ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ

ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мектеп оқушыларының мазасыздануының психологиялық мәселелері

Алматы — 2010

Мазмұны

Кіріспе …………………………………….……………..…………………………

I –тарау. Бастауыш мектеп окушыларының мазасыздануының

теориялық негіздері…………………………………………………………………………………

1.1. Баланың мектеп өміріндегі әлеуметтік жаңа ортаға бейімделуі……………

1.2. Бастауыш сынып оқушыларның мазасыздануының

физиологиялық дамуы ………………………………………………………………..

1.3. Балалардың мазасыздануының себептерінің негіздері…………………………..

II –Тарау. Мазасызданудың эмоционалды қалпына жалпы шолу…………..

2.1.Психологиялық эмоционалды қалыптар тарихы …………………………………….

2.2. Мазасыздану туралы психолог-ғалымдардың теориялары .………………….

2.3. Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздану қасиеттеріне

арналған зерттеулерге шолу ……….……………………………..…………………

III-Тарау.Мазасызданудың психологиялық мәселелеріне

эксперименталды зерттеу………………………………………………………………………….

3.1. Эксперименттің мақсаты, міндеттері, ………………………………………………..

3.2.Эксперименттің ғылыми өтілу барысы…………………………………………………..

Қорытынды……………………………………………………………..…………….

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………..………………..….

Қосымшалар………………………………………………………….………….……

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңдағы түрлі өзгерістер, жан-жақты карқынды дамуға байланысты кез-келген адам үнемі түрлі стресс жағдайларымен соктығысып отыратындығы жасырын емес. Экономикалық, саяси тұрақсыздық адамның өзіне, өзге адамдарға, ситуацияларға деген сенімділік сезімін жоғалтады.

ХХ-шы ғасырдың басында шетелдік және отандық психологияның өзекті мәселелерінің бірі жағымсыз эмоционалды жағдайларды, яғни ашу, агрессия, кінәлау сезімі, мазасыздану, стресс, дистрессті зерттеу болды.

Психология тарихында мазасыздануды түсіну ең алдымен жеке тұлға туралы түрлі теориялық дамуымен байланысты. Ең алғаш мазасыздануды зерттегендердің бірі З.Фрейд болды. [1,2,3,4]

Ол былай деді: «мазасыздануды бәсеңсіту үшін, адамның психикасы сублимация, регрессия, проекция, үнемдеу деген сияқты қорғаныс механизмдерін қалыптастырады. Мазасыздық сезімі жеке адамның дамуын тежелтеді, себебі онымен күресу үшін көп энергетикалық күш-қуат жұмсалады».

Бірақ, бұл Фрейд бойынша мазасыздануды жоюдың бірiнші тәсілі ғана. Екіншісі, жағдайларға тікелей мойын бұру болып табылады.

Фрейдтің оқушылары, неофрейдистер яғни Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливан және т.б мазасыздануды жеке тұлғадағы базалық, яғни негіздік кайта қүрылу, түзіліс деп есептеді. Мысалы, Э.Фромм былай деп жазады, мазасыздық сезімі адам табиғаттан қол үзгенде пайда болады деп, оның әлеуметтік аспектілеріне көңіл бөледі. К.Хорни мен Г.С.Салливандар мазасыздануды ана мен баланың қарым-қатынасы тұрғысында түсіндіреді. Бұл ғалымдар мазасызданудың қайнар көзі деп, Фрейд сияқты биологиялық себептерден емес, әлеуметтік себептерден іздеді. [1,2,3,4,5,6,7,8,].

Мазасыздану проблемасына өте жиі гуманистік бағыттағы психологтар К.Роджерс, В.Франкл, А. Маслоулар мән берді. Олар өзгелерге қарағанда, өзін-өзі дамытуға ұмтылған дені сау жеке тұлғаға катысты түсіндірді. [9,10,11]

Л.С.Выготский өз зерттеулерінде үнемі мына құнды жайтты ескертті: яғни, адам психикасы тұтас процесс ретінде зерттелуі тиіс. Адамның жеке тұлғасының интелектуалды және аффективті жақтары арасында тығыз өзара байланыс болуы тиіс. Кеңестік дәуірде психологтар көбінде интеллектуалды аумақты зерттеуге аса мән берді. Ал, эмоционалды күйлерді зерттеу идеологиялық себептерге орай рұқсат етілмеген еді. Мазасыздануды орыс нейрофизиологтары И. М, Сегенов, И. Павлов, В. М. Бехтеревтер де өз еңбектерінде қарастырып өткен.

Жалпы психологияда эмоционалды күйлердің проблемасы Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, Ф.Е.Василюк, Рубинштейн еңбектерінде де қарастырылды. Олар эмоционалды күйлердің базалық, теориялық негіздерін қарастырды.

Мазасыздануды эксперименттік тұрғыда зерттеуді алғаш С.Д.Спилбергер (С.D.Spielberder) және оның ізбасарлары бастаған. Бірақ әлі күнге дейін мазасыздану детерминациясы мен функциясының механизмдері айқын емес. [12,13]

Жекелеген мазасыздануды біздер, жағдайға қатысты субъект әрекеті құрылымының теріс сигналы деп түсінеміз. Мазасыздану негізінен жеке тұлғаның жағымсыз сипаты емес. Әрбір адамда өзіне тән мазасыздану деңгейі болады. Бұл пайдалы, яғни жеке тұлғаның белсендiлiгінің шарты ретіндегі мазасыздану болады.

Физиологтар еңбектерінде, соның ішінде К. Прибрам зерттеуінде эмоция нейрофизиологиясы бойынша былай дейді: «кез-келген эмоциялық күй, соның ішінде мазасыздану да сыртқы жағдайлардағы жаңа нәрсеге ағзаның реакциясы ретінде физиологиялық деңгейде пайда болады. [14].

Біздің проблемаға қатысты С.Л. Рубинштейннің түрліше эмоционалды күйлерді жіктеуі жайлы айтып кетуге болады. Ол аффектілер, елігулер және көңіл-күйлер деп бөледі де, көңіл-күйлерді сананың бақылауынан тыс-санадан тысқары пайда болады дейді.

Ол В.К. Вилюнас мазасыздану табиғаты туралы ұғымын талдай келе былай дейді: «Мазасыздану — нақты жағдайда мінез-құлықты басқаратын және түзейтін механизм» [15,16].

Біздің зерттеуіміздің басты мақсаты бағдарлану іс-әрекеті ретіндегі бастауыш сынып окушыларындағы мазасыздану байкалуының маңызды механизмдерін белгілеу, анықтау.

Эмоционалды қалыпты зерттей отырып, топ динамикасының кейбір аспектілерін бақылауға болатындықган, оның құрылымы мен принциптерінің өзгерісі әлеуметтік, жас ерекшелік және педагогикалық психология үшін өте маңызды әрі өзекті болады.

Осы мақсаттарға орай, зерттеу болжамдары құрастырылды:

Жалпы болжам: Мазасыздану жеке адамның белгілі бір накты жас кезеңінде оның жетекші әрекетімен өзара байланысты және жас ерекшелік, топтағы социометриялық статус сияқты факторлармен өзара шарттасады. Жалпы болжам төмендегі жеке болжамдармен нақтыланады:

Мазасыздану деңгейі бағдарлану әрекетіне жоғары деңгейлі
дайындықты қажет ететін жеке тұлғалық қарым-катынас
құрылымындағы тұрақсыз ситуациялардың байқалу индикаторы болып табылады.
Мазасыздану деңгейі мен субъектінің топтағы социометриялық тұрқы арасында белгілі-бір тәуелділік болуы тиiс.
Мазасыздану деңгейі мен түрлі жас кезендеріндегі субъекті тұрқы арасындағы байланыстың түрлі сипатын болжауға болады.

Зерттеу объектісі ретінде мазасыздану ерекшеліктері бар бастауыш сынып оқушыларының эмоционалды калпы табылды.

Зерттеу пәні — эмоционалды қалып ретіндегі мазасызданудың пайда болуының психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеудің міңдеттері:

Эмоция, эмоциялық күйлер, мазасыздану проблемасына
арналған әдебиеттерге тең талдау жүргізу.
Мазасыздануды оқып-зерттеуге арналған әдістемелерді
іріктеу және жүргізу.
Эксперименттік тұрғыда мазасызданудын деңгейлерін, бағыттылығын және өзге ерекшеліктерін анықгау.
Мазасызданудың жеке адамның түрліше факторларына (социометриялық статус, жасы) қатысты рөлі мен орнын
анықтау.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

Ең алғаш рет мазасызданудың жағымды сиапттамасы зерттелінді. Мазасызданудың адам өмірі бойындағы өзгерісі және бастауыш сынып кезеңі шамасында жетекші іс-әрекетке сай оның байқалу механизмінің өзгерісі көрсетілді. Жас ерекшелік және социометриялық статусқа тәуелді мазасызданудың байқалу механизмінің өзгерісі эксперименталды тұрғыда анықталды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынада, дипломдық жұмыстың материалдары жалпы, жас ерекшелік, мектепке дейінгі және әлеуметтік психологияның бөлімдерін мәнді түрде толықтырады.

Қорғауға ұсынылатын қағидалар:

Жекелеген мазасыздану эмоционалды қалып ретінде ситуацияға
бағдарлану функциясын орындайды.

Жекелеген мазасыздану мен социометриялық статус, жас
ерекшеліктің өзара тәуелділігі анықталды.

Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: Алматы қаласындағы №100-ші орта мектептің бастауыш сыныптары.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: ұсынылып отырған диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан және 58 әдебиеттен тұратын тізімнен тұрады.

Жалпы жұмыс көлемі 53 бет.

I ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОКУШЫЛАРЫНЫҢ МАЗАСЫЗДАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Баланың мектеп өміріндегі әлеуметтік жаңа ортаға бейімделуі

Мектепке жаңа келе салып, бала мектеп оқушысы бірден бола қоймайды. В.В.Давыдов пікіріне сай, бұл қалыптасу, яғни мектеп өміріне ену бүкіл бастауыш кезеңі барысында жүзеге асады. Және мектепке дейінгі балалық шақтың сипат-ерекшеліктері бүкіл бастауыш мектеп кезеңін сипаттайтын болады.

Баланың психологиялық қиындықтарға тап болуының алғы шарттарының бірі, оның «әлеуметтік жаңа даму жағдайына» енуі, яғни ішкі жаңа бағыт-бағдарының өзгеруі. Мұның барлығы баладан күрделі психологиялық қайта құрылуды талап етеді.

Ал келесі бір қиындықтар түрі субъективті алғышарттар арқылы туындайды. Ол алғышартгар: бала-бақша мекемелеріне барып жүріп, барғысы келмеу ниеттерінін орнығуы; мектеп оқушысы болып қалыптасуды кешеуілдететін бірқатар жеке-дара ерекшелікгер, яғни тұйықтық, агрессивтілік, мазасыздық, ұқыпсыздық т.б.

Балалардың бастауыш мектептегі түрліше қолайсыздық жағдайлары психиатриядан алынған «дезадаптация» терминімен анықталады. Дезадаптацияны құрайтын шарттардын бірі 3 төменгі оку мотивациясы, үлгерімнің төмен болуы және аса жоғары дөрежедегі мазасыздану проблемасы.

Атақгы психолог Л.С.Выготский 1730-шы жылдары былай деген
болатын: «Бала өлеуметтік ситуацияның бір бөлігі, баланың қоршаған
ортаға және ортаның балаға деген қарым-катынасы бастан кешулер
және баланың өз іс-әрекеті арқылы беріледі. Қоршаған ортаның күші
баланың бастан кешулері арқылы башттаушы маңызға ие болады.Бұл
дегеніміз, баланың бастан кешу жағдайларын терең іштей талдауға
міндеттейді». [38,383]

Міне, кезінде, яғни 1930-шы жылдары, айтып кеткен Л.С.Выготский ой-пікірлері біздің зертгеу жұмысымыздың әдіснамалық негізін құрады.

Бастауыш мектеп окушыларының бойында мазасыздану күйі ұзақ уақытқа созылатын болса, бұл ол баланың жүйке жүйесінің жұмысына өсер етеді. Нәтижесінде уақыт өте келе, астения дамиды, яғни жүйке бірте-бірте тозады, әлсірейді. Астения кезінде шаршау жиілейді, жұмысқа деген бала қабілеттілігі төмендейді, зейін қоюлары нашарлайды, естері әлсірейді. Әрине, бұл кемшіліктердің барлығын жоюға болады, бірақ оларды жоймайынша оку іс-әрекетіңде табыс, нәтиже төмендей беретіні сөзсіз. Бұндай жағдайда көптеген ата-аналар баланың кездескен қиыншылықтарын жою үшін, күнделікті қосымша сабақтар ұйымдастырады. Бұл бала астенизациясын жоғарылатады, бірақ жалпы ситуацияға теріс әсер етіп, дамуды одан ері тежелтеді.

Үнемі бола беретін нәтижесіздік жағдайы уақыт өте келе, шындыққа деген пессимистік қатынасты, көзқарастың пайда болуына және депрессивті күйдің өріс алуына себепші болады.

Әдетте мінез-құлықтық қиыңдықтар дегенді әдебиетте «мектептік мазасыздану» деген терминімен түсіндіріп жүр.

Эмоциялық күй-қалып жөнінде Қазақстанда жазылған еңбектер де бар. Мысалы, айтып кететін болсақ, М.В.Кузубованын «Жасөспірімдік шақтағы мазасыздану жайлы» және АЛ.Ескендірованың «Агрессияға» байланысты кандидаттық диссертация жұмыстары белгілі.

Психология ғылымдарының докторы, профессор С.М.Жақыпов өзінің «Оқыту процесінде студенттердің танымдық іс-ерекетін басқару» еңбегінде мынандай құнды пікірді алға тартады.

«Бірлескен іс-әрекет жағдайында эмоциялар санаға жекелеген ұғымдар жөніндн белгі береді. Бірлескен іс-әрекетте бір субъектінің эмоциясы өзге субъект үшін жеке мән-мағына жайлы белгі ретіңде болуы мүмкін.

Эмоциялардың сигналдық функциясы негізгі үш қарым-қатынас каналы арқылы жүзеге асуы мұкін. Олар: одағай, интонацияны білдіреді, 2-ші: , ым-ишарат, 3-ші мәнерлі қимыл, дене тұрын білдіреді». [39]

Бастауыш сыныпта оқушылардың мазасыздануы туралы зерттелген зерттеулер жоқ. Бірақ, жоғарыдағы еңбектерге, әдебиеттерге терең талдау жасай отырып, мынандай қорытындыға келуге болады.

Бастауыш мектеп кезеңі өте еліктегіштігімен дараланады.

Жан Пиаже айтқандай, бұл кезең – интуитивті ойлау кезеңі, яғни бала нақты әрекет-амалдарды орындай отырып, нағыз ойлау, логикалық ойлауға көшеді. Жөне осы ойлауда міндетті тұрде эмоциялық күй қатар жүреді.

Осы жас кезеңіңде мазасызданудың туындауы түрлі факторларға байланысты, яғни социометриялық статус, жас кезеңі, отбасы жағдайы және т.б.

Мазасыздану өзге эмоционалды қалып сияқты бастауыш мектеп окушысының мінез-құлқына әсер етеді. Және бұл калып түрлі іс-әрекет түрімен, оның ішінде ақыл-ой әрекетімен тығыз байланысты.

Жалпы, педагог, ересек, ата-аналар осы жас кезеңінің тұрлі даму ерекшеліктерін қатаң түрде ескеріп, тиісінше психокоррекциялық жаттығуларды әдістемелік тұрғыда дұрыс өткізе білулері тиіс.

Адамның көптеген психикалық кдсиетгерінің негідері нақ осы бастауыш мектеп жасыңда қалыптасады және әдетке айналады. Мектепке келген бойда кездесетін қиындықтар түрлері, мысалы, мектеп режиміне байланысты, әлеуметтік қарым-катынас (мұғалім, сыныптағылар, отбасындағы). Осы қиындықгармен соқтығыса отырып, балалар мазасыздануды бастан кешіріп отырады.

1.2 Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының физиологиялық негіздері.

Орта білім берудің әлеуметгік міндеттері мен мазмұны әлі түпкілікті қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір бөлігі ретінде бастауыш мектеп шағының хроналогиялық шектерін және психологиялық ерекшеліктерін де.

Түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды. Ғылыми қөзкараспен карағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа неғұрлым тән белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық дамуындағы оның ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға дейінгі балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптаскан жүйесіндегі бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.

Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым негізгі тән белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасында дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде катар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқгы бұл шак көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайыңдауға мүмкіндік береді.

Бұл жаста дененің барлық органдары мен тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де скелеттін қатаюы өлі де аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру жөне спорттың көптеген түрімен айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, соңдай-ақ теріс зардаптарға да (дене дамуының қалыпты жағдайлары болмаса) әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын мебельдер көлемінің сай болуы, стол мен партаға дұрыс отырғызу — бала денесінің, оның тұлғасының қалыпты дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілетгілігінің шарты екендігі, осыдан.

Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшықет күші артады. Ірі бұлшық еттер майдаларынан ерте жетіледі. Сондықтан да балалар салыстымалы түрде алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек кабілетті, алайда оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тығыз — он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-он екі жасқа карай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда басауыш сынып оқушысы неліктен әр жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болады. Оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып балаларына, әсіресе I-II сынып оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларда ұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі кебінесе нәтижені жақсартпайды.

Бастауыш сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда төзімді болады. Күре тамырларының диаметрі үлкендігі арқасында ми жеткілікті қан алады, бұл оның жұмысқа қабілетгі болуының маңызды шарты болып табылады. Мидың салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады. Әсіресе, мандай бөліктері өспелі олар адамның психикалық іс-әрекетіңце жоғары әрі неғұрлым күрделi функцияларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.

Олардың бірінші жаңа мекгеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну тұру керек, сабақгы жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, бала да әдетте тыс шаршау оку жұмысын бұзу, режимдік сәттерді жіберіп қою қанша болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психикалық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарлы түсінікті де айқын жеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың жеке — дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.

Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі мұғалімен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым-қатынастардың сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндiгінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болса да тоқтата отырып үнемі балалардың еңбегіне баға береді.

Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзегереді. Оның жаңа міндеттері мен праволары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсымасы үшін ерекше орын және уақыт болу керек, оның күн режимімен санасу керек). Көпшілік семьяда баланың бұл праволары құрметпен қабылданып, толық қанағаттандырытыны тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі байқалады: үлкендердің қарым- қатынасын және олардың «мектеп еңбектерінің» тілектерін дереу қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері — оқушылар — басшы тұлға болатын тәртіпті орната бастайды. Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі пайда болуына әкеліл соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші сынып оқушысының көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенің көрсетумен ұштастыру керек. Бала олармен санасып, үй іші істерінің жалпы ағымыңда өзінің мекгептегі кақтығыстары шамадан тыс көрсете бермеуі керек.

Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оку жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті, мұғалімнің берген бағасын мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оку процесі әдетте балалар белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сактап, қажетті жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген кажеттілік арнайы карастырылмаған.

1.3. Балалардың мазасыздану себептерінің негізері

БІз мазасызданудың қолайсыздық қаупін алдын-ала сезумен байланысты, эмоционалды дискомфортты бастан кешу екенін білдік. Бастауыш сынып оқушылары алғаш мектепке білім алуға ұмтылуы оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына, ішкі позициясын өзгеруіне әкеліп соғады. Ішкі позиция — баланы окуға ынталандыратын, мектепке деген оң эмоциясын қалыптастыратын үгіттеуші орталық. Алғаш мектепке қуанышпен барған бала, енді өз алдына үлкен міндеттемелердің бар екенін сезіне бастайды. Ол мұғалімнің оқушыларға қоятын талабы ата-ананың қадағалауы және т.б. Еркін ойнап өскен бала бұл талаптарды алып кете алмауы да мүмкін, осындай эмоцияларды сәтсіздікке ұшыраған (өзінің сыныптастарымен қарым-қатынасы, педагог, ата-ананың нашар қатынасы) ішкі позициясы үрейлі, қорқышынты тудырады. Қорқыныш — бала өміріне және сәттіліктеріне төніп тұрған қауіптің мидағы бейнесі. Мазасыздық – қоркынышты эмоциналды түрде сезіну. Мазасыздану сезіміне алып келетін қорқу мынадай себептерге байланысты болады: өз қатарларымен дұрыс қатынаста болмау, ата-анасының өзара конфликті болуы психикалық травма алуы, ата-ана тарапынан қатал тәртіп т.б. Бұл баланың тіпті ортамен араласпай тұйық болуына немесе ызыланғыш, ашушаң болуына әкеліл соғады. Үрей, қорқыныш сезімдерін жою ұшін кейбір психологтарымыз баланы мадақтау жоғары бағалау керек деген пікір айтады. Сонымен катар, мазасыздану типіндегі эмоционалды сәтсіздік өзіңцік бағалауы жоғары балаларда бақыланған. Олар «ең жақсы» оқушы болуға, немесе ұжымда ең жоғарғы деңгей алуға үміттенді, ягни өз талаптарын жүзеге асыру үшін шындығында мүмкіндігі болмаса да анықталған сапаларда жоғары талаптанулар болған [61].

Отандық психологгар балалардағы адекватсыз жоғары бағалау бұрыс тәрбие, бала сәттілігін үлкендердің асыра бағалауы, асыра мақтау, оның жетістіктерін асырып айту нәтижесінде қалыптасады деп санайды.

Қоршағандардың жоғары бағасы және соған негізделген өзіндік баға балаға ұнайды. Қиындықгармен және жаңа талаптармен соқтығысу оның құралмағандығын аңғартады. Бірақ, бала бар күшімен өзінің жоғары өзіндік бағасын ақтап қалуға тырысады, өйткені ол оған өзін сыйлауды, өзіне жақсы қатынасын қамтамасыз етеді. Соған қарамастан, бұл балаға әрқашан сәтті бола бермейді. Окудағы жоғары деңгейдегі жетістікке үміттене отырып, ол дегеніне жету үшін жеткілікті дағды, білімге ие болмауы мүмкін, мінездің кері сапалары жөне белгілері сыныптағы, құрбылар арасындағы керекті жағдайды алуына мүмкіндік бермейді. Осы арқылы жоғарғы талаптанулар және нақты мүмкіндіктер арасыңдағы қарама карсылық ауыр эмоциялық күйге алып келуі мүмкін.

Қажеттілігінің канағаттанбауынан бала санасында сәтсіздікті, сенімсіздікті мойындауды және өзін сыйлауды жоғалтуға мүмкіндік бермейтін қорғаныс механизмдерін өндіреді. Ол басқа адамдардан өз сәтсіздігінің негізін табуға тырысады: ата-анасынан, мұғалiмдерден, жолдастарынан. Сәтсіздіктің себебі оның өзінде екенін мойындамауға тырысады, оның жетіспеушілігіне нұсқайтындардың барлығымен қақтығысқа түседі, тітіркендіргіштік, өкпелегіштік, агрессивтілік танытады.

М.С.Неймарк мұны «адекватсыздық аффектісі»- «өзін өз әлсіздігінен қорғауға өткір эмоциялық ұмтылу, кез-келген тәсілмен санада өзіне сенімсіздікке жол бермей, шындықтан қол үзу, баршадан және барлығынан тітіркену және ызалану».

Мұндай күй созылмалы болуы мүмкін және айлар мен жылдарға созылуы мүмкін. Өзін нығайтуға күшті қажеттілік бұл күндердегі қызығушылық тек өзіне бағытталуына алып келеді.

Мұндай күй балада үрейді бастан кешірмеуі мүмкін емес. Алғашында үрей негізделген, ол бала үшін нақты қиындықтан пайда болады, бірақ үнемі баланың өзіне, өз мүмкіндіктеріне, адамдарға қатынасының адекватсыздығының нығаю шамасына қарай адекватсыздық оның әлемге қатынасының тұрақты белгісі болады, сонда бала кез-келген өзі үшін кері жағдайладан қолайсыздық, сәтсіздік күтетін үрей мазасыздыққа айналады.

Т.В. Драгунова, Л.С.Славина, Е.С.Макслак, М.С.Неймарк көрсетуінше аффект тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады дейді, сондықтан оған төтеп беруі қажет. Осы авторлардың жұмысында адекватсыздық аффектісіне төтеп беру өте қиын екенін атайды. Маңызды мәселе баланың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестікке алып келу немесе оған оның нақты мүмкіндігін өзіндік баға деңгейіне дейін көтеруге көмектесуден тұрады. Бірақ нақты жол – бұл баланың қызығуы және талпынуын бала сәттілікке жеткізетін немесе өзін нығайтатын салаға ауыстыру.

Славинаның аффективті мінез-құлқы бар балаларды меңгеруге арналған зерттеуі балалардағы қиын эмоционалды қайғыруы адекватсыздық аффектісімен байланысты екенін көрсетті.

Бұл зерттеулерді баланың өмірінде анықталған қолайсыз жағдайларында пайда болатын нақты үрей нәтижесі ретінде, оның әрекеті жөне қарым-қатынасы процесінде пайда болатын құрылым ретінде қобалжуды түсіну үшін теориялық база ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтқанда, бұл биологиялық емес әлеуметтік құбылыс.

Мазасыздану мәселесі басқа аспектіге де ие — психо-физиологиялық.

Аландау, үрейді зерттеудегі екінші бағыт берілген уақыттағы деңгейді шарттайтын тұлғаның психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін оқып-білу жолы бойынша жүреді.

Көптеген авторлар үрей күшті психикалық қысым-«стресстің» құраушы бөлігі болып саналады деп айқындады.

Стресс күйін зарттеген отандық психологтар оның анықтамасына әртүрлі жорамал енгізді.

Мысалы, В.В.Суворова лабораториялық жағдайда алынған стрессті зерттеді. Ол стрессті адамға қиын және жағымсыз экстремалды жағдайларда пайда болатын күй ретінде анықтады.

В.С.Мерлин стрессті «аса қиын жағдайда» пайда болатын жүйкелік қысым ретіңде емес, психологиялық күй ретінде анықтайды.

«Стрессті» ұғымын жорамалдауың барлық ерекшелігіңде барлық авторлар стресс – бұл өте қиын жағдайларда пайда болатын жүйке жүйесінің шамадан тыс қысымы дегенде үйлеседі. Стрессті еш уақьпта мазасызданумен «теңестіруге болмайды, өйткені стресс еркашан нақты мазасызданудың жоқ кезінде көріне алады. Күнi бойынша да стресс және мазасыздану-әртүрлі кұйлер. Егер стресс – бұл жүйке жүйесінің шамадан тыс қысымы болса, онда қобалжуға мұндай қысым күші тән емес.

Стресс жағдайындағы үрейдің болуы кауіп немесе жағымсыздықты күтумен, оны алдын-ала сезумен байланысты деп санауға болады. Сондықтан үрей дәл стресс жағдайында емес, ал осы күйдің бастауына дейін пайда болуы мүмкін. Мазасыздық – күй ретінде қолайсыздықты сезу деген сөз. Бірақ үрей субъектінің кімнен қолайсыздық күткеніне байланысты әртүрлі мүмкін: өзінен (өзінің құралмағандығынан), объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан.

Осы арқылы мінез-құлықтың кері формаларында мыналар жатыр деп шешім шығаруға болады: мазасызданудық көрінуі ретінде қарастырылуы-мүмкін эмоционалдық кұйзелу, тынышсыздық, қолайсыздық және өз аман-саулығына сенімсіздік.

Қорқыныш, аландау, әлсіздік және оңашалану сезімдерінен қорғану мақсатымен индивидте тәжірибе нәтижесіне меңгерілген тұлғаның невротикалық белгілері деп атаған «невротикалык, қажеттіліктер» пайда болады.

Өзіне қоршағандардың дұшпандық және немкұрайлы қатынасын басынан кешіре отырып, үреймен құрсауланған бала өзінің мінез-кұлық жүйесін жөне басқа адамдарға қатынасын жасап шығарады. Ол кекті, агрессивті, тұйық бола бастайды немесе махаббаттың жоқтығына орнын басу үшін басқаларға беделді орнатуға тырысады. Бірақ, мұндай мінез-құлық сәттілікте алып келмейді, керісінше ол кақтығысты одан әрі шиеленістіреді және әлсіздік пен қоркынышты күшейтеді. Хорни осыны ескере отырып, «Біздің уакыттың невротикалық тұлғасы» кітабында 11 невротикалық кажеттелікті атады.

Үйірсектік жөне мақұлдауға, басқаларға ұнауға, жағымды
болуға невротикалық қажеттілік.
Барлық тілекті, күтімде орындайтын «серікке» невротикалық
қажеттілік, жалғыз қалуға қорқу.
Өз өмірін тор шектермен шектеуге, байкаусыз қалуға
невротикалық қажеттілік.
Ойдың алдын-ала көрудің көмегімен басқаларға қарағанда
невротикалық қажеттілік.
Басқаларды қанау, олардан жақсыны алуға невротикалық
қажетгілік.
Әлеуметтік мойындау немесе престижге қажеттілік.
Жеке мәпелеуге кажеттілік. Өзінің асыра көрсетілген бейнесі.
Жеке жетісіктіктерге невротикалық талаптану, басқалардан
озып тусу қажеттілігі.
Өзін-өзі қанағатгандыру және тәуелсіздікке невротикалық
қажеттілік, еш нәрседен мұқтаж болмау қажеттілігі.
Махаббатқа невротикалық қажеттілік.
Аса басымдыққа жетілуге, қол жеткізбеушілікке невротикалық қажеттілік.

К.Хорни осы қажеттіліктерді қанағатгандыру көмегімен адам үрейден кұтылуға ұмтылады, бірақ невротикалық кажеттіліктерді қандыру мүмкін емес, оларды қанағаттандыруға болмайды, алдан шығатын үрейден құтылу жолы жоқ деді.

ІІ ТАРАУ. МАЗАСЫЗДАНУДЫҢ ЭМОЦИНАЛДЫ ҚАЛПЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ

2.1 Психологиялық эмоцианалды қалыптардың тарихы

Эмоционалды қалып проблемасы адамды әуел бастан-ақ қызықтырды. Өйткені, нақ осы біздің эмоцияларымыз сол немесе өзге істерді орындауға және шешім қабылдауға итермелейді. Психология ғылымының жас ғылым екендігіне қарамастан, психологиялық білімдер төркіні антикалық философтар мен медиктер еңбектерінен бастау алады.

Ежелгі грек философы Платон, философия мен психологиядағы идеалистік бағыт өкілінің пікірінше, эмоциялар жоғары, «интеллектуалды» және төменгі қанағаттануларға бөлінеді. [17]

Платонның шәкірті болып келетін Аристотель «Жан туралы» трактатында 3 түрлі жан түрін анықтады және сезімнің міндетті түрдегі заттылығын, эмоцияның сипатын айқындады. [18]

Ежелгі гректік философияда эмоция жайлы Эпикур еңбектерінде құнды пікірлер айтылады. Ғалым жан күйзелісін, қорқыныш сезімін, мазасызданудың сана-сезімнің адасуы деп түсіндірді. Эпикур пікірінше, адам үшін сезімнен артық даму жоқ.

Аффективті қалыппен күресудің біркдтар жолдары ұсынылды:

1) аффекті сырттай байкалуға ауыспауы тиіс: сырттай байқалу
аффектіні нығайтады. (Мұнда ішкі, эмоционалды реакциялар
сыртқы мінез-құлыкпен байланыста болады.

2) өзге әрекетке ауысу яғни, қорқыныш кезінде ерлік пен
шыдамдылық үлгісін, ал мазасыздану кезінде тыныш күйді
еске түсіру.

Бүл сияқты ұсыныстар, зейінді өзекті қалыптан ауқымды қалыпқа ауыстыру казіргі, яғни психотерапевтикалық бағыттарда, мысалы нейролинвистикалық бағдарламада ұсынылады. (NLP) [19]

3) эмоцияларды үнемдеу оның қарқынын бәсеңсітеді.

4) iс-әрекет пен аффект арасында ара қашықтықты құру.

Мысалы, атақты философ Ф.Декарт өзінің философиялық тұжырымдамаларында эмоцияның психофизиологиясына үлкен мән береді, яғни тыныс алу, қан қысымы, пульстің өзгеруі сияқты өзгерістердің табиғаты туралы жазды. [20]

Сезімдер проблемасы жайлы «этика» деген еңбегінде Б.Спиноза терең жазды. Л.С.Выгтоский, Б.Спинозаның еңбегіне орынды баға берді. Б.Спиноза бойынша, адам тәні табиғатынан аффектілер шығады. Ол 3 негізгі аффект түрін бөліп көрсетеді: қанағаттанбау, қанағаттану және қалау. Адамға зиян келтіретін аффектілер: қайғыру және жек көру.[2І]

Жаратылыстану ғылымдарының қарқынды дамуы біздің зерттеу пәндерімізге де өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Адам табиғаты жөнінде революция жасаған ғалымдар Ж.Б.Ламарк, Ч.Дарвиндер пайда болды. [22]

Жаратылыстанушы Ч.Дарвин өзге проблемаларымен қатар эмоцияларды да зерттеді. «Адамда және жануарларда эмоцияның пайда болуы» деген 1872 ж. еңбегіндегі жүйеленген зерттеулер оны мынандай қорытынды жасауға келіп жеткізді: біздерді ым-ишарат арқылы бейнеленетін сезімдеріміз – эволюциялық процесс нәтижесі болып табылады. Ч. Дарвин эмоциялардың байқалуын бас салып төну мен қорғануда көрінетін сақталып қалған әрекеттердің қалдығы деп қарастырды. Жануарлардың әлеуметтеніп дамуына орай бұл қимыл-қозғалыстар дербес рөлге ие болды. [23]

Американ психологы У. Джеймс теориясында субъекгивті эмоционалды тәжірибе физиологиялық функциялармен қатысты қарастырылады.

У.Джеймстің жұмыстары әрі қарай ми мен эмоцияның нейрофизиологиялық негізін зерттеуде алғашқы қадам болып саналады.

