететін еңбектер де болды. Абай ислам догмасына қарсы  күрескенмен, жалпы мұсылман дініне, мұсылман, түркі халықтары ынтымағына қарсы болмаған. Оның дінге, кұдайға сенуі — соқыр сезім емес, шыдамдықты, кұдай жолын оймен тануға («Оймен білген нәрсенің бәрі дәһрі»), шариғат қағидаларынан адалдық, имандылық іздеуге құрылған.

           Абайтану да оңай ғылым емес. Тағдыры күрделі ақынды тану үшін оның  өмір сүрген заманының қайшылықтарын терең түсініп алу керек. Өзінің «жұмбақ адам» екенін, «соқтықпалы, соқпақсыз жерде өсіп», «мыңмен жалғыз алысқанын» ақын тегін ескертіп отырған жоқ. Сондықтан Абайдың өлеңінің мазмұнын, тақырыбын тану аз, ішкі сырын ұғыну абзал.

          Түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмей, сырын  танып іс бітпес, ішін кермей, —дегенде де осындай меңзеу бар. Абайды әр тұрғыда тану үшін оның  мұрасын зерттеу ісіне  тарих, тіл білімі, өнертану, заң ғылымдарының, тағы басқа ғылым салаларының өкілдері де қатысуы орынды.

          «Соңғы сөз — Абайтану тарихы жайында. Ақын шығармаларының алғаш газет беттерінде («Дала уалаятының газеті», 1889) жариялануынан бастасақ, бүгінде Абайтанудың жүз жылдан астам тарихы бар. Абай шығармашылығы жайындағы алғашқы ғылыми ой-пікірлер де XX ғасырдың басында, 90 жыл бұрын туған. Бұл салада Ә.Бөкейхановтың «Киргизский край» (1903) атты кітаптағы мақаласында келтірілген деректер мен «Семипалатинский листок» газетіндегі (1905) өмірбаянын   айтсақ та жеткілікті. Алайда абайтанудың бастаушысы болған бұл автордың еңбектері мен соған жалғас жазылған Қ.ЬІскақовтың, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың мақалалары соңғы кезге дейін ғылыми айналымға кірмей, жабық күйінде қалып  келді. Ал, совет тұсында Абайтану ісін негіздеп, ғылыми жүйеге түсірген — М.Әуезов. Ол кісінің ұзақ жылдық еңбегінде де бағаланған, бағаланбай сынға ұшыраған ой-пікірлері аз емес. Бұл салада Ы.Мұстанбаевтың, Ғ.Тоғжановтың, І.Қабыловтың, Қ.Жұбановтың, Б.Кенжебаевтың, С.Мұқановтың, Қ.Жұмалиевтің, Е. Ысмайыловтың, З.Ахметовтың, Қ.Мұхамедхановтың, тағы басқа абайтанушылардың еңбектерін атап айтуға болады. Бүгін осылардың бәрін жинақтап, қорытып, абайтанудың тарихын жасау міндеті де алда тұр. Бұл тұрғыда соңғы жыл-дары   М.Мырзахметов бастап жүргізіп келе жаткан істі қолдау әбден қажет»[8-225].

           Әрине, Абайтанудың өзекті мәселелері бұл айтылғандармен шектелмейді. Ол — ұзақ мерзімге бағытталған, әрдайым жаңарып отыратын ғылым. «Әр дәуір, қоғамдық өзгерістер, көзқарастардың жаңаруы оған өз міндетін жүктейді. Әр ұрпақ Абай жөнінде өз сөзін айтатын болады. Осы тұрғыдан ғылымға тек советтік ұрпақтың, ғана емес, бүгінгі өзгеру дәуірі ұрпағының да ой-пікірі, көзқарасы қажет. Абайтану есігі кімге де болса, ойы бар, пікірі бар оқырманның бәріне ашық. Ұлы ақынның 150 жылдығы ал-дында жүргізілетін жұмыстарға осылай көп болып, ғалымдардың әр ұрпағының өкілдері боп қатыссақ, көп көтерген жүк жеңіл болмақ»[9-115].

             Абай туралы естеліктердің қозғайтын мәселелері көп. Оларда ақын өмірі, көзқарасы жайы ғана емес, сол кездің әлеуметтік өмірінен көп мәліметтер беріледі. Абайдың тегіне, Құнанбай ұрпағының тарихына, олардың мекені, орналасуы, қонысы, үй жайлары жайлы қосымша деректер де мол. Абай мұрасының тағдыры жайлы керек мәлімет береді. Оның айтуынша, Абайдан қалған көп қағаз, шәкірттерді шығармалары, Мүрсеит көшірген қолжазбалар Кәкітай қолында сақталған. Оның ішінде 24 жыл Абайдың қасында болып, ол жайлы көп білген Кәкітайдың ақын туралы жазған өз еңбегі де болған. Осының бәрін Кәкітай кенет қайтыс болғаннан кейінгі аласапыран жылдары қашқан ақ әскерлері түгелдей өртеп жіберген. Абайдың тұңғыш жинағын дайындап, оның мұрасының жарық көруіне көп күш жұмсаған Кәкітай қолында мұндай мол материал болуы да шындыққа келеді. Жиналып келгенде, осылардың бәрі Абай өмірбаяны, шы-ғармашылық жолы, қоғамдық — әлеуметтік көзқарасы жайлы бар мәліметтерге тың деректер қосатын ақын туралы сөздің жалғасы сияқты көрінеді. Олардың ел ішіндегі  әңгімелермен  әлі  де  толыса түсетіні даусыз.

Ұсынылып отырған жинақ осы жүйеде қалын оқырманның ұлы ақын туралы түсінігін толықтыруда пайдалы еңбек болады деп сенеміз. Бұған, жоғарыда айтылғандай, естеліктерден басқа Абайға қатысты ел аузындағы әңгімелер де кірді. Көбі шағын, бір эпизодтық аңыз болса да, олардың негізінде тарихи дерек жатқаны да даусыз.

   Мұның аржағында Абайдың туғанына 100 жыл толу тойы тұр еді. Бұл 1945 жылы жазда өтті. Абайдың академиялық жаңа, толық жинағы басылды. Ақын шығармашылығына арнап Қазақстан Ғылым академиясы арнаулы сессия өткізді. Алматыда, облыстар орталықтарында салтанатты жиналыстар, кездесулер, оқулар өткізілді. Абай зерттеу ісі жаңа еңбектермен толықты. Ақын шығармаларының жаңа жинағына алғы сөз ретінде берілген С.Мұқановтың «Абай — қазақ халқынын ұлы ақыны» атты еңбегімен қатар М.Әуезов «Абай еңбектерінің биік нысанасы» («Социалистік Қазақстан». 1945. 18-тамыз), Т.Нұртазин «Абай және орыстың классик әдебиеті» («Майдан». 1945. № 2), Ә.Тәжібаев «Абай және қазақ әдебиеті» («Социалистік Қазақстан». 1945. 19-тамыз), И.Омаров «Абай и казахская культура» («Известия» Каз. филиала АН СССР. Серия яз. и лит. Вып. 2.1945), М.Сильченко «Қазақтың даңқты ағартушысы, ақыны Абай Құнанбаев» («Большевик Казахстана». 1945. № 4-5), Е.Ысмайлов «Абай өлеңдерінің сұлулық әуезділік ерекшеліктері» («Социалистік Қазақстан». 1945.14-тамыз),«Абайдың өлең құрылысы туралы» (Сонда. 1945. 12-тамыз), «Абайдың көркем сөз шеберліктері туралы» (Сонда. 22-тамыз). Б.Кенжебаев «Абайдың қарасөздері» («Социалистік Қазақстан». 1945,15-тамыз), М.Ритман «Национальная гордость Казахского народа» («Каз. правда». 1945. 3 июля) атты мақалалар жазды. М.Әуезов пен Б.Кенжебаевтың «Абай — қазақтың ұлы ақыны», М.С.Силъченконың «Абай» атты кітапшалары басылды. Бұларда ұлы ақын шығармалары жанрлық, көркемдік, шеберлік жағынан талданды, оның әдеби нәр алған бастаулары, кейінгі ұлттық әдебиетке әсері сөз болды. Ақын мұрасын жан-жақты талдауға бет алған осы ізденіс біртіндеп көлемдік монографиялық зерттеулерге ұласты. Қ.Жұмалиевтің, «Абайға дейінгі қазақ  поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1948), С.Аманжоловтың «Қазақтың әдеби тілі» (1949) атты еңбектерінде ақын шы ғармаларының поэтикасы мен оның қазақтың әдеби тілін қалыптастырудағы рөліне кең талдау берілді. Ә.Жиреншин «Абай и его русские друзья» (1949) атты зерттеу жариялады. С.Мұқановтың «Белинскийдің эстетикалық көзқарасының Абайға әсері» атты зерттеуі (Қазақ ССР Ғылым академиясының Хабаршысы, 1948 №6) ұлы ақынның орыстың революцияшыл-демократтық әдебиетімен жанды байланысын ашып көрсетудегі жаңа сөз ретінде бағаланды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ. М.ӘУЕЗОВ – АБАЙТАНУШЫ ҒАЛЫМ.

 

Мұхтар  Әуезовтың  Абай мұрасын  ғылыми  тұрғыдан  танып-білу  жолында  жарты  ғасырға  таяу  толассыз  ізденіс  үстінде  туған  көп салалы  ғылыми-зерттеу  еңбектері  абайтанудың  қол жетпес  заңғар  бигіне  айналып  отыр. Бұл еңбектердің нәтижесінде  М.Әуезов  қазақ  әдебиеті тарихының  іргелі  де өнікті  саласы абайтанудың  негізін  салушы  әрі ол мұраны ғылыми-творчестволық жолмен бүкіл әлем халқына  таныту арқылы  да әдебиеттану  саласында  қайталанбас  дарынды  тұлға  ретінде  танылып, мойындалды. Абай мұрасын  терең бойлай   танып-білу  мен насихаттау  жолында  атқарған  ұлан-ғайыр еңбегі  қазақ әдебиеті  тарихында  теңдесі  жоқ  ұлттың  рухани  қазыналы  байлығына  айналып  та  үлгерді.

«Абай»  журналына  ұлы ақын  мұрасы  жөнінде  мақалалар  жазып, Абайдың  қайтыс  болуына  жиырма  жыл толуына  орай  ақын  мұрасын  жинастырырып, өмірі мен творчествосын  зерттеуге   кіріскен. М.Әуезов  ғұмырының  соңына  дейін    толассыз  іздену  болды. Абай  мұрасын  зерттеу – автордың  дем  беруші  рухани  қайнарына  айналады.  Ол  мұра  автордың  жазылған  М.Әуезовтың  көп салалы  ғылыми-зерттеу  еңбектері  мен көп  томды  ұлы  эпопеясын  жазуы – ғылыми-творчестволық   зор мақсаттың  шын мәнінде   жүзеге асуының  бұлтартпас  дәйекті  айғағына  айналды. Тек қана   бір ақынның мұрасы    жайында   бір ғана зерттеушінің  соншалықты  орасан зор  көлемде  ғылыми-творчестволық  зерттеу  жұмысын  жүргізуі  мен бүкіл  әлем  оқырманын  табындырған  көркем  шығармалар  жазуы  әлем  әдебиеті  тарихында  кездесе  бермейтін  бірегей  құбылыс.

М.Әуезовтың  ұзақ жылдар бойы  жүргізген  ізденіс  үтінде  туған  ой-пікірлері  түгелге  жуық «Әр  жылдар  ойлары»  деген  атпен  басылым  көрген  монографиялық  еңбегінің  желісіне  сіңісіп  отырған. Бұл  еңбек  автордың  ұлы  ақын  мұрасына  арналған  жоғары  оқу  орындарында  абайтанудың  арнаулы  курсынан  оқылған  дәрістері  арқылы  жинақталған  ой-пікірлері  мен танымдары  болатын.  Өйткені осы  монографиялық  еңбегіне  дейін  мұрасының  әртүрлі салаларын  өз алдына  жеке  сөз етіп, ізденістер  жүргізіп  келсе, сол  жан-жақты  ізденіс  үстінде  туғн  ойлары  мен  танымдарын  түгелге  жуқ  қамти  отырып  ғылыми негізде    хронологиялық  желіге   түсіріп   баяндап берген. Мұнда  көзделген  басты  міндет – Абай мұрасының   сырын, болмысын  танып  білу  мен қалың    оқырман  қауымға  танту  болуы  себепті  де,  ол ақын  мұрасын   тұтас  қамтып  көптен  ері айтп, жазып  келе жатқан  ой  танымдарын  өзі ұстанған  хронологиялық  желісіне  шебер  түрде    сіңімді  өріліп, үйлесім  тапқан  табиғи  тұтастықты көреміз.

  Абай мұрасын  тұтас  қамтп  зерттеу  нсанасына  алғанда  хронологиялық    желіні  қолдану  мақсаты – Абайдың  ақындық  өнері  мн  дүниетанымындағы  өзгерістер  мен  толысудың, штей  түлеп  рухани  қорлаудың  эволюциялық  даму  жолын  өрсетуде  жататын-ды.

  Еңбектегі  назар  аударарлық  ерекшелік – Абайдың  әдеби  мұрасының  тұтас  қамтылып, ақындық  мәдениеті  мен  көркемдік  шеберлігінің  даму  жолдары, дүниетанымы  мен  рухани  өсуінің  эволюциясын  хронологиялық  желіге  сүйене  отырып  әрі ақын  творчествосындағы  өзгерістер  мен  бет-бұрыстардың  себебін  сол  дәуірдің  тарихи    шындығмен   сабақтастыра қарап, сырын  ашып  саралауда  жатыр.

  Елуінші  жылдар  шіндегі  зерттеулернде  М.Әуезов  Абай  мұрасы  жайында   ейбір    талас  тудырғн  күрделі  мәселелерге  көңіл  аудара  бастады. Әсіресе, Абайдың  әдеби  мектебі, немесе  Абайдың  шкірт  ақындары  туралы  қолдан  қоздырлған, бірақ  ғылыми ойдан  тыс, саяси-иделогиялық  мақсат  көздеген  теріс  бағыттағы  ой-танымдарымен  пікір  таластырып, өз  көзқарасын  қорғау  жолында     күреске  түсті. Ұтыстар  да, ұтлыстар да болып  жатты. Бұл  саладағы     күресте  ақыры  шындқ  жеңді, бірақ  кешігіп  келді…

Бұл  тұста  кейбір  зерттеушлер  тарапынан  Абай  ақындығының  алғашқы  жылдарындағы  шығармалары  ешбір  ғылыми  дәлелсіз  сыңаржақтықпен  терістеле  бастады. М.Әуезов  бұл  мәселеге  де ерекше  көңіл аударып, алғашқы   жылдардағы ақын  шығармаларының  сыры  мен қырын  ғылыми  тұрғыдан  тереңдей  аша  отырып, пайдасынан  зияны  басым  ғылыми  ойға  жат  нигилистк  пікірдің  жалғандығын  батыл  әшкереледі.

Бұл тұста  М.Әуезовтың  айрықша  назар  аударып  көтерген  мәселелері, көбінесе, теориялық  ғылыми  тұрғыдан  қойылған  Абай  мұрасының  халықтығы  мен реализмі  және  реалистік  дәстүрдің  ХІХ  ғасырдағы  қазақ  әдебиеті  тарихында   орын тебуі  болатын-ды. Бұл  іспеттес  күрделі  тақырыптар  жөнінде  пікір  қозғалғанда  өзі  сүйенген  нақтылы  деректер  көзі  мен ой  танымдарының  желсіне  үнемі  Абай  шығармаларын  арқау  етіп  пікір  түйетін  ерекшелікті  көреміз.

Абайтанудың  бірегей  білгірі  ретінде  танылған  М.Әуезовтың  ұлы  ақын  мұрасын  танып  білу  жолындағы  ғылыми-зерттеу  жұмыстарының  ауқмы, байқап  отырсақ, ғлымның  өзі  іштей  тезистік  желі  ретінде  ұстанған  сегіз  салаға    бөлініп, үнемі  сол сегіз  саланың  ауқымында  жүргізіліп  келген  тетігі  барын  аңғарамыз.

Бұларды  Мұхтар Әуезов  абайтанудан   жарияланбаған  архив  деректеріндегі  қолжазбасында:

1. Проблемы источниковедения  и  текстологической  редакционной  работы  над  наследием  Абая.
2. Проблемы научной  биографии  Абая.
3. Проблемы нараодности Абая.
4. Проблемы отношения  творчества  Абая  к русской  литературе.
5. Проблемы отношения  творчества  Абая  к  Востоку.
6. Проблемы окружения  Абая  и его  литературной  среды.
7. Проблемы традиции  Абая  в  казахской  литературе.
8. Проблемы традиций  Абая  в  казахской  демократической  литературе  начала  ХХ века, —  деп  арнайы  түрде  атап  көрсеткен  болатын.

Абайтанудың  негізін  салған  әрі   ол  мұраны  ғылыми  тұрғыдан  меңгеру  жолында  тарихи  еңбек  атқарған  М.Әуезов  артына  ұлан-ғайыр  көркем  туындыларын, әсіресе,  атақты  «Абай жолы»  эпопеясы  мен ұзақ  жылдарғы  ізденуден  туған  ғылыми-зерттеу  еңбектерін   қалдырды.

Ұлы ақын  мұрасы  жолындағы  ізденістері  мен ХХ ғасырдың ұлы туындысы  аталған  «Абай жолы»  эпопеясы – қазақ елінің  өткені  мен бүгінгі  дәуірінң  рухани   көпіріне, яғни  дәстүрлер  жалғастығына  айналуда. Енді  Абай  мұрасының  сыры  мен қырының  мән-мағынасын  М.Әуезовтың  абайтану  саласындағы  ғылыми  еңбектері  мен  «Абай жолы»  эпопеясы  арқылы  танып-білетін  рухани  ғажап  құралға  ие   болудамыз.

М.Әуезов – ұлыларға  тән  көп қырлы  дарын  иесі. Оның көркемдік  әлемі  мен жарты  ғасырға  жуық  Абай  мұрасы  туралы  ғылыми-зерттеу еңбектерін  танып  білу  жолында  ғалымдар  тарапынан  атқарылар  көп  салал  аумағы  мол  арналы  міндеттерді алға  тартады.

Айтулы  дарын иелерінің  творчестволық  өмірінде  құлай  берілген  әрі ұзақ  ізденуден  туатын  жан сыры  ретінде  жазылатын  бас  шығармасы болмақ. М.Әуезовтың  мұндай  туындысы – «Абай жолы»  эпопеясы. Бірақ  осы  ұлы  туындының жазылу  тарихы  мен  дүниеге  келу  жолындағы  сүйенер    нгізі, рухани  қайнар  көздері – Абайдың  өмірі  мен  шығармаларына, оның  өмір  кешкен  дуәірі  жөнінде  ізденген, сарыла  зерттеген  ғылыми-зерттеу   еңбектеріне  келіп  тірелмей  тұра алмайды. «Абай жолын»  жазу   үстінде  М.Әуезов  әрі  ғалым, әрі  жазушы  ретінде  екі  салада  қатар  ізденді. Осындай  теңдесі  жоқ  іздену  нәтижесінде  абайтану  саласында  ғылыми  негіздегі  өз тұжырымдары   мен ұлы  ақын  жайында  жазылған  ұлы  туындысын  дүниеге әкелді. Осы екі жақты  ғылыми-творчестволық  ізденістің  өз  өмірінде  ерекше  орын  алғанын  терең  сезінгені  себепті  де: «…жазушының  тарихи  тақырыпқа  шығарма  жазуы, ең  лдмн, ғылмдық, зерттеушілік  ұзақ  еңбекті  қажет  етеді. Әуеде  мен Абайдың  өмірбаянын  толықтырып  жазған  едім. Сол жұмыстың  кезінде, кейін  жазылатын  романға  керек  деректің  бірталайы  қолыма  түсті… Екі саладағы  еңбек  біріне-бірі  сүйеніш  болып, жалпы  Абай  жайындағы  білімді  толықтыра  түсетіндей  болу  керек  деген  қорытынды  ниетке  бекідім»[10-243], — деп  арнайы  түрде  қайырыла  ескертіп  өтетіні  бар.