З. Фрейд неврологияны оқыды да, мидың жұмысы арқылы эмоцияларды түсіндіруге тырысты. Ол былай деді: «Эмоциялар — ми тереңіндегі дискомфорт сезімінің күшеюі немесе азаюы».

Американ психофизиологтары Д. Олдс, П. Милинер, Р.Хит, К.Сен-Джонсон, швейцар физиологы В.Гесс, кеңес одағының нейрофизиологтары, В.Н.Бехтерев, Ю.А.Макаренко, П.В.Симов және т.б зерттеулері бас миында түрліше эмоционалды орталықтардың ашылуына әкеліп соқты. [24]

Бұл жаңалық П.К. Анохинге эмоционалды құбылыстардың жануарлар эволюциясының механизмі, олардың өмір суруге тырысу, қоршаған ортаға бейімделу қасиеті екендігі жайлы тұжырымдама жасауға әкеліп жеткізді. Және де П.К.Анохин эмоцияларды қарапайым субъективті құбылыстар деп тұсіндірді де, олардың психологиялық мазмұнын нақтылады. [25]

У.Джеймс пен К.Г. Лангенің перифериялық теориясы маңызды рөл атқарды. Бұл теория бойынша эмоция туындағанда, субъект бүл эмоцияны өзінің ағзасыңда физиологиялық өзгерістерді түйсіну ретіңде бастан кешіреді. У. Джеймс былай деді: «Біздер қайғырамыз, себебі жылаймыз, өкпелейміз — себебі, соққы береміз, ал қорқамыз – себебі, дірілдейміз». [2б]

Әдебиеттерге талдау жасай келе, бүгінгі күні сипаттау ретінде эмоцияның келесі сипаттарын бөліп көрсетуге болады:

а) санада эмоцияның тікелей бастан кешулер ретінде берілуі;

б) эмоцияның психофизиологиялық сипаты: бір жағынан
аффективті толқу, енді бірі — органикалық байқалуы:

в) эмоцияның айқын берілген бояуы.

С.Л. Рубинштейн өз теориясында эмоцияны қажеттіліктердің болуының субъективті формасы деп көрсетеді. Бұл дегеніміз, мотивация субъектіге эмоционалды құбылыс түрінде ашылады да оларға қарай іс-әрекетті бағыттайды. [27]

А.Н.Леонтьев эмоцияны іс-әрекет жүйесінде қарастырады. Ол былай дейді: «Эмоциялар — өзіне іс-әрекетті бағындырмайды, қозғалыстың «механизмі» және нәтижесі болып табылады». Эмоцияның функциясы жайлы «эмоциялар ішкі сигналдар функциясын орындайды. Эмоция ерекшелігі, олар мотивтер арасындағы қатынасты бейнелейді». А.Н.Леонтьев мынандай құнды пікірді алға тартады: «мотивтер сезілмеген уақытта да, олар өздерінің психикалық бейнеленуін ерекше формада — әрекеттің эмоционалды бояуы формасында табады». [28]

В.К. Вилюнас эмоциялардың функционалды жіктелуіне күш салды. Ол эмоциялардың екі негізгі түрлерін бөліп көрсетеді — жетекші және өндіргіш. Жетекші эмоциялар қажеттілік затының мәнін және мағынасын ашады. Осы жетекші эмоциялар іс-әрекет мотивімен, тікелей байланысады. [29]

Аффект пен эмоциялар өзінің ситуативтілігімен ерекшеленеді. Аффектілер А.Н. Леонтьев бойынша, әрекет соңында пайда болып, әрі жағдайдың жалпы бағасын береді де, ал эмоциялар болған немесе мүмкін болатын жағдайға бағалау және жеке қатынасты бейнелейді де, идеаторлық сипатта болуы мұмкін.

Ал сезімдер – айқын сипаттағы заттық сипаттағы тұрақты эмоционалды бастан кешулер болып табылады, және іс-әрекетке қатысады, бірақ жағдайға тәуелді болмайды. [30]

Қазіргі таңда күрделі эмоциялардың динамикасын ғана түсіндіретін теориялардан басқа, эмоцияның дамуын жеке дамуымен байланысты қарастыратын теориялар пайда болды. Ол бұл тұжырымдамасыңда былай дейді: эмоционалды даму деген жоқ, тек жеке адамның дербес дамуының эмоционалды аспектісі болады.

В.А.Петровский жеке адамның «эмоционалды дамуының» екі аспектісін бөліп көрсетеді:

эмоционалды күрделілікке адамның тартылуы;
өзге адамдармен эмоционалды бірлікті орнатуы.

«Эмоционалды күрделілік» ұтымы «Когнитивті күрделілік» ұғымына жақын. [31]

Эмоциялар саласы бойынша, зерттеулер әлі жеткіліксіз, бірақ дегенмен жалпы сипатта эмоционалды процесстердің пайда болуы және динамикасын анықтайтын басты зандылыктарды көрсетуге болады.

эмоционалды процесстер — индивид үшін әрекетке әкеліп
жеткізетін психикалық басқару класының ерекше класы.
эмоционалды процесстер индивид үшін маңызды факторлар
арқылы туындайды. Бұл ең алдымен, физикалық
тітіркендіргіштер.
эмоционалды процесстер басқару процестеріне әсер етеді,
ағзаның ішкі қалпына және сыртқы мінез-кұлыққа да әсері
болады.

2.2 Мазасыздану туралы психолог-ғалымдардың теориялары

Эмоция мен эмоционалды қалыптың негізгі теориялық аспектілерін қарастырғаннан кейін, біздер енді мазасыздану немесе мазасыздық сияқты эмоционалды қалыпқа байланысты қазіргі таңдағы психологиялық тұжырымдамалардың басты қағидаларын қарастыруға тырысамыз. Біздер талдауымызды мазасыздануды белгілі бір мінез-құлыктық реакция деп түсінген бихевиористік көзқарастан бастаймыз. Бұл бағыттың психологтары Д. Уатсон, Т. Тарндейк, К. Лешли және т.б мазасыздануды белгілі бір стимул арқылы туындаған жағымсыз процесс деп қарастырды. Олар балаларда мазасыздану мен қорқыныштық қалыптасу мүмкіндігін көрсетті. [32]

Бихевиористік бағытка реакция ретінде ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдардың аяғы, 60-шы жылдардың басында когнитивті психология мектебі пайда болды. Оның көрнекті өкілдері — С.Шехтер, Дж Келли, Л.Фестингерлер эмоционалды қдлып пен мазасыздануды төмендегідей қарастырды. Яғни, «эмоциналды калыптар субъект бір аспект жөнінде екі түрлі психологиялық білімде болғанда пайда болады. Ал мазасыздану – теріс эмоция, дискомфарт күйі және оны жағдайды дұрыс шешу жағына өзгерту жолы аркылы, әрі жаңа мәліметті алу жолы арқылы өзгертуге болады», [32]

Физиологиялық көзқарасты ұстанған психологгар Д.Гамбург пен Дж Адамстор мазасыздану қалпын соматикалық аурулар табиғатымен салыстырды. Олар мазасыздық деңгейін адам ағзасының вегетативті функциясын тіркеу әдісі арқылы өлшеуді ұсынды. К.Кеннан мазасыздану кезінде адам қанында адреналин деңгейі жоғарылайтындығын анықтады. Франкенштейн мен Кинг, канға мехолил кұйғанда яғни мазасыздану барысында қан қысымы тез арада және біршама уақытка төмендейтіндігін дәлелдеді.

Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш қалдырмайды. Осы проблеманы теоиялық тұрғыда зерттеуді бастаған осы З.Фрейд бодды. Ғалым бөлген мазасыздануды тудыратын жағдайлар мыналар:

а) қалаған объектіні жоғалту мыс, ата-анасынан немесе жақын
досынан айрылған бала т.б

б) махаббат сезімінің жоғалуы.

Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандардың тұжырымдамаларына сөйкес, мазасыздану әлеуметтік құбылыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуға өмір жағдайлары себепші болады. [33]

Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады: невротикалық және экзистенциалды.

Мазасыз (қорқак) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезенде қорқыныш сезімі ақырға шегіне жетеді, яғни олар адамдардан, өзге балалардан, ит, найзағайдан т.б қорқады.

Ресей ғалымы А.М.Прихожан өзінің «Жас өспірімдер арасындағы тұлғааралық мазасыздануға психологиялық талдау» деген еңбегін жазды. Ал, ғалым Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануы жайлы тың мәселені көтерді. Оның пікірінше, мазасыздану «Жеке-дара, сараланған қалып-күй жеке бастың қасиеті. Әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кауіп туғызатын ситуацияларға эмоционалды тұрғыда көзкарас, қатынасты білдіру».

Н.В. Имедадзенің берген анықтамасына көптеген кеңес дәуірінің психологтары В. Белаус, В. Бакеев, В. Кисловская, Т. Купцовалар келісіп, қолдады.

Сонымен, мазасыздану дегеніміз — қиындық жағдайындағы әлеуметтік қажеттіліктер фрустроциясын бастан кешіру.

Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Бажович айтқандай-ақ, ерекше эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді.

Мазасыздану мен тынышсыздық таламусты тітіркендірген кезде байқалған (Делгадо).

З.Фрейд ұғымынша, мазасызданулар қорқыныштан бөлек аффектілер мен когнитивті процесстерді қосып алады. Қажетттіліктерді түйсінген адам ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану күтетін немесе алдын-ала болжалған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады., және кез-келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде дамуы әбден мүмкін. [1,2,3,4]

З.Фрейдің психоаналитикалық теориясы XIX гасырда физика мен биология дамыткдн позитивизм климатында өсті. Индивид ең алдымен сыртқы әлеммен өзара әрекеттестік арқылы ұстап тұрған күрделі энергетикалық жүйе деп қарастырылды.

XIX ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар түсінігінше, адам көп дәрежеде қоғам жемісі. Психоанализге мазасыздану проблемасы жайлы көптеген еңбектер жазған. Ғалымдар Э.Фромм, К.Хорни мен Г.С.Салливандар болды. Э.Фромм «Сүйе білу өнері», және «Бостандықтан көшу» деген ірі еңбектерінде мазасыздануды тек қорғаныстық механизмдер деп атады. [5,6]

К. Хорни Фрейдистік жүйені тереңдетуді жалғастыра түседі. Ол «негізгі мазасыздықгы» – оқшаулану сезімі немесе баланың зұлым әлемде көмектен тыс қалуы», — дейді.[7]

Жалпы алғанда, баланың ата-аналарымен қарым-қатынасында қауіпсіздікті жоятынның барлығы мазасыздануды тудырады. Қауіпсіздікті сезбей тұрған, мазасыз бала бойында оқшаулану және дәрменсіздік сезімін игеруге арналған түрліше стратегиялар дамиды. Ол бала зұлым немесе, керісінше, өте ақылды, яғни өзі жоғалтқан махабабатты қайтаруға дайын болатындай қалыптасуы мүмкін. Балада шындықка сай емес, өзінің бейнесі калыптасуы да мүмкін [8].

Гарри Стек Салливан — «психиатрияның тұлғааралық теориясы деп аталатын жаңа тұжырымдаманы жасаушы ірі ғалым. Оның негізгі, маңызды қағидасы жеке адамды қайсыбір гипотетикалық мазмұн, мағына. Оның негізі – тұлғааралық қарым-қатынастар»- деп түсіндіреді. Яғни, жеке адамды нақты әлеуметтік ситуациядан тыс зерттеу мүмкін емес дейді.

Салливан да Хорни сияқты, мазасыздануды тұлғааралық қарым-қатынас жемісі деп санайды, және алғашқыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы мазасыздықтан қашудың жолы: адамдар өз мінез-құлқын бақылау мен қорғаудың түрліше тәсілдерін қолданады. Нақ осы қорғаныс шаралары мен жүйені қалыптастырады. «Мен» адамды мазасызданудан қорғайды, әрі жоғары деңгейлі өзін-өзі сыйлау арқылы бекиді, өзін сыннан да қорғайды. Салливан да, өзге теоретиктер секілді жеке адамды когнитивті жүйе деп қарастырды. Ғалым дәлелдеуінше, мазасызданудың жоғары деңгейі индивидтің өз қажеттіліктерін қанағаттандыру тиімділігін төмендетеді, өзара тұлғааралық карым-қатынастарды бұзады, ойлау процесінің бұзылуына септігін тигізеді. Мазасыздану қарқыны қауіптің қаншалықты екендігіне және қорғану тәсілдерінің тиімділігі қаншалықты болуына байланысты болады.

Жалпы алғанда, Салливан «мазасыздану өмірде бірінші болып оқып-білім беруші әсер береді», — деп есептейді.

Э.Фромм, К.Хорни және Г.С.Салдиван тұжырымдамалары бойынша айтатын болсақ, олардағы жалпы болатын ұғым: мазасыздану әлеуметтік кұбылыс деп есептеледі.

Адамдар табиғатынан мазасыз бола қоймайды, оларды өмір жағдай — шарттары мазасыз етеді. Фрейд пікіріне қарама-қарсы адамдар табиғатынан деструктивті емес. Олар деструктивті бола алады, ол үшін өзін-өзі жүзеге асыру жолына түсулері тиіс. [33]

Кейбір тұжырымдама авторлары мазасыздануды мінез акцентуациясы деп санайды да, мазасыз жеке тұлғалар деп типтерге бөледі. Мысалы, ол автордың бірі К.Леонгард ол былай дейді: «Бала өскен сайын мазасыздануы азаяды».

Гуманистік бағыттағы психолог-ғалым В.Франкл мазасызданудан құтылудың тәсілі ретігіде логотерапияны қолдануды ұсынады. [10,34]

Психикалық күй – қалып проблемасы және оның ішінде эмоционалды күйлер проблемасын өте ертеде зерттеген. Ертедегі философтар еңбектері негізінде психикалық қалып ұғымы категориалды сипатқа ие болды. Мысалы, Аристотель бойынша, психикалық қалыптар — адам жанының ерекше күйі. Аристотель ой-пікірлері арқылы, психикалық феномендер бірлігі, жиынтығы аффективті сипаттағы және сана, әрі еріктік күй сияқты психикалық қалыптарға бөлінетіндігі анықталды. (Тален, Плотин, Августин) [35]

Ал, Авицено пікірінше, эмоциялар «жануарлар күшінің» белгілі бір формасы. Ол медицинаны психологиямен біріктіру керек, яғни тығыз ғылымдар деп санаған ғалым. И. М.Сеченов эмоционалды күйлерді зерттеуде жаңа бір кезеңді ашты.

Психикалық күй-қалып, оның ішінде мазасыздану, қорқыныш т.б жайлы XX ғасырдың І-ші жартысында орыс зерттеушілері В.М. Бехтерев, Д.Н. Левитовтар терең зерттеді. Олардың айтуынша, психикалық күй-қалып — яғни адам психикасының байқалуында үнемі адам әрекетін бояп тұратын және оның танымдық іс-әрекетімен еріктік аумағы және тұтас жеке тұлғасына байланысты сыртқы сипаттармен қатар жүретін күй. [36]

В.Н.Мясищев былай дейді: «психикалық қалыптар адамның психикалық әрекетінің жалпы функционалды деңгейі ретінде болады» [37]

2.3 Мазасызданудың қасиеттеріне арналған зерттеулерге шолу

Ең алдымен, мазасыздану жүйке-психикалық күйзеліс қалпымен қатар зерттеліп келді.

Жүйке-психикалық күйзелістің клиника-эмпирикалық сипаттамасы — адамның психикалық – іс-әрекетінің тиімділігінің өзгерісі болып табылады. Бұл дискомфорт сезімін және мазасыздануды бастан кешірумен қатар жүреді.

Мазасыздануды бас миының қызмет етуімен байланыстырған Г.Г. Арокелов, Н.Е. Лысенко, Е.К. Шаттар мазасыздануды психофизиологиялық бағалау әдісін қолданды. Ол мазасыздану мен стресстің объективті сандық бағалау әдісі сияқты. [40]

Ал, Шенгфлугд (131) екі түрлі: үнемі және эмоционалды мазасыздану түрлері туралы айтады да, оның бірінішісін шығармашылық, аналитикалық ойлаумен байланыстырады. Бұл түр төменгі дәрежелі мазасыз тұлғаларда басым келуі де, 2-ші түрі жоғары деңгейлі мазасызданумен байланысты, әрі когнитивті іс-әрекетке теріс әсер етеді.

Жекелген мазасыздануды анықтауға арналған Спилбергер тестісін атауға да болады.

Ал, кейбір сыналушылар табында жекелеген мазасыздану артуына орай, қозулары төмендеген. (Стреляу)

Әдебиеттерді талдай отырып, біздер мынаны түсіндік: мазасыздану бұл дегеніміз, белгілі бір уақыт аралығында индивидтің белгілі қалыпын және кез-келген адамның тұрақты қасиетін суреттейтін көп маңызды психологиялық термин. Әдебиетгерге терең талдау жасау біздерді мазасыздануды түрлі тұрғыда қарастыруға алып келді. Ол көзқарастар жоғары мазасыздану адамға түрліше стресстік ситуациялардың әсер етуінен аффективті, когнитивті және мінез-құлықтық реакциялардың нәтижесінде пайда болады. Мазасыздану жеке адамның сипаты ретінде, адам миының генетикалық детерминациялы қасиеттерімен байланысты болады. Бұл мазасыздану түрі жоғары ситуативті мазасызданумен өзара әрекеттесе отырып, стресспен дистресстің күшеюіне әкеліп жеткізеді. [41,42]

Мазасыздану мүмкін болатын немесе ықтимал келеңсіздіктер арқылы, немесе әдеттегі жағдайдың өзгеруінен де туындауы мүмкін.

Ол қозғалып мазасыздануда, эмоционалды қозуда және кдтты күйзеу т.б арқылы байкалады.

Мазасыздану жеке адамның қасиеті және оның қалпы ретінде ажыратылады. Ең алғаш мұндай анықтама-ажыратуларды американ оқымыстылары ұсынды.

1950-ші жылдардың басында Тейлор мен Спенс Айова штатының университетінде мазасыздануды зерттеу әдістерін жасады.

Ал, Миллер мен Маурер мазасыздануды жүре калыптасатын және қиын жоятын эмоционалды реакция (Ке) деді.

Жеке-дара айырмашылықтарды өлшеу үшін және сыналушыларды мазасыздану күшіне қарай бөлу үшін, Тейлор мазасызданудың байқалу шкаласын (МА8) жасады. [43]

Жеңіл және күрделі тапсырмалар нәтижелерін салыстыру үшін, сексомоторлы, вербалды тапсырмалар және проблемаларды шешу тапсырмаларын қолдануы. Мыс: жұптар ассоциоциясы әдістемесі.

Мысалы, Дэвидсон, Эндрюсон, Росс деген ғалымдар жетістіктерді төмендету әдістемесі көмегімен жоғары дәрежелі мазасыз адамдар сәтсіздік жайлы хабарға эмоционалды тік рекция білдіретітіндігін анықтады. [13]

Мазасыздану ситуацияға да қатты байланысты, бұл қорытындыны негіздеу үшін, тексеру сынағы типіндегі ситуацияларды суреттейтін сауалнамалар жасалынды. (емтиханнан қорқу)

С.Д. Спилбергер «Мазасыздану күйі және қасиеті» деп аталатын 20 пікірден тұратын сауалнаманы жасады.

С.Д. Спилбергер бойынша «мазасыздану жеке адам сипаты ретінде мотивті және жүре қалыптасқан мінез-құлыкгык диспозицияны білдіреді». Мәндер мен Саросзон (1952) мазасыздануды емтихандар ситуациясымен ғана зерттеумен шектелді. Олардың пікірінше, мазасыздану күшті ішкі тітіркендіргішке реакция болып табылады. Олар 37 пікіріден тұратын «Тестілік мазасызданудың сауалнамасы» деген әдістемені жасады. [43]

Сонымен, әдістемелік тұрғыдағы әдебиеттерге терең талдау негізінде, біздер келесі аныктаманы тұжырымдаймыз:

Мазасыздану жеке адам касиеті ретінде жүйке жуйесінің қасиеттерімен және қарым-кдтынаста ұзақ уақыт сәтсіздік, қолайсыздық болуымен анықгалады. Ситуативті мазасыздану – нақты ситуациямен байланысты және одан тыс байкалмайтын мазасыздық күйі, қалпы.

Қарым-қатынаста мазасыздануды күту және оның құрбы-құрдастармен қарым-қатынасына тәуелділігін анықгау үшін бірқатар эксперименттер жүргізілді. Оны келесі кестеден көруге болады.

Кесте №1

Жасы	Құрбыларымен жақсы қарым-катынастағы балалар, %		Құрбыларымен қарым-қатынасы мардымсыз, нашар балалар,%
	Мазасыз	Мазасыз емес	Мазасыз	Мазасыз емес
Бастауыш сынып окушылары	30	70	84	16
Жоғары сынып окушылары	45	55	89	11

Бұны Н.Б. Пасынкова зерттеген ситуативті мазасыздану деңгейін төмендету үшін, келесі бір топ ғалымдар музыкалық қозғалыс әдісін ұсынды. [44]. Бұл әдістеме бойынша, классикалық және халыктық музыкаларда қозғалысты понтомимикалық түрде кдйта жаңғырту керек. Бұл эксперимент өзекті психологиялық калыптың өзгеруін көрсетті: яғни, жалпы эмоционалды танның артуы және ситуативтi мазасыздану деңгейінің төмендеуі байқаған.

Келесі бір әдістеме САН (өзін-өзі сезіну, белсенділік, көңіл-күй) деп аталады. С.Д.Спилбергердің жекелік және ситуативті мазасыздануға арналған сынағы, К.Изардтың эмоцияны жіктеу әдістемесі және бар. Эксперимент 4-ай уақыт бойы созылды.

Кесте №2

Жасы	Құрбыларымен жақсы қарым-қатынастағы балалар, %		Құрбыларымен қарым-қатынасы маржымсыз, нашар балалар, %
Жасы	Мардымсыз	Мазасыз емес	Мазасыз	Мазасыз емес
Бастауыш сынып оқушылары	30	70	84	16
Жоғары сынып оқушылары	45	55	89	11

Эксперимент көрсеткендей-ақ сабақтан кейін сыналушылардың мазасыздану деңгейі төмендеген.

Казіргі уақытта жеке адамды зерттеуде оқиғалы биографиялық көзқарас кең тараған. Бұл көзқарас жеке адам өмірінің ерекшелігін, оның нақты биографиялық ерекшеліктерін ерекше көрсетуге бағытталған. Оқиғаларды бастан кешіру тәсілі жеке адамның психологиялық тағдырын анықтайтын болады. Бұл бағытта жұмыс жасағандар Б.Г. Ананьев, оның әріптестері және оқушылары болды. Олар жеке адамды өмірлік жолдың субъектісі ретінде қарау тәсілін жасады. Оқиға ұзақ уақытқа маңызды шешім қабылдайтын бұрылысты кезең. [157]

Қазіргі танда отаңдық зерттеулерде жеке адамның ішкі мазмұны
мен сыртқы жүзеге асыру жағдайларының мәселесі талқылануда. Бұл
проблемамен Е.В.Шарахова, КА.Абульханова Славская, Н.А.Логинова, В.И.Уваравалар айналысуда [45,46,47]

Бұл қатынастар шеңберінде өмірлік ситуацияларды талдауға және соматикалық ауруларға, әрі хирургиялық мәселелерге қатысты мазасыздану проблемасымен кақтығысамыз. Жиі жағдайда мазасыздану психологиялық қорғаныс түрі, ауруға қарсы түру реакциясы ретінде алға шығады.

К.Форд өз зертгеуінде қайғы мен мазасыздануды қорғаныс механизмі ретінде кдрастырып, жалпылау кестесін жасаған. Соның бір кестесін ұсынамыз.

Кесте №3

Психологиялық корғаныс түрі	Норма нұсқасы	Патология нұсқасы
Мазасыздану	Мүмкін болатын қауіпті сезіну (комфорт, дене бөлігін, функцияларын)	Түсініксіз кіно сезімі, шамадан тыс сыншылдық, мазасыз фантазия-елестердің белсенділігі.

Хирургиялық емдеу кезіндегi туындайтын мазасыздану жайлы хирургия психологиясы жайлы кітап жазған Дж.Титтенер мен М.Ревиндер болды. [48]

Сонымен, мазасыздану — көп мағыналы психологиялық термин, индивидтің нақгы уакьіт кезеңінде белгілі — бір қалпын суреттейтін және оның эмоционалды аумағын сипаттайтын жеке адам сипаты, әрі тұрақты қасиеті.

Әдебиеттерге талдау жасау мазасыздануды түрлі тұрғыдан қарауға әкеліп жеткізді. Яғни, психологиялық күйзеліс ретінде, әрі үнемі алаңдаушылық сезініп түру сезімі сияқты, түрлі ситуацияларды қауіп төндіретіндей бастан кешіру. Өте жоғары деңгейдегі мазасыздану психологиялық қолайсыздықтың субъективті байқалуы сияқты болуы мүмкін.

Мазасыздану невротикалық конфликт, эмоционалды және невратикалық жұлқынулар, психосоматикалық аурулар арқылы туындауы мүмкін өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сыйлауға нұқсан келтіруі мүмкін.

Мазасыздану басынан-ақ жеке адамның жағымсыз сипаты болып саналмайды. Әрбір адамда өзіне тән оптималды мазасыздану деңгейі болады. Бұл жеке адамның белсенділігінің шарты ретіндегі пайдалы мазасыздану. Ол мазасыздану өзін-өзі қайта құруға, өзін немесе ситуацияны өзгертуге дайындық сигналы ретіндегі мазасыздану болып табылады. Жекелеген мазасыздану бұл ситуацияға катысты субъектінің іс-әрекет құрылымының сәйкес еместігі сигналы ретінде болады.

Жекелеген мазасыздану деңгейі өзара тұлғалық қарым-қатынас құрылымында тұрақсыз ситуациялардың болуына реакция білдіру және бағдарланушы іс-әрекетке жоғары деңгейде дайын болуды қажет етеді.

Бұл пікірде біздер, жоғарыда аталған эмоция нейрофизиологиясы жөнінде жұмыс жазған К.Примбрамның болжамдарына сүйеніп жасадық ол былай дейді: «кез-келген эмоционалды кдлып, оның ішінде мазасыздану да физиологиялық деңгейде, яғни сыртқы ситуациядағы жаңалықгарға ағзаның реакциясы ретінде пайда болады». [14]

«Психологияға кіріспе» кітабында П .Я. Гальперин былай деп жазады: «Жекелеген мазасыздану дәрежесі ситуацияда бағдарлану функциясьш аткарады.

Психикалық әрекеттің барлық формалары, оның ішінде эмоциялар субъектінің проблемалық ситуацияларда бағдарланудың түрліше формаларын білдіреді. Бұл формалардың пайда болатындығы, субъект болатын жағдайлар, оның міндет-шаралары әртүрлі болады».[49]

Біздің проблемаға сәйкес түрліше эмоционалды түзілістер мен кдлыптардың жіктелуі жайлы С.Л.Рубинштейннің тамаша пікірлері бар. Ол аффектілер, елігулер мен көңіл-күйлер деп бөледі.

Көңіл-кұйлер заттық емес, жеке бастық, екіншіден, ол арнайы бастан кешу емес, және жеке оқиғаға ғана кдтысты емес, ал тұтас қалып. Көңіл-күй, мысалға алғанда, мазасыздану жеке адамның сол бір белгілі кезеңдегі жағдайдың эмоционалды, санадан тыс бағасы.

Осылайша С.Л. Рубинштейн Кеңес психологиясында бірінші рет мазасыздану құрылымының сапасына мән берді. Және мазасыздану заттанған сипатта деді. Әрі мазасыздану эмоционалды бастан кешу сияқгы ретінде алға шығады да, бірнеше деңгейге бөлінеді. 1-ші деңгей — органикалық, аффективті-эмоционалды сезгіштік деңгейі. Бұл деңгейде С.Л.Рубинштейн бойынша мазасыздану сезімі белгілі-бір затқа бағытталмаған және сезімнің затпен байланысы әлі сезінілмейді. Келесі кезеңде С.Л.Рубинштейн Затсыз мазасызданудың орнына «заттанған сезім», яғни бір-нәрсенің алдында қорқыныш пайда болады. Адамға жалпы «қорқынышты» болуы мүмкін, бірақ, адамдар үнемі нақты бір нәрседен қорқады.

3-ші деңгейде бұл сезімдер тұрақты дүниетанымдық бағдарларға ие болады. [50]

Ал, К.К. Платонов мазасыздану құрылымында 3 форманы бөлiп көрсеттi:

Субъектiнiң шешiмдерi мен пiкiрлерiне әсер ететiн қысқа мерзiмдiк, әлсiз байқалған қорқынышқа деген экмоционалды шындық.
Осыған ұқсас мазасыз күй.
Жиi байқалатын мазасыздану реакцияларына жақын жеке адам қасиетi. [51]

С.Л. Рубинштейн, К.К. Платонов т.б. мазасыздану жайлы ұғымдары Р. Декарт көзқарасымен сәйкес, яғни олар бойынша мазасыздану мәнiн тану үшiн, бұл процестi тоқтатып, оны құрамдас бөлiктерге бөлi керек. Мазасыздану динамикалық процесс, яғни iшкi, сыртқы жағдайларға орай өзгерiп отырады.

Кеңес психологиясының классигi Л.С. Выготский ХХ-шы ғасыр басындағы шетелдiк психологтар еңбектерiн талдай келе, эмоциялар туралы былай дейдi: “Эмоция деген, қысылтаяң шақтакғы мiнез-құлық нәтижесi және қорытындысы тiкелей бұйыратын болады”.

А.Н. Леонтьев Л.С. Выготскийдiң шәкiртi мәдени-әлеуметтiк көзқараста еңбектерiн жалғастырады.

Ол өзiнiң “Қажеттiлiктер, мотивтер, эмоциялар” деген еңбегiнде былай дейдi: “адамда эмоциялар қанағаттану, қанағаттанбау, қорқыныш, мазасыздану сияқты бастан кешулердi тудырады, олар бағдарланушы субъективтi сигналдар рөлiн ойнайды”.

Ал А.Н. Леонтьев бойынша мазасыздану “психика құбылысы емес, даму жемiсi, яғни түрлiше iс-әрекеттi басқаруда роль атқарады.

Адамның iшкi қайғыруларды және ситуациялар көзге көрiнбейтiн субстанциялар, ал эмоция осы өзара әрекеттестiктiң нәтижесi сияқты үнемi ашық байқалады. Эмоциялар, А.Н. Леонтьев бойынша, адамды белсендiлiкке бағыттайтын iс-әрекет формасы”. [52]

Л.С.Выготский ілімін жалғастыра отырып, Ф.Е.Василюк бастан кешулерді ұйымдастыру идеясын ұсынды өзінің «Бастан кешулер психологиясы» деген еңбегінде ол былай дейді: «мазасыздану өзге де қалып-күйлер (стресс, фрустрация, конфликг, дағдарыс т.б) секілдi оларды бастан кешіру керек, ал бастан кешіру дегеніміз субъектінің осы күйді өз бетімен өзгертудегі белсенді әрекеті». [53]

Мазасыздану бастан кешудің іс-өрекеті, бірақ көптегеи зертгеушілер оның айрықша ерекшеліктерін-затсыздығы және диффуздығын ескертеді.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, мынаны айтуға болады. Мазасыздану – жеке тұлға сипаты, оның эмоционалды аумағын сипаттайды. Мазасыздану деңгейі стресске деген жеке сезгіштікті білдіреді. Өте жоғары мазасыздану психологиялық қолайсыздықтың субъективті байқалуы. Мазасызданудың мінез-құлықтық байқалулары. Жалпы іс-әрекеттің бұзылуына жеткізеді, оның бағыттылығын, өнімділігін бұзады. [54,55]

Психология ғылымы жас болғанмен, эмоцияны сонау ерте замаңда ежелгі грек философы Платон, шәкірті Аристотель зертгеген. Эмоциялық күйлер-психофизиологияға кері әсерін тигізуі, адам денсаулығына залал келтіреді, — деген.

2-ші тарау бойынша түжырым

Балалық шақтан-ақ дүниеге көзқарас пен сенім негіздері қаланады. Бірақ, өмірге деген белгілі бір көзқарас бозбалалық шақтан адамдар өмірге, тыңдаған, естіген және істегендерінің бәріне саналырақ қараған кезден бастап, қалыптаса бастайды.

Бастауыш сынып оқушыларында дүниеге деген белгілі-бір көзқарастар жүйесі жоқ, бірақ мектептің ықпалы нәтижесінде, сыныптан тыс оқудан, кинофильмдер көруден және үлкендермен әңгімеден келіп, балаларда оларға еліктегісі, ұқсағысы келетін белгілі бір мұраттар пайда болады.

Осыларға кедергі болатын жоғарыда айтып кеткен мазасыздану бар балаларымызға, ата-ана, мұғалімдер, психологтар өз әсерлерін тигізуі керек. Мазасыздану бала денсаулығына кері әсер етуші фактор. Ол тек мазасыз балаға ғана емес, қоршаған ортаға да кері ықпалын тигізеді. Себебі, мазасыз балалар жалпыға қадірлі болмайды, өздеріне-өздері сенімісіз болады, тұйық, жанасымы кейін немесе керісінше тым көпшіл, мазасыз болады.

Мiне, біз мазасызданудың шығу себептерін, олардың кері әсерін қарастырдық келесі тақырыптарымызда олардан құтылу жолдарын көрсетуіміз керек. Ата-аналар мазақсыз балаларының ынтасының төмендеуіне себешпі қандай факторлар екнін түсінуі керек. Ол баламен кдрым-каганасын жөндеу керек. міне, сонда ғана қоғамымызда ынжықтық тұйық, салғырт азаматтар саны азаяды.

Ш ТАРАУ. МАЗАСЫЗДАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ

3.1. Эксперимент әдістері, мақсаты, міндеттері, өтілу барысы

Жоғарыда айтып кеткендей, мазасыздануды зерттеу мәселесі қазіргі өзгерісі көп, нарықтық қатынастар тұсындағы заманда өте өзекті.