«Абай жолы»  эпопеясына  негіз  болып   қаланған  деректер  көзі  мен жазылу, жариялану  тарихын  ғылыми  тұрғыдан  терең  танып  білу үшін, қандай  зерттеуші  болса да  М.Әуезовтың   абайтану  саласындағы ғылыми-зерттеу  еңбектерінде  көтерген  көп  қырлы  күрделі   мәселелерге  соқпай  өте  алмайды. себебі  эпопеяның  бас кейіпкерінің  өзі  интеллектуалды  өнер  иесі  болғандықтан, ол  мәселелерді  саралап  жете  білу – шешуші  мағына  алатын  қажеттікке  айналмақ. Осы  айтылған   ерекшеліктерді  терең  тынп-білген  жағдайда  ғана  «Абай жолы»  эпопеясының  жазылу  тарихы  мен ол  сүйнген  рухани, тарихи  дерек  көзі  ретінде  абайтанудан  жазылған  зерттеу  еңбектердің  мән-мазмұнына  дендей  кіріп  танып  білсе  болады. Абай мұрасы м.Әуезовтың  ғылыми-творчестволық  еңбектерінде  басты  орын  алуы  себепті, зерттеушінің  абайтану  саласындағы  ғылыми  іздену  жолдарын  зерттеп  танып-білу  мәселесі   алға қойылады. Осыған  орай  жазушының  «Абай жолы»  эпопеясындағы  Абай мұрасы  жайындағы  өзіндік  қайталанбас  ерекшелігі  бар зерттеулер  де, көркемдік  баяндаулары  да бірге  қарастырылды.

М.Әуезовтың  жиырма  томдық  шығармалар  жинағында  абайтану  саласыда  жазылған  еңбектері  түгелге  жуық  беріліп, олардың   бәріне  де арнайы   ғылыми  түсініктемелер  жазылды. 1938  жылы  ойшыл  ғалымның  «Абайтанудан  жарияланбаған  материалды»  деген атпен  көлемді  еңбегі  басылым  көрді. Бірақ  бұл  басылым  отыз  баспа  табақтан  астам көлемде  даярланса  да, баспаның  «қырағы»  бас редакторы  тарапынан  он  баспа  табағы  баспаға  берілмей, берілгенінің  өзі  жырымдалып, күзеліп шықты. Бір жақсысы, бұл басылымда  негізіненғалымның  Абай  жайындағы  әр жылдары қағаз  бетіне түсірген  ой тезистері, ой таным  қаймақтары  тұңғыш  рет жарияланып, ғалым  лабораториясының сыры   танымал  болып  отыр. Осы  еңбекпен  бір жылда  қатар басылым  көрген  «Абайтану  библиографиялық  көрсеткіш» те  М.Әуезов  қаламынан  туған, басылым  көрген  деректердің  бәрін  қати  отырып, тақырптық жүйемен  салалап  беру   арқылы  да ғалымның  абайтану  саласындағы  еңбектерімен  толық  таныстырып, мәлімен  бере кетеді.

«Абай»  энциклопедияснда  да М.Әуезовтың  абайтану  саласындағы  еңбектері  мен  зерттеулері  өз  көрінісін  толық   тауып, оқырманға  көмекке  келгелі  отыр.

Мұхтар  Әуезовтың   абайтану  тарихындағы  орны  мен сол  жолда   жазылған  ғылыми-зерттеу  еңбектері  жайында  осы  жолдар  авторы  тарапынан  1982  жылы  «Ғылым»  баспасынан  «Мұхтар  Әуезов  және абайтану  проблемалары»  деген  көлемді  монографиясында  қамтылған  болатын. Абайтану  тарихи  саласында М.Әуезов  атқарған  тарихи  еңбектің  желісін  танып  білуді  қалаған  оқырманның  назарына  сол  басылымды  ұсынамыз.  Осымен абайтану  тарихындағы  Мұхтар  Әуезов  дәуірін  аяқтап, абайтанудың  М.Әуезовтен  соңғы   дәуірін  келесі  кітапта  баяндаймыз. Ол кезең  1965  жыл мен 1995  жылдар  аралығын  қамтып, ұлы ақынның  150 жылдық  мерейтойын  қамтумен  шектелмек.

  Абай мұрасын танып білудегі бұл кезеңде орын алған әр түрлі  көзқарастардың үш  салалы арнасы болды. Олар:

1. Бұл көзқарас бойынша, қоғамның идеологиясын анықтайтын нәрсе тек қана сол қоғамның үстем табы болып табылады да, қоғамның басқа табы есепке алынбайды. Сон-дықтан тұрайы социологтар ақын-жазушылар мұрасын та-нып білу жолында шешуші өлшеу ретінде ақын-жазу-шылардың шығармаларында орын алған негізгі әлеуметтік сарында есепке алмай, оның әлеуметтік шыққан тегін негізге алатын себебі де осында жатыр. Әдебиет саласында өріс алып отырған бұл таным жаңа таптың ешқандай өткен мұра атаулыны есепке алмай таза пролетариат мәдениетін жасамақ болған пролеткультшілдік идеяның жалғасы ретінде өмір сүрді. Пролеткультшілдер өздерінің органы болған «Пролетарская культура» (1918-1920 жылдар) журналында «жойылсын классиктер» ұранын көтеріп, ескі мұра атау-лыны терістеу жолын ұстанды. Осы көзқарастың салқыны қазақ әдебиетінің тарихында да белгілі дәрежеде орын алып, Абаймен қоса Ыбырай мен Шоқанның мұрасынан да бас тартып, олардың мұрасын ғылыми тұрғыдан тексере танып біліп, бағалаудың орнына, олардың бірін патша өкіметінің қазақ арасындағы агенті, екіншісін миссионерлік идеяны таратушы ретінде қарады. Бұл көзқарас қазақ әдебиетінің тарихында Абай мұрасын тануға байланысты 20-жылдардың басында пайда болып, 30-жылдардың аяғына дейін созылды.

Пролеткультшілдер идеясының жалғасы ретінде әдебиет саласында өріс алған тұрпайы социологиялық таным өткен дәуір әдебиетінің өкілдеріне, олардың шығармаларына қатынас  жасағанда  ұстанар басты өлшемі  —  ақын-жазушылар туындысының негізгі әлеуметтік сарыны болмай керісінше олардың шыққан табы мен әлеуметтік тегі негізге алынды. Олардың шығармалары осы тұрғыдан бағаланды. Өйткені тұрпайы социологиялық таным қоғам өміріндегі құбылысты, қақты тарихи болмысты өмір шындығына сәйкес келмейтін ойдан шығарылған жасанды таным тұрғысынан қарастыратын. Сондықтан өткендегі ақын-жа-зушылар мұрасын танып біліп, бағалауда олардың көзқарасын қалыптастырып, творчестволық бағытын айқындаған нақтылы өмір шындығы ескерілмей, олардың шығармаларының әлеуметтік бағыты тікелей олардың шыққан тегімен байланысты қарастырылды. «Ал Абай мұрасын танып білу, бағалау, көпшілікке насихаттап танытумен айна-лысқандардың көпшілігі ақын мұрасын бағалауда, негізінен, осы тұрпайы социологиялық танымның өлшемін ұстанды. Абай шығармаларының негізгі әлеуметтік сарынына көңіл бөлмей, оны танып, бағалауда ақын шыққан әлеуметтік тегіне тікелей байланыстыра қарағандықтан. Абайды феодал табының ақыны, соның жақтаушысы деп танытты.

а) Абайды осы тұрғыдан танытушылар: Сәбит Мұқанов. Мұхтар Әуезов, Бейсембай Кенжебаев, Әлжанұлы Шарапи, Қадір Қуанышұлы, Мұсатай Ақынжанов, Мұстапа Қайыпназаров, Рақымжан Жаманқұлұлы т.б. болды. Бұлар-дың Абайды танып бағалаудағы көзқарасында бір-бірінен кейбір өзгешеліктері болғаымен, негізінен, Абай шығармаларын оның шыққан тегіне қарай қарастыру себепті Абайды феодал табының бел баласы, соның идеологы деген танымды ұстанды»[11-94].

Профессор  Әлжанұлы Шарапи өзінің зерттеу нысанасына бұрын арнайы түрде сөз  етілмеген «Абайдың педагогика туралы көзқарасы» деген тың тақырыпты алады. Абайдың педагогикалық пікірлеріне нақтылы талдау жүргізгеңде, негізгі зерттеу нысанасына алған нақтылы тақырыбының шешімін турадан-тура Абайдың әлеуметтік тегіне орай сөз ететіні бар. Өйткені зерттеуші Абайды феодал табының ақыны деп танып білуі себепті «Абайдың педагогика туралы көзқарасы да феодалдық»,— деп жоғарыда айтылған та-ным негізіне сүйенген, осы танымына орай оның педагоги-калық қөзқарасын да Абайдың шыққан әлеуметтік тегімен тікелей байланыстыра  отырып  сөз  ететіні  бар.

Зерттеуші Абайдың тағдырын тарих сахнасынан кетіп бара жатқан феодал табының тағдырымен байланысты қарағандықтан, Абайды ескілікті жақтаушы, жаңалықты жа-тыркаушы ретіңде танытады. Өйткені: «Абай ғылымды, мәдениетті, прогресті  жаңа көзбен көре алмады.  Абайдың «ғылымы» ескілікпен, дінмен, құдаймен шумақтасып, мата-сып жатыр. Абай неге ескілікпен қоштасып бетті жаңалыққа бұрып тік тартпайды? Себебі Абай — феодал өкілі. Сырдың бәрі сонда жатыр», — деген байламға келген.