Біздердің зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндетгеріне сай, келесі эксперименталды зертгеу әдістемелері мен әдістері алыңды:

1.Жекелеген мазасыздануды өзін-өзі бағалау тестісі. (тұрақты сипаттама ретіңде). Бұл әдістеме авторы Ч.Д.Спилбергер, оны бейімдеген Ю.Л.Ханин.

Бұл берілген тест жекелеген мазасыздануды өзін-өзі бағалаудағы өте сенімді және ақпарат беретін тест. Бұл әдістің теориялық негізі болып келесі пікірлер табылады; өте жоғары жекелеген мазасыздану невротикалық кикілжің, психосоматикалық аурулардың болуына қатысты (корреляция) болады.

Берілген тест ситуациялық мазасыздануды 20 пікірден тұратын сұрақтар, ал қалған 20 пікір жекелеген мазасыздануды бағалауға мүмкіндік береді. Көптеген эксперименталды зерттеулерде бұл әдістеме өте жоғары сенімділік пен алынған нәтижелердің статистикалық мәңділігін көрсетті.

Зерттеу жұмысының өтiлу барысы

Әдістеме атауы: Ч.Д.Спилбергер мен Ю.Л.Ханиннің өзін-өзі бағалау диагностикасының әдістемесі.

Жабдықталуы: 20-20 пікірден тұратын сұрақтар бланкісі, қалам, өшіргіш.

Зерттеудін барысы: Зерттеуші ең алдымен оқушылардың зерттеу ісіне қаншалықты ынталары бар екендігін бақылайды. Зерттеу әр оқушымен жеке-дара немесе бүкіл топқа жүргізіледі. Зерттеу жұмысы келесі нұсқау көмегімен жүргізіледі: «Балалар, алдарыңыздағы бланкілерде бірқатар сұрақтар ЖМ = ∑₂+35=21-25+35-31

Бірқалыпты мазасыздану болса, яғни сыныптағы көп баланың көрсеткіштері осындай болды.

Ал, Еселбаева Жадыра РМ= ∑₂+50=21-19+50=52

ЖМ=∑₁— ∑₂+35=32-26+35=41

Осы жердегі ∑₁+З+І+З+^+^+^+З+З

∑₂=2+1+3+3+2+3+2+2+1

Ал Әбдрасыл Айгүл РМ=∑1- ∑₂+50=32-26+50=52

ЖМ=∑1-∑₂+35=32-20+35=47

Мұндағы, ∑_1, ∑₂жоғарыдай анықталады.

Социометрия зерттеу әдісіне осы екі қыз ешқандай дауыс алмады. Бұлар жөнінде жолдас қыздары «қырсық, ешкіммен ойнамайды, ешнәрсені ұнатпайды», деген пікір айтгы.

2.Дж,Марено жасаған социометриялық зерттеулер әдісі.

«Социометрия» топтағы тұлғааралық қатынастарды өлшеу дегенді білдіреді.

Зерттеу жұмыстарына бұл зерттеудің енуі. Кеңес психолог-ғалымдары Е.С.Кузьмина, Я.Л.Коломинский, В.Я.Ядов, В.П.Волков есімдерімен тығыз байланысты. [56]

Социометриялық техника тұлғааралық катынастарды анықтай отырып оларды өзгерту жақсарту және жетілдіруге қолданылады. Социометрия көмегімен адамдардың топтық іс-әрекет жағдайындағы әлеуметтік мінез-кұлқын, нақты зерттелінушінің әлеуметтік статусы жөнінде мәлімет алуға болады.

Зерттеу жұмысының өтілу барысы.

Әдістеме атауы: Дж.Маренаның «Социометрия» әдісі.

Әдiстеменін мақсаты: Топтағы тұлғааралық қарым-қатынасты анықтау, топ мүшелерінің әрқайсысының әлеуметгік статусын ерекшелеу. Әдістемені жүргізу арқылы мазасызданудың деңгейлерін айқындау беріледі. Әрбір пікірді мұқият оқып шығыңыздар және әр пікірдің тұсына сол сәтге өздеріңізді қалай сезініп тұрсаңыздар, 1,2,3,4 деген оң жақтағы бір жауапты таңдаңыздар. Сұрақтарға ұзақ ойланудың керегі жоқ. Себебі, бұл сұрақтардың дұрыс немесе дұрыс емес жауаптар жоқ» Түсінікті ме?

Түсінікті болса, жұмысты бастайык !

(Қосымша А, )

Нәтижелердің өңделуі.

Реактивті мазасыздану — РМ=∑₁-∑₂+50, ал

Жекелеген мазасыздану — ЖМ=∑1-∑₂+35 формаларымен есептеледі.

Мұндағы РМ-кезіндегі ∑₁(3,4,6,7,9,12,13,14,17,18,)

∑₂<1,2,5,8,10,15,16,19,20)

ал ЖМ кезіндегі ∑₁(22,23,24,25,28,29,31,32,34,35,37,38,40)

∑₂(21,26,27,30,33,36,39)

Нәтижені былай бағалау керек:

30-төменгі мазасыздану;

31-45 — бірқалыпты мазасыздану;

46 немесе одан көп — жоғары мазасыздану.

Бірқалыпты мазасызданудан сәл асса, ерекше көңіл бөліну керек, ал жоғары мазасыздану – мазасыздануға бейім адамдар.

Мысалы, 4^К сынып оқушысы М.А дамытатын экспериментке дейін 45 ұпай болып, біркалыпты мазасыздану тән болса, ал дамытатын эксперименттен кейін оның ұпайы 28 болып, төмен мазасыздану дәрежесіне тұсті,

Ч.Д. Спильберн, Ю.Л. Ханиннін, өзін-өзі бағалау диагностикасы әдістемесі 4 ^асыныбына жүргізідці. Әдістеме бойынша 2 баланың бойында жоғары мазасыздану бар екенін көрсетеді.

Мыс: Әлнұрова Ақерке: РМ=∑₁ — ∑₂+50=21-25+50=46

Зертгеутк жабдықталуы: әрбір оқушыға социометриялық карточка

тарату. Социометрия жасау.

Зерттеудің барысы: Алдын-ала сыналушылардың зерттеуге

деген ынта-тілектерінің бар-жоғы анықталады. Зерттеу келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі «Балалар! Қазір сендер, алдарыңдағы кағазға осы сыныптан» Кімді туған күніңе шақырар едің? десем, 3 баланың атын ғана жазып тандауларың керек болады. Бұдан біздер, кім-кіммен дос, кім осы сыныпта аса беделді екендігін анықтаймыз. Түсінікті ме?

Нәтижені әңдеу: Балалардың жауабы топтың Социометрия-матрицасына түсіріледі.

Кім көп тандау санына және өзара тандауға ие болғандығы анықталады.

З.Филлипстің мектептік мазасыздану деңгейін анықгау әдістемесі.

Бұл әдістеме 8 фактор арқылы мектеп оқушысының жалпы ішкі эмоционалды күйі талданады. Және әрбір оқушы жөнінде толық мәлімет алуға болады.

Зерттеу жүмысының өтілу барысы.

Әдістеме атауы: Филлипстің мектептік мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі.

Әдістеме максаты: мектепке байланысты бастауыш мектеп оқушыларының мазасыздануының деңгейі мен сипатын анықтап, зерттеу.

Әдістеменің жабдықталуы: Жазбаша түрдегі 58 сұрақтан тұратын тест бланкісі, қалам, өшіргіш.

Зерттеудiң барысы: Зерттеуші алдын-ала оқушылардың жұмыс істеуге ынта-ниеттерінің бар болуымен ұйымдастыру сәтін бастайды. Зерттеу жұмысы келесі нұскау көмегімен түсіндіріледі. «балалар, мына берілген алдарыңыздағы қағазда 58 сұрақ бар. Бұл сұрақтарға сіздер «иә», «жоқ» деп жауап берулеріңіз керек. Бұл сұрақгар мектепте өздеріңізді қалай сезінесіздер, соған байланысты сұрақтарға шын, дұрыс, ұялмай жауап берулеріңіз қажет болады. Сұрақтарды ұзақ оқып, ұзақ ойланып жауап берудің қажеті жоқ. Себебі, ол сұрақтардың дұрыс емес, дұрыс, жақсы жауаптары жоқ. Жауаптар бланкісінің жоғарғы жағына өзі аты-жөніңізді, сыныпты жазыңыздар! «иә»-жауабына -«+», «жоқ «-жауабына -«-» белгілерін қоюға да болады. (қосымша Б)».

Нәтижелердiң өңделуі: өңдеу кезінде тест кілтіне сәйкес келмеген сұрақтарды ерекше белгімен белгілеу керек. Кілтпен сәйкес емес, жауаптар — бұл мазасызданудың байқалуын білдіреді.

Егер бүкіл тестегі сұраққа сәйкес келмеушілік 50%-ден жоғары болса, жоғарылау мазасыздануды, егер 75%-дан көп болса, — өте жақсы мазасыздануды көрсетеді.

Мынандай факторлар айқындалады:

Мектептегі жалпы мазасыздық;
Әлеуметгік стрессті бастан кешіру;
Табысқа жетудегі қажеттілік фрустрациясы;
Өзін-өзі білдіруге қорқыныш;
Білімді тексеру ситуациясынан қорқу;
Айналадағылардың күткеніне сәйкес келмеу жайлы қорқыныш;
Стресске деген төмен физиологиялық қарсы тұрушылық Мұғалімдермен қарым-қатынастағы қорқыныштар мен проблемалар.
Дж.Буктың жеке адамды зерттеуге арналған «Үй — Ағаш -Адам» әдістемесі.

Бұл әдістемені ересектерге де, балалардың кез-келген жас кезеңінде де қолдануға болады.

Зерттеу жұмыстың өтілу барысы.

Әдiстеме атауы: «Үй-ағаш-адам» авторы: Дж.Бук

Әдістеме мақсаты: Жеке адамды, онъщ ішкі әлемін тану үшін, бағыт-бағдарын, өмірлік мақсатын бақылау үшін қолданылады.

Жабдықталуы: түрлі-түсті бояулар, қағаздар.

Зерттеудін барысы: Алдын-ала зерттеу жұмысы басталмас бұрын, сыналушылардың ынта-тілегі бақыланады. Зерттеу келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі. «Балалар! Сіздер, қазір алдарыңыздағы қагазға «Үй — ағаш — адам» осы 3 нәрсенің суретін салу керексіздер. Қайсысын бірінішісі саласыз және қандай түспен саласыз, оны өз еркіңіз біледі. Тапсырма түсінікті болса, ал кірістік Жұмысқа! Ешкім ешкімгі бөгет болмайды».

Натиженін внделуі: Сынактың интерпретациясына сүйене отырып жүргізіледі.

«Үй, ағаш, адам» әдістемесі №100 орат мекгептің 1^а сыныбына жүргізілді. Тесті балалау төмендегідей белгілік комплексінде топталды.

қорғаусыздық
мазасыздық
өзіне сенімсіздік
толымысыздық сезімі
өшенділік
қақтығыс (фрустация)
депрессиялық

Егер, осы көрсеткіші суретте болмаса, барлық жағдайда нөл қойылады, ал кейбір белгілер бар болған жағдайда олар маңыздылық дәрежесіне қарай бағаланады.

Егер де, 1 суретте 5 көрсеткіші болса, яғни

Суретте 2 катарлы сызықтар
Сызықтарды өзара қоспау
Салынған фигураның қатты майысуы
Өте үлкен бас
Адам суретге өте айқын емес.

Бүл белгілер бала суретінде кезігуі, салып отырған баланың орталық нерв жүйесінің органикалық зақымданғанын білдіреді. Бірақ, баланың ақыл-ойының дамуының артта қалуын көрсетпейді. Бұл интелекті дамуында қиыңдықтарды басынан кешіреді. Мұндай балалар тез шаршап, аз назар аударады. (Қосымша Б) Өткізілген тестінің нәтижесі мынадай (№4 кесте) Кесте 4 Белгілік комплекс деңгейі бойынша топтық сандық қүрамы.

№	Белгілік комплекс	Балалардың деңгей бойынша саны
№	Белгілік комплекс	Жоғары	орташа	Төменгі
1	Қорғансыздық	—	5	20
2	Кобалжу	3	5	17
3	Өзіне сенімсіздік	—	7	18
4	Толымсыздық сезімі	—	8	17
5	Өшпенділік	—	6	19
6	Қақтығыстық (фрустрация)	—	4	21
7	Қарым-қатынастағы қиындық	2	5	18
8	Депрессиялық	—	4	21

Жоғарыдан нұскау айтылғаннан кейін, суреттердің сапалы сапаптамасы. Олардың формальды және мазмұндық аспектілеріне қарай өткізіледі.

Қосымша Б-да сызылған кесте бойынша суретке талдау жасаймыз. Егер, 8 көрсеткіш суретге барлық жағдайда болмаса нөл қойылады, ал кейбір белгілер бар болған жағдайда маңыздылық дөрежесіне кдрай бағаланады. 29 окушының ішінде 3 бала суретін талдайық. Айжан мен Ақмаралдың суретінде шерулік элементтері байқалады. Олар ханшаның суретін салғанда әшекейлі әдемі көйлек, басына корона кигізіпті. Шерулікті ұнататындар өз қүрдастарымен тез тіл табыса алады және өздеріне зейін аударғанды қалайды. Мұндай балаларға зейін аударылмаса, жылдам ренжиді. Бірақ, құрдастарының арасында сыйлы.

Жанардың суретіндеде шерулік бар, бірақ карандаш қатты басылып салынған және сурет салу кезінде қайта қайта қодтау сұрады. Үй салынған суретте есіктер салынбаған, бұл басқалардың аддында ашылуға талпынысында қимылдыкгарға кезігеді. Мазасыздық бар Мараттың салған суретін карастырайық кеудені оның көрсетіп салған ол тым үлкен, бұл қанағаттандырылмаған кажеттілікгердің бар екендігі жайлы айтады. Қолдары тым үлкен, әлеуметгік қатынаста теңсіздігін білдіреді. Адам кеудесінің салынуынан бала махаббат, жақсы көрушілік және жылулықтың қажет ететінін айтуға болады. Үйдің есігі ашылмаған, бұл баланың басқалармен қарым-катынасқа түсуінің қиын екенін көрсетеді.

Абылайдың суретінен ұялшақгықгы байқауға болады. 3 суретте парақтың тестіне кішкентай қылып салынған. Ағаш суретінде бұтақтар 1 сызыкпен салынған, яғни балада қарым-қатынас жүйелілігінің төмеңдігін айтады.

Осындай 29 баланың суретін талдай келе жоғары мазасыздану 2 балаға тән, бірнеше қалпына мазасызданудың орташа деңгейі тән. Социометрия зерттеулер бойынша Марат бірақ дауыс алды.

5.»Әлемде жоқ жануар» өдістемесі.

Бұл әдістеме псиомотролы байланыс теориясы негізіңде кұрылған. Психика кұйін тіркеу үшін материка. -Яғни саусақ бұлшық еті жұмысын зерттеуге қолданылады. И.М.Сеченов бойынша, психикада пайда болатын кез-келген кедергі қозғалыспен аяқталады сипатына қарай бұл «Әлемде жоқ жануар» тестісі проективті тестер қатарына жатады.

Бұл тест адамда корқыныш, мазасыздану сезімі, агрессия т.б сияқты сезімдерді анықтауға арналған.

Біздер, бірақ тікелей мазасыздану сезіміне қатысты мәселелерді қарастыратын боламыз.

Зерттеу жұмысының өтiлуі барысы.

Әдістеме атауы «Әлемде жоқ жануар»

Максаты: — оқушылардың салған суреті арқылы олардың мазасыздануларын анықтау.

Жабдықталуы: түрлі-тұсті қалам, сурет қағаздары.

Зерггеу-барысы: Ең алдымен балалардың зерттеу ісіне қаншалық дайын екендіктері, яғни ынта-тілектерінің болуы ескеріледі. «Әлемде жоқ жануар» салу керектігі түсіндіріледі.

Нәтиженің өңделуі: Салған суреттің интерпретациясы жасалынады.

Біздің елімізде психотерапия, мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде соңғы жылдары ғана дами бастады. Дамыған елдерде сияқты біздерде бүгінгі танда екі психотерапевтикалық модельдер, яғни үлгілер дамып келеді. Бірінші үлгісі бойынша психотерапия дәрігерлік мамаңдық болып табылады.

Екінші үлгісі — дербес гуманитарлы кәсіп. Мұндай психотерапияның негізгі мақсаты – икемділікгі, мінез-кұлықтың жаңа, тиімді стратегияларын табу шеберліктеріне тәрбиелеу.

В.Е.Рожнов, Б.Д.Карвасарскийлер психотерапия жайлы былай дейді: «Психотерапия — психикаға психикалық әсер ету жүйесі. (сөзбен, ым, ишаратпен, үндемеу, техника көмегімен т.б). Және осы жүйе арқылы адамның бүкіл ағзасына өсер ету, өрі дезадаптация қалпы мен ауру кезіндегі сауықтыру шаралары». [57]

Ал, біздерге В.В.Макаровтың берген анықтамасы жақынырақ. «Психотерапия — өткенді, болашақ, дәл осы уақыттағыны психологиялық реттеу процесі, және үлесімділікке жету».

Мазасыздану тек кана ескерту белгісі ғана емес, әрі кикілжіңдерден қорғайтын белгі, себебі психологиялық қорғаныс механизмдерін қосып алады.

Мазасыздану негізі болып ішкі кикілжіңдер табылады «Физиологиялық тұрғыдан мазасыздану реактивті күй болып табылады. Бұл мазасыздану физиологиялық өзгерістерді тудырады. Мұндай кезде жүрек қағуы жиілейді, кан қысымы артады. Қан бұлшық еттерге жіберіледі, яғни адам ағзасы белсенді іс-әрекетке дайындалады». [58]

Сондықтан да, мазасыздануды жоюдың бірден-бір тәсілі денеге бағытталған терапия. Бұл бағыттың негізін калаушы вильгельм Райх. Бағыттың негізгі тұжырымдамасы – барлық проблемалар жүзеге аспаған қалау-тілектерден туындайды. Өзіміздің жеке, моральдық, мәдени, әлеуметтік бағдардарымызға орай, біздер өзімізді, қалау-тілектерімізді сыртқы шығарудан қысамыз. Жүзеге аспаған тілек-калауларымызды, мысалы, мазасыздану, қорқыныш, агрессия, тітіркену дегендер «бұлшықтық қабық» дегенді құрайды. Мұндай қысымдардан адамға бой жазу үшін және транс қалпына кіру ұшін жатгығулар көмегімен шешуге болады. Кинестетикалық транска ендірудегі негізгі бір тәсіл – бұл сипап-сезу. «Сипап-сезу – бұлшық ет, нерв, махаббат тілінің бірі. Егер сені қолыңа көтерсе, бұл көмек беру, ал саған жақыңдаса, бұл — контакт».

Нақ осы транс кезінде санадан тыс кезде адам психиканы қайта ұйымдастыруды жүзеге асырады. Қайтадан транс, калпына кіру қабілетіне ие бола отырып, біздер терең өзгеруге және өмірге бейімделу үшін жеткілікті дәрежеде икемді бола түсеміз. Үлгі үшін бірнеше жатгығуларды ұсынамыз.

1-жатгығу. Адам кеңістікке біршама уақыт қозғала отырып, өзіне ұнайтын орынды табады. Осы нүктеде, көзін жұмып, өз денеңіздегі шекараларды анықтаңыз: яғни өз денеңізді жоғарыдан төменге дейін қарап шығыңыз, өз басыңыз, мойын, иық, кеуде, іш, арқа, қолдарыңызды, шаштың түбінен аяғыңыздың ұшына дейін қарап шығыңыз.

Мақсат — өз денесінің белгілі — бір сипаттарын сезіну. Ұзақгығы — 10 минут.

Күйзеліс, мазасыздануды жоюға ой терапиясының жаттығулары да көмектеседі. Әсіресе, қарым-қатынас кезінде мазасыздануды сезінетін би терапиясы жаттығулары көп көмекші.

2-жаттығу. «Бейне» Топ жұпқа бөлінеді. Біреу жетекші, әр жұп бір-біріне қарама-қарсы тұрып, көзбен байланыс жасайды. Жетекші жәйлап қолымен түрлі қозғалыстар жасайды. Оның жұптасы, соның барлығын қайталайды. Кейін екі жұп бір-бірімен рөл ауыстырады.

Зерттеулер көрсеткендей-ақ, мазасыздану ағзаның 3 деңгейінде пайда болады:

Невроэндокринді
Психикалық
Соматикалық немесе моторлы-висцералды

а) дерматологиялық реакциялар (беттің ағарып-сұрлануы,
терлеу)

б) жүрек-қан тамырлар жүйесінің реакциясы (яғни, тахикардия, систомия қысымының артуы)

в) вазамоторлы реакциялар (тер бөліну, қызару)

г) скелет бұлшық етгері реакциясы (басауру, желке ауруы)

Сондықтан да, соматикалық сипаттар көп мазалайтындығын айтады. Кейде мазасыздану белгілі-бір дене қимылдарымен қатар көрінеді. Олар: столды саусақпен тықылдату, түймені бұрау, шамадан тыс ішімдік ішу және темекі шегу, кірпік қағу. Мұның барлығы кикiлжің өмірлік ситациялардан туатын мазасыздану.

Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей-ақ, мазасыздану белгілі-бір әлеуметтік белсенділікті, топта лидер болуға ұмтылуға итермелейді. Немесе, ішкі рефлексия мен өзін-өзі танымды белсенді етеді.

Тағы бір мазасызданудың көрінуі — ол мезгілсіз, үздіксіз сөйлеу. Клиент осылайша өзінің мазасыздануын жасырғысы келеді. Клиенттің ұзақ сөйлеуі — оның өзін-өзі қорғау формасы. Келесі бір клиенттің мазасыздануды жою тәсілі — оның кеңес берушіні бөле беруі.

Экзистенциалды бағыттың психологтары клиенттің барлық сөзді айтып болуына рұхсат етуді ұсынады, себебі мазасыз клиент ештеңе естімеуі мұмкін.

Көптеген жаттығулар өзекті адам қалпын сезінуге бағытталған, және олар гештальттерапияда жасалған.

3-жаттығу «Қайта туылу».

Тренер немесе унтаспа көмегімен орындалады. Кілемге отырыңыз, көзді жұмыңыз. Қалай бой жазасыз, соны сезінiңіз, Егер денеңіз алға құласа, солай істеңіз. Егер қолды столға кдйғыңыз келсе, қойыңыз. Ана құрсағындағы нәресте болыңыз? өз тынысыңызды тыңдаңыз. Жәй тыңдаңыз: ауа кіреді, шығады. Сезіңіз бе?

Сіз-кішкентай демек, екі бастау қосындысысыз, әкелік, аналық сізге небары 10 күн сіз жолыңызды бастай аласыз. Сіз біртұтассыз. Бір. Бір, Бір. Бір. Бір. Осы бірлікте сіз өмірдің туылуын сезінесіз. 3 апта өтеді. Бірте-бірте дене, ми, қан, тамырлар дамиды. Бір түтікше — ең маңызды. Ол күшке толады, әрі пульс пайда болады. Алдымен әлсіз, одан кейін сенімді, тағы сенімді. Бұл сіздін жүрегіңіз соғады. 5 апта өтті. Басыңыздың көлемі бірте-бірте ұлғайып келеді. Ми дамиды. Денеңіз түзуленіп келеді. Бет,мойын калыптасады 1 минутта мың нейрон. Жас, сау мықты клеткалар 7-ші апта келеді. Сіз енді ішкі қозғалысыңызды сезінуге кабілеттісіз. 12-ші апта: ми жұлыны дамиды. Қан қалыптасады. Сіз қыз немесе ұл екеніңізді сезесіз. Сіз адамға ұқсайсыз. Сүйек, екі ми жартысы, жұту, сору рефлекстері бар. Біздің дамуымыздың 7-ші айы аяқталуда. Сіздің өкпеңіз ауа жұта алады, теріңіз жұмсақ, сіз салмақ жинап келесіз. 9-шы ай келеді. Сіз күшті, белсендісіз. Сіз өмірге дайынсыз. Сіз тез және жәй дамитын боласыз, Сізге жақсы әрі жаман болады. Сіз білесіз, мұның барлығы ұлы құпия. Сіздің болашағыңыз өз қолыңызда. Тағы ойланыңыз: өмірде не керек? Өмірлiк басты мақсаттарыңызды талдап көріңіз: олар қайырымды және маңызды болсын. Енді өзіңізден сұраңыз: «Меңце барлығы бар ма осылардың жүзеге асуына?»

Біздер жақсы бола аламыз? Өзгелерден биік емес, бірақ өзімізден биік.

Терең дем алып, терең дем шығарыңыз, Көзіңізді ашыңыз, жаттығу аякталды.

4-жаттығу «Сурет салу».

Мақсаты: ІПығармашылықты дамыту, сезім, эмоцияны білдіру. Ұзақтығы – 30 минут

Әрбір топ мүшесі қағаз алып, қарыңдашпен өз мазасыздану күйін білдіреді сурет ретінде.

5-жаттығу «Есімнің артында»

Мақсаты: Өзіне өзі баға мен өзіне сенімділіктің артуы.

Ұзақтығы: 10 минут

Әркім өз есімін жазып, оның тұсына сол әріптен басталатын анықтауышты жазады.

6-жаттығу. «Көз фиксоциясы»

Мақсаты: Мазасыздану деңгейін төмеңдету.

Ұзақтығы: 10-15 минут

Бой жазып адам алдына тура қарау керек, үлкен емес затты таңдап алып немесе түсті дақты, зат бір орнында болу керек. Сол затқа назар аударып, оны зерттеу қажет. Тыныс алу ерекше, терең.

Бөтен ойды алып тастау керек, ойлар, проблемаларды ұмыту, ішіңізден «Мен бой жаздым» деп айту керек. «жағымды бой жазу иық, арқаға, одан аяқтарыма тұседі. Мен өзімді керемет сезінемін мазасыздық жайылуда».

7-жаттығу «Белгілі бір эмоционалды қалыпқа бұрылу».

Мақсаты: Мазасыздану деңгейін төмендету.

Өтілу барысы: Ойша толқыған, мазасыз эмоционалды қалыпты бір әуенмен, түспен, пейзажбен, ал тыныш бой жазған қалыпты өзге көрсеткіштермен байланыстыру. Мазасыздану, қалып кезінде алдымен 1-ші қалыпты, кейін екінші, сосын 3-шісіне көшу, осыны бірнеше рет қайталау.

8-жаттығу «Иә».

Мақсаты: Мазасыздану деңгейін тынышталдыру және төмендету.

Ұзақтығы: 15 минут.

Мәтін: Көзді жұмындар, өздеріңді ормандамын деп ойландар. Жапырақ иісін иіскеп, құстар өнін тыңдап, орманда қыдырыңдар. Қыдырып жүріп, үңгірге жақында. Қабырғасын қолмен ұстап, тастың қатгылыгын сезіңдер. Үңгірдің қасында сарқырап су ағып жатыр. Соны тап. Судың аққанын есті және орман тыныштығын құстардың әнін. Осының барлығына жаныңды аш: салқынға, тыныштықка, дыбысқа өзіңе ыңғайлы орынға отыр, осылармен ыңғайға кел. Бүкіл айнала сіздің денеңізді, бастан аяқ толтырсын «Иә» деген сөз барлық әсерге енсін осы сөз бен сіздің жаман көңіл-күйіңіз кетсін. Иә, бұл мен (атыңызды атаңыз).

Иә, менің тамаша бүгінім мен ертеңім. Ішіңізден күлкі сезіңіз. Өз өткеніңіз, бүгін, ертеңізге күлімдеңіз. Бұл кұлкі өте майда, жұқа, жаңа ашылған раушан гүл сияқты, ол сіздің ішіңізде ашылады, сөйтіп бүкіл денеңізге хош иісі таралады.

Өзіңізге айтыңыз «Мен бақытты, салмақты болғым келеді әрі мен сондай боламын».

9-жаттығу «Портрет».

Арттерапия техникасы.

Мақсаты: «Мен» бейнесінің өзгеруі және мазасыздануға қарым-қатынастың өзгеруі.

Барысы: Ақ қағазға бояумен немесе қарындашпен өздерінді қалай көргілерің келсе, салыңдар. Еңді бөлшектер қосындар, шаш салыңдар. Оны түспен бояндар. Әрі қарай көз салындар. Күшіңіздің мені көздерінде, сондықтан көзді айқын, ашық, жалындатып салыңдар.

Портреттегі көздеріңіз куаныш пен бейқамдықты бейнелесін. Бетiңіз бой жазған және тыныш күлкіде болсын. Бет-жүзіңіз махаббат, түсіністік, білдірсін. Портрет жасай отырып, ең жақсы қасиеттерді бейнелеңіз. Портретте өзіңізді қандай көргіңіз келсе, солай бейнелеңіз. Қолды салуды ұмытпаңыздар, олар күшт, әрі нәзік болсын.

Портретті аяғына дейін салыңыз. Тағы да қарап, нені қосу, нені алу керек, ойланыңыз.

Өз бейнеңізді жетілдіріңіз, портретті «Иә — бұл мен, жетілген, бақытты жанмын» деген сөздермен тірілтіңіз.

Релаксация техникасы Тез, жылдам релаксация.

Арқамен ыңғайлы жатыңыз, қолдарыңыз денеңіз бойымен
созылган, көздеріңіз жабық.
Жағамды нәрсе ойлаңыз. Көк шалғында бұлақ жағасында жатырсыз. Күн әдемі. Бұлақ сылдырап жатыр, шөп иісі аңқиды.
Тынышталу сезімі бойыңызды жаулап барады.
Әр демалған сайын денеңіз бой жазып келуі.
Сеанансты аяқтауға асықпаңыз. Денеңіздің өзі сізге ыңғайлы
қорқынды айтады.

Тыныс алу реаксациясы

Ыңғайланып оырып, көзді жұмыңыз.
Дем алуды бақылаңыз, әр дем шығарғанда бой жазғанды
сезініңіз.
Дем алганға мән беріңіз. Ең соңғы сәтте дем алуды ұстап
қалып, 3-ке дейін санаңыз. Сосын тыныш тыныс шығарыңыз, тағы да 3 деп есептеп, дем алуды ұстап қалыңыз.
Осы процедураны 5-10 рет қайталаңыз.
Жата беріңіз, әзіргі сізге жақсы.
Көзді жәйімен ашып, дене тұрқын ауыстырғыңыз келгенше
күтіңіз.

10-жаггығу. «Бейне»

Мақсаты: дене сапасын қолдау, шығармашылық қозғалыс, тұлғааралық эмпотия.

Барысы: Топ мүшелері — жұпқа бөлінеді, бір-біріне бетпе-бет қарап, көздеріне қарайды. Жетекші қандай-да бір қол, аяқ, баспен қимылдар көрсетеді. Ал «Бейне», яғни қарсылас айна сияқты қимылдарды қайталайды 5 минутган соң, рөлдермен ауысады.

11-жаттығу. «Жетекшіге еру».

Мақсаты: Жетекші болып, топтағылардың барлығын бақылау.

Ұзақгығы: 20 минут

Барысы: Топ мүшелері шеңбер түзей тұрады 1-ші мүшесі жетекші болады, денесін түрлі қозғалысқа келтіріп, шеңбер бойымен жүреді. Қалғандары қозғалысты қайталап, шеңберді сақтайды. Бiраз уақыттан соң, жетекші шеңбер соңына түрып, соңғы балаға дейін қозғалысты қайталап күтеді.

12 жатгығу. Ойын «Сиқырлы сөз»

Мақсаты: Қатысушылар арасындағы қысымды шешу, өзін тану.

Ойын барлығы: ойын жүргізушісі қатысушыларға кейбір: рахмет, сіз өте қайырымдысыз, оқасы жоқ, сіз сондай жақсысыз деген секілді «сиқырлы сөздердің» маңызын естеріне түсіреді. Катысушылар шеңбер бойымен- бір-бірін естеріне тұскен «сикглрлы сөзді» қолданып, кдрсы алуы керек.

13 жаттығу. Ойын «Мәнді адамдар «

Мақсаты: Басқа адамның құндылығы жайлы тұсінікті және өзінің эмоционалдық күйін көрсете білу кабілетін дамыту.

Ойын барысы: жүргізуші ойын қатысушыларына ең маңызды деген адамдар жайлы айтуды сұранады. Ол тек қана үнемі қарым-қатынаста жүретін адамдар болуы міндетті емес. Ол барлығынан да қымбат, басқалардан гөрі өзіне мөні жоғары адам болуы қажет. Жүргізуші өзіне маңызды адамдар жайлы айтады.

Жүргізуші қатысушыларға келесі схема бойынша әңгіме құрауын сұрайды:

— олар кімдер

— сіз үшін несімен мәнді, несімен қымбат

— егер өткен шақга болса, казір де жақын ба

— дәл казір мүкіндігіңіз болса, оларға не айтар едіңіз (мысалы,
айтылмаған алғыс сезімі бар).

Бұл жоғарыда аталған жаттығулардың барлыгы қарым-қатынас және тұлғалық өсу тренингісі ретінде өткізіледі. Әрі ата-аналармен жұмыс істеуде, отбасылық терапия ретінде де өткізуге болады. Бұл жатгығуларды топ адамдарына ездерін, мазасыздануларын сезінуге көмектесу үшін жүргізсе болады.

Мазасыздану біздің өрекетіміздің құрылымында маңызды функция атқарады. Және ең маңыздысы, осы сезімнен құтылу емес, оны сезіну, қабылдау. Осы калыптың детерминанты болып табылатын себептерді іздеу, сезіну және өзін немесе ситуацияны өзгертуге ұмтылу. Және де өз мазасыздануларының жағымды жақтарын көре білуге тырысу.