Ал Р. Жаманқұлұлы Абай шығармаларының сатиралық, сыншылдық сарының феодал табының жаңа туып келе жатқан буржуазиялық элементке қарсылығы деп таниды. Ол «Абайдың қай тап ақыны екенін онай жерден оп-оңай ашып көрсстетін бірер өлеңін алайық» ,— деп, Абайдың он шақты өлеңіне өзінше талдау жасап, бұл өлеңдердің бәрі де Абайдың феодал табы ақыны екенін көрсетеді деп тұжырым жасап, Абай өлеңінің әлеуметтік сарынын көрер көзге бұрмалап, оның әлеуметтік тегімен байланыстыра отырып түсіндіреді. Абайдың шыққан әлеуметтік тегін негізге алтандықтан, Абайдың үлгісімен әдебиеттегі бағытын өзінен бұрынғы өткен ескішіл танымның жоқшысы болған заршыл, феодалшыл ақындардың үлгісі мен бағытының жалғасы деп көрсетеді. Абайға дейінгі ақыңдарды бірыңғай, бір бағыттың тұрғысынан қарастырады, бәрін де феодал табының ақындары деп бағалайды..

Б. Кенжебаев 1925 жьглғы мақаласында Абайды — халық ақыны деген бірден-бір дұрыс байламға келгенімен, отызыншы жылдары бұл бағытынан тайып, Абайды феодал табының ақыны ретіңде танытуға ойысуы — бұл тұрпайы социологиялық  танымның Абай мұрасын танытуда қаншалықты кедергі болуының сырын толығырақ та анығырақ аңғартады. Бұл көзқарасты қолдаушылардың Абай мұрасы туралы негізгі қорытындысы: Абай — бұқарашыл емес, феодалшыл ақын. Оның  өлендері — өз табының тарих сахнасынан кетуіне байланысты пессимизмге толы, жаңалыққа қарсы, ескілікті көксеген кертартпа сипатыңдағы мұра деген байламға келген.

ә) Кейбір тұрпайы социологиялық танымдағы зерттеу-шілер Абай мұрасын сөз еткенде, ақынды бүтіндей бір таптың екілі ретінде көрсетпей, жіңішкелеп бір таптың белгілі бір тобының (слойының) өкілі ретінде танытуға ұмтылған тобы да бар еді. Олар Абай шығармаларындағы кейбір қайшылықтарға қарай отырып, Абайды феодал та-бының жаладан дамып, буржуазиялана бастаған либералдық тобының өкілі, осы слойдың жыршысы деп таныды. Бұл көзқарас осы кездегі Ілияс Жансүгіровтың,  Сәбит Мұқановтың, М. С. Сильченконың енбектерінде көрініс берді.

Бұлар Абайды «буржуазияланған дворян» тобының өкілі ретінде танытқанда, сүйенер бір дәлелі Абайдың орыс клас-сиктеріне қатынасын да ұлы ақынның шыққан әлеуметтік

тегіне байланысты қарастырады. Абайды орыстың револю-цвонер-демократтарынан алшақтатып, олардан Абай шығармаларына ешнәрсе жұқпады, Абай өзіне әлеуметтік тегі жағынан туыстас орыстың Пушкин, Лермонтов, Крылов сияқты дворян ақындарының  шығармаларын аударуының сы-ры Абайдың буржуазиялана бастаған либералдық топта бо-луында деп білді. Осы себепті де Ілияс Жансүгіров: «Абайға Некрасовтан гөрі орыстың ақсүйек дворяншыларының жазғандары ұнаған. Абайдың нысанасына бұлардың ілінуі Абайдың бұларға тап жағынан шендесуінен дейміз, мұның тамыры Абайдың қазақ ішіндегі дворянствосының мәдениетті либералы екендігінен деп тану керек»,— деп өз пікіріне жастық етіп  отырған танымын көреміз.

Бұлар да Абай  шығармаларының әлеуметтік  тамырын  таба алмай, бұл мәселені негізінен ақынның әлеуметтік тегіне байланысты шешуге ұрынған тұрпайы социологиялық та-нымның бір саласын ұстанғанын көрсетеді.

б) Абай мұрасын тұрпайы социологиялық таным тұрғысынан қараушы соңғы топтың ішінде Абайдың жана келе жаткан үлт буржуазиясының идеологы, буржуазия-шыл-үлтшыл здебиеттщ негізін са.тушы, казақ қоғамындағы буржуазиялық ойдың атасы ретінде таныту пікірі басым жатгы. Өйткені бүл пікірдегілер: Ілияс Қабылов, Ыдырыс Мүстамбаев, Ғаббас Тоғжаров Әзімбай ЛсксрОв, С. Аспан-дияров, Әмина Мәметова т.б. Абайдың жасаған дәуірінің өзі казақ даласында капитализмнін туып, дамыған дәуірі болғандықтан, Абай қазақ феодалдарының буржуазияланған тобымен бірге осы жаңа туып келе жатқан буржуазияның идеологы, жыршысы деп қарау басым жатты. Мұнда да Абай шығармаларының әлеуметтік сарыны еске алынбай, негізінен, Абайдың әлеуметтік тегіне сүйену, барлық пікір танымының негізін осы таным тұрғысынан шығару шешуші орын алған. Бұл танымдағылардың негізгі мәселе туралы пікірлері бір арнада болғанымен, әрқайсысының Абай мұра-сын түсіну, бағалау, дәрежесі әр тұрғыда болып отырады. Мысалы, Ыдырыс Мұстамбайұлы Абайда қазақ даласына тарай бастаған сауда капиталының соқпағы тұрғысынан қарағанымен, Абай мұрасын белгілі дәрежеде дұрыс танып, Абайды буржуазияшыл ұлтшылдармен ұштастыра қарауға қарсылық біллірді. Ал Әзімбай Лекеров пен Ғаббас Тоғжанов т.б. Абайды буржуазияшыл-ұлтшыл идеологиямен тікелей байланысты, буржуазияшыл ойдың атасы ретінде таныды. Бұл туралы Ә. Лекеров ашықтан-ашық: Абай қазақ буржу-азиясының идеологы, буржуазиялық ойдың әкесі екендігі ашық көрінді. Абай мен XIX ғасырдың бас кезінде шыққан қазақ буржуазиясының идеологтарының тарихи желісі бір екендігі бесенеден белгілі, ап-айқын» ,— деп жазса; осы пікірді Ғ.Тоғжанов та түгелдей қолдап, қуаттайды. Қазақтың езілуші қауымының әлеуметтік талабынан туған Абай болмысынан пайда болып туындаған шығармаларын Ғ. Тоғжанов «Әбден капиталдасқан қазақ байының тілегінен туған жыр» ,— деп, Абай шығармаларынын туу себебін тікелей ақынның әлуметтік тегімен, сол топтың тілек мүддесімен тікелей ұштастыра қараған. Осы танымға иек артуы себепті Абай мұрасының жалта бағытын: «Абайдың таптық жолы, саяси жолының кейінгі Әлихандардың жолынан айырмасы жок. Абай да, Әлихандар да бір таптын баласы, екеуі де қазақтың капиталдасқан феодалдарының жоқшысы» ,— деп танытып отыр.

Бұлар нақтылы тарихи шындықты бұрмалап, өздерінің өмір шындығына сәйкес келмейтін жасанды тұрпайы со-циологиялық танымның бір қырынан танып білуі себепті Абай шығармаларының әлеуметтік сарынын танып білуде мүлде теріс жолмен кетті. Өйткені бұлар өткен дәуір болмысының реалистік көрінісі ретінде Абай шығармаларын ұлттық, халықтық басты рухани мұра ретінде тани алмады. Бірақ бұлар жалпы тұрпайы- социологиялық көзқарасты қолдаушылар сияқты өз танымын қорғау жолында марксизм классиктерінен құлаш-құлаш үзінділер келтіре отырып, өздерін Абай мұрасын зерттеуде бірден-бір «марксист» мұрагер ретінде танытып бақты. Абайдың әдеби мұрасын дұрыс бағытта тануға сол дәуірде елеулі кесірін тигізген бұл сияқты әр салалы құбылыстар, әсіресе, Ғаббас Тоғжатой пен Ілияс Қабыловтың, Әзімбай Лекеровтың мақалалары мен зерттеулерінде мол орын алды.

Абай қазақ даласында жаңа туып, дамып келе жатқан буржуазияның идеологы деген көзқарасты 30-жылдардағы қазақ әдебиетінің сын жаырыңда кең көлемде васихаттауға Ғаббас Тоғжанов әрексті басым жатты. Оның 1935 жылы ұлы ақын жөнінде жазылған тұңғыш монографиялық ха-рактердегі «Абай» деп аталатын кітабы, негізінен, Абай шығармаларын ақынның әлеуметтік тегімен тікелей байла-ныстыра қарайтын тұрпайы социологиялық  таным тұрғысынан жазылған еңбектің үлгісі еді. Осы себептен де автор Абай мұрасының әр түрлі қырынан (Абайдың әмірі, ортасы, реализмі, бұқараға, әйелге көзқарасы, орыс әдебиетіне қатысы ақындық өнері т.б. мәселелері) арнайы

сөз етсе де, бұл тақырыптарға қатысты мәселенің бәрін де бір ғана ақынның әлеуметтік тегіне орай өлшем етіп алатын танымы тұрғысынан өрбітіп талдаулар жасап отыратыны бар. Зерттеуші Абайдың реализмі туралы арнайы мәселе көтеріп, оны өте орыңды сөз етсе де, Абай шығармасының  басты көркемдік әдісі болып табылатын ақын-реализмін де оның әлеуметтік тегі тұрғысынан бағалай келіп, «Абай шындығы — реализмі бай шындығы, бай реализмі екендігінде еді. Абай қанша реалист болып, шындықты айтам десе де, оның шындығының қанаты қысқа, өресі тар бай шындығы еді» ,— деп өзі ұстантан тұрпайы социоло-гиялық таным негізінде қорытынды шығаратынын көреміз.

Ал Абайдың әйелге көзқарасы туралы  мәселені сөз еткенде да, автор Абайдың әйел  туралы халықтық көзқарасын бұрмалап, бұзғанды Абай өз табының салт-санасының тұрғысынан қарады, яғни буржуазия-идеологта-рының әйел туралы көзқарасының шеңберінен аса алмады деп біледі. Зерттеуші арнайы сөз етіп отырған  басқа мәселелердің бәрін де осы тәрізді өзінің өмір шындығынан аулақ жатқан тұрпайы социалогиялық өлшем негізіндегі қалыпқа салып, сол тұрғыдан шешіп отыратын танымы үнемі алдымызды орап отырады.

Бұл — Абай туралы жазылған тұңғыш монографиялық еңбектің Абай мұрасының елеулі жақтарын зерттеу объ-ектісіне алып, кейбір архив мағлұматтарына сүйенгенімен, бұл кітап бастан-аяқ тұрпайы социологиялық рухтың негізінде жазылғандықтан, Абай мұрасын теріс танып бағалайтын  бір кездерде үстем болған жалған танымның көрінісі болып қала беретін еңбек.

ІІ. Біздің еліміздің мәдени тұрмысында белгілі мерзімде, белгілі  дәрежеде өмір сүріп, әр түрлі формада көрініс берген өткінші танымдардың бірі — түршілдік (формализм) яғни формалистік ағым өмірден орын алады. Көркем шығармалар мен кейбір сын мақалаларда өмірді құрғақ схематизм тұрғысынан көрсетіп, орынсыз түр қуалап, фор-малистік тұрғыдан танып, бағалау болғаны сияқты Абай мұрасының кейбір жағын танытуда таза формалистік таным тұрғысынан танытудың да болғанын көреміз. Бұл, әсіресе, Зейін Шашкин мен Есмағамбет Исмайловтың Абайдың өлең өрнегін сөз еткен мақаласынан ашық көрінді. Бұл мақала Абай мұрасының нақтылы бір саласын зерттеу ны-санасына алып, пікір қозғауымен бірге, сол тұстағы әдеби сынның форма туралы теориялық мәселені сөз ету дәрежесін де байқатты. Авторлар Абай поэзиясындағы жаңалықтарды, яғни Абай ендірген түрлерді, Абай мұрасынан нәр алған рухани қазына көздеріне орай қарастыратыны бар. Абай жаңалығына, поэтикалық тіліне (дауыс ырғағына) арнайы жеке-жеке тоқталып еткенімен, негізгі пікірлері мен тұжы-рымдары формалистік таным тұрғысынан шығып отырады. Мысалы: «Жаз» өлеңін Абай ендірген жаңа түрдің бірі рстінде   қарап,   осы   өлоднін   көркемдік,   әсерлілік   күшін арифметикалық жолмен шешіп көрсетуге талпынатыны бар. Мәселеге орыс әдебиетінде орын тепкен осы таным тұрғысынан келуі себепті, олар: «Абай өлеңдерінің ырғағы көбі мұндай кетеріңкі болмай түсіңкі, тозып, азып күні бітуге таянған феодалдық заманның елуге бет алгандағы қайғылы сарынын көрсетеді. Бұл тек өлеңнің мағынасында ғана емес, сыртқы ырғақ дауыс толқындарының өзінде ғана. Сондықтан «Абай байлар табының дәуірлеген жыршысы еді»[12-145] деген лағушылардыкі сөз емес деген қызықты да тосын пікір ұсынатыны бар.

Абай шығармаларының негізгі әлеуметтік сарын сырын ырғақтан, дыбыстан іздестіреді. Ақын шығармаларыңда ды-быс үндестігі орын алатыны танымал құбылыс. Бірақ зерттеушілер Абай өлеңіндегі дыбыс мәселесіне айрықша орын беріп, шектен тыс мән бере қарауын, әрине, түршілдік танымның әсеріне байланысты, осы себепті де мақаланың «дауыс ырғағы туралы» деген бөлімінде Абай өлендерінің дыбыс ерекшелігін зерттеу нысанасына алғанымен, бұл күрделі ұғымды ғылмми тұрғыдан дәлелді де нақтылы шеше алмай, ақын шығармаларының «негізгі сипатын» дыбыстар-дан іздестіреді. «Күз» өлеңінің негізгі сипаты, оларша осы өленде «о дыбысының 38 рет қайталануында, ал «Өзгеге көңілім тоярсын» өлеңінде «н, м, н» дыбыстарының 187 рет келуі «Абайдың күніреніп сарнаған дауысын осы ымы-расыз дыбыстар арқылы өте көп берген. Бұл дыбыстың естілуі сол сарынға жақын»,— болуында деп біледі.

Тіпті авторлар «Поэзияда айқын, жарық, сұрғылт, қоңыр түс бояуы болуы мүмкін»,— деп, Абай өлеңіндегі «а» дыбысын «н,м» дыбысы қоңыр, «с» дыбысы көгілдір түсті білдіреді деп шектен шығатын пікірге дейін барған.

Түршілдік таным негізінде жазылуы себепті бұл мақала Абай шығармаларының түрі, жаңалығы туралы күрделі мәселені сөз еткенде, түрді (форманы) ақын шығармаларының идеялық мазмұнынан, соны тудырып отырған өмір шындығынан қол үзіп, керісінше, кейбір өлеңдердің «негізгі сипатын» түрден, оның ішінде дыбыстан іздеуге салынған.

Ш. Абай мұрасын тануда аса зиянды компаративизмге ұрынған таным да орын алды. Бұл танымды ұстанған кейбір зерттеушілер Абай қарасөздерімен және кейбір поэзия-лық шығармаларымен толық түрде таныспай жатып-ақ (I. Қабылов, Ы. Мұстамбаев т.б.), ал кейбіреулері Абай шығармаларымен толық түрде танысып-ақ (Ілияс Жансүгіров т.б.) ошпыл Абайды суретші Абайдан бөлек қарады. Ақынның дүниетанымынан оның ірі суреткерлік қуаттан   туындаған   шығармаларын   бөле   қарауы   себепті

Абайды ірі ақын, бірақ әлсіз ойшыл ретінде танытуға ұрынды. бұл көзқарастағылар ұлы ойшыл ақынның өз дәуірінің ащы шындығы мен халық мұнын, келешетін ойлаудан туған өзіндік творчестволық тума әрі тың ой пікірлерін  әр қилы шеттен енген ой-танымның құрамды жиынтығы деп білді. Осы себептен де Абайдың философиялық көзқарасы туралы айтыс ашқан Ілияс Қабылов: «Абаевская философия как конгломерат разновидностей обычной буржуазной идеоло-гической философии с преобладанием теологии»,— десе, Абай шығармаларын мұра ретінде қабылдауға ат салысып, бұл мұраны негізінен терістеушілерге қарсы күрес ашқан Ыдырыс Мұстамбайұлының өзі Абайдың философиялық көзқарасын жоққа шығара отырып: «Вся философия Абая эклектичная: кусочек отсюда и кусочек оттуда»,— деп Абайдың өзі «Ойшылдың мен де санды біршін»,— деп қадап айтатын қазақ ортасынан шыкқан ойшыл екендігіне назар аудармай, күмән тудыратыны бар.

Абай шығармаларындағы ақынның дүниеге көзқарасын білдіретін тегеурінді ойларын халықтың өмірін, сол ха-лықтың ұлттық табиғатынан ақынның өмір сүріп отырған әлеуметтік ортасының шындығынан тудырмай сол процеспен тікелей байланысты қарамай, оны Батыс пен Шығыстың әр тұрғыдағы ойшылдарының пікірінен құралған ұлттық негізі жоқ, тек өз табының мүддесі тұрғысынан көшіріліп айтылған келімсек ой ретінде танытуға тырысқан теріс та-нымдағы пікірлер де орын алды. Сондықтан да Абайдың дүниеге көзқарасын білдіретін философиялық, теология-лық, этикалық, қоғамдық т.б. әр салалы ой-пікірлері жөнінде. Ілияс Жансүгіров: «Абайдың діні болсын, пәлсафасы болсын өз жанынан шығарып, тыннан тапқан пікірлері емес… Абайдың сөзі айналасына жаңа сияқты болған. Олай болатыны сол жат пікірлерді қазақ құлағына дәмдеп айтушының алғашқысы Абай болғандықтан. Әйпесе, Абайдың пікірлерінің, ақылдарының, нақылдарының (афо-ризм) барлығы да ескі сөздер, ескі көздер, ілгері шығыс, батыстағы гректің Аллотон, Аристотелінсн, араб, еврейдің, қытайдың Будда, Иса, Мұхаммедінен, інжіл, құраннан ба-сталып келе жатқан діншіл, шариғатшыл, санашыл пәсапалардың пікірінің соқпағы»,— деп мүлде шалғай бір қиянға тартып кететіні бар.

Абай шығармаларында көрініс берген сол дәуірдің нақтылы тарихи шындығынан, өмірден, халық мұңынан туындаған ақын ой-пікірлерін сол замандағы қазақ қоғамы-ның объективтік шындығынан бөліп қараған. Бұл көзқарас халықтың өмір тұрмысынан, объективтік шындығынан ту-ындап   отырған   ақын    шығармасынын    нақтылы   тарихи мазмұнын бұрмалады. Сондықтан да бұл көзқарастағылар ақын творчествосының халықтық, ұлттық табиғатын, идеялық мазмұнын  теріс танытты.  Абайды тек өткендегі әр түрлі бағыттағы ойшылдардыи ойын,  пікірін ойға тоқып,  соны кестелі сөзбен қайта айтып беруші ретінде қарап, ақынның негізгі өзіндік, дербес, тума ойшылдық болмысын терістеп нигилистік көзқарасқа ұрынған космополиттік пікір сарыны орын алған келеңсіз құбылыс алдымыздан шығады.

Абайдың әдеби мұрасының зерттелу тарихында отызыншы жылдардың соңына дейін орын алып келген тұрпайы социологиялық, формалистік, компаративистік жаттанымдар-дың үстем болып, пікір жүргізуі Абай мұрасын танып білу, зерттеу саласыңда басты кедергіге айналған келеңсіз құбы-лыстар  көп  зиянын,   зардабын  тигізіп,   абайтану  кешінің тарихи тура таным жолына түсуіне айтарлықтай тосқауыл  жасап бақты.

30-жылдардағы ұлы ақынның әдеби мұрасы маңында бо-лып өткен пікір таласында орын алған әралуан көзқарас тұрғысынан пікір айтқандардың ішінде Мұхтар Әуезов пен профессор Құдайберген Жұбановтың еңбектері айрықша орын алады. Өйткені дәл осы жылдары Абайдың әдеби мұрасын бағалауда тұрпайы социологиялық, формалистік, компаративистік көзқарастар өріс алып отырғанда, осы қым-қуыт қайшы пікірлерден тыс ғылыми негізде жазылған еңбек М. Әуезовтың «Абай ақындығынмң айналасы» мен проф. Қ.Жұбановтың «Абай қазақ әдебиетінің классигі» деп аталатын зерттеу мақалаларының жазылуы — абайтану саласындағы ой-пікірде соны құбылыс ретінде қабылданды.

Бұл еңбектер тың ой-пікірлер көтерумен қатар ғылыми салмағы басым жаңа танымдарды алға тартуымен дараланған болатын. Әсірссе, проф. Қ. Жұбанов өз еңбегінде  алдымен Абайды тудырған дәуірдің ерекшелігіне айрықша назар ауда-рып, осы кезеңдегі Ресейлік Шығыс пен Таяу шығыс ойшыл-дарының арасындағы Абайдың тарихи орны мен оның қазақ әдебиетін жаңа бағытқа салып әдеби тілді ұстартудағы ақындық қызметіне тоқталады. Абайдың қазақ әдебиетін биік өріске көтеріп, сапалы көркемдік өзгерістер ендірген әрекетін  «таза халық тілімен жазып тұрып, ол жазғанын классик әдебиет үлгісімен шығарған ол елдерде адам болған жоқ»[13-77],— деп аса жоғары әрі әділ бағалаған болатынды.

«1964 жылы С.Мұқановтың «Абай Құнанбаев» атты монографиясы («Жарқын жұлдыздар» кітабында) жарық көрді. Бұл —Сәбиттің ақын өмірі мен шығармашылығы жайындағы ұзақ жылдардағы зерттеу ісінің қорытындысы сияқты еді. Мұнда ол 20-жылдардан басталған Абай жөніндегі көзқарасын қайта қарай отырып, ақын өмірі мен еңбектері жайлы өз танымын, өз көзқарасын көрсетті. Абайтану жайындағы пікірлерді сын көзімен қарап бағалау, Абайдың шыққан ортасы мен өз өмірін суреттеу, шығармаларындағы қазақ өмірінің шындығы көріністерін ашу, Абайдың дүниеге, әдебиетке көзқарасы мен шеберлігін талдау — міне, Сәбит  зерттеуінің  негізгі мазмұны осы мәселелер төңірегін-де өрбіді»[14-134].

Бұдан басқа бұл жылдары Т.Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» (1972), Р.Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі» (1968), «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» (1970), Т.Қожакеевтің «Абай және сатира» (1970), Б.Ғабдуллиннің «Этические воззрения Абая» (1970), Ә.Қалмырзаевтың «Эстетическое  творчестве Абая» (1979) атты зерттеулері жарық көрді. Ғылым академиясының Тіл білімі институтында А.Ысқақовтың басқаруымен «Абай тілі сөздігі» (1968) жасалды. 1982 жылы Абайтану тарихына арналған М.Мырзахметовтің «Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары» атты монографиясы мен Абайдың Гетеден Лермонтов арқылы жасаған аудармалары жайында Г.Бельгердің «Үндестік» (Созвучие) деген кітабы басылды. Соңғы жылдардың Абай тақырыбына жазған жаңа зерттеулері «Абай тағылымы» атты жаңа жинақта (1986)  жарияланды.  Олардың ішінде З.Ахметовтің «Лермонтов и Абай» (1954), Х.Сүйіншәлиевтің «Абайдың қара сөздері» (1956), Т.Тәжібаевтың «Философские, психологические и педагогические взгляды Абая» (1957), Ә.Жиреншиннің «Абай және орыстың ұлы революцияшыл демократтары» (1959), Қ.Бейсембиевтің «Мировозрение Абая Кунанбаева» (1956), М.С.Сильченконың «Творческая биография Абая» (1957), Қ.Мұхамедхановтық «Абай шығармаларының текстологиясы жайында» (1959), С.Нұрышевтің «Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен» (1954) атты еңбектері бар еді. Дәуірдің аяқ кезінде М.Әуезовтің Абайдың өмірі мен творчествосын толығынан зерттеген монографиясы («Әр жылдар ойлары» кітабында —1959) жарық көрді. С.Кеңесбаевтың «Абай — основоположник казахского литературного языка» («Советский Казахстан». 1955. № 9), Ә.Марғұланның «Абайдың жаңадан табылған қолжазбалары («Социалистік Қазақстан». 1954. 21-қыркүйек), А.Жұбановтың «Абайдың музыкалық мұралары» («Социалистік Қазақстан». 1954.17-тамыз), Н.Сауранбаевтың «Роль Абая в развитии казахского литературного языка» (Вестник АН КазССР. 1954. № 6) атты мақалалары проблемалық жаңалығымен және ой-пікір сонылығымен ерекшеленеді. Абай туралы арнаулы зерттеулер жасауға елуінші жылдар ішінде Қ.Мұхамеджанов («Абайдың ақындық мектебі»), Р.Сыздықова («Абай шығармаларының тілі»),Б.Ғабдуллин («Абайдың этикалық көзқарасы»),М.Тілеужанов пен Ғ.Әдетов («Абай сатирасы») сияқты тың ғылыми күштер косылды. Алпысыншы жылдардың басынан Абайтану тарихын зерттеуге М.Мырзахметов араласты. Осы кезде Т.Әбдірахманов, М.Сәрсекеев, Қ.Өмірәлиев сияқты жас зерттеушілер Абай шығармаларының текстологиясы туралы тың ойларға бай бірнеше мақала жариялады. Т.Нұртазиннің, З.Ахметовтің, Т.Әлімқұловтың, А.Нұрқатовтың, Қ.Нұрмахановтың, М.Бөжеевтің, М.Хасеновтің мақалалары ақын шығармашылығының басқа да проблемаларынын көтерді.

 Абайдың қазақ әдебиетіндегі дәстүрі, оның орыс әдебиетімен байланысы, аудармалары, Абай өлеңдерінің құрылысына арналған З.Ахметовтің, Абайдың педагогикалық, психологиялық көзқарастары жайлы Қ.Жарықбаевтың, Абай шығармаларының басылу тарихы, текстологиясы мен оның ақындық мектебі туралы Қ.Мұхамедхановтың, Абай өмірі мен шығармашылығы жайлы тың деректер жинаған М.Бейсембаевтың көптеген мақалалары да Абайтану ісіне қосылған елеулі үлес болып табылады. «Абай» журналының (1992) шыға бастауы да бұл саладағы жұмысқа жаңа серпін берді.

         Абай туралы қанша көп айтылса, алда әлі де айтылар сөз одан да көп. Ұлы ақындар шығармашылығы ескірмейді, әр ұрпақ оны жаңадан оқып, өзінше түсінеді, өз пікірін айтады. Заман да жаңа міндеттер қояды. Осы тұрғыдан, бүгінгі Қазақстанның өз тәуелсіздігін алған кезінде Абайды қайта оқып, талдау міндеттері алда тұр. Бұрынғы сөздердің бәрі бірдей ескерілгенмен, онда жаңаша ойланарлық, жаңаша айтарлық концепция да аз емес. Осы міндеттерді ескере отырып, Ұлттық ғылым академиясының, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында 1990 жылы Абай-тану бөлімі ашылды. Бөлім ақынның туғанына 150 жыл толуына дайындық жұмыстарын жүргізе отырып, ақын шығармаларына текстологиялық зерттеу жүргізуді, сол негізде екі томдық, академиялық жинақ дайындауды, оның өмірі мен шығармашылығын зерттейтін жаңа еңбектер жасауды күн тәртібіне қойды. Оны атқаруға қазір қолда бар ғалымдар күші біріктірілді. Семейден К,.Мұхамеджанов шақырылды, З.Ахметов, М.Мырзахметов, Ж.Ысмағұлов, Б.Байғалиев, Қ.Сералин, т. б. Абайды зерттеу саласында жұмыс істеп жүрген ғалымдар қосылды. Осы топтың күшімен Абай шығармаларының мәтіні толықтай қайта қаралды. Ақын қолжазбалары мен барлық басылымдары салыстырылды. Шығармаларының ғылыми түсініктері қайта жазылуға толықтырылды. Абай туралы естеліктер жинағы құрастырылды. Мұндай жинақ Абайтану тарихында бірінші рет басылып отыр. Естеліктердің авторлары кезінде Абайды көрген, істес болған адамдар, бүгінде арамызда жоқ. Естеліктер ертеректе жазылып, басылмай, архивтерде, Абай музейінің қорында, т. б. жерлерде сақталған. Енді солардың басы біріктіріліп басылды. Абай өмірбаяны жайлы жаңа деректер толығуда. Сол материалдар негізінде «Абай өмірбаянының деректі көздері» (Б.Байғалиев) атты еңбек туды. Жоспарланған еңбектердің біразы жарық көрді. Олардың ішінде 3.Ахметовтің «Абайдың ақындық әлемі», М.Мырзахметовтің «Абайдың адамгершілік мұраттары», «Абайтану тарихы», Қ.Мұхамедхановтың «Абайдың ақын шәкірттері», Ж.Ысмағұловтың «Абай: ақындық тағылымы», Қ.Салғариннің «Таным баспалдақтары», т.б. монографиялық зерттеулері бар. Абай шығармашылығы жайлы жаңа мақалалардан «Абай және қазіргі заман» атты ғылыми жинақ құрастырылды.

        Абай өміріне, оның өмір сүрген ортасына, айналасына байланысты деректерді толықтыра беру, шығармаларының текстологиясын зерттеуді жалғастыру, әсіресе, прозалық шығармаларын әр түрлі нұсқалармен салыстыра қарау, Абай қолжазбасын іздестіру (қарасөздерінің өз қолымен жазған нұсқасы көмілген жер белгілі болып отыр), оны мазмұны, ақынның дүниетанымы тұрғысынан толығырақ зерттеу, Абай мектебі мен оның ақындық  дәстүрі жайлы жаңа еңбектер жасау, Абай реализмі мен оның творчествосы нәр алған бастаулар жайында жаңа сөз айту, Абайдың саяси-қоғамдық, тарихи, философиялық көзқарасы, қазақ әдеби тілін ұстартудағы рөлін кең ашу — алдағы күннің жалғаса беретін міндеттерінің қатарына жатады. Абай жайлы жаңа ұрпақтың жаңаша сөзі керек.

Абайтану ғылымы ұзақ жолдан өтті. Қазақ, әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы болып қалыптасты. Оның, қол жеткен табыстарын бекіте отырып, дәуірдің жаңа міндеттеріне сәйкес дамыта беру, Абайды бүгінгі заманның игілігіне айналдыру бәріміздің  де абыройлы борышымыз.

              Соғыстан кейінгі дәуір қазақ романының жаңа бір тынысын танытқан, өрісін байытқан кезең. Бұл тұста «Абай» романының екінші кітабы (1946) жарық көрді. С.Мұқанов «Жұмбак, жалау» атты романын жөндеп, өңдеп, «Ботакөз» деген атпен қайта бастырды (1948), «Сырдария» деген жаңа роман (1948) жазды. Ғ.Мұстафин «Миллионер» (1948), Ғ.Мүсірепов «Қазақ солдаты» (1949) атты романдар бастырды. Қазақ, тілінде кең тарап, оқырманын тапқан осы шығармалар тез арада орыс тіліне аударылып, сол арқылы шетелдерге шықты. Сөйтіп соғыстан кейінгі дәуірде қазақ романының табысын әлемге әйгіледі. 1948 жылы желтоқсан айында Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы бағытын талқылаған КСРО Жазушыларының пленумы мұны айқын танытты.

                 Бүгін әлемге танылған «Абай жолы» роман-эпопеясынын. «Абай» деген атпен шыққан алғашқы екі кітабының өзі әуелде солай жоспарланған тұтас туынды болатын. Онда жазушы болашақ  ұлы ақынның жастық кезі мен ақындығының оянып, жетілуін суреттеген. Жас Абай тәрбие алған ортаны, оның жүрегін тебірентіп, асыл сезімдерін оятқан дала табиғатын, халқының өнері мен әдебиетін, арманы, мен жарқын үмітін, достығы мен тұңғыш махаббатын кең, ашу арқылы жазушы бірінші кітап бойында оны ақындыққа дайындады. Осы ортада романтикаға бөленген жас Абайдың біртіндеп өмірдегі талас-тартысты сезінуі, Тоғжаннан айырылуы, Қодар мен Қамқа өлімі сияқты сұмдықты көруі, суынуы, толғануы да нанымды суреттеледі. Ал, екінші кітапта ол шығармашылық сезімге ауысады, білімін кеңейтеді, орыс әдебиетінің, достарының көмегімен ой-ерісін толықтырып, халық өміріндегі әдебиеттің зор маңызын ұғу дәрежесіне көтеріледі. Оның бұл кездегі өмірге, оның күрделі жағдайларына деген көзқарасы ақын өлеңдерінде кең көрінеді, жазушы оның шығармашылығына сүйене отырып, Абайды толғантқан қоғам дамуы, адамдардың ара қатынасы, адамгершілік, гуманистік мінез-кұлықтар мәселелерін қозғайды. Сол арқылы қазақ қоғамының ақынмен тұстас кезеңінің барлық жағдайларын, халық өмірінін терең жасалған көркем суретін береді. Халыктың жақсы арман-тілегі Абай бейнесі арқылы жинақталып көрсетіледі. Академик Қ.Сәтбаевтың «Абай» романын «ХIХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ өмірінің, энциклопедиясы» деп атауы да осыдан.

             Романдағы ең бір үлкен тақырып — Абай творчествосының халықтығы. Жазушы оны халық адамдарымен бірлікте, түсіністікте суреттейді. Халықтың даналық, бұқарашылдық мәдениетінен мол сусындаған Абай коғамдық  тартыстардан түңілген, әкесімен, ортасымен айрылысқан тұста пікірлес достар іздеп, сол халқына барады. Дәркембай, Базаралы сияқты азаматтарға арқа сүйейді. Еңбекші бұқараның өміріне жаны ашиды. Сонымен бірге XIX ғасырда қазақ даласына кірген мәдениет жаңалықтары, орыстың және дүниежүзі әдебиетінің озық үлгілері, гуманистік идеялар Абай тарапынан қолдау тауып, халыққа жетеді.Мұның бәрі ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығын дәуірдің аса маңызда тарихи оқиғаларымен ұштастыра суреттей білген жазушының керегендігі еді.

           Ақын туралы роман болғандықтан оның ұзына бойында адам сезімін баурап аларлық сезімталдық, ақындық  сыр, ақындық әуез, үн, ырғақ бар. Атақты орыс жазушысы В.Ивановтың: «Абай» — ақын туралы роман ғана емес, сонымен бірге ән туралы, халықтың, арманы, жақсы өмірді аңсауы туралы роман. Ондай жақсы өмірдің бейнесі әлі қалыптасып болған жоқ, ондағы адамдардың қарым -қатынасы да Абайға көмескі. Сондықтан оның арманы әнге, өлеңге айналады, ақын ғажайып өлең жайлы батыл ойланады» деуі де осыдан.

             Романның үшінші, төртінші кітаптары «Абай жолы» деген атпен 1952, 1956 жылдары жарияланды. Осыған байланысты төрт томдық роман-эпопея тұтас күйінде — «Абай жолы» аталды.

          «Абай» романының соңғы беттерін жазушы «Алда — өмір, тартыс. Сол тартыста бұл жалғыз. Шыңға келсе, жапа-жалғыз. Рас, оның бір қуаты, бір үміті бар екені рас. Қуаты — ақындық, үміті — халық» деген сөздермен аяқтаған еді. Соңғы романда Абай ақындығының халыққа жетіп, мойындалуы, оның жолын ұстап шыққан жастардың кебеюі, өзінің азаттық жолындағы, жақсы арман -мұраты үшін күресіне халықтың Абай жолын ту қып ұстауға жетуі суреттеледі. Бұл тұста Абай әбден толысып, халқына басшы, қамқор болған, оның мүддесі үшін батыл күреске шығатын қайраткер дәрежесіне көтеріледі. Елінің тағдыры жайында ойланған ақынның халықтың әр қилы тобының ортасында болып, олармен табысуы романда кең суреттеледі. Бұл кездегі тартыста та жаңа адамдарға, ескішілдіктің туын ұстаған Тәкежан, Жиренше, Оразбайларға, кертартпа дін ұстаушыларға, патша әкімшілігінің өкілдеріне ауысады. Халықшыл Михайловтың орнын күрескер Павлов басады. Абай жолын ұстаған Әбіш, Дәрмен сияқты жас таланттар аренаға шығады. Ақынның қала жұмысшыларымен, орыс шаруаларымен, жалпы бұқара халық өкілдерімен кездесуі, байланысы оның өрісін кеңейте түседі. Осының бәрінде Абай ақын ғана емес, үлкен парасат иесі, өмір сырын терең   толғаған философ боп көрінеді, оның даналығы ашылады.

             Романда суреттелетін өмір шындығының эпикалық кеңдігі ондағы характерлер байлығымен тұтасып жатады. Онда ойлы, ақылды, мінезі де күрделі Құнанбайдан бастап, оның жолын ұстаған екінші, үшінші ұрпақтың өкілдері, ру басшылары, ел ақсақалдары, Абайдың әжесі Зере мен анасы Ұлжан бастаған әйелдер, арманына жете алмаған жас қыршын қыздар, бұқара халық өкілдері ақын арманын арқалаған жас таланттар әр қырынан да-ралана көрсетілген. Бәрін де жазушы заман шындығында, коғамдық тартыс, күрес фонында, психологиялық  тереңдікпен, дамудың диалектикалық зандылығымен  шебер  жасалған бейне дәрежесіне  көтереді.

             Төрт томдық роман –эпопеяның   композициялық  құрылымы да, стилі де, жазушының  тілі мен суреткерлік шеберлігі де келісімді тұтастықта көрінеді. Жазушының, шындықты сезінуі мен суреттеуінде үлкен ойшылдық бар. Ол өмірге Абай көзімен қарап, Абайша сезінуден туған.

             М.Әуезов романының жанрлық үлгісі әдебиет сынында және ғылымда «роман –эпопея » деп танылды. Оңдағы жеке адам өмірінің қоғам, халық тарихымен сабақтастығы, сан қилы топтар мен таптардың қатар, салыстырыла суреттеліп, қарама-қайшылықта өмір сүруінің көріністері, ұрпақтардың бірі өтіп, бірі оның  орнын басып жаңарып жатуы, жеке адам мен оның отбасылық тіршілігінің тарихи -әлеуметтік  маңызға ие болуы, оның ой –пікірінде  замандастарының тіршілігі мен арман –тілегінің  терең толғам табуы — бәрі де эпопеялық кеңдікпен бейнеленеді. «Роман –эпопеяда  кейіпкердің образы көптеген уақиғалар елегінен өтудің нәтижесінде сүргі көргендей болып майдаланып, тұжырымдалып қалмайды, — деп жазған еді белгілі әдебиет сыншысы және ғалым Темірғали Нұртазин — қайта айқындалып, толыға тұлғалана түседі, қатардағы романдарда бола бермейтін қасиет толымдылығына жетеді. Көлемі мол болғандықтан роман-эпопеяда кейіпкерлердің рухани өмірі әлденеше кезеңдерде кеңінен суреттеледі. Кейіпкерлердің өзара қарым-катынасы да, уақиға атаулының іштей бір-бірімен байланысы да кең бейне табады. Конкретті дәуірдің экциклопедиялық типтерінің ой-арманы мен әрекетгерінен сан құбылмалы сыры аңғарылады. Роман-эпопеяда сан алуан адамдардың көзқарасы мейлінше кең суреттелгендіктен бұл жанрда тарихи және философиялық романның қасиеттері түгел тоғысады. Роман-эпопея дегеніміз осы күнгі өмірдің философиясы, суреттеме түрінде берілген тарихтық философия. Бұл жанрда шығарма жазу үшін қаламгер өмірді өте кең және дәл білуге, тарихты терең танып, талдауға, пікірі айқын, оралымды болуға  тиіс»[15-67].

       Әуезов романы осы қасиеттерді бойына жинақтаған үздік туынды болды. Оны қазақтармен бірге орыс сыны жоғары бағалады. Ол орыс тіліне, шет ел тілдеріне көп аударылды. Оған 1959 жылы КСРО-дағы ең биік сыйлық — Лениндік сыйлық берілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

       Елуінші жылдардың бас кезіндегі Қазақстандағы «ұлтшылдық» айыптаулармен байланысты науқан шетпұшпақтап Абай зерттеушілерді сынағанмен, Абайдың өзіне тісін батыра алмады. Дегенмен олар Абайдың ақындық мектебін жоққа шығаруға, Абайды ұлттық әдебиет дәстүріне қарсы қойып, оны шығыс әдебиетінен бөліп алып, таза орыс әдебиетіне теңеуге тырысты. Бұл төңіректегі айтыстар Абайға деген халық ықыласын төмендете алған жоқ. 1954 жылы Абайдың қайтыс болуының 50 жылдығы атап өтілді. Осы жылы және 1957 жылы (М.Әуезовтің тікелей қатысуымен) ақын шығармаларының екі томдық жаңа жинақтары басылды. Бұларда ақын шығармаларының текстологиясы жаңадан қаралып, ғылыми түсініктер толықтырылды. Абай шығармаларын әр салада қарап зерттейтін, нақты проблемаға құрылған монографиялық еңбектер жарық көре бастады.     Алпысыншы жылдарға дейінгі ұзақ жылдарға созылған Абайды зерттеу ісінде М.Әуезовтің сіңірген ұлы еңбегін бүгін айрықша еске алу ләзім. Жоғарыда айтылғандай, 1918 жылдан бастап Абай мұрасын бағалау, жинау, бастыру ісімен араласқан М.Әуезов әдебиеттану ғылымының бұл саласындағы көзқарасты, ғылыми ой-пікірді орнықтырған, оның негізін салып жетілдірген бірден-бір ғалым-жазушы болды. Жүсіпбек Аймауытовпен бірге жазған мақаладан кейін де ол қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүріне, Абайдың ақындық үлгісіне мезгіл-мезгіл оралып отырады. «Абай қазақтағы суретті, сұлу сөздің атасы, — деп жазды ол 1922 жылы, — терең сырлы, кең мағыналы, кестелі өленңің атасы. Қазақ өлеңіне үлгі, өрнек берген, түрін көбейтіп, қалыбын молайтқан — Абай. Ол қазақтың, ішінен оқушы тапқан. Әдебиетке, өлең-жырға бұрыннан орнаған теріс пікір, теріс ұғымнын бәрін жоғалтып, жұрттың бәрін тәрбиелеген. Бұдан соңғы бір үлкен қызметі — қырдағы қалың қазаққа Европа мәдениетінің есігін ашқан».

      Абайдық мұн-зарын отаршылдық кіре бастаған кездегі зар заман ақындарымен салыстыра келіп, автор былай дейді: «Абайдың өлеңінің ішіндегі мағынасы мен беттеген бағыты жағынан қарағанда, көшпелі дәуірдің өлеңдерінен айырылатын жері —мұнда сүлдері құрыған зар бар да, әлі құрыған уайым жоқ, оның орнында қазақ өмірінің кем-кетігін түсінген көзі ашықтық бар, дәлдеп ауруын тауып, емін айтқан ширақгық бар. Бұрынғыдай әр нәрсені ем көрген далбасалық орнына, Абай қазақтың жасы-на білім жарығына ұмтыл дейді, малыңды дұрыстап бақ дейді, атқа мінген жақсыларына елді іріткіге салмай, адал еңбек қыл, қарызыңды атқар дейді». Абайдың мұн мен зарын ол «бұрынғы зардың сарқыты емес, өз жүрегіндегі сырын айтқан сыршылдыктың сарыны… Ол — ашық тілек, айқын ұғымның, здоровый реализмнің сарыны» деп түсіндіреді. Өз кезінде бұл сөздер Абай шығармаларының сырын, құпиясын түсінуге көмектескені даусыз.

        Бұдан кейінгі дәуірде Мұхтар Абай шығармаларын, оның өмірі жайлы мәліметтер жинаумен тұрақты шұғылданды. Сол жылдардан басталып, өзі қайтыс болғанға дейінгі Абай шығармаларының барлық негізгі басылымдарын басқарды. Абайдың өмірі мен шығармашылығына арнаған көптеген мақалалар, зерттеу еңбектер жариялады. Олардың негізгі түйіні «Абай Құнанбаев» атты монографияда (1959) жинақталды. Жазушының ұзақ жылдар Абайды зерттеу жұмысының нәтижесі есебінде оның «Абай жолы» атты төрт томдық эпопеясын, «Абай» атты пьесасы мен операның либреттосын, «Абай әндері» кинофильмнің сценарийін де атауға болады. Осыларды жазу, оларға материал жинау, белгілі дәрежеде, оның зерттеу жұмысына әсер етті.

 М.Әуезов зерттеулерінің негізгі қорытындылары есебінде мыналарды атауға болады:

«Бірінші, Абайдың толық ғылыми өмірбаянын жасауы. Бұл жұмысты ол 20-жылдардан бастап, елуінші жылдардың аяғына таман аяқтады. Бірнеше нұсқасын (архивінде төрт нұсқасы сақталған) жасап, оны жариялап (1933,1940,1957) жүріп толықтырды. Соңғы редакциясы 1957 жылғы ақын шығармаларының жазушының өзі басқарған басылымында берілді.

Екінші, Абайдың өлеңдері мен поэмаларын, қара сөзін кең талдаған зерттеу жасады. Бұған ол ұзақ жылдар бойы Алматының жоғары оқу орындарында оқыған «Абайтану» курсының лекцияларын негіз етіп алды. Бұл еңбек Абай шығармаларын хронологиялық принциппен алып, олардың жазылу жағдайларын, идеялық көркемдік мазмұнын, ақын шеберлігін талдайды.

Үшінші, ұзақ жылдар Абай өлеңдерін жинап, баспаға дайындай жүріп, Мұхтар ақын шығармаларының текстологиясына байланысты үлкен жұмыс жүргізді. 1933 жылғы басылымынан бастап, олардың хронологиялық жүйеге түсірді, әр өлеңнің жазылу мерзімін анықтады, ақынның жаңа табылған өлеңдерін сұрыптап, талғап қарады. Соның нәтижесінде Абай шығармаларының конондық мәтіні қалыптасты[16-92].

 

 

 

 

Автор: Данаева Асел ФИ-04-1к2                   ____________

Ғылыми жетекші:

ф.ғ.к., аға оқытушы  Көпбаева М.                  ___________

Қазақ әдебиеті кафедрасының

меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент Т.Қалдыбаев       ___________

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Мырзахметов М. Абайтану тарихы.- Алматы: Ана тілі, 1994.-191 б.
2. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы.1- том.-Алматы: Алаш, 2003.-294 б.
3. Дулатов М. Оян қазақ. Алматы: Жазушы, 1991.-287 б.
4. Аймауытов Ж. Әуезов М. Абайдың өнері һәм қызметі. // Абай. 1918ж.
5. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2002.-455 б.
6. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. т.5. Алматы: Қазығұрт, 2007.-464 б.
7. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушы ағым.-Алматы: Білім, 1998.-256 б.
8. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. т.3. Алматы: Қазығұрт, 2007.-475 б.
9. Мағауин М. Ғасырлар бедері.-Алматы: Жазушы, 1991.-432 б.
10. Қабдолов З. Арна.-Алматы: Жазушы, 1988.-256 б.
11. Сыздықова Р. Абайдың сөз өнері.-Алматы: Санат, 1995.-225 б.
12. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет.-Алматы: Білім, 1993.-248 б.
13. Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 20-том.-Алматы: Жазушы, 1975.-240 б.
14. Кәкішев Т. Оңаша отау.-Алматы: Жазушы, 1987.-260 б.
15. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі.-Алматы. ҚазМемБас, 1960.-407 б.
16. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет.-Алматы: Мектеп, 1997.-430 б.
17. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тархы.-Алматы: Санат, 1997.-928 б.
18. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Қуаты оттай бұрқырап // Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы: Ғылым, 1977.-1 т.-454 б.
19. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы: Жазушы, 1989.-320 б.
20. Әуезов М. Әдебиет тарихы.-Алматы: Ана тілі, 1991.-240 б.
21. Кәкішев Т. Кер заманның керағар ойлары.-Алматы: Атамұра, 1995.-168 б.
22. Әуезов М. Уақыт және әдебиет.- Алматы: КөрӘдеБас, 1959.-244 б.
23. Мұқанов С. Халық мұрасы.-Алматы: Қазақстан, 1974.-236 б.
24. Ысмайылов Е. Ақындар.-Алматы: Ғылым, 1966.-217 б.
25. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі.-Алматы: Ғылым, 1991.-200 б.
26. Дүйсенбаев Т. Мұхтар Әуезов.-Алматы: Ғылым, 1974.-220 б.
27. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.-Алматы: ҚазМемКөрӘдеБас, 1959.-235 б.
28. Әуезов М. Абай Құнанбаев.-Алматы: Ғылым, 1967.-305 б.
29. Әбдіғазиев Б. Асыл арна.-Алматы: Білім, 1992.-142 б.
30. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтн ғасыры.-Астана: Күлтегін, 2002.-528 б.