3-ші тарау бойынша тұжырым

Жүргізілген әдістеме бойынша 1-сынып оқушыларының көпшілігінде жазасыздану жоғары. Ал 4 сынып окушыларында 1-сыныппен салыстырғанда мазасыздану деңгейі төмен. Бұдан, мынадай қорытындыға келеміз. Алғаш мектепке барған кезде жаңа ортаға үйренгенше жөне оку жылының ортысында кездесетін көптеген міндеттердің бала психикасына әсерінен 1-сынып оқушыларының бойында мазасыздану жоғары болады. Ал, 4 сыныпқа келсек, балалар мұғалімдерге де, мектеп режиміне де, қиындықтармен күресуге де үйренген. Сондықтан, олардың мазасыздануы аз болады. Жүргізген әдістемеміз балалардың мазасыздануын айқындап отыр. Мұндай балалар қарым-қатынас нәтижелерде, олармен басқалар үшін бөліп-төстеуге тырысады, ал бұл баланың эмоционалды жағдайының төмендеуіне, қарым-қатынастар жасаудан алшақгауына алып келеді. Өзіне деген сенімсіздік күшейеді. Құрбы-құрдастарыда жағымсыз қатынаста болғандықтан, агрессияның болуына апарып соғады. Осындай нәтижесінде күресу үшін біз мектеп психологтарының жоғарыдағы түзету жұмысын ұсынамыз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Біздің зертгеу жұмысымыздың мақсаты мазасызданудың социометриялық статусқа, жас ерекшелігіне байланыстылығының байқалуын анықтау болды.

Сонымен, мазасыздану — көп мағыналы психологиялық термин, белгілі бір уақыт аралығында нақты жағдайдағы индивидтің белгілі қалпын білдіреді, әрі кез-келген адамның эмоционадды аумағын сипаттайтын тұрақты қасиеті, жеке адам сипаты.

Әдебиеттер терең талдау жасау мазасыздануды түрлі көзқараста қарастыруды ұсынады. Өте жоғары деңгейдегі мазасыздану психологиялық келеңсіздіктiң субъективті сипаты болуы мүмкін. Мазасыздану невротикалық кикілжің, психосоматикалық аурулар т.б негізінде туындауы мүмкін. Адамның престижіне, өзіне-өзі баға беруіне, өзін сыйлауына байланысты болуы мүмкін.

Жекелеген мазасыздану субъект іс-әрекеті құрылымының ситуацияға қатысты сәйкес еместігінің сигналы болады, ең адды мен тұлғааралық қарым-қатынасқа. Мазасыздану әуел бастан жеке адамның жағымсыз сипаты емес. Әрбір адамда өзінің кзлаған мазасыздану деңгейі болады. Бұны пайдалы мазасыздану делінеді және жеке адамның белсенділігінің міндетті шарты болады, әрі адамның өзін қайта құруға, өзін өзгертуге сигнал, белгі ретінде болады.

Біздер, зертгеу жұмысымызда мазасызданудың бағдарланушы іс-әрекеттің эмоционалды құрылымы екендігін жөне іс-әрекетте белгілі бір функциялар аткаратындығын бідцік мазасызданудың байкалуы мен оның механизмінің өзгерісі көптеген факторларға, мысалы, жас ерекшелік, социометриялық статус т.б байланысты болады.

Мазасыздану өзге психикалық әрекеттер секілді жеке адамның тұтас кұрылымына енеді де, оның мінез-кұлқына әсер етеді. Мазасыздану интеллектуалды іс-әрекетпен байланысты.

Біздер, эмоция, эмоционалды күйлер, эмоционалды күй ретіндегі мазасыздануға арналған әдебиеттерге терең талдау жасадық. Эксперименталды зертгеулерге ғылыми тұрғыда сипаттамалар бердік.

Бастауыш мектеп кезеңінде жекелеген мазасыздану ситуацияда бағдарлану белгісі ретінде тікелей бала құрбыларының арасында алатын социометриялық статустқа қатысты (корреляция) болады.

Жене мазасыздануды анықтау әдістемелері қазақ тілінде бейімделіп, жас ерекшелігіне сай жасалынды.

Ал, дамытушы эксперимент, яғни психокоррекциялық жаттығулар бөлімі туралы айтатын болсақ, мазасыздану сезімін түзету ереже бойынша мазасыздану деңгейін төмеңдетуге әкеліп жеткізеді. Ал, біздер таңдап іріктеген жаттығулар жиынтығы түрлі психотерапевтикалық бағытты көздей отырып, ер адамның өзекті деген қалпын сезінуге бағытталған.

Бұл аталған психотерапевтикалық тәсілдердің барлығы практик-психолог қызметінде, жеке-дара, топпенен жүргізіледі.

Қорытынды ретінде, мынаны айтамыз, жекелеген мазасыздануға қатысты біздІң болжамымыз бағдарланушы іс-әрекет ретінде келесі факторлармен байланысты, олар: индивидің социометриялық орны, жас ерекшелігі. Мұның барлығы зерггеу нэтижесі арқылы дәлелденді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Фрейд 3, Психологическое «Я» и защитные механизмы. – М, 1991
Фрейд 3. «Я» и «Оно», в 2т Тбилиси, 1991
Фрейд 3. Психоанализ. — М, 1994
Фрейд 3. Психология бессознательного. -М, 1990
Фромм Э. Искусство любить. М,1990
Фромм Э. Бегство от свободы. М,1995
Хорни К Наши внутренние конфликты. -М,І993
Sullivan Н.S Sһе interpersonal thеогу оf psychiatry. New Yоrk: Nоrtоn, 1953
Роджерс К.Р Взгляд на психотерапию. Становление человека. -М.1994г
Франкл В.Человек в поисках смысла. -М,1990
Маслоу А Мотивация и личность. -Нью-Иорк, 1970
Спилбергер С.Д Подходы к изучению стресса и тревожности в спорте. /под.ред Ханина Ю.Л. -М, 1983.СІ2-24
Sріеlbегgег С.D. Sаrаsоn S.G Street and аnхіetу Ү5. Washington, 1978
Прибром К Языки мозга. -М,1975
Рубинштейн С.Л Бытие и сознание. -М,1959
Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. М,1976
Платон .Соч. в 3-х томах. т2-М,1970
Аристотель. О душе соч. в 4-х т, т 1 -М, 1975, с 369
Волкер В. Проект НЛП: исходный код М, 2002г
Декарт Р Избранные произведения. — М,1950
Выготский Л.С Спиноза и его учение об эмоциях в свете современной психоневрологии. //Вопросы философии, 1970 №6 СІ27
Ламарк Ж.Б Зоопсихология.-Харьков,1997
Дарвин Ч Выражение эмоций у животных и человека. Собр. соч. в 5т, т М,1953
Бехтерев В.М Объективная психология. — М,1991
Анохин П.К Эмоциональное напряжение как предпосылка к развитию сердечно-сосудистых заболеваний. Вестник АМН СССР 1965 №6 стр 10-18
Джеймс У. Психология. -М,1991
Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. -М,1959
Леонтьев А.Н Деятельность. Сознание, Личность. Собр. Соч. в 2-х т. том 1,-М,1986, -М,19983
Вилюнас В.К Эмпирические характеристики эмоциональной жизни /Психологический журнал т 18, №3. 1997 стр. 26-35ё
Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. -М,1965
Петровский В.А, Личность в психологии.-Р-н-Д,1996г
Доданов Б,И. Эмоции как ценность.- М, 1978
Sullivan Н.S Sһе interpersonal thеогу оf psychiatry. Washington, 1947
Франкл В Докгор и душа. С-пб,1997
Августин А Исповедь. -М,1992
Левитов Н.Д О психологических состояниях человека. -М,1964
Мясищев В.Н Социальная психология и психология отношений. Проблемы общественной психологии. -М,1965г
Выготский Л.С Кризис семи лет //Собр. Соч в 6 т,т 4 М, Педагогика, 1984 с 376-386
Джакупов С.М Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения. Алматы,2002г
Аракелов Г.Г Лысенко Н.Е, Шатт Е.К. Психофизиологический метод оценки тревожности. /Психологический журнал. Том 18 №2 1997стр 102-113
Селье Г. Стресс без дистресса. -МД979
Лурия А.Р Высшие корковые функции человека-М,1962
Хекхаузен X, Мотивация и деятельность. М, 1986
Мясищев В.Н. О взаимосвязи обущения, отношения и обращения, как проблемы общей и социоальной психологии. Л,1970г
Абульханова Слевская К.А Стратегия жизни. -М,1991
Логинова Н.А Жизненный путь человека как проблема психологии, 1985 №1
Уварова В.И Проблемы классификации ситуций социалистического образа жизни -М, 1987
Бурлачук Л.Ф Коржова Е.Ю. Психология жизненых ситуаций. -М,1998г
Гальперин П.Введение в психологию. -М, 1976
Леонтьев А.Н. Избр. психолоические произвед. в 2-х т, т2, М,1983
Платонов К.К Структура и развитие личности –М, 1986
Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции. Собр. Соч в 2-х т.,т2. — М, 1983г
Василюк Ф.Е Типология переживания различных критических ситуаций. // Психологический журнал. Т6, №5 1995 стр 104-114
Левитов Н.Д Психологическое состояние беспокойства, тревоги. // Вопр. психологии,- М, 1966
Маэм С Бремя страстей человеческих. -М, 1959
Коломинский Я.Л Социометрия в социально-психологическом исследовании: ее возможности и ограничения. -М, 1975
Карвасарекий Б.Д Медицинская психология. -М, 1975г
Ассаджиоли Р Психосинтез. М, 1994г

Қосымша А

Ч.Д. Спильбергер, ЮЛ. Ханиннің өзін-өзі бағалау диагностикасының әдістемесі

Өзін-өзі бағалау шкаласы 2 бөлімнен тдады. Реактивтікті жеке бағалаудың (Раздельно оценивающих реактивную РТ) №1-20 жөне тұлғалық (личностную ЛТ №21-40) алаңцаушылық РТ және ЛТ мына формуламен есептеледі.

РТ=∑₁+∑₂+50

мұнда, ∑₁шкала пунктісіне байланысты бланкадағы мына жазылған сандар суммасы 3,4,6,7,9,12,13,14,17,18; ∑₂-қалған сандар суммасы (1,2,5,8,10,15,16,19,20 пуктер бойынша)

ЛТ=∑₁-∑₂+35

мұнда, ∑₁— шкала пунктісіне байланысты бланкадағы мына сандар суммасы 22,23,24,25,28,29,31,32,34,35,37,38,40; ∑₂-қалған саңдар суммасы 21,26,27,30,33,36,39.

Интерпретация кезінде нәтижесін былай бағалауға болады: 30-ға дейін төменгі аландаушылық; 31-45 — орташа, 46 жөне оданда көп –жоғары.

Аты-жөнi
Жауаптар бланкасы.

Өзін-өзі бағалау шкаласы.
(Ч.Д-Спильбергер, Ю.Л.Ханин)

Күнi

Нұсқау: «Төмендегі сөйлемдерді мұқият оқып, он жақтағы сандардың біреуін белгілеңіз, яғни Дәл казір өзіңізді қалай сезініп отырғаныңызға байланысты белгілейсіз. Сұрақгарға көп ойланбаңыз, себебі дұрыс және дұрыс емес жауаптар жоқ»

		Жоқ, бұл олай емес	Солай ғой деймiн	Дұрыс	дәл дұрыс
1.	Мен бір қалыптамын.	1	2	3	4
2.	Маған ешкандай қауіп төніп тұрған жоқ	1	2	3	4
3.	Мен аландаушылықта отырмын	1	2	3	4
4.	Мен өкініп отырмын	1	2	3	4
5.	Мен өзімді еркін сезініп отырмын	1	2	3	4
6.	Мен өкпелімін	1	2	3	4
7.	Мені болатын сәтсіздік алаңдатуда	1	2	3	4
8.	Мен өзімді демалғандай сезінудемін	1	2	3	4
9.	Мен алаңдап отырмын	1	2	3	4
10.	Мен іштей қанағаттанып отырмын	1	2	3	4
11.	Мен өз-өзіме сенімдімін	1	2	3	4
12.	Менің жүйкем қозып отыр	1	2	3	4
13.	Мен өзіме орын таба алмай отырмын	1	2	3	4
14.	Мен көңілсізбін	1	2	3	4
15.	Мен қысылып отырғаным жоқ	1	2	3	4
16.	Мен қанағаттандым	1	2	3	4
17.	Мен өзімді қатты күтемін	1	2	3	4
18.	Мен қатты қозып отырмын және ыңғайсызданып отырмын	1	2	3	4
19.	Мен қуаныштымын	1	2	3	4
20.	Маған жаксы нәрселер ұнайды	1	2	3	4
Бланканың көрнекі беті

Жауаптар бланкасы

Өзiн-өзi бақылау шкаласы

Аты-жөнi Күнi

Нұсқау: «Төмендегі сөйлемдерді мұқият оқып, оң жақтағы сандардың біреуін белгілеңіз, яғни өзіңізді әдетге кдлай сезінесіз соған байланысты белгілейсіз. Сұрақтарға көп ойланбаңыз, себебі дұрыс және дұрыс емес жауаптар жоқ»

			Ешқашан		Кейде		Өте жиi	Ылғида
21	Мен рахаттанамын.		1		2		3	4
22	Мен тез шаршаймын		1		2		3	4
23	Мен оңай жылай саламын		1		2		3	4
24		Мен өзгелер секілді бақытты болғым келеді		1		2	3	4
25		Мен жиі жеңіліп каламын, себебі мен тез шешім қабылдай алмаймын		1		2	3	4
26.		Әдетте мен өзімді сергек сезінемін		1		2	3	4
27.		Мен суық қандымын, жинақымын		1		2	3	4
28		Болатын қиындықгар мені әдетте аландатады		1		2	3	4
29		Мен бос нәрсеге көп алаңдаймын		1		2	3	4
30		Мен бақыттымын		1		2	3	4
31		Мен барлығын көңіліме ала беремін		1		2	3	4
32		Маған өзіме сенушілік жетпейді		1		2	3	4
33		Әдетте мен өзімді кауіпсіз сезінемін		1		2	3	4
34		Мен қиыншылық пен критикалық жағдайлардан өзімді алшақ ұстаймын.		1		2	3	4
35		Менде хандра болады		1		2	3	4
36		Мен ризамын		1		2	3	4
37.		Бос нәрселер мені алаңдатады		1		2	3	4
38		Мен кейде өзімді жол болмайды деп ойлаймын.		1		2	3	4
39		Мен салмақты адаммын		1		2	3	4
40		Мен өзімнің жұмысымды, жағдайымды ойласам, қатты алаңцап кетемін.		1		2	3	4

Орташа жағдайдан ауытқып кеткенде аса көңіл бөлу керек, жоғарғы алаңдаушылық адамда компетентгілікгі бағалайтын жағдайларда аландаушылық туғызады. Бұл кезде жеңіске жетуге сендіретін сезімді қалыптастыру қажет. Ал, төменгі алаңдаушылық керісінше, жауапкершілікке деген және іс-өрекет мотивіне деген сезімдерді арттыру қажет етеді. Әдетге, төменгі алаңдаушылық тест көрсеткіштерінде өз-өзін «жоғары» көрсеткісі келетіндерде байкалады.

Аландаушылықгын динамикасын бағалау үшін (# аутотренингке дейін немесе аутотренинг курсынан кейін) шкаланың бірінші жартысын қолдануға болады (№1-20) жөне шкаланың қысқартылған түрін, оны толтыруға 10-15 сек кетеді. РТ көрсеткііш мына формуламен есептеледі:

РТ=∑₁-∑₂+15

Мұнда І,-2,5 пунктгегі алынған сандар, І₂-1,3,4, пункт сандары. Көрсеткіш саны 5-тен 20-ға дейін ауытқиды.

Жауаптар бланкасы

Өзін-өзі бағалау шкаласы.

Аты-жөні Күні

Нұсқау: «Төмендегі сөйлемдерді мұқият оқып, оң жақтағы сандардың біреуін белгілеңіз, яғни дәл қазір өзіңізді қалай сезініп отырсыз, соған байланысты белгілейсіз. Сұрақтарға көп ойланбаңыз, себебі дұрыс және дұрыс емес жауаптар жоқ»

		Жоқ, бұл олай емес	Солай ғой деймiн	Дұрыс	Дәл дұрыс
1	Мен өзiмдi еркiн сезiнiп отырмын	1	2	3	4
2	Менiң жүйкем қозым отыр	1	2	3	4
3	Мен қысылып отырған жоқпын	1	2	3	4
4	Мен қанағаттанып отырмын	1	2	3	4
5	Мен	1	2	3	4

Қосымша Ә

Филлипстің мектептік мазасыздануды зерттеу әдістемесі

Тест 58 сұрақтардан тұрады, жазбаша түрде жазса болады. Әр сұраққа «жоқ» жөне «иә» деп жауап береді.

Нұскау: «Балалар мен сеңдерге қазір сұрақнама берем, сол сұрақнамаға сендер мектепте өздеріңді қалай сезінетіндерінді анықтауға арналған. Ол сұракнамаға дұрыс жауап беруге тырысыңдар, сұрақтарға көп ойлаңбандар».

Қағаздың үстіне аты-жөніңді, фамилияңды жазыңдар және қай сыныпта оқитыңдарыңды. Сұрақнамаға жауап бергенде сұрақтың номерін жазындар және де келіспесеңдер «-» келіссеңдер «+» деп жазыңдар.

Сұрақнамалар

Өзіңді сыныпта бір қалыпты ұстауға қиын ба?
Мұғалім өткен сабақты сұраймын десе, сен қобалжисың ба?
Саған қиын ба сыныпта жұмыс істеуге?
Сен сабақты білмегендіктен, түсінде мұғалім саған ашуланды ма?
Сыныптың ішінен сені біреу ұрды ма сондай болды ма?
Мұғалім сабақты түсіңдіргенде ақырын түсіндірсе дейсің ба? Сен
түсінгенше?
Сен қатты қобалжисың ба, сабақты айтқанда немесе орындағанда?
Сен сабақты айтқанда қателік жасап қоямын деп қорқасың ба?
Сенің аяғың дірілдей ме, жауап бер деп шақырғанда?
Сыныптастарың саған күле ме әр түрлі ойындарды ойнағанда?
Сен төмен баға алдың бірақ та, сен төмен баға алмаймын деп
ойлағансын сондай болды ма?
Сен қобалжисың ба, сені екінші жылға қалдырып қояды деп?
Сен ойындардан алшақтайсың ба себебі: ол ойындарда ешкім
таңдамай қояды деп?
Сабақты айтуға шақырғанда сен дірілдейсің бе?
Сенің сыныптастарың сен істегің келетін жұмысты жасағыла-
ры келмейтін жағдайлар болды ма?
Сен қатш қобалжисың ба? Жаттығуды орындауды бастағанда?
Сенің ата-аналарын күткен бағаны алуға қиын ба?
Күндердің күнінде сыныпта саған жаман болады деп қоркасың
ба?
Саған сыныптастарың күледі ме егер де сен қателік жасасаң?
Сен өзінің сыныптастарыңа ұқсайсың ба?
Жаттығуды орындағанда сен ойлайсың ба жақсы орындадым
деп?
Сен сыныпта жұмыс істегеңде соны есіңде сақтайсың ба?
Сенің түсіне кіреді ме, сен мектептесің және мұғалімнің
сұрағына сен жауап бермей қалғанын?
Саған көп балалар досы ретінде қарайды ма, солай ма?
Сен қатты жұмыс істейсің бе, егерде қорытындыларыңды,
сыныптастарыңмен салыстырса
Сенен сұрағанда кішкене қобалжымауыңды армаңдайсың ба:
Сен ұрысқа кіруге қорқасың ба?
Жүрегің қатгы дүрсілдей ме егер мүғалім сабаққа дайындығыңды
сұрамын десе?
Сен жақсы баға алған кезде, сенің достарың еңбек етіп алдың
дейме?
Сыныптастарың ішіндегі балаға ерекше көңіл бөлетін баламен
сен жақсы қарым-қатынастасың ба?
Мынандай жағдайлар болады ма? Кейбір балалар сыныпта саған
тисетіңдей сөздер айта ма?
Сыныптастарыңнан саған іштей кедергі жасайтын балалар
болады ма?
Сыныптастарың саған көңіл бөлмеген жағдайлар болды ма?
Сен қорқасың ба, қолайсыз жағдайларда көрсең?
Сен қанағатгысың ба мұғалімдердің қарым-қатынасына?
Саған шешең көмектесеме бір кешті жұргізуге, басқалардың ата-
аналары сияқты?
Сені ойландырды ма, сен туралы қоршаған орта не ойлайды
екен деп?
Болашақта қәзіргіден жақсы оқитындына сенімдісің бе?
Мектепке жақсы киінемін деп ойлайсың ба, сенің
сыныптастарың сияқты?
Жиі ойлайсың ба? Сен сабақ айтқаңда сен туралы баскалар не
дейді екен деп.
Сыныптағы баска баладан жақсы оқитын оқушы ерекше
заңдылықпен қабілетті ме? Сыныптағы басқа баладан
Кейбір сыныптастарын ашуланама егерде сен олардан жоғарғы
болсаң?
Сыныптастарың сенімен жақсы қарым-қатынаста екеніне
күмәндісің бе?
Сен өзіңді жақсы сезінесің бе? Егерде мұғаліммен жалғыз
қалсаң?
Сенің тәртібіне немесе түр өлпетіңе сенің сыныптастарың күледі
ме?
Мектептегі жұмыстарды басқа сыныптастарыңа қарағанда
көбірек ойлайсыңба
Егерде сен сұраққа жауап бермей қалсаң казір жылаймын деп
ойлайсыңба?
Кешке жақын төсекте жатқанда сен ойлайсың ба ертең мектепте
не болады деп?
Қиын тапсырманы орындағанда, сен жақсы білетін тақырыпты,
ұмытып кетпейсің бе?
Сен тапсырманы орындағанда қолың дірілдей ме?
Сен қобалжисың ба? Егер де мұғалім казір тапсырма берем десе?
Сен қорқасың ба? Егер де мектепте сенің біліміңді тексерсе?
Мұғалім қазір сыныпқа тапсырма беремін десе, сен қорқыныш
сезімің пайда бола ма? Орындай алмай қаламын деп?
Сыныптастарың бір нәрсені жасаса, бірақ сен оны жасай алмай
қалғаның түсіңе кірді ме?
Мұғалім сабақты түсіндіргенде, сен сыныптастарынан, онша
түсінбей қалдым деп ойламайсың ба?
Мектепке кетіп бара жаткдн да сен қобалжисың ба? Мұғалім
тексерген жұмысты берді деп?
Сен тапсырманы орындағанда, дұрыс емес орындадым деген
сезімдер пайда бодды ма?
Сенің қолың діріддемей ме? Егер саған тақтаға шығып жаттығу
орында десе, бүкіл сыныптың көзінше?

Нәтижелерді өңдеу және интерпретациялау

Сұрақтарды өндеу нәтижесінде, жауаптардың кейбіреулері кілтпен сәйкес келмей калады. Мысалы: 58-ші сұраққа бала «Иә» деп жауап берді, бірақ та ол сұраққа «Жоқ» деп жауап беруі керек кілте. Өңдеу кезінде саналады:

Жалпы саны сәйкес келмеген барлық тестіде. Егер 50% көп болса бала орташа үйреленген, егер 75% болса жоғары үйреленген.

Факторлар	W°- сұрақтар
1. Жалпы мектептегі ұйреленуі	2,3,7,12,16,21,23,26,28,46,47,48,49 ,50,51,52,53,54,55,56,57,58,1=22
2. Әлеумепік стресске қобалжуы	5,10,15,20,24,30,33,36,39,42,44 2=11
3. Жетістікке жету үшін фрудстра-цияның қажетгілігі	1,3,6,11,17,19,25,29,32,35,38,41, 3, 2=13
4. Қорқынышын көрсетуі	27,31,34,37,40,45 1=6
5. Қорқыныш жағдайы білімді тексергенде	2,7,12,16,21,261=6
6. Күтпеген жағдайда қоршаган ортаға қорқынышы	3,8,13,17,221=5
7. Төменгі физиологаялық стресске бармауы	9,14,18,23,28 Е=5
8. Мұғалімге қорқынышы қиыншы-лықтары	2,6,11,32,35,41,44,47 1=8

Әр синдромға мінездеме

1) Жалпы мектептегі үрейленуі — баланың жалпы эмоционалды жағдайы, оның мектептегі өміріне катысты.

2) Әлеуметтік стрессті қобалжуы — баланың эмоциналды жағдайы
біріншіден сыныптастарымен қарым-қатынасы.

3) Жетістікке жеткенше фрудстратцияның қажеттілігі — бұл жағдайда
баланың өзінің қажеттілігін жүзеге асыра алмауы.

4) Қорқыныш көрсетуі — эмоционадды түрде бір жағдайда қобалжуы
өзінің мүмкіншілігін көрсетуі.

5) Корқынышты жағдайы білімді тексергенде — білімін тексергенде, жетістікке жеткенде.

6) Күтпеген жағдайда қоршаған ортаға қорқынышы — өзінің бағасына
қобалжуы, өзінің алған бағасын, қоршаған ортаның бағалануы.

7) Төменгі физиологиялық стресске бармауы — баланың көптеген күтпеген жағдайда стресстің пайда болуы.

8) Мүғалімге қатысты қорқынышы мен қиыншылықтары — эмоционалды қарым-қатынас мектептегі үлкендер мен баланың оқуының төмендеуі.

Филипстің мектептік мазасыздану деңгейін анықгау әдістемесінің кілті

		«+» — Иә
		«-» — Жоқ
1 —	19 —	37 — 55 —
2 —	20 +	38 + 56 —
3 —	21 —	39 + 57 —
4 —	22 +	40 — 58 —
5	23 —	41 +
6 —	24 +	42 —
7 —	25 +	43 +
8 —	26 —	44 +
9 —	27 —	45 —
10 —	28 —	46 —
11 +	29 —	47 —
12 —	30 +	48 —
13 —	31 —	49 —
14 —	32 —	50 —
15 —	33 —	51 —
16 —	34 —	52 —
17 —	35 +	53 —
18 —	36 +	54 —

Қосымша Б

Дж.Буктың Үй-Ағаш-Адам әдістемесі

Симптомокомплекс	№	Белгілер	Балл
Қорғансыздық	1	Сурет парақтың ортасында	0;1;2;3
	2	Сурет парактың жоғары жағында	0;1;2;3
	3	Үй, ағаш-ең шетінде	0;1;2
	4	Сурет парақтың төменгі жағында	0;1;2;3
	5	Екінші дәрежелі бөлшектері көп	0;1;2;3
	6	Ағаш таудың төбесінде	0;1
	7	Өте айқындалған тамырлар	0;1
	8	Өте ұзын қолдар	0;1
	9	Кең қойылған аяқтар	0;1
	10	Басқа мүмкін белгілер
Мазасыздану	1	Бұлттар	0;1;2;3
	2	Жеке бөлешектерді белгілеу	0;1
	3	Кеңістіктің шектелуі	0;1;2;3
	4	Штрихтау	0;1;2;3
	5	Қатты басылған сызықгар	0;1;2;3
	6	Көп өшірілгендік	0;1;2;3
	7	Өлі ағаш, ауру адам	0;2
	8	Түбір сызықгың айқындылығы	0;1;2;3
	9	Үйдің фундаментінің сызықгарының толықтығы	0;2
	10	Қатты боялған шаштар	0;1
	11	Басқа мүмкін белгілер
Өзіне сенімсіздік	1	Суреттің өте әлсіз сызығы	0;2
	2	Парақ шетіндегі үй	0;1
	3	Ағаш діңгегінің өте әлсіз сызыгы	0;1
	4	Бір өлшемді ағаш	0;1
	5	Өте кішкентай есік	0;1
	6	Сурет салу кезіндегі өзін-өзі ақтаушылық жөне суретті қолмен калқалау	0;1
	7	Басқа мүмкін белгілер
Толымсыздық сезімі	1	Сурет өте кішкентай	0;1;2;3
	2	Колы, аяғы жоқ	0;2
	3	Қолы арка тұсында	0;1
	4	Өте қыска қолдар	0;1
	5	Өте тар иықгар	0:1
	6	Пропорционалсыз өте үлкен бутақгар жүйесі	0;1
	7	Келеңсіз ірі өлшемді жапырақгар	0;1
	8	Шіруден өлген ағаш	0;1
	9	Басқа мүмкін белгілер
Өшпенділік	1	Терезелер жоқтығы	0;2
	2	Есіктегі құлып	0;1
	3	Өте үлкен ағаш	0;1
	4	Парақ шетіндегі ағаш	0;1
	5	Ағаштың, адамның кері профилі	0;І
	6	Екі өлшемді, саусақ сияқгы бұтақтар	«»о^
	7	Көздер-көздің бос ұяшығы	0;2
	8	Ұзын, қырлы саусақтар	0;2
	9	Тісі ақшыл көрінетін күлкі	__о^
	10	Адамның агрессивті позициясы	0:2
	11	Басқа мүмкін белгілер
Қақтығыс (фрустрация)	1	Шектелге кеңістік	0;1;2;3
	2	Төменгі перспектива	0;1;2;3
	3	Объекіні кайта салу	0;2
	4	Көрсетілген бір объектіні салудан бастарту	0;2
	5	Екі ағаш сияқты ағаш	0;2
	6	Бір суреттің сапасының сәйкессіз-дігінің айқындығы	0;1
	7	Сурет пен пікірдің сөйкес келмеуі	0;І
	8	Бөксе айқындылығы	0;1
	9	Шатырда пеш мұржасының жоқтығы	0;1
	10	Басқа мүмкін белгілер
Қарым-қатынастағы қиындық	1	Есіктің жоқтығы	0;2
	2	Өте кіші есік	0;1
	3	Терезінің жоқгығы	0;2
	4	Қымтырылған жабык терезе	0;1
	5	Терезелер-жақтаусыз	0;1
	6	Еркеше бейнеленген бет-әлпет	0;1
	7	Соңынан салынған бет-әлпет	0;1
	8	Бет-әлпетгщ негізгі бөлшектерінiң жоктығы	0;2
	9	Схемалы түрдегі сызықтардан салынған адам	0;2 0;І
	10	Профилді адам, үй	0;1
	11	Тұтқасыз есік	0;1
	12	Қорғаныш позиция	0;1
	13	Салынған адамды достары жоқ жалғыз адам ретіңце суретгеу	0;1
	14	Баска мүмкін белгілер
Депрессиялық	1	Суретгерді парақгың ең теменгі жағына орналастыру	0;1;2;3
	2	Үйдің немесе ағаштың жоғарыдан көрінісі	0;1
	3	Төмен кететін түбір сызығы	0;1
	4	Сурет салу процесіндегі әлсіз сызық	0;2
	5	Сурет салудан кейін қатты шаршау	0;2
	6	Өте кішкнтай суреттер	0;2
	7	Басқа мүмкін белгілер

Қосымша

	Қорғансыздар	Қобалжу	Өзіне сенімсізді	Толымсыздық	Өшпенділік	Қақтығыстық	Қарым-қатынастық	Депрессиялық
1.	4	7	2	6	2	1	5	5
2.	5	7	2	1	1	2	2	2
3.	5	5	2	2	3	4	3	5
4.	3	8	2	2	0	3	3	2
5.	3	7	3	1	1	2	2	3
6.	2	4	3	2	4	3	3	2
7.	2	8	1	0	1	0	2	0
8.	3	10	3	1	3	2	2	3
9.	3	7	3	2	5	2	3	2
10.	5	8	3	4	2	3	5	5
11.	3	5	1	1	5	1	3	3
12.	2	5	1	2	3	2	2	1
13.	6	8	1	2	4	3	3	2
14.	2	6	2	2	0	3	1	1
15.	5	7	2	3	6	2	3	1
16.	3	4	2	2	1	3	4	2
17.	6	16	1	2	3	3	6	3
18.	6	7	2	5	2	4	4	3
19.	2	5	1	2	5	2	2	1
20.	1	3	2	2	2	0	1	0
21.	3	4	1	1	1	1	1	2
22.	2	6	3	1	1	2	2	3
23.	6	6	2	3	3	3	2	5
24.	6	6	3	3	6	3	7	5
25.	6	14	2	2	0	6	6	4
26.	3	5	2	3	3	3	2	5
27.	5	8	2	2	5	2	3	2
28.	2	4	1	1	2	1	2	1
29.	6	7	2	1 г	1	5	2	2

Людоед и расчленитель стали «героями СВО»

В США заработал первый казахский детский сад

Шокирующая статистика! Война России против Украины унесла…

«Стыдно парню так осквернять священный головной убор»:…

Казахстанские хоккеисты обыграли чешских на юношеском чемпионате…

Станет ли Елена Рыбакина первой ракеткой мира?

Гордость страны! Казахстанские боксеры нокаутировали трех соперников…

Зеленский призывает мировое большинство «принудить Россию к…

На фоне принятия закона «об иноагентах» Грузию…

СМИ сообщают, что Америка тайно передала Украине…

Дипломдық жұмыс. Мектеп оқушыларының мазасыздануының психологиялық әселелері

Мазмұны

физиологиялық дамуы ………………………………………………………………..

2.2. Мазасыздану туралы психолог-ғалымдардың теориялары .………………….

Қорытынды……………………………………………………………..…………….

Кіріспе

Жасы

Ш ТАРАУ. МАЗАСЫЗДАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қосымша А

Мен барлығын көңіліме ала беремін

Жауаптар бланкасы

Қосымша Ә

Сұрақнамалар

Нәтижелерді өңдеу және интерпретациялау

Дж.Буктың Үй-Ағаш-Адам әдістемесі

Екінші дәрежелі бөлшектері көп

Басқа мүмкін белгілер

Қосымша

Ксения Собчак сняла фильм о Бишимбаеве, реформе Токаева, и уяте

Азербайджан представил бренд тюркского мира: «Сделано в Туране»

Людоед и расчленитель стали «героями СВО»

Паводки: в 9 регионах срок оплаты коммунальных услуг будет отложен

Проезд в астанинских автобусах подорожает

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты