МАЗМҰНЫ

 

Кiрiспе———————————————————————————————4

 

1. Бюджеттік саясаттың теориялық негiздері

 

1.1. Мемекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы—————————————8

1.2.Салықтар бюджеттiк саясатың негiзгi  көзi———————————————14

1.3. Әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiк саясаттың қалыптасуы мен бюджет жүйесін реформалаудың рөлі——————————————————-27  

 

 

2. Қазақстан Республикасының ДАҒДАРЫС КЕЗІНДЕГІ бюджетТІК саясатТы жүргiзу барысын талдау

 

2.1 Дағдарыс кезіндегі бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау—————————32

2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау——————37

2.3 Бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалаудағы салықтардың ролi—52

 

 

3. Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалауды жетілдіру жолдары

 

3.1 Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалаудағы кейбір мәселелер——————————————————————————————56

3.2 Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалау мәселелерiн шешу және жетiлдiру жолдары—————————————————————-59

 

 

 

Қорытынды———————————————————————————-65

Пайдаланылған әдебиеттер————————————————-68-70

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Кiрiспе

Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.

Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. ²Бюджет механизiмi² -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.

Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика  Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын ²мемлекеттiк бюджет туралы² заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.

Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер  республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.

Нарықтық  қатынастар  жағдайында  салықтар  мемлекеттi  қаржыландыру  қызметi  және  оның  аппаратын  ұстайтын  негiзгi  қайнар  көзi  болып  табылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» атты  Жолдауында: «Ел тарихының ХХІ ғасырдағы аса бір күрделі кезеңі аяқталып келеді. Дүние жүзінің экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс дауылы әлі басыла қойған жоқ. Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан айырылды. Біз тастүйін  дайын болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін соншалықты ауырға соққан жоқ. Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық. Дағдарысқа дейінгі кезеңде біз Қытай, Үндістан және өзге де экономикасы қарыштап алға басқан мемлекеттер қатарында дамудың жоғары деңгейіне көтерілдік. Толағай иабыстарымен дүние жүзін мойындатқан Қазақстанның әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола түсті. Жасампаздық қуатымен дүние жүзінде даңқы артқан Қазақстан әлемді өз жетістіктерімен таң қалдырды. Сондықтан Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебелі миссиясы сеніп тапсырылды» деп айта кетті [1].

Сонымен қатар Президентіміз осы Жолдауда: «2000 жылмен салыстырғанда 2008 жылы-ақ, жоспарланғанынан екі жыл бұрын, біз республика ІЖӨ-нің көлемін екі еселедік. Орташа айлық жалақы 5 есеге, ал зейнетақының орташа мөлшері 3 есеге өсті. Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі 4 есеге (50%-дан 12%-ға дейін) азайды. 2009 жылы экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Ұлттық Қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті» деп айта кетті.

Осы Жолдауда Президентіміз 2020 жылға дейінгі Даму стратегиясын орындауға кірісетінімізді және оның негізгі 5 бағытын айқындап берді:

• Экономиканы дағдарыстан кейінгі дамуға әзірлеу;
• Жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу;
• Адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа белсенді инвестициялау;
• Қазақстандағы сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық қызметтермен қамтамасыз ету;
• Ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру, халықаралық қарым-қатынасты одан әрі дамыту.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы   Жолдауында: «Бюджеттің барлық шығындық баптары бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібін сақтауымыз қажет. Осыны ескере отырып Үкіметке республикалық бюджет шығындарын оңтайландыруды және апта сайынғы мониторинг режімінде бюджеттік қаражаттың жұмсалуын жіті бақылауды тапсырамын. Осыған сондай-ақ біздің депутаттарды да шақырамын. Қауырт өсу кезеңінде үйреншікті болып кеткен ысырапқорлық ойлы тұтынумен және үнемдеумен ауыстырылуы тиіс. Ашығын айтайық, бізге ақша пайда болған осы жылдары сұраныс көбейіп, штаттар қампиып кетті және іссапарлар саны, әрқилы ауқымды мәдениет күндерін өткізу ұлғая түсті. Осы мәселеде баршаның ойланғаны керек. Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы бойынша қатал сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар – әкімшілік, инвестициялық және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс. Бұл жергілікті бюджеттерге де қатысты. Босаған қаражат бізге, ең алдымен, қазақстандықтардың еңбекпен қамтылу стратегиясын іске асыру мүмкіндігін береді. Ол бізге дағдарыс ауыртпалығын еңсеруге ғана көмектесіп қоймайды, сонымен бірге дағдарыстан кейінгі уақытта экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз етеді. Ол әрбір қазақстандық отбасына жаңа мүмкіндіктер беруі тиіс. Жұмыс орындарының жеткіліктілігі Үкімет мүшелері мен әрбір әкімнің Қазақстан экономикасының тұрлаулы дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігі айқындалатын негізгі көрсеткіш болуы тиіс.Әрбір әкім, әр министр апта ішінде қанша жұмыс орнының қысқарғанын және жергілікті орындарда қаншасын ашқанымызды білуі тиіс. Нақ осы тұрлаулы дамудың негізі болып табылады. Өңірлік жұмыспен қамтылуды және кадрлардың қайта даярлануын қамтамасыз ету үшін мен Үкіметке кем дегенде 140 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Жергілікті бюджеттерден де жұмыспен қамту стратегиясын бірлесе қаржыландыруға ресурстар бөлінуі тиіс. Жұмысынан айырылғандар үшін жаңа жұмыс орындарын құратын боламыз. Біз кем дегенде 350 мың қазақстандықты жұмыспен қамтамасыз ете аламыз, бұл қазіргі қоғамдық жұмыстарды есептемегенде.Бізде еңбек рыногын дамыту үшін мүмкіндіктер бар, оларды ойлап табу керек емес. Нақ осыған біз қосымша бөлінген қаражатты жұмсаймыз. Біріншіден, бұл коммуналдық желілерді қайта жарақтандыру және жаңғырту. Бұл – сумен қамтамасыз ету, жылумен қамтамасыз ету, энергетика мен кәріз сулардың нысандары мен желілері. Үкіметке әкімдермен бірлесіп осы мақсатқа кететін қажетті шығындарды анықтауды, жұмыстарды қаржыландыруды ғана емес, сонымен бірге бюджеттен бөлінген әрбір теңгенің пайдаланылуын қатаң бақылауды тапсырамын» деп айта кетті [1].

Сонымен қатар Президентіміз осы Жолдауда: «Парламенттің, мәслихаттардың, “Нұр Отан” партиясының депутаттарына сөз арнаймын. Біздің партия үшін дауыс берген сайлаушылар бізге зор сенім көрсетті. Енді қазір, қиын дағдарыс кезеңінде, біз оны ақтап, қоғамдағы дағдарысқа қарсы ауқымды қозғалыстың басында болуға тиіспіз.Үкіметпен және жергілікті органдармен бірлесіп адамдардың нақты проблемаларын шешу, дағдарысқа қарсы шаралардың іске асырылуын, осы мақсаттарға бөлінген бюджеттік қаражаттың жұмсалуын айрықша бақылауға алу керек» деп айта кетті.

      Мемлекет  салықтарды  пайдалана  отырып,  елде  болып  жатқан  экономикалық  процестерге  активтi  түрде  қатыса  алады.  Салықтар  есебiнен  жиналған  ақшалай  қаржылар  мемлекетке  әлеуметтiк  саясат  жүргiзуге  мүмкiндiк  бередi,  соның  iшiнде  өзiнiң  өмiр  сүру  деңгейiн  минималды  деңгейде  қамтамасыз  ете  алатын  халық  топтарына  материалды  көмек  көрсету  мүмкiндiгi  бар. 

     Кез — келген   мемлекет  өзiнiң  қаржылық  базасы   болғанда  ғана  өмiр  сүре  алады,  басқаша  айтқанда,  өзiнiң  аппаратын  ұстауға  және  өзiнiң  функцияларын  орындау  процесiнде  туындайтын   шығындарды  жабуға  ақшалай  қаржылары  болғанда  ғана  өмiр  сүредi [2].

     Салық —   мемлекеттiң  бекiтуi.  Тек  сол  ғана  азаматтарды  белгiлi  бiр көлемде  ақшалай  қаржыларды  беруге  мiндеттi.  Қазақстан  Республикасында  салықты  төлеу  мiндеттемелерi  азаматтардың  Конституциялық  мiндеттемелерiнiң  қатарына  жатады.  Осыған  байланысты  мемлекет  саяси  Үкімет  субъект  өкiлдiгiне  сүйене  отырып  әрекет  етедi.

     Мемлекет  ақшалай  қаржыларды  түрлi  жолдармен  табады,  бiр  жағдайда  мемлекеттiк  зайымдар   iшкi  және  сыртқы  ретiнде  меншiк  иесiнiң  қаражатты  өз  еркiмен  беруге  негiзделетiн  әдiс  қолданылады,  ал  басқа  жағдайларда  ақшалай  қаражаттар  ерiксiз  өндiрiп  алу  жолымен  алынады. 

     Салықтар  мемлекеттiк  бюджетке  заңды  және  жеке  тұлғалардан  белгiлi  мөлшерде  мiндеттi  төлемдер  болып  табылады [3].      

     Салықтар  шаруашылық  жүргiзушi  субъектiлер мен  халық  табысының  қалыптасуындағы  қаржылық  қатынастардың  бiр  бөлiгiн  бiлдiредi.  Сонымен  қатар,  шаруашылық  жүргiзушi  субъектiлермен  халық  табысының  белгiлi  бiр  мөлшерiн  мемлекет үлесiне  жинақтап,  жинақтаудың  қаржылық  қатынастарын  көрсетедi.  Салықтар  мемлекеттiң  пайда  болуымен  бiрге  қалыптасады  және  мемлекеттiң  тiршiлiк  етiп  дамуының  негiзi  болып  табылады.

Қазақстан  Республикасы  бюджетiнiң  қалыптасуында   маңызды орынды  салық  түсiмдерi алады.

Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық  қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.

Дипломдық жұмысым үш бөлiмнен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде бюджеттік саясаттың теориялық  негiздері: мемеклекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы, салықтар бюджеттiк саясатың негiзгi  көзi, әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiк саясаттың қалыптасуы мен бюджет жүйесін реформалаудың рөлі, екiншi бөлiмде Қазақстан Республикасының дағдарыс  кезіндегі бюджеттік саясатын жүргiзу барысына талдау жүргізіп, мемллекеттiк бюджеттегi салық түсiмдерiн реттеуге, бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалаудағы салықтардың ролiн қарастырылған, сонымен қатар, үшіншi бөлiмде бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалауды жетілдіру жолдарын қарастырып өтемiн.  Жұмыс 9-кестеден, 7-диаграммадан, 1-сызбадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Бюджеттік саясаттың теориялық негiздері                                                                                 

 

• Мемлекетттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы

 

Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн  айырықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы ²Мемлекеттiк бюджет² деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды  [4].

Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнiмнiң бағамдық үлестiру саласының негiзiн, мемлекеттiң шаруашылық субьектiлер мен халық санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестiру процессi кезiнде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар қоғамдық сұранысты қанағаттандыру үшін жұмсалатын ақша қаражатының орталық қорының құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының тұтастығы »Мемлекеттiк бюджет» деген түсiнiктiнiң экономикалық мазмұнын құрайды.[5]

Мемлекеттiк бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретiнде обьективтi қасиетi бар. Оның өзiндiк сала болып өмiр сүруi қоғамдық өндiрiстерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша қаражатын орталықтандыру ұлттық шаруашылықта ѕнемi айналым болу үшін қажет, және экономиканы түзеу үшін де қажет. Бағамдық үлестiрудiң бюджеттiк саласының болуы мемлекеттiң өзiне де қажет. Мемлекетке керек салаларды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар бұл қор мәдени-әлеуметтiк iс-шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге, мемлекеттiк басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай мемлекеттiк бюджеттiң болуы адамдардың субьективтi қалуының нәтижесi емес, бұл обьективтi қажеттiлiк. Экономиканың бүгiнгi таңда дамуы кезеңiнде орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкiндiктер бередi.

   Мысалы, үшін қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.

   Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.

Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сұранысты қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы бола тұра, ерекше қоғамдық iс- әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет экономикалық санат ретiнде шығады. [6]

         Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi. Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастарға белгiлi бiр ерекшелiк тән, ол әрине қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттiк бюджетiнiң өзгеше бiр сфера ретiнде бағамды үлестiру қасиетiн қарасақ, ол мынадай:

• мемлекеттiң жалпы қоғамдық өнiмiнiң бөлiгiмен байланысты және оны қолдануымен, яғни қоғамдық сұранысты қанағаттандыру үшін қолданылатын үлестiру қатынастарының экономикалық формасы.
• халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары, қоғамдық iс — әрекеттiң өрiсi арасындағы бағамды үлестiру үшін қолданылады
• ол қоғамдық өнiммен, яғни оның iс- әрекетiмен байланысты емес, ол одан бөлек жұмыс жасайды, бiрақ соның өзiнде де қаржы қатынастары тауарлық ақшалық прцесспен байланысын үзбейдi.

Мемлекеттiк бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндiрiстiк қатынастар мен оларға тән материалдық — заттық өзгерiстердi көрсетедi. Бюджеттiк қатынастар мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған орында заттандырылады. Осының нәтижесiнде, қоғамда болатын экономикалық процесс өзiнiң iс – әрекетiн  мемлекеттiң ақша қорында көрсетедi. Бюджеттiк қор бұл бағамдық үлестiру кезеңiн басынан өткiзген және мемлекет сұранысын қанағаттандыра алатын қоғамдық өнiмнiң және ұлттық өнiмнiң iс- әрекетiнiң экономикалық формасы.

         Экономикалық санат ретiнде мемлекеттiк бюджет – мемлекетпен басқада жалпы қоғамдық өндiрiсiнiң арасында пайда болатын ақша қатынасы. Үлестiру және қайта үлестiру жолымен мемлекеттiк орталықтандырылған ақша қорының болуы өте тиiмдi. Себебi ол мемлекет сұранысын қанағаттандыруға, өндiрiстi ұлғайтуға үлкен әсерiн тигiзедi.

  Осыған орай Мемлекеттiк бюджет атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi құрамаларымен түсiндiрiледi: 

• мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған қоры;
• экономикаға әсер ететiн құрал;
• мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
• қоғамның барлық мүшелерi оны заң ретiнде орындау керек.

Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы ұлттық кiрiстiң 30 пайыз, жалпы iшкi өнiмнiң 20 пайыз, жалпы қоғамдық өнiмнiң 10 пайыз үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.

Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi. [7]

Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып тұр. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу симмуляторының қызметiн атқарып тұр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық қор айналымын қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң, бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн мәдени шығынның орнын толтырып отырады.

Қазақстан  Республикасының ²бюджет жүйесi туралы² заңы республиканың түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу, қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.

         Бюджет — мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген  салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.

         Бюджет жiктелуi —  функционалдық, ведомстволық және  экономикалық сипаттама бойынша бюджетке түсетiн түсiмдер мен бюджеттен  жұмсалатын шығыстарының топталуы.

         Бюджет құрылысы — бюджет жүйесiнiң, оның құрылу принциптерiнiң ұйымдастырылуы.

         Бюджет процесi- мемлекетттiң өз органдары мен лауазымды адамдары арқылы барлық денгейдегi бюджеттердi жасау, қарау, бекiту, атқару, атқарылуын бақылау және олардың атқарылу туралы есептердi бекiту жөнiндегi заң арқылы регламенттелген қызметi.  

         Мемлекеттiк бюджет – республикалық  және жергiлдiктi бюджеттердiң  бiрiн-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операциялар есепке алынбайтын жиынтығы.

         Мемлекеттiк  кепiлдiктер – Қазақстан  Республикасы  Үкiметiнiң қарыз алушы өзiнiң алынатын соманы белгiленген мерзiмде төлемеген жағдайда несие берушi алдындағы берешектi  iшiнара немесе толық өтеу жөнiндегi мiндеттемесi.

Мемлекеттiк шотты — мемлекеттiң барлық денгейдегi бюджеттерiдiң  және бюджеттен тыс барлық қорлардың шоттарындағы қаржы ресурстарын  есепке алу тәртiбi.

Бюджет тапшылығы — Үкіметтiң қарызға алған сомаларын қоспағанда , шығыстар көлемiнiң  және бюджеттен қайтарымды негiзгi бөлiнген несиелердiң бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан асып түсуi.

Республикаық бюджеттiң құрамында бекiтiлетiн тапшылық мөлшерi ұлттық валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы проценттермен көрсетiедi.

 Бюджет кiрiстерi- салық және салықтық емес түсiмдермен алымдардың сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзде келiп түсетiн капиталмен жасалатын операциялардан жасалатын кiрiстердiң көлемi.

Мемлекеттiк бiрiктiрiлген қаржы балансы- дербес жұмыс iс- тейтiн республикалық және жергiлiктi бджеттердiң (соның iшiнде арнаулы экономикалық аймақтар бюджеттерiн қоса алғанда), бюджеттен тыс қорлардың бiрiнiң-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке аынбайтын ақша қаражатының жиынтығы.

Жергiлiктi бюджеттер — облыстық, қалалық ( республкалық және облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер, аудандардың бюджеттерi және арнайы экономикалық аймақтардың бюджеттерi.

Ресми трансферттер  — бюджетке тегiн және қайтарылмайтын болып түсетiн түсiмдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.

Бюджет профицитi- бюджетке келiп түсетiн кiрiстер мен ресми трансферттер түсiмдерi жалпы сомасының жалпы  шығыстар көлемiнен және қайтарымды  негiзде бөлiнетiн несиелерден асып түсуi. Республкалқ бюджет профицитiнiң мөлшерi  ұлттық  валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы проценттермен есептелiнедi.

Бюджет шығыстары- бекiтiлген бюджет шегiнде  бюджеттен қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн қаражат.

Резервтiк қор- бiржолғы сипаттағы тосым шығындарды қаржыландыру үшін бюджет қаражаты есебiнен құралатын қор, соның iшiнде республикалық бюджеттегi табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды жоюға арнап орталықтандырылған қаражат.

Ерекшелiк- бюджет қаражатын жұмсаудың экономикалық сипаттамасын айқындайтын  көрсеткiш.

Субвенциялар- нысаналы шығындарды немесе нысаналы бағдарламаларды жүзеге асыру үшін төменгi бюджеттердiң  жоғары тұрған бюджеттерден бекiтiлген сомалар шегiнде  алатын ресми трансферттерi.

Субсидиялар — бюджеттен нысаналы шығыстарды (бағдарламаларды) қаржыландыру үшін ұйымдарға  бекiтiлген сомалар шегiнде бөлiнетiн трансферттiк төлемдер.

Есептi кезең- жаңа қаржы жылына  енбейтiн кезең, бұл кезең iшiнде өткен қаржы жылында бекiтiлген  қаржыландырумен қамтамасыз етiлмеген бюджеттiк шығыстар бойынша қорытынды операциялар жүргiзiледi. Есептi кезеңнiң ұзақтығын  Қазақстан  Республикасы  Қаржы мнистрлiгi бегiлейдi.

Қаржы жылы -кѕнтiзбелiк жылдың бiрiншi 1 қаңтарында басталып, 31 жетоқсанда аяқталатын тұрақты бюджеттiк есепке  алу  кезеңi. Қаржы жылына есептi  кезең енбейдi.

Функционалдық топ- жалпы мемлекеттiк мiндеттердi орындау мақсатымен бюджеттен жұмсалатын төлемдер тобы.

Нысаналы қорлар- бюджеттiң кiрiс және шығыс бөлiктерiне енгiзiлетiн және арнайы белгiленген кiрiстер көздерiнiң есебiнен қалыптасытырылатын қорлар, олар нысаналы мақсат бойынша жұмсалады.

Таза несие беру- берiлген және өтелген несиелердiң жалпы сомасы арасындағы айырма.

Қазақстан  Республикасына жинақтап алғанда мемлекеттiң бiрiктiрiлген қаржы балансын құрайтын республикалық бюджет жергiлiктi бюджеттер (арнайы экономикалық аймақтардың бюджеттерiн қоса алғанда) және бюджеттен  тыс қорлар дербес жұмыс iстейдi.

Барлық денгейдегi бюджеттi қалыптастыру, бекiту және олардың атқарылуын есепке алу ұлттық валютамен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы бюджеттiң құрылысы- республиканың бюджет жүйесiне кiретiн барлық бюжеттердiң бiрлiгi толықтығы,нақтылығы, жариялығы және дербестiгi принциптерiне негiзделедi.  Бюджет жүйесiнiң бiрлiгi бiрынғай құқықтық негiз, бiрынғай бюджеттiк  жiктеудi пайдалану, бюджеттiң бiр денгейiнен екiншiсiне берiлiп отыратын мемелекеттiк қаржы статистикасының бiрлiгi, бюджет процесiнiң принциптерi, ақша жүйесiнiң бiрлiгi арқылы қамтамасыз етiледi. Ол барлық денгейдегi бюжеттердiң кiрiстердi қайта бөлу, нысаналы бюджеттiк қорлар құру. Оларға iшiнара қайта бөлу арқылы өзара iс-қимыл жасауына негiзделген.

Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық  құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде ²Мемлекеттiк бюджет² айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.

         Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық  қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты.

         Бюджеттiң құрылуы мемлекеттiң жалпы қызмет етуiнде маңызды фактор. Сондықтан бюджеттiң түсiмiндегi  салықтардың маңыздылығын ашу дипломдық жұмысымның тақырыбын  маңыздылауға негiз болып отыр.

Қазақстан Республикасының  бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:

Салықтар:

• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығынан тұрады.

Алымдар:

• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және  олармен жасалған мәмiлерлердi мемлекеттiк  тiркегенi үшін алым;
• радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды  мемлекеттiк  тiркегенi үшін алым;
• механикалық көлiк құралдары  мен тiркемелердi мемлекеттiк  тiркегенi үшін алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк  тiркегенi үшін алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк  тiркегенi үшін алым;
• автокөлiк құралдарының  Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк спекторiн пайдалануға рұқсат беру алымынан тұрады.

Төлемақылар:

• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшін  төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң  су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
• қоршаған ортаны ластағаны үшін  төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
• радиожиiлiк спекторiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
• кеме қатынайтын су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақыдан тұрады.

Мемлекеттiк баж:

• мемлекеттiк баждан.

Кеден төлемдерi:

• кеден бажынан;
• кеден алымдарынан;
• төлемақыдан;
• алымдардан тұрады. [3]
  • Салықтар бюджеттiк саясатың негiзгi көзi

 

Салықтар дегенiмiз – мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардың белгiлi бiр мөлшерде түсетiн мiндеттi төлемдер.

    Салықтар-шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекет пен екi арадағы мемлекеттiк бюджет арқылы жүзеге асырылады, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.

     Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының белгiлдi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi.

     Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң өмiр сүріп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады.“Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негiзгi құралы болып табылады,”- дейдi Мишин Г.К. [8]

     Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшін белгiлi бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет.

     Салықтар- мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады.

     Салықтардың мәнiн толық түсiну үшін, олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты.

     Салық салудың қазiргi жүйесiн қарастыра отырып келесiдей қызметтерiн  атауға болады.

     1.Фискалдық қызметi;

     2.Бөлу қызметi;

     3.Реттеушiлiк қызметi;

     4.Бақылау қызметi;

     5.Қолдау немесе мадақтау қызметi.

1. Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi- ең негiзгi функция болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери – қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы “Фискон” латын сөзi, қазақша cебет деген мағынаны бiлдiредi.
2. Бөлу қызметi — салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асырылуына салығы, прогрессивтi салық ставкiлерi және тағы да басқалар жатады.
3. Салықтардың реттеушiлiк қызметi- арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ставкалары, салық жеңiлдiктерi,салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналады.                

     Жоғарыда көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдiк инвесторларды ынталандыру,шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшін,олардың басқа  да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуын қажет етедi. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсiпкерлердiң  ынтасын төмендетедi, өндiрiстiң  төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiн азаюына әкелiп соқтырады. Реттеу функциясының өзi 2 подфункциядан тұрады.

• ынталандыру подфункциясы — мемлекетке тиiмдi өзгерiстердi салық ставкасын төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне жағдай жасау;
• шектеу подфункциясы- мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюiне шектеу жасау.

4. Бақылау қызметi- салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына, жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап отыруы болып табылады. Бұл функция салықтық декларация арқылы жүзеге асырылады
5. Қолдау немесе мадақтау қызметi — кез келген мемлекетте қоғам алдында ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар). [20]

     Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн (функциясын) пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң қызмет ету жолдарын белгiлейдi,жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық саясатын анықтайды.

    Салық жүйесi — белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар  және тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi элементтерi бар:

   1.Салық органдарының жүйесiнiң болуы.

   2.Салық заңдылықтарының жүйесi және принциптер жүйесi.

   3.Салық саясатының принциптерi.

   4.Салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi.

   5.Салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi.

   6.Салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.

   7.Халықаралық екi рет салық салуды шешу проблеммаларының нақты қадамдары.

     Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен сипатталады:

1. Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50 пайыз, ал дамыған шет елдерде 45 пайыз)
2. Ішкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.
3. Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.

    Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы салықтардың рөлiн сипаттайтын және салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы – бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгi болып табылады. [30]

    ²Нарық²,-деп жазады Абалкин Л, өркендеудiң ең бiр маңызды сатысы. Кейбiр дамыған шет мемлекеттерде бюджеттiң кiрiс көзi ел iшiндегi саудадан немесе iшкi саудадан қалыптасады. Себебi, бұл мемлекеттер экспортқа тек дайын өнiм шығарады және оған белгiленген кедендiк баж төлемдерiнiң деңгейi өте төмен болды. Сондықтан бюджет тек iшкi сауда есебiнен қалыптасады. Ал дамушы мемлекеттерде экспортқа тек шикi зат шығарылады және оған өте жоғарғы ставкiлермен кедендiк төлемдер белгiленедi. Сондықтан бюджет тек сыртқы сауда есебiнен қалыптасады.[20]                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

    Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тiкелей салық салу кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта жаңарып жетiлiп отырылуы талап етедi. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және салық аппаратының өзгеруiн талап етпейдi. [24]

    Салықтарды мынадай нышаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе жiктеймiз.

1.Салық салу обьектiсiне байланысты .

2.Қолданылуына қарай.

3.Экономикалық ерекшелiктерiне байланысты.

4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.

    1.Салық салу обьектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар болып жiктеледi.

 – Тiкелей салықтар  – тiкелей салық төлушiден ұсталатын салықтар. Мысалы: табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы, көлiк салығы болып табылады.

 –  Жанама салықтар – тiкелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.

     Жанама салықтарға мына салықтар жатады:

          -қосылған құнға салынатын салық:

          -акциздер:

          -баж салығы.       

     Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады.

    2.Бюджетке түскеннен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.

     Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салық акциздер . болып табылады.

     Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгiленген мiндеттер бойынша нақтылы шараларға жұмсалады.                                                                                                            3.Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктедi.

     Табысқа салынатын салық төлеушiнi кез келген салық салынатын обьектiсiнен түсетiн табысынан алынады.

Олардың қатарына мына салықтар кiредi: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы тағы басқалар.

    Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық төлеушi тұтынушы ретiнде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзiнiң шығынынан төлейдi. Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.

    4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар

    нақтылы  және  дербес салық болып жiктеледi.

     Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы жатады.

     Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық төлейтiн обьектiсiнен алынатын табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды  және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.

     Жалпы   алғашқы   салықтардың    пайда   болуының    кѕннiн    анықтау   мүмкiн  емес.Бiр  нәрсе  кѕмән  келтiрмейдi – салықтардың   прототипi адамзат   қоғамымен   басқарудың      ең  алғашқы   формаларымен   пайда   болған.

       Алғашқы  қауымдастықтың   өзiнде ,  қоршаған  ортаның   қатаң  шарттарына  амалсыз  бейiмделуге,  сыртқы  жаудан  қорғау  үшін, сонымен  қатар   ашаршылық  жағдайына    азық-түлiк  қоғамдық   запастарын   сақтау  үшін,  бiрнеше  адамдарды  қолдануды  түсiнген.

Осыдан  келiп,  мынаны  айтуға   болады,салықтардың   алғашқы  пайда  болуына   қоғамның  осы  немесе  басқа  да   қызығушылықтардың    қанағаттандырылуының   Ѕжымдық  тұтынуы  болады.

      Байлар  өздерiн  байыту  үшін   кедейлерден   түрлi  салықтарды  жинағанын   ұмытпау  керек. Бұл  түрде  салықтар  ұзақ  уақыт  бойы  әрекет  еттi  және  де  қоғам  бұны   объективтi   қажеттiлiк   ретiнде  түсiндi.

       Тек    XV  ғасырдан   бастап  ғана, ғалымдар  ақшалай  қатынастар   жүйесiн,  сонымен  қатар   мемлекеттiң   экономикалық   негiзi   мен  экономикалық   функцияларын   зерттей     бастағаннан  кейiн, салықтардың   қайта   маңыздылығының    алғашқы   әрекеттерi  пайда    болды.

      Салықтар   қоғамдық    өнiмнiң   бiр  бөлiгiн  мiндеттi   төлемдер   ретiнде  мемлекеттiк    бюджеттiң   кiрiс  жағының   негiзгi   қайнар  көзi   ретiнде    құрылуы    ертеден  келе  жатқан   дәстүрдiң   бiрi. Және   бұл   дәстүр   нарық  экономикасы    жағдайында, нарықтық  емес  экономика   жағдайында  да   әрекет  етедi. Сондықтан,  салықтар   мен   салық  салу   адамзат   цивилизациясының     айырмас     бiр   бөлiгi    ретiнде    қарауға    болады. [10]

      Дүниежүзiлiк    тәжiрибе    көрсетiп    отырғандай,   бүкiл   өркениеттi   мемлекеттердегi      салықтық    реттеу    несие —  қаржылық     реттеумен  бiрiгiп    әрекет   еткенде  ғана    нарықтық  экономиканы      жүргiзудiң   аса  тиiмдi  формасы   болып   табылады. Ол  нарықтық   қатынастардың   қалыптасуына   әсерiн   тигiзiп, мемлекеттiк     экономикаға     тигiзетiн    әсерiн     реттеп   отырады.  Сондай-ақ,  салықтар   қоғамның     экономикасын   тұрақтандыруын    және  әлеуметтiк    теңдiктi    қамтамасыз   ететiн  маңызды   элементтерi  болып  келедi. [24]

      Қазiргi    кездегi   жағдайларға   салықтардың    мәнi   мен  ролi   мемлекеттiк   органдарды    қаржылық    ресурстармен      қамтамасыз   ету   шекарасынан  шығып  отыр.

      Ендi,   салықтар    ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң  маңызы  құрамы   бола  бастады. Олар  макроэкономикалық  реттеуге  белсендi  араласа  отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде,    салықтық   төлемдердiң салыстырмалы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.

Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып,    өндiрiстiк   процестерiне  де   қатты   әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты   болып  табылады.  Салынатын салықтар мен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына ықпал етедi. Сондай–ақ,     салықтық реттеу шаралары, әр түрлi салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып, капиталдың    қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап, кәсiпорындардың iс– әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруға ықпалын   тигiзедi.

Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның  эволюциялық  дамуының  сапалық  жаңа  деңгейге  жетуiнiң  көрiнiсi.  Республикалық  халықаралық  аренаға  шығу  үшін  қазiргi  кезеңде,  ең  алдымен  заңдылық  базасын  тиiстi  әлемдiк  үлгiлерге  келтiрудi  талап  етедi. [29]

Мемлекеттiң  орталықтандырылған  ақшалай  қаражатының  қорын  жасау  және  пайдаланумен  бапйланысты  бюджеттiң  қызметi  айрықша  экономикалық  формалар – бюджеттiң  кiрiстер  мен  шығыстары  арқылы  атқарылады.  Осы  екi  категорияда  объективтi  және  бюджет  секiлдi  өздерiнiң  арнайы  қоғамдық  мiндеттерi  бар.  Кiрiстер  мемлекеттi  қажеттi  қаражатпен  қамтамасыз  етсе,  шығыстар  орталықтандырылған  ресурстарды  тиiсiнше  жалпы  мемлекеттiк  қажеттерге  бөледi.

 Бүгiнгi  таңда  бюджет  жүйесi  республикалық  және  жергiлiктi  бюджеттерден  тұрады.

 Республикалық  бюджет  негiзiнен  жалпы  мемлекеттiк  салықтар  есебiнен  қалыптастырылатын  және  Қазақстан  Республикасының   Үкiметi  өзiне  Конститутциямен,  заңдармен  Қазақстан  Республикасы  Президентiнiң  актiлерiмен   жүктелген  мiндеттердi  жүзеге  асыру  үшін  белгiлейтiн  жалпы  мемлекеттiк  бағдарламалар  мен  шараларды  қаржыландыруға  арналған  орталықандырылған  ақша  қаражатының  қоры  болып  табылады.

 Жергiлiктi бюджеттер  бюджет  жүйесiнiң  дербес  буыны  ретiнде  өз  қызметiн  жүзеге  асырады.  Дербес  бюджет –  аумақтық  басқарушы  органдар  өздерiне  Заң  жѕiзнде  бекiтiлiп  берiлген  кiрiстер  базасы  негiзiнде  бюджеттiң  көлемiн,  кiрiспен  шығыстың  мөлшерiн  баптарға  сәйкес  анықтап,  олардың  құрылымын  белгiлейдi.  Олардың  орындалуы  Республика  заңдарына  сәйкес  атқарылады.

 Республикамыздағы    жергiлiктi  бюджеттер  облыстық,  қалалық  бюджеттер аудандық бюджеттер  және  арнайы  экономикалық  аймақтарының  бюджеттерiнен  тұрады. 

 Жергiлiктi  бюджеттен  жергiлiктi  бағдарламалармен  шараларды  қаржыландыру  қамтамасыз  етiледi  және  жергiлiктi  бюджет  арқылы  жалпы  мемлекеттiк  бағдарламалар  мен  шаралардың  бiр  бөлiгiн  iске  асыруға  жол  берiледi.

     Жергiлiктi  салықтар  мен  алымдар  жергiлiктi  бюджеттердiң  кiрiстерiн  толтыруға,  бекiтiлiп  берiлген  және  жергiлiктi  мақсаттағы  қажеттердi  қаржыландыруға  жұмсалатын  жеке  тұлғалар  мен  кәсiпорындардың  заң  жүзiнде  белгiленген  мiндеттi  төлемдерiнен  тұратын  Қазақстан  Рспубликасының  салықтар  жүйесiнiң  бiр  бөлiгi.

 Жергiлiктi  салықтар  мен  алымдарды  құру  мен  алудың  мынадай  ерекшелiктерi  бар:

• олар өзiн-өзi басқарушы  жергiлiктi  органдардың  аумақтық  көлемiнде  жергiлiктi  органдарының  шығындарын  өтеуге  жұмсалады;
• жергiлiктi органдар  заң  жүзiндегi  құқықтық  шеңберi  негiзiнде  олардың  уақытылы,  әрi  толық  түсiн  қамтамасыз  етуiн  бақылап  отырады;
• жергiлiктi басқару  органдары  Салық  Кодексi  негiзiнде,  өз билiгi  шеңберiнде  кейбiр  салықтардың  ставкаларын  реттеп,  алымдарды  бөлу  объектiсiнiң  базасын  белгiлеп  отырады (мысалы, кәсiпкерлiктi  патент  рұқсат  қағазы  бойынша  жүргiзушiлердiң  алым,  базар алымы  тағы сол сияқтылар.);
• жергiлiктi салықтар  мен  алымдар  тек  қана  жергiлiктi  бюджеттiң  кiрiстерiне  енгiзiлiп,  осы  бюджет  арқылы  жұмсалады.

Жергiлiктi  салықтар  мен  алымдардың  тағы  бiр  ерекшелiгi – жергiлiктi  бюджеттердiң  кiрiстерiнде  үлес  салмағының  қомақты  болуы,  онымен  ғана  шектелiп  қоймай  қаржы  ресуртарын  бөлiп  беру  қатынастарының  бақылау  функциясын  атқаратындығы.    Жерiлiктi  салықтар  мен  алымдарды  алудың  объектiлерiне  жер  учаскелерi,  мүлiк,  көлiк  құралдары,  аукционда  жүргiзiлетiн  ақша  операциялары,  кәсiпкерлердi  тiркеу  және  жеке  қызмет  түрлерiмен  айналысу  құқы  үшін  қызметтер  жатады   және  оларды  иемдену  мен  пайдаланудың  бiрден-бiр  есебiн  жүргiзiп,  осы   объектiлердi  бақылауға  жағдай  жасайды. [11]

Қазақстан  Республикасының  “Бюджет  жүйесi  туралы” Заңы  негiзiнде  жергiлiктi  бюджетке  түсетiн  түсiмдер  мынадай  кiрiстерден  тұрады:

1.Бекiтiлген  кiрiс  көздерi –  яғни  заң  жүзiнде  тұрақты  кiрiс  көздерi  ретiнде  қарастырылған  жергiлiктi  салықтар  мен  алымдар.  Оларға  заңды  тұлғалар  мен  жеке  тұлғалардың  жер,  мүлiк  және  кiлiгiне  салынатын  салықтары  мен  әр  түрлi  алымдар  жатады.

 2.Жергiлiктi  бюджеттердiң  кiрiс  көздерiнiң  екiншi  түрі  реттеушi  кiрiс  көздерi.  Оларға  аймақтық  әлеуметтiк  экономикалық  даму  деңгейiн  ескере  отырып,  бюджеттердi  реттеу  тәртiбi  мен  жалпы  мемлекеттiк  салықтардан  бөлiнетiн  қаржы  салалары  жатады.   Оның  түрі  мен  проценттiк  бөлу  мөлшерi  әр  жыл  сайын  өзгерiп  тұрады  және  заң  жүзiнде  республикалық  бюджет  туралы  заңда  берiлiп отырады.

 3.Жергiлiктi  бюджет  кiрiс  көдерiнiң  үшіншi  түріне – актiлерiмен  белгiленген  салықтық  емес  түсiмдер  жатады.  Мысалы,  орманды  пайдаланғаны  үшін  төленетiн  төлемдер,  су  үшін  төленетiн  төлем,  коммуналдық  меншiктегi  мүлiктердi  жалға  беруден  түскен  кiрiстер,  әкiмшiлiк  айыппұл  төлемдерiнен  түскен  сомалар,  жеке  меншiк  иесiнiң  құқығы мен  жердi  пайдалану  құқығын  сатудан  (жер  учаскелерiн  берумен  қоса  есептегендегi)  түскен  сомалар.

 Сонымен  бiрге  жергiлiктi  бюджеттердiң  кiрiс  көздерiне  кейбiр  облыстардың  әлеуметтiк  –  экономикалық  даму  деңгейiн   теңестiруге  арналған  ресими  трансферттер,  тоқсан  сайын  кассалық  үзiлiстi  жабу  үшін  төменгi  бюджеттердiң  жоспары  тұрғаны  бюджеттерден  қарызға  алған  қаражатының  түсiмдерi,  бұрын  берiлген  несиелердi өтеуден  түсетiн  түсiмдер  жатады. 

 Жергiлiктi  салықтар  мен  алымдар  бюджетке  түскеннен  кейiн,  жергiлiктi басқару  органдары  белгiлеген  тәртiп  бойынша,  жергiлiктi  аумақтық  қажеттерiне  сәйкес  мақсаттарға  жұмсалады.  Мысалы,  тиiстi  аумақтық  жергiлiктi  бюджеттерден  жұмсалатын  қаражаттары  мыналарды  қамтиды:

   –жергiлiктi  атқарушы органдар  жүргiзетiн  қоғамдық  құқық    тәртiбi  мен   қауiпсiздiктi  қамтамасыз  ету;

• бiлiм беру  мен  денсаулықты  сақтау; 
• әлеуметтiк сақтандыру және  халықтық  жекелеген  санаттары  үшін заңмен  белгiленген  жеңiлдiктердi  iске  асыру;
• тұрғын  үй – коммуналдық  шаруашылық,  көркейту,  сумен  жабдықтау және  инженерлiк  инфрақұрылым;
• мәдениет, туризм,  спорт,  жергiлiктi  бұқаралық   ақпарат  құралдарын  ұстау  және  демалысты  ұйымдастыру;
• аграрлық реформа,  жер  реформасын  жүзеге  асыру,  ауыл  шаруашылық  тауар  өндiрушiлерiн  қолдау,  өсiмдiктердiң  аса  қауiптi  зиянкестерi  мен  мал  ауруларына  қарсы  күрес  және  басқа  мақсаттар;
• экология және  табиғатты  ұтымды  пайдалануды  ұйымдастыру;
• шағын және  орташа  бизнестi  дамыту;
• табиғи және  техногендiк  сипаттағы  төтенше  жағдайлардың  алдын  алу  жөнiндегi  бағдарламаларды  жүзеге  асыруға  арналған  шығыстырды  жұмсау.  [29]

Бүгiнде  бюджеттi  түрдегi  қаржылық  қатынастар  екi  бағытта  қарастырылып  жүзеге  асырылуда,  бiрiншiден  экономиканы  дағарыстан  шығару  үшін  қаржы  ресурстарын  орталықтандырылған  жүйеде  бөлiп  беру  болса,  ал  екiншiден,  жергiлiктi  басқару  органдарының  қаржы  қорларын   құру  және  пайдалануға  байланысты  құқыларын  арттыру  ақылы  iске  асырылуда.  Осы  орайда  жергiлiктi  бюджеттердiң  дербестiгi  орасан  зор  рол  атқарады.  Бiрақ  аумақтардың  экономикалық  дербестiгi  абсолюттi  бола  бермейдi.  Өйткенi  қазiргi  кезеңдегi  аумақтардың  әлеуметтiк  экономикалық  дамуының  деңгейi,  елiмiздегi  нарықтық  қатынастардың  қиындықтарымен  сәйкес  келуiн  ескерсек,  көптеген  жергiлiктi  бюджеттердiң  дербестiгiн  iске  асыру  үшін  елiмiздiң  экокномикалық қаржылық бюджеттiк  салаларындағы  проблемаларды  неғұрлым  кең заң жүзiнде  құрулармен  қамтамасыз  етудi  талап  етедi.  [26]

Салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері

1. Қазақстан Республикасында мынадай:

1) салықтар:

корпоративтік табыс салығы;

жеке табыс салығы;

қосылған құн салығы;

акциздер;

экспортқа рента салығы;

жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;

әлеуметтік салық;

көлік құралы салығы;

жер салығы;

мүлік салығы;

ойын бизнесі салығы;

тіркелген салық;

бірыңғай жер салығы;

2) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:

мемлекеттік баж;

алымдар;

тіркеу алымдары;

        автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;

аукционнан алынатын алым;

жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;

телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым;

мыналар:

жер учаскесін пайдаланғаны үшін;

үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;

қоршаған ортаға эмиссия үшін;

жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;

орманды пайдаланғаны үшін;

ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;

радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;

қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;

кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;

сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.

2. Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.

 

Салықтық есепке алу және есепке алу құжаттамасы

1. Салықтық есепке алу – салық салу объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорыту және жүйелеу, сондай-ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің (салық агентінің) осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі.
2. Салықтық есепке алу бухгалтерлік есеп деректеріне негізделеді. Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында белгіленеді.
3. Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерді қоспағанда, салық төлеуші (салық агенті) салықтық есепке алуды дербес ұйымдастырады және мыналарды:

1) салық кезеңі ішінде салық төлеуші (салық агенті) жүзеге асырған операцияларды салық салу мақсатында есепке алу тәртібі туралы толық және дәйекті ақпараттың қалыптастырылуын;

2) салық есептілігі нысандарының әрбір жолының таратып жазылуын;

3) салық есептілігінің дәйекті жасалуын;

4) салықтық бақылау үшін салық қызметі органдарына ақпарат берілуін қамтамасыз ету үшін ақпаратты салық мақсатында қорыту мен жүйелеудің салық тіркелімдері түріндегі нысандарын айқындайды.

Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкер уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша салықтық есепке алуды жүзеге асырады.

4. Салық төлеуші (салық агенті), егер осы тармақта өзгеше белгіленбесе, салықтық есепке алу саясатын дербес әзірлейді және бекітеді.

Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін, шаруа және фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер осындай арнаулы салық режимдері қолданылатын қызмет бойынша уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша дербес әзірленген салықтық есепке алу саясатын бекітеді.

5. Салықтық есепке алу саясаты – салық төлеуші (салық агенті) қабылдаған, осы Кодекстің талаптарын сақтай отырып салықтық есепке алуды жүргізу тәртібін белгілейтін құжат.

Салықтық есепке алу саясаты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес әзірленген есепке алу саясатына жеке бөлім түрінде енгізілуі мүмкін.

6. Есепке алу құжаттамасы:

1) бухгалтерлік құжаттаманы;

2) салықтық нысандарды;

3) салықтық есепке алу саясатын;

4) салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді айқындау үшін, сондай-ақ салық міндеттемесін есептеу үшін негіз болып табылатын өзге де құжаттарды қамтиды.

 

Салықтық есепке алу ережесі

1. Салық төлеуші (салық агенті) осы Кодексте белгіленген тәртіппен және шарттарда есепке жазу әдісі бойынша салықтық есепке алуды жүргізуді жүзеге асырады.
2. Есепке жазу әдісі – есепке алу әдісі, оған сәйкес табыстар мен шығыстар, төленген уақытына қарамастан, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету, тауарларды өткізу мақсатында тиеп жіберу және мүлікті кіріске алу кезінен бастап есептеледі.
3. Салық төлеуші (салық агенті) салық кезеңінің қорытындылары бойынша салықтық есепке алу негізінде салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді анықтайды, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді.
4. Егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, салық салу мақсатында бағамдық айырманы валюта айырбастаудың нарықтық бағамын қолдана отырып есепке алу халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
5. Тауарлық-материалдық қорларды салық салу мақсатына орай есепке алу, егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
6. Борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған кезде айырбас шарты бойынша операция, кепіл нысанасын кепіл ұстаушыға беру салық мақсатына орай тауарларды өткізу, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету ретінде қарастырылады.

 

Бөлек салықтық есепке алуды жүргізу ережесі  

1. Осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары көзделген қызмет түрлерін жүзеге асыратын салық төлеуші осындай қызмет түрлері бойынша салық міндеттемелерін есептеу мақсатында салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек есепке алынуын жүргізуге міндетті.
2. Жер қойнауын пайдаланушы осы Кодекстің 310-бабында көзделген тәртіппен келісімшарттан тыс қызметтен бөлек келісімшарттық қызмет бойынша салық міндеттемелерін есептеу мақсатына орай салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
3. Туынды қаржы құралдарымен жасалатын операциялар жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларға (келісімшарттық қызметке) жатпайды.
4. Осы Кодекстің 80-бабының 4-тармағында көзделген жағдайда бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың уәкілетті өкілі бірлескен қызметі және өзге қызмет бойынша салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
5. Сенімгерлікпен басқарушы мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының не сенімгерлікпен басқару туындаған өзге жағдайларда пайда алушының мүддесінде жүзеге асырылатын сенімгерлікпен басқару қызметі және өзге де қызмет бойынша салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
6. Салық төлеуші бөлек салықтық есепке алуды осы Кодексте белгіленген талаптарды сақтай отырып, есепке алу құжаттамасының негізінде жүргізеді.

Салық төлеуші осы Кодексте бөлек салықтық есепке алу жөнінде талап белгіленген қызмет түрлері бойынша салық міндеттемелерін есептеу мақсатында салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді біріктіре алмайды.

7. Салық төлеуші салықтық есепке алу саясатында бөлек салықтық есепке алуды жүргізу тәртібін, оның ішінде жалпы табыстар мен шығыстар түрлерінің тізбесін, осындай табыстар мен шығыстарды осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген қызмет түрлері арасында бөлу әдістерін дербес белгілейді.

Бұл ретте салық төлеушінің жалпы табыстары мен шығыстары деп есептік салықтық кезеңнің табыстары мен шығыстары, оның ішінде  жекелеген қызмет түрін жүзеге асырумен тікелей себептік-салдарлық байланысы болмайтын және толық көлемде осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген қызмет түрлерінің біреуіне де жатқызылмайтын жалпы тіркелген активтер бойынша табыстар мен шығыстар түсініледі.

8. Егер салықтық есепке алу саясатында осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген жалпы табыстар мен шығыстарды бөлу тәртібі белгіленбеген болса, онда салық қызметінің органдары салықтық тексерулер жүргізу барысында мұндай табыстар мен шығыстарды осы Кодекстің 310-бабы 9-тармағының 1) тармақшасында белгіленген тәртіппен бөлуді жүзеге асырады.

 

59-бап. Есепке алу құжаттамасын жасауға және сақтауға

             қойылатын талаптар

1. Есепке алу құжаттамасы қағаз және (немесе) электрондық жеткізгіштерде жасалады және салықтық тексеру жүргізу кезінде салық қызметінің органдарына табыс етіледі.
2. Салық төлеуші (салық агенті) есепке алу құжаттамасын мемлекеттік тілде және (немесе) орыс тілінде жасайды.

Шет тілдерде жасалған жекелеген құжаттар болған кезде салық қызметінің органы оларды мемлекеттік тілге немесе орыс тіліне аударуды талап етуге құқылы.

3. Салық төлеуші (салық агенті) есепке алу құжаттамасын электрондық түрде жасаған кезде салықтық тексеру барысында салық қызметінің органдары дауазымды адамдарының талап етуі бойынша осындай құжаттаманың қағаз жеткізгіштердегі көшірмелерін ұсынуға міндетті.
4. Есепке алу құжаттамасы, осы баптың 5 және 6-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, есепке алу құжаттамасы жасалған кезеңнен кейінгі салық кезеңінен бастап осындай құжаттама жатқызылған салықтың немесе басқа да міндетті төлемнің әрбір түрі үшін осы Кодекстің 46-бабында белгіленген талап қою мерзімі өткенге дейін сақталады.
5. Тіркелген активтердің, оның ішінде қаржы лизингі бойынша берілген (алынған) активтердің құнын растайтын есепке алу құжаттамасы осындай активтер бойынша амортизациялық аударымдар есептелетін соңғы салық кезеңі аяқталысымен басталатын осы Кодекстің 46-бабында белгіленген талап қою мерзімі өткенге дейін сақталады.
6. Салық салу мақсатына орай амортизацияға жатпайтын активтердің құнын растайтын есепке алу құжаттамасы осындай активтердің шығып қалуы немесе толық пайдаланылуы болған салық кезеңі аяқталысымен басталатын осы Кодекстің 46-бабында белгіленген талап қою мерзімі өткенге дейін сақталады.
7. Салық төлеушіні (салық агентін) – заңды тұлғаны қайта ұйымдастырған кезде қайта ұйымдастырылған тұлғаның есепке алу құжаттамасын сақтау жөніндегі міндеттеме оның құқық мирасқорына (құқық мирасқорларына) жүктеледі.

 

Салықтық есепке алу саясатына қойылатын талаптар

1. Салықтық есепке алу саясатында мынадай ережелер белгіленуге тиіс:

1) салық төлеуші (салық агенті) дербес әзірлеген салық тіркелімдерінің нысандары мен жасалу тәртібі;

2) стандарттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен экономикалық қызмет түрлерінің жалпы сыныптауышына сәйкес жүзеге асырылатын қызмет түрлерінің тізбесі;

3) салықтық есепке алу саясатының сақталуына жауапты адамдар лауазымдарының атауы;

4) осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары көзделген қызмет түрлері жүзеге асырылған жағдайда осы Кодекстің 58-бабында белгіленген ережелерді сақтай отырып, бөлек салықтық есепке алудың жүргізілу тәртібі;

5) жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асырған жағдайда бөлек салықтық есепке алудың жүргізілу тәртібі;

6) корпоративтік табыс салығын есептеу мақсатына орай шығыстарды шегерімге жатқызудың, сондай-ақ қосылған құн салығын есепке жатқызудың осы Кодексте көзделген, салық төлеуші таңдап алған әдістері;

7) хеджирленетін тәуекелдерді, хеджирленетін баптарды және оларға қатысты пайдаланылатын хеджирлеу құралдарын, хеджирлеу тиімділігінің дәрежесін бағалау әдістемесін айқындау саясаты.

2. Бірлескен қызмет жөніндегі салықтық есепке алу саясатын бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар осы Кодексте белгіленген тәртіппен және негіздер бойынша әзірлейді және бекітеді.
3. Осы баптың 1-тармағының 1), 4) – 6) тармақшаларында көзделген, салықтық есепке алу саясатында белгіленген ережелердің күші күнтізбелік жылға қолданылады.
4. Салық төлеуші (салық агенті) салықтық есепке алу саясатында бұрын көрсетілмеген қызмет түрлерін жүзеге асырған кезде салықтық есепке алу саясатына тиісті өзгерістер және (немесе) толықтырулар енгізуге тиіс.
5. Салық төлеуші (салық агенті) салықтық есепке алу саясатына өзгерісті және (немесе) толықтыруды мынадай:

1) халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес әзірленген жаңа салықтық есепке алу саясатын немесе есепке алу саясатының жаңа бөлімін бекіту;

2) халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес әзірленген қолданыстағы салықтық есепке алу  саясатына немесе қолданыстағы есепке алу саясатының бөліміне өзгерістер және (немесе) толықтырулар енгізу тәсілдерінің бірімен жүзеге асырады.

6. Салық төлеушінің (салық агентінің) мынадай:

1) кешенді және тақырыптық тексерулер жүргізу кезеңінде –тексерілетін салық кезеңінің салықтық есепке алу саясатына;

2) шағымдар берудің қалпына келтірілген мерзімін ескере отырып, салықтық тексеру нәтижелері туралы хабарламаға және (немесе) салық қызметінің жоғары тұрған органының хабарламаға жасалған шағымды қарау нәтижелері бойынша шығарған шешіміне шағым беру және оны қарау мерзімі кезеңінде шағым жасалатын салық кезеңінің салықтық есепке алу саясатына өзгерістер және (немесе) толықтырулар енгізуіне жол берілмейді.

 

 

 

• Әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiк саясаттың қалыптасуы мен бюджет жүйесін реформалаудың рөлі

 

Дәл қазiргi кезеңде Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдердiң қатарына келесiлер жатады: Франция, Германия, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Ұлыбритания, Испания, Греция, Португалия, Ирландия.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салық жүйесi өте күрделi болып келедi. Бiр салықтың әр түрлi мемлекеттердегi рөлi де әр түрлi болып келедi. Мысалы, Франция мемлекетiнiң бюджетiнiң кiрiс көзiнде жанама салықтар 62 пайыз алады,ал Нидерландия мемлекетiнде ол тек 41 пайыз  алады. Еуропада ең негiзгi салықтардың қатарына пайда салықтары жатады. Бұл салықтардың ставкiлерiнiң көлемi 10 пайыздан 52 пайызға дейiн тараған. Мысалы, Ұлыбритания мемлекетiнде ставканың прогрессивтi әдiсi пайда көлемiне қарай 25 пайыздан 35 пайызға дейiн қолданылады. [24]

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде жеке тiкелей салықтардың негiзгiсi болып – жеке тұлғалардың табыс салығы жатады. Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде бұл табыс салығының прогрессивтi ставка жүйесi қолданылады.

 Еуропалық экономикалық қоғамдастық азаматтарынан табыс салығы әр мемлекеттiң тұрғылықты азаматы мен келiп – кетушi азаматтардан бiрдей көлемде алыну көзделуде.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа екi реттiк салық салуды болдырмау үшін қоғамдастық басқа мемлекеттерде төленген салық өз мемлекетiнде төленген салық өз мемлекетiне келген тұлғалардан қайта ұстамауы керек. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекттердiң салық жүйелерi әр түрлi салық бойынша жеңiлдiктер есебiнен күрделенiп отырады.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегi салықтардың үйлесiмдiлiгi жайлы сөз қозғалғанда бiрiншi еуропалық мемлекеттердiң фискальды саясатының басты элементiнiң бiрi – қосылған құн салығы.

1970 жылдың ортасынан бастап, қосылған құн салық еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салық жүйесiнiң ажырамас бiр бөлiгi болып қалыптасты. Қазiргi кезде, қосылған құн салық Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салықтық үйлесiмдiлiгiнiң бiр мысалы болып табылады. 1991 жылы жазда Еуропалық зкономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң келiсiмiмен қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15 пайыздың минимальды ставкасын белгiлеудi ұйымдастырды.Бұған дейiн қосылған құн салығының ставкасы 9 пайыздан 19 пайызға дейiн әрекет ететiн.Бiрақ әлi салықтық үйлесiмдiлiкке толық қол жеткiздi деген сөз емес. [37]

  Салықтық үйлесiмдiлiкке қол жеткiзудегi келесi мысал болып корпарацияның пайдасына салынатын салықты алуға болады. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң келiсуiмен корпарациялық салық бойынша ставка 30 пайыздан 40 пайызға дейiн белгiленедi. Сондықтан, Германия, Франция, Греция сияқты мемлекеттерде әлi де корпарация пайдасынан салынатын салықтық ставкасын төмендету қажет болды. Себебi, бұл салық Францияда 42 пайыз, Германияда 50 пайызға дейiн жеттi. Ал, керiсiнше бұл салықтың ставкiсi бойынша төменгi Ұлыбритания, Люксембург, Испания, Нидерланд сияқты мемлекеттер одан әрi салық ставкасын төмендетуi мүмкiн емес. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салықтық үйлесiмдiлiк бойынша жүргiзген жұмыстар нәтижесiнде соңғы кезде көптеген салықтар бойынша ставкiлер төмендетiлдi.

 Салықтық үйлесiмдiлiк еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң ортақ нарық пен мақсатқа қол жеткiзу үшін қажеттiлiгi өте маңызды болып отыр.

 

         Германия мемлекетiнiң бюджет саясаты.

Германияның салық жүйесi 1990 жылы 25 шiлдеде қабылданған заңға сәйкес әрекет етедi.   Бұл заң бойынша салықтар федеральды және жергiлiктi түрлерге бөлiнедi. Федеральды салықтарға келесiлер жатады: акциздер, кеден баж салығы, капитал қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы және қосылған құн салығы.

Жергiлiктi салықтарға: мүлiк салығы, жер учаскiсiн иелену салығы, көлiк құралдар салығы, сыра салығы, жер салығы, шiркеу салығы және жергiлiктi сатудан ұсталынатын салық.

Мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын және мәселелерiн бөлу федерациямен жергiлiктi органдармен ерiктi түрде жүргiзiледi және бюджеттiң жоспарлаумен қолдану қызметтерi де өз қалаулары бойынша жүзеге асырылады. Германия мемлекетi табыстарды теңестiру қызметiмен айналысатын бiрден бiр мемлекеттер қатарына жатады. Яғни жоғары табысты тұлғалар төмен табысты тұлғаларға табыстарына бiр бөлiгiн аудару процестерi жиi жүргiзiледi. Бұл салық жүйесiнiң ұзақ уақыттар бойы қалыптасуының нәтижесi болып табылады.

 

     Франция мемлекетiнiң бюджет саясаты.

Франция мемлекетiнде салықтар мемлекеттiк және жергiлiктi сияқты түрлерге бөлiнедi. Орталық бюджеттiң бюджеттiк түсiмдерiнiң 95 пайызна дейiнгi мөлшерде қосылған құн салық, жеке тұлғаның табыс салығы, акционерлiк қоғамдарға салынатын салық, кейбiр тауарларға салынатын акциз салығы.

   Жоғарыда көрсетiлген салықтардың iшiнде ең негiзгiлерiнiң бiрi –қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салықтық стандартты сатвкасы – 18,6 пайыз.

Жоғарлатылған ставка 22 пайыз жеңiл автомобиль, темекi бҮйымдары, парюфмерия, бағалы мех тауарларға белгiленедi.

Келесi салық – акционерлiк қоғамдарға салынатын салық. Бұл салық акционерлiк қоғам ретiнде тiркелген кәсiпорындар, мекемелер, фирмаларға салынады. Бұл салықтың ставкасы Франция территориясында орналасқан барлық акционерлiк қоғамдарға бiрдей мөлшерде белгiленген салық ставкасы — 34 пайыз.

Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетiнде прогрессифтiк әдiспен 0 пайыздан – 56 пайызға дейiн салынады. Жергiлiктi салықтардың iшiнде келесi салықтар ең негiзгi салықтарға жатады: құрылыс салынған учаскiге салық, құрылыс салынбаған учаскiлердiң жер салығы, тұрғын үй салығы, профессионалдық салық.Құрылыс салығын, учаскiлердiң жер салығы барлық қозғалмайтын мүлiкке, ғимараттар, құрылыс жүрiп жатқан жер учаскiлерiне және тағы басқалар белгiленедi.

Құрылыс салынбаған жер учаскiлерiн салығымен жерлер, ормандар жатады.

Тұрғын үй салығы тұрғын үйлердiң иелерiмен қатар, олардың арендаторларынан да ұсталады.

Профессионалдық салық профессионалдық қызметтi жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар төлейдi. Бұл салықты есептеу үшін 2 элемент көрсеткiшi жергiлiктi органдардың белгiлеген салықтық ставкiсiне көбейтiледi.

   Франция мемлекетiнде салық төлеушiлердi салық қызметi оргондарынан қорғау, салық салудағы табыстарын жасырғаны үшін қатаң жауапкершiлiкпен теңдей байланыста жүргiзiледi. Мысалы, кездейсоқ табысын жасыру немесе декларацияны толтыру кезiнде қате жiберiлген жағдайда салық толығымен алынады және жылына 9 пайыздық айыппұл төленедi. Егер табыс әдейi кемiтiлген жағдайда салық екi еселiк түрде салынады. Салық заңдылықтарын айтарлықтай бұзған жағдайда, заң бойынша қылмыстық жауапкершiлiк қарастырылып, ол бас бостандығынан айыруға дейiн барады.

 

Ұлыбритания мемлекетiнiң бюджет саясаты.

   Ұлыбритания мемлекетiнде салық салу 300 жылдан берi әрекет етуде. Мысалы, 1964 жылды өзiнде бұл мемлекетте гербтiк алым пайда болды. Бұл салық ең алғашқы салық түрі болып табылады. 1780 жылдан бастап, бұл мемлекетте мЅра салығы салына бастады, ал табыс салығы – 1842 жылы пайда болды.

   Ұлыбритания мемлекетiнiң салық жѕесiне айтарлықтай өзгерiстер енгiзген 1973 жылы болған салық реформасы болды.

Ұлыбритания мемлекетiнiң   қазiргi салық жүйесi келесiдей салық топтарынан құралған:

• Орталық салықтар.
• Жергiлiктi салықтар.

Салықтар мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын қалыптастыруда зор рөль атқарады. Мысалы, мемлекеттiк бюджеттiң 64 пайызын жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпарация пайдасына салынатын салықтық үлес салмағы — 19 пайыз.

  Англия мемлекетiнiң салық жүйесiнiң ең негiзгi салығы болып жеке тұлғалардың табыс салығы, корпарация пайдасына салынатын салық, қосылған құн салығы, акциз салықтары болып табылады. Жеке тұлғалардың табыс салығының минимальды ставкасы 60 пайыз, ал корпарация пайдасына салынатын салық ставкасы — 35 пайыз.

   Қосылған құн салығы, акциздермен кедендiк баж салықтарын жинаудың барлық мәселелерiмен кеден басқармасы мойына алған. Кеден басқармасы құрамында қосылған құн салығы мен акциз салығын қарастыратын иелiктi басқарма бар. Бұл басқарма құрамында, барлау жұмысы бөлiмi әрекет етедi.Компьютор орталығы бөлiмiнде салық төлемейтiн тұлғалар жайлы мәлiметтер жиналады. Бұл басқарма өте күрделi жағдайларда ғана тексередi. қосылған құн салығын төлеуде жасаған криминальды қылмыстық әрекеттерi үшін салық заңдылығында бас бостандығынан 7 жылға дейiн айыру көзделген.

 Бюджеттiк жүйе бұл мемлекет территориясында жұмыс iстейтiн бюджет тұтастығы. Ұлыбританияда бюджет екi толықтыруы болады: мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi бюджет. Бұл жалғыз бiркелкi бюджет жоқ. Жергiлiктi билiк оргондарының бюджетi формальды түрде жекеленген. Бюджеттiк жүйенiң басты түрі әсiресе Ұлыбританияда бұл мемлекеттiк бюджет. Осы арқылы мемлекеттiң шамамен жалпы ұлттық кiрiсi үлестiрiледi.

          Мемлекеттiк бюджеттiң құрылымы Ұлыбритания мемлекеттiк бюджетiн қаржы жоспары ретiнде де қарастырсада болады, оның iшiнде келе жатқан кезеңге экономикалық болжау және салық салымында болуы ықтимал өзгертулер бар. Ол екi бөлiмнен тұрады. Қарыздардың мерзiмiн ұзарту және ұлттық қор. Мемлекет бюджетiнiң қаржысының негiзгi бөлiмi осы шоғырлау қоры арқылы өтедi, оның iшiнде ағымдағы кiрiстер мен оларды шығындалуы көрсетiлген. [24]

  Қарыздардың ұлттық қоры- бұл ақша қаражатын жұмсайтын бюджет,шоғырлау қорының шығысқа қарағандағы кiрiс көлемiнiң ұлғайуы ұлттық қордың — табыс бөлiмiне қосылады. Егерде шоғырлау қорында дефицит болатын болса, ол қарыздардың ұлттық қордағы ссудаларымен өтеледi. Бұл сомма Үкiмет мемлекеттiк қарызды ұлғайтады.

          Бюджеттiң табыс бөлiмiнде салықтары қазiргi уақытта Ұлыбританиядағы мемлекеттiк бюджеттiң табысының 90 пайызын салықтар құрайды. Оның ұстiне Ұлыбритания салықтарын қарастыру кезiнде өте мЅқият болу керек, ол елдiң салықтары тұрақсыздығымен және кейбiр салық түсiмiнiң сәйкес келмейтiн баптарымен ерекшеледi. Ұлыбританиядағы кiрiс салығының құрылымы, табыс көзiне сүйене отырып бөлiктерге бөлiнген:

• жылжымайтын мүлiктiң табысы
• мемлекеттiк облигациялар арқылы дивидендтерден алынатын табыс
• шет елде жасалатын операциялар сауда табысы
• зейнетақыдан алынатын табыс
• Ұлыбритания компаниялары жүргiзетiн төлемдер мен дивидендтердiң табысы.[37]

Сондықтан да бiз шет мемекеттердiң тәжiрибесiн талдай отырып, оны тиiмдi жүзеге асыра бiлуiмiз керек. Шет мемекеттерiнiң жеткен нәтижелерiне бiздiң де жетуiмiзге болады. Сонда ғана бiздiң елiмiздiң әлеуметтiк қал- ахуалi жақсарады деп ойлаймыз.    

 

 

 

 

 

 

2. Қазақстан Республикасының ДАҒДАРЫС КЕЗІНДЕГІ бюджетТІК саясатТы жүргiзу барысын талдау

 

  2.1 Дағдарыс кезіндегі бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау

 

      Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және  жұмсалудың негiзгi қаржы  жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi   бюджеттердi бiрiктiредi.

Бюджеттiң  табысы – салық және салыққа жатпайтын  түсiмдер мен алымдар көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде  бюджетке түсетiн капиталмен жасалған операциялардан  түсетiн табыстардан тұрады.

Мемлекеттiк бюджеттiң табысы:

• Салық түсiмдерiнен:

-заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы

-жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы

-әлеуметтiк салық

-қосылған құн салығы

-акциздер

-жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары менарнаулы төлемдерi

-мүлiк салығы

-жер салығы

-көлiк құралдар салығы

• Салықтық емес түсiмдер
• Капитал операцияларынан түскен табыс
• Алынған ресми трансферттер
• Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеуден тұрады.[20]

Қазақстан Респубикасы тәуелсiздiк алған жылдар iшiнде Қазақстанның бюджет жүйесi түпкiлiктi өзгертiлдi. Инфляциялық процестердiң ұстамдылығын реттеу, өндiрiс өсiмiн реттеу және мемлекеттiк бюджет дифицитiн төмендету мақсатында жаңа салық жүйесi қалыптасты.

1992 жылы бағалардың либералдануы, 1993 жылы ұлттық валютаның айналысқа шығуы, жекеменшiк құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттiк бюджеттегi өзгешелiктер мiнездемесiн алдын- ала айқындайды.

2007 жылы Қазақстанның мемлекеттiк бюджетi 2007 жылы түсiмдер прогроммасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2007 жылы мемлекттiк бюджеттiң дифицитi 3,3 млрд теңге сомасында анықталды. Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткiш айқын төмендедi және жалпы ұлттық өнiм көлемiнiң 0,1 пайыз  құрады. Сонымен бiрге, түсiм көлемi (598 млрд теңге) және шығын көлемi (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнiмде бiрдей үлес-23 пайыз  шамасында құрады.2008 жылы басында мемлекеттiк бюджет кiрiс бөлiгi шығыс бөлiгiнен артқаны байқалды. Қазақстан Республикасының қаржы министрлiгiнiң берiлгендерiне сәйкес 1.09.2008 жылы жағдайға байланысты бюджет профицитi 47,5 млрд теңге сомасында құрылды және ол берiлген кезең iшiнде жалпы ұлттық өнiм көлемiнiң 3,3 пайыз  құрайды. 2007 жылы кезеңдегi берiлгендермен салыстырғанда түсiм көлемi 41,1 пайызға көбейiп, 375,1 млрд теңгенi құрады және несиелеу есебiнен шығыстар 327,6 млрд теңгенi құрады. Мемекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiгiн құрайтын құрылымындағы сапалы өзгерiстер iшiнде 1999 жылы салық базасының реттелуiмен байланысты болған салық түсiмдерiнiң жоғарлағанын ескеру қажет. Осы кезеңнен бастап заңды тұлғалар салығының есептемесiн айқындайтын негiзi » табыс» емес »салық салу табысы» көрсеткiшi болып табылады. 1993 жылы бюджетке түскен салық төлемдерi 50 пайыз  құрады. 2007 жылы салықтан түскен түсiм үлесi жалпы түсiм сомасының 89,3 пайыз құрады және ол өз кезегiнде өндiрiс өсiмiнiң жоғарлағанын, кәсiпорынның қаржылық жағдайының жақсарғанын, кәсiпорынның бюджетпен уақытылы есеп айырысуының дәлелi болып табылады.

 

1- сызба. Қазақстан Республикасының 1996-2009 жылдардағы  мемлекеттiк бюджетiнiң түсiмiндегi салық түсiмдерi. (% есебiмен)

Заңды тұлғалардан алынатын салық үлесi 31,2 пайызға ұлғайды. Салық түсiмдерi құрылымында қосылған құн    салығыныың  салық үлесi тұрақты әрi жоғары болып табылады және ол 22 пайыз құрайды. 2003 жылдан бастап арнайы қорларға жiберлетiн төлемдер бiр тұтас әлеуметтiк салықпен ауыстырылады.[8]

 Дербес салық жүйесi үшін 18 жыл деген көп мерзiм емес. Дегенмен, осы уақыттың iшiнде ол жүйе ретiнде қалыптасып үлгердi. Жалпы, республиканың салық қызметiнiң өткен тарихын мынадай үш кезеңге бөлiп қарауға болды: 1990-1999 жылдар салық жүйесiнiң құрылу кезеңi, 1999-2007 жылдар оның қалыптасу кезеңi, ал 2007  жылдан бастап даму және рәсiмделу кезеңi.

Бiрiншi кезеңде дербес тәуелсiз салық саясатының негiздерi қаланды. Кәсiпкерлiк және кәсiпорындардың дербес экономикалық саясаты қалыптасты., қоғамдағы нарық механизмiнiң негiздерiн Ѕғынуға қол жеткiзiлдi. Сол кездерде жоғары бiлiктi қызметкерлер жеткiлiксiз едi және бұл салық қатынасын реттеп отыратын қолданыстағы заңдардың жүйесiнен де (олар 14 заңнан тұратын) айқын көрiндi. Тiптi салық заңының өзiнде көптеген қарама-қайшылықтар кездесiп жатты. [14]

Сондай-ақ, аталмыш кезеңдi жаңа экономикалық қатынастардың ендi-ендi қалыптасып жатуымен және салық органы қызметкерлерiнiң сол уақыттағы экономикалық санаттардың мазмұнын жете түсiнбегендiгiмен, тiптi оны iс жүзiнде дұрыс қолдана алмағандығымен сипаттауға болады.  

Төмендегi кестеде мемекеттiк бюджеттiң 2007-2009 жылдар аралығындағы мемлекеттiк бюджеттiң орындалу көрсеткiштерi көрсетiген. 

2007 жылы мемлекеттiк  бюджеттiң  орындалуындағы түсiмi 598746  млн. тенгенi құраса, 2008 жылы 746612 млн. теңгенi құраған, ал   2009 жылы 844324 млн. теңгенi құраған. Бұл көрсеткiштерден бюджет түсiмiнiiң жыдан жылға артқанын көруiмiзге болады.

Бюджеттiң табыс бөлiгiнiндегi салықтық түсiмдердiң  орындалуына келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 2007 жылы  –524026 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 87,5  пайызын; 2008 жылы – 635792 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң  85,2 пайызын; ал  2009 жылы 773780 млн.теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң  91,6 пайызын құраған.

кесте-1

Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуы

   Млн.тенге

Көрсеткiштер	2007 ж	үлес салмағы %	2008 ж	үлес салмағы %	2009 ж	үлес салмағы %
Түсiмдер Табыстар Салықтық түсiмдер: оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан түскен табыс Алынған ресми трансферттер Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеу	598746 587026 524026   163529 51016 99082 115159 19285 14763 5506 55636 38602 24379 3196   8511	100,0 98,1 87,5   27,3 8,5 16,5 19,2 3,2 2,5 0,9 9,2 6,4 4,1 0,5   1,4	746612 733660 635792   169048 68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363 233   12719	100,0 98,3 85,2   22,6 9,2 16,6 21,5 2,9 2,8 0,7 8,8 9,7 3,4 0,0   1,7	844324 830271 773780   212438 107014 152770 200964 30362 27228 9002 35300 50386 6105 0,0   14063	100,0 98,3 91,6   25,2 12,7 18,1 23,7 3,6 3,1 1,1 4,1 6,0 0,7 0,0   1,7

 

Соңғы жылдардың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы  көрсеткiштердiң ауытқу денгейiн анықтауға болады.  Келесi  2- кестеде салық түсiмдерiнiң ауытқуының және  өсу қарқынын көруiмiзге болады. 

Төмендегi кестедегi мәлiметтерге  сүйене отырып, мемлекеттiк бюджеттiң   2008 жылмен 2009 жылдың көрсеткiштерiн  салыстыру арқылы мемлекеттiк бюджетке  түскен түсiмнiң  13,1 пайызға артқанын көруiмiзге болады. Оның iшiнде бюджеттiң табыс бөлiгiне келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2 пайызға, оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы- 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға; жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн. тенгеге, яғни 56,0 пайызға; әлеуметтiк салық-28486мн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған құн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн. тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлiк салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0 пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кемiген.

Кесте -2

Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуын талдау

   Млн.тенге

Көрсеткiштер	Жылдар		Ауытқуы 2008/2009жж.
	2008	2009	+,-	%
Түсiмдер Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан түскен табыс Алынған ресми трансферттер Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеу	746612 733660 635792 169048 68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363 233   12719	844324 830271 773780 212438 107014 152770 200964 30362 27228 9002 35300 50386 6105 0,0   14063	97712 96611 137980 43390 38440 28486 40451 8532 6284 3578 30445 -22119 -19258 -233   1344	113,1 113,2 121,7 125,6 156,0 122,9 125,4 139,0 130,0 165,8 53,7 69,4 24,1 0,0      110,5

Осы көрсеткiштердiң 2008-2009 жыдардағы өсу, арту қарқынын, әрбiр салықтың түсiмдерiнiң салыстырмалы динамикасы келесi диаграммада көрсетiлген.

• диаграмма. Түсiмдер, оның iшiнде салық түсiмдерiнiң салыстырмалы динамикасы.

Талдау арқылы  бюджетке келiп түсетiн салықтардың артқанын  байқауымызға болады. Салықтардың артуына себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi әрбiр салықтың үлес самағын келесi кестеден көруiмiзге болады.

Кесте –3

Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуындағы табыс бөлiгiнiң орындалуы

   Млн.тенге

Көрсеткiштер	2006 ж	үлесi %	2007 ж	үлесi %	2008 ж	Үлесi %
Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан түскен табыс	587026 524026 163529 51016 99082 115159 19285 14763 5506 55636 38602 24379	100,0 89,2 27,9 8,7 16,8 19,6 3,3 2,5 0,9 9,5 6,6 4,2	733660 635792 169048 68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363	100,0 86,7 23,0 9,3 16,9 21,8 2,9 2,9 0,7 8,9 9,8 3,5	830271 773780 212438 107014 152770 200964 30362 27228 9002 35300 50386 6105	100,0 93,2 25,6 12,9 18,4 24,1 3,6 3,3 1,1 4,2 6,1 0,7

 

         Жоғарыдағы кестедегi талдау арқылы әрбiр салықтың салық  түсiмдерiндегi алатын үлесiн анықтауымызға болады. 

• диаграмма. Әрбiр салықтың 2006-2008 жылдар аралығындағы салық түсiмдерiндегi алатын үлесi %.

 

Бұл жоғарыдағы көрсеткiштерге сүйене отырып салықтық түсiмдер бюджттiң табыс бөiгiнiң 2007 жылы 89,2 пайызын, 2008 жылы –86, пайызын, 2009 жылы 93,2 пайызын құрап отыр. осы жылдарды бұл салықтардың ең көп үлесiн заңды тұлғалардың табыс салығына тиесiлi болып отырғандығын көруiмiзге болады. Ал 2007 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең аз орындалғаны жер салығы болып отыр.

 

 

2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау

 

Облыс экономикасындағы  оң iлгерушiлiктер  облыстық бюджеттiң  кiрiсi бөлiктерiне  деңгейіне әсерiн тигiзiп отыр.

Облыс бойынша өнеркәсiп  өнiмдерiн өндiру  2007 жылы  өткен жылмен салыстырғанда 36,9 пайызға өссе, 2008 жылы өсiм 17,6 пайыз құрады, ал  2009 жылы  нақты өнiм көлемiнiң  индексi 2008 жылмен салыстырғанда 124 пайызды құрады. Тиiсiнше  облысымыздың  бюджетiнiң  кiрiс бөлiгi 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда  60,5 пайыз, 2008 жылы 1,2 пайыз өстi.  Облыс  бюджетiнiң  кiрiс бөлiгi  2009 жылы  22,6 пайыз өсiммен бекiтiлдi. 2008 жылдың нақты түсiмдерiне сүйенсек  2006 жыл денгейiмен салыстырғанда  корпорациялық  табыс бойынша  81,6 пайыз, меншiк табыс салығы бойынша –66,5 пайыз, әлеуметтiк  салық бойынша  60,4 пайыз, акцизден-145,3 өсiм байқалды. Жалпы 2008 жыл  акциздiк өнiмдердi дамытуға бағытталғандығын  атап өту керек. Облыстың  жергiлiктi атқарушы  органдары салық салу базаларын ұлғайту және  салықтың бюджетке толық түсуiн  қамтамасыз етуде елеулi шараларды жүзеге асыруда.

Қазақстан  Республикасы Президентiнiң ²Қазақстан Республикасында  2008 –2009 жылдары шағын кәсiпкерлiктi  дамыту мен қолдаудың  мемлекеттiк  бағдарламасы туралы²  Жарлығында алға қойылған мiндеттер  халықты жұмыспен қамтамасыз ету, қоғамдық ұйымдардың шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен қорғау мәселесiндегi ролiн арттыру, шағын кәсiпкерлiктiң өндiрiстiк  секторын дамытуға  басымдық беру болып табылады.

Шағын кәсiпкерлiктi дамыту барысында  жасалған талдаулар  көрсеткенiндей, бұл бағыттағы  жұмыстар  серпiмдi даму сипатына ие болып,  өзiнiң игi жемiсiн  беруде  және халықты жұмыспен  қамту арқылы әлеуметтiк  шиеленiстi бәсеңдетуге, халықты жұмыспен  қамтуға негiз болып отыр.  Жаңа кәсiпорындар мен  жұмыс орындарын арттыру  арқылы шағын кәсiпкерлiк   халықтың  едәуiр бөлiгiн  жұмысқа тартты және  қызмет көрсету түрлерiнiң  өсуiне  ықпал жасады.

Оңтүстiк Қазақстан облысында шағын кәсiпкерлiктi қолдау және  дамыту  бағдарламасының негiзгi шараларын жүзеге асырудың   нәтижесiнде  2006 жыл мен 2009 жыл аралығында  657 шаруашылық   субъектiлерiне   жалпы сомасы 856781,0 мың тенге несие бөлiндi.

Облыс  бюджетiнiң  көлемi соңғы 148,6 пайызға артып отыр. Мұның өзi бюджеттiк мекемелер қызметкерлерiнiң еңбекақысын уақытылы төлеуге, тамаққа, дәрiдәрмекке жұмсалатын шығындарды арттыруға, сонымен бiрге  мемлекеттiк  органдардың, бiлiм, денсаулық сақтау, мәдениет пен спорт саласының  материалдық  — техникалық базаларын  нығайтуға мүмкiндiк бередi.

Осы аталған  бюджеттiң  табысын  ескере отырып  Оңтүстiк Қазақстан обылысының бюджетiнiң орындалуындағы  түсiмiне келетiн болсақ, 2009 жылында 33172797,4 мың тенгенi құраған, болжамнан  16,9 пайыз артық орындалған.  Оның iшiнде:

• республикалық бюджетке –15480134,1 мың тенге, немесе 134 пайыз;
• жергiлiктi бюджетке 17692663 мың тенге немесе 104 пайыз;

3- диаграмма. Оңтүстiк Қазақстан облысының 2007-2009 кiрiстердiң  орындалуы

 

         Бюджеттiң орындалуының кiрiс бөлiмiн жоғарыда көрсетiп отырғанымыздай 2009 жылы 2008 салыстырғанда мемелекеттiк бюджет  136,2 пайызға, республикалық бюджет 137,7 пайыз, жергiлiктi бюджет  136,1  пайыз орындалып отыр.

Бюджеттiң орындалуының кiрiс бөлiгiне келетiн болсақ, 2009 жылы келесi салықтық және салықтық емес алымдар мен түсiмдермен  толықтырылды:

Мемлекеттiк бюджет:

• табыстар мен салықтардың барлығы- 33172797,4 мың тенге, жоспармен салыстырғанда- 116,9%:
• — заңды тұлғалардан алынған салықтар- 7276365,1 мың тенге, (129,3%);
• жеке тұлғалардан алынған салықтар- 2656696,5 мың тенге, (103,0%);
• әлеуметтiк салық 6456900,5 мың тенге, (101,7 пайыз);
• мүлiк салығы- 782773,7 мың тенге, (112,1 пайыз);
• жер салығы –331144,0 мың тенге, (83,0 пайыз);
• көлiкке салынатын салық – 305750,0 мың  тенге, (95,6 пайыз);
• акциз салығы 6155958 мың тенге, (109,7 пайыз);
• мемлекеттiк баж- 170638,4 мың тенге, (100,5 пайыз);
• салықтық емес түсiмдер – 404022,8 мың тенге,  (88,5 пайыз);
• капитал операцияларынан түскен түсiмдер – 274360,6 мың тенге, (115,5 пайыз).

Республикалық бюджет:

• табыстар мен салықтардың барлығы- 15480134,1 мың теңге, жоспармен салыстырғанда – 134,8 пайыз:
• заңды түғалардан алынған табыстар – 7276365,1 мың теңге, (129,3 пайыз);
• акциз – 81210,0 мың теңге, (190,7 пайыз);
• салықтық емес түсiмдер – 266087,2 мың теңге, (88,5 пайыз);
• капита операцияларынан түскен түсiмдер – 1199,3 мың теңге,(189,7 пайыз);

Жергiлiктi бюджет:

• табыстар мен салықтардың барлығы-17692663,3 мың тенге,  жоспармен салыстырғанда – 104,8 пайыз:
• жеке тұлғалардан алынған салықтар- 2656696,5 мың тенге, (103,0 пайыз);
• әлеуметтiк салық- 6456900,5 мың тенге, (101,7 пайыз);
• мүлiк салығы –782773,7 мың тенге, (112,1 пайыз);
• жер салығы –331144 мың тенге, (83,0 пайыз);
• көлiк құралдарының салығы- 305750,0 мың тенге, (95,6 пайыз);
• акциздер- 6074748,4 мың тенге, (109,1 пайыз);
• мемлекеттiк баж- 170638,4 мың тенге (100,5 пайыз);
• барлық салықтық түсiмдер- 17281566,3 мың тенге, (104,8 пайыз);
• барлық салықтық емес түсiмдер-137935,6 мың тенге, (88,4 пайыз);
• капитал операцияларынан түскен түсiмдер- 273161,3 мың тенге, (115,3 пайыз).

Алайда, бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң асыры орындалғанына қарамай облыс бойынша жекелеген түсiмдердiң түрі бойынша болжамды жоспардың  орындалмай қалуына жол берiлдi.

Тұтастай алғанда облыс бойынша түсiмдердiң мына түрі бойынша жоспар орындалмады:

-жер салығы 67,5 мың теңге, яғни 17 пайызы орындалмады;

-көлiк құралдарының салығы бойынша 14,4 млн. теңгеге , яғни 3,4 пайызы орындалмады;

Сонымен қатар, акциз салығы жопардан артық 9,1 пайыз орындағанымен соның iшiнде  акциздiк өнiмдер толығымен орындалған жоқ. Оларға жататындар;

— арақтар бойынша жопарда-7338 мың теңге болса, соның бар жоғы 582 мың теңге, яғни 7,9 пайызы орындалған. Яғни бюджетке 6755 мың теңге түспедi.

-басқа да салық емес түсiмдер бойынша кiрiстердiң түсуiне байыппен талдау жасайтын болсақ, жоспардың орындамау себептерi тайға таңба басқандай айқын көрiнiп тұр.

Сарыағаш, Мақтаарал аудандарында, Кентау, Тұркiстан, Шымкент қалаларында кiрiстiң бiрнеше көздерi бойынша жоспардың орындамай қалуына жол берiлдi.  

Бұл орайда әкiмшiлiк айыппұлдары мен санкциялары бойынша түсiмдерге ерекше назар аудара кеткен жөн. Бұл жөнiндегi болжамды жоспарды облыстың барлық аудандары мен қалалары орындап шықты. Алайда жеткiлiктi бақылаудың болмауынан немесе тағы басқа себептерден жекелеген өкiлеттi органдар , мысалы, жол полициясы басқармасы, сот қаулыларын орындау комитетiнiң департаментi ойдағыдай нәтижелерге жете алмаған.

 

Кесте-4

Оңтүстiк Қазақстан облысының 2009 жылғы жалпы салық түсiмдерiнiң орындалуы

 

	Код	МБ			РБ			ЖБ
		Жоспар млн	Нақты млн	%	Жоспар млн	Нақты млн	%	Жоспар млн	Нақты млн	%
Заңды түғалардың табыс салығы	101100	5626	7276	129,3	5626	7276	129,3	0,0	0,0	0,0
Жеке тұлғалардың табыс салығы	101200	2579	2656	103,0	0,0	0,0	0,0	2579	2656	103,0
Әлеуметтiк салық	103101	6343	6456	101,7	0,0	0,0	0,0	6343	6456	101,7
Мүлiк салығы	104100	697	782	112,1	0,0	0,0	0,0	69	82	112,1
Жер салығы	104300	398	331	83,0	0,0	0,0	0,0	398	331	83,0
Көлiк құралдар салығы	104400	319	305	95,6	0,0	0,0	0,0	319	305	95,6
Акциз	105200	5610	6155	109,7	42	81	190,7	5567	6074	109,1
Мемелекет-тiк баж	108100	169	170	100,5	0,0	0,0	0,0	169	170	100,5
Салық түсiмдерi	100000	27668	32494	117,4	11182	15212	136,0	16485	17281	104,8

 

Облыс бюджетi 2007 жылы түсiмдер 21413713 теңгенi, ал 2008 жылы –25804479 мың теңгенi, сонымен бiрге 2009 жылы 31883983 мың теңгенi құрады.  Облыс бюджетiнiң орындалу көрсеткiшi келесi кестеде берiлген.

Кесте -5

Облыс бюджетiнiң  орындалуы

Мың тенге

Көрсеткiштер	Жылдар
	2007	2008	2009
I Табыстар Кiрiстер Соның iшiнде : Салықтық түсiмдер Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларының кiрiстерi Арнайы трансферттiк алымдар Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу	21413713 12838819   12536127 274142   28550 8274039   300855	25804479 12996558   12221382 550060   225116 12460712   347209	31883983 17692663   17281566 137936   273161 13806789   384531

 

Бюджет түсiмiнiң орындаулында 2007 жылы кiрiстер 12838819 мың теңге түсiмнiң 59,9 пайызын құрайды оның iшiнде:

—  салықтық түсiмдер 12536127 мың теңге, яғни 58,4 пайызын құрады;

— салықтық емес түсiмдер 274142 мың теңге, яғни 1,3 пайызын құрады;

— капитал операцияларының кiрiстерi 28550 мың теңге, яғни 0,1 пайы-зын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 8274039 мың теңге, яғни 38,6 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 300855 мың теңге, яғни 1,4 пайызды құрайды;

2008 жылы кiрiстер 12996558 мың теңге түсiмнiң 50,3 пайызын құрайды оның iшiнде:

— салықтық түсiмдер 12221382 мың теңге, яғни 47,3 пайызын құрады;

— салықтық емес түсiмдер 550060 мың теңге, яғни 2,1 пайызын құрады;

— капитал операцияларының кiрiстерi 225116 мың теңге, яғни 0,8 пайызын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 12460712 мың теңге, яғни 48,3 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 347209 мың теңге, яғни 1,3 пайызды құрайды;

2009 жылы кiрiстер 17692663 мың теңге түсiмнiң 55,5 пайызын құрайды оның iшiнде;

-салықтық түсiмдер 17281566 мың теңге, яғни 54,2 пайызын құрады;

-салықтық емес түсiмдер 137936 мың теңге, яғни 0,4 пайызын құрады;

-капитал операцияларының кiрiстерi 273161 мың теңге, яғни 0,8 пайызын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 13806789 мың теңге, яғни 43,3 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 384531 мың теңге, яғни 1,2 пайызды құрайды;

 

 

4- диаграмма.  Облыс бюджетiнiң  орындалуы

 

Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша келтiрiлген кестеден бюджет тапшылығы 2008 жылы болғанын көруге болады. Негiзгi себеп, 2007 жылығы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың  шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен осы шаралардың негiзiнде бiрнеше  мiндеттемелер мен жұмыстар атқарылды  орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды күшейте отырып дамытуды көздедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте-6

Оңтүстiк Қазақстан облысының 2009 аудандар мен қалалар бойынша түсiмдер.

N	Аудандар	МБ			РБ			ЖБ
		Жоспар (мың. тг)	нақты	Орында-луы %	Жоспар (мың тг)	Нақты	Орында-луы %	Жоспар (мың тг)	Нақты	Орындалуы %
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
2	Бәйдiбек	148219,0	151059,3	101,8	11571,0	12847,7	111	136148,0	138211,7	101,0
3	Ордабасы	209855,0	221159,4	105,3	13047,0	15993,2	122,5	196808,0	205166,2	104,2
4	Махтаарал	1147686,0	1247070,2	108,6	239169,0	295218,3	123,7	908517,0	951151,9	104,6
5	Отырар	163712,0	170407,2	104,0	7600,0	11534,3	151,7	156112,0	158872,9	101,7
6	Қазығұрт	222527,0	232323,4	104,4	25957,0	29273,2	112,7	196570,0	203050,2	103,3
7	Төлеби	1009227,0	1232999,3	122,0	537652,0	736996,8	137,0	471575,0	495100,5	104,9
8	Сайрам	944987,0	1011605,8	107,0	141631,0	193208, 1	136, 4	803356,0	818397,8	101,8
9	Сарыағаш	1157945	1253999,0	108,3	41550,0	496313,5	118,8	739995,0	757685, 5	102,3
10	Созақ	937364,0	1030839,6	109,9	364660,0	435711,1	119,4	572704,0	595128,5	103,9
11	Түлкiбас	485863,0	526021,9	108,2	111977,0	135953,5	121,4	373886,0	390068,4	104,3
12	Шардара	345239,0	394527,5	114,2	98031,0	131512,1	134,1	247208,0	263015,4	106,3
13	Арыс	524177,0	566470,4	108,8	132623,0	1636657,4	123,4	391554,0	402813,1	102,8
14	Кентау	320472,0	340519,4	106,2	42643,0	52979,2	124,2	27782,0	287540,1	103,5
15	Тұркiстан	488463,0	841148,8	106,6	104324,0	145331,3	139,3	684139,0	695817,5	101,7
16	Шымкент	2106378,0	23950986,6	113,7	9928168,0	12622852,8	127,1	11135609,0	11328133,8	101,7
	Барлығы	29468212,0	33172797,4	112,5	12176602,0	15480134,1	127,1	17292610,0	17692663,3	102,3

 

2009 жылы облысымызда экономика саласының алға басушылығы бюджеттiң сапалы орындалуына өз әсерiн тигiздi.

Облыс бюджетiнiң кiрiс жоспары 102,3 пайызға орындалып, жоспардағы 17292,7 млн. теңгенiң орнына 17692,6 млн. теңге қаржы түстi. Негiзiнде Сарыағаш ауданынан басқа барлық аудандар мен қалалар өздерiнiң кiрiс туралы болжамдарын артығымен орындады.

Келесi кестеден 2008 жыл мен 2009 жылды салыстыру арқылы жұмсалымдар мен кiрiстердiң артуы мен кемуiн, ауытқуын жеке бөлiктер бойынша  байқауымызға болады:    

Кесте -7

Облыс бюджетiнiң  өсу қарқынын талдау

 

Көрсеткiштер	Жылдар (мың тенге)		Өсу қарқыны
	2008	2009	+,-	%
I Табыстар Кiрiстер Соның iшiнде : Салықтық түсiмдер Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларының кiрiстерi Арнайы трансферттiк алымдар Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу	25804479 12996558   12221382 550060 225116 12460712   347209	31883983 17692663   17281566 137936 273161 13806789   384531	6079504 466105   5060184 -412124 48045 1346077   37322	123,5 136,1   141,4 25,0 121,3 110,8   110,7

 

Жоғарыдағы кестеден 2008 жылмен 2009 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы  облыс бюджетiнiң табысының  соңғы жылы 23,5 пайызға артқанын көруге болады. Артуына кiрiстер 36,1 пайызға, соның iшiнде: салықтық түсiмдердiң 41,4 пайызға, капитал операцияларының кiрiстерiнiң 21,3 пайызға, арнайы трансферттiк алымдар 10,8 пайызға, берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 10,7 пайызға артуының септiгiн тигiзiп отыр.

Осы көрсеткiштердiң 2008-2009 жыдардағы өсу, арту қарқынын, әрбiр салықтың түсiмдерiнiң салыстырмалы динамикасы келесi диаграммада көрсетiлген.

 

5-диаграмма. Салық түсiмдерiнiң диаграммасы

 

Бюджеттiң табысы — салық және салыққа жатпайтын  түсiмдер мен алымдар көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде  бюджетке  түсетiн капиталмен жасалатын операцялардан түскен табыстар жатады. Сонымен қатар, ресми трансферттер де жатады.

Ресми трансферттер- мемлекет қызметiн  iске асыруға байланысты  бюджеттi  қолдау немесе  басқа мақсаттар үшін  шетел мемлекеттерi немесе  халықаралық ұйымдар өтеусiз аударатын қаражаттар. 

Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiнiң  табыстары 3 бөлiмнен:

1.Кiрiстерден:

• салық түсiмдерi;
• салыққа жатпайтын түсiмдер;

2. Алынған ресми трансферттерден
3. Несиелердi қайтарудан тұрады.

Бюджеттiң  1- бөлiмi:  Кiрiстердiң салықтық түсiмдерi:

• кiрiстерге салынатын табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• төлем көзiнен ұсталатын жеке табыс салығы;
• кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы;
• қызметiн бiр жолғы талон бойынша жүзеге асыратын жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы;
• әлеуметтiк салық;
• тауарларға, жұмыстарға және қызмет көрсетуге салынатын салықтар;
• акциздер;
• Қазақстан Республкасының аумағындағы өндiрiлген арақ;
• Қазақстан Республикасының аумағындағы өндiрiлген шарап;
• Қазақстан Республикасының аумағында өндiрiлген сыра;
• Қазақстан Республикасының аумағыында өндiрiлген темекi сүзгiлi;
• Қазақстан Республикасының аумағында өндiрiлген, құрамында темекi бар басқа да бҮйымдар және сүзгiсi жоқ темекi бҮйымдары;
• Қазақстан Республкасының аумағында өндiрiлген шарап  матералдары;
• құмар ойын бзнесi;
• арнайы жабдықталған стационарлық  бекеттерден  ақырғы  тұтынушыға сатылатынан басқа, Қазақстан Республкасы аумағында өндiрiлген бензин (авияцияықты қоспағанда);
• арнайы жабдықталған стационарлық  бекеттерден  ақырғы  тұтынушыға сатылатыннан басқа, Қазақстан Республкасы аумағында өндiрiлген дизель отыны;
• табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетiн түсiмдер;
• қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетiн төлемдер;
• басқа да салықтар;
• жергiлiктi бюджетке түсетiн басқа да салықтық түсiмдер.

Салықтық емес түсiмдер:

• кәсiпкерлiк қызмет пен меншiктен түсетiн  кiрiстер;
• заңды тұлғалардан және қаржы мекемелерiнен түсетiн салыққа жатпайтын түсiмдер;
• жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмдерi бойынша бекiтiлетiн мемлекеттiк латареядан түсетiн мемлекеттiң кiрiстерiнiң түсiмдерi;
• айыппұлдар мен санкциялар бойынша түсетiн түсiмдер;
• қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін төленетiн түсiмдер;
• салықтық емес басқа да түсiмдер
• табиғатты пайдаланушылардан келтiрiлген зиянның орынын толтыру туралы талаптар бойынша алынған төлемдер, аңшылықтың және балық аулаудың тәркiленген құралдарын, заңсыз олжаланған өнiмдердi сатудан түскен қаражат.

2- бөлiмi: Алынған ресми трансферттерге:

• мемлекеттiк басқарудың жоғары тұрған органдарынан түсетiн;
• Республикалық бюджеттен түсетiн трансферттер:
• ағымдағы;
• күрделi;
• субенциялар;
• мақсатты ивестицялық трансферттер.

3- бөлiмi  несиелердi қайтаруға:

• iшкi несиелердi қайтару;
• заңды тұлғаларға жергiлiктi бюджеттен берiлген неселердi қайтару;
• шағын кәсiпкерiктi дамыту үшін берiген неселердi қайтару;
• ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерiне берiлген неселердi қайтару;
• экономика салаларын қолдау және дамыту үшін берiлген несиелердi;
• басқа да несиелердi қайтару жатады.

 

Талдау арқылы  бюджетке келiп түсетiн салықтардың артқанын  байқауымызға болады. Салықтардың артуына себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi әрбiр салықтың үлес салмағын келесi 8-кестеден көруiмiзге болады.

Төмендегi кестедегi талдау арқылы әрбiр салықтың салық  түсiмдерiндегi алатын үлесiн анықтауымызға болады. 

Бұл кестеде көрiп отырғанымыздай жалпы салықтық түсiмдер iшiнде заңды түғалардың табыс салығы 2007 жылы 40,3 пайызын, 2008 жылы 20,3 пайызын, ал 2009 жылдың бiрiншi қаңтарынан бастап Қазақстан Респубикасының заңына сәйкес республикалық бюджетке аударылады. Осы жылдарды бұл салықтардың ең көп үлесiн әлеуметтiк салықтарға тиесiлi болып отыр.  Ал 2009 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең аз орындалғаны  жер салығы және көлiк құралдар мен мүлiк салықтары болып отыр.

Кесте –8

Облыс бюджетiнiң  орындалуындағы салықтық түсiмдер

Мың тенге

Көрсеткiштер	2007 ж	үлес салмағы  %	2008 ж	үлес салмағы %	2009 ж	үлес салмағы %
Салықтық түсiмдер Заңды түғалардың табыс салығы Жеке тұлғалардың табыс салығы Әлеуметтiк салық Жер салығы Акциз Мүлiк салығы Көлiк құрадар салығы Басқада салықтар	12537830   5053961   0,0 4098855 338337 166084 494640 366554 3202	100,0   40,3   0,0 32,7 2,7 1,3 3,9 2,9 0,02	12221382   2475843   2043308 5862455 338359 464943 570755 376909 88260	100,0   20,2   16,7 47,9 2,8 3,8 4,7 3,2 0,7	17281566   0,0   2656696 6456900 331144 6074748 782773 305750 170638	100,0   0,0   15,4 37,4 1,9 35,1 4,5 1,8 0,9

 

Бұл салыстырмалы көрсеткiштi келесi диаграммадан көруге болады.

 

 

6- диаграмма. Бюджеттiң орындалуындағы салықтық түсiмдер

 

 

 

Кесте -9

Облыс бюджетiнiң табыстарының орындалуындағы салықтық түсiмдер

 

Көрсеткiштер	Жылдар (мың тенге)		өсу қарқыны
	2008	2009	+,-	%
Салықтық түсiмдер Заңды түғалардың табыс салығы Жеке тұлғалардың табыс салығы Әлеуметтiк салық Жер салығы Акциз Мүлiк салығы Көлiк құрадар салығы Басқада салықтар	12221382 2445843 2043308 5862455 338359 464943 570755 376909 88260	17281566 0,0 2656696 6456900 331144 6577665 782773 305750 170638	5060184 0,0 613388 594445 -7215 192823 212018 -71159 82378	141,4 0,0 130,0 110,1 97,8 141,4 137,1 81,2 193,3

 

Жоғарыдағы кестедегi мәлiметтерге  сүйене отырып, жергiлiктi бюджеттiң   2008 жылмен 2009 жылдың көрсеткiштерiн  салыстыру арқылы жергiлiктi бюджетке  түскен салықтық түсiмнiң  41,4 пайызға артқанын көруiмiзге болады. Оның iшiнде: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-613388 мың тенгеге, яғни 30,0 пайызға; әлеуметтiк салық-594445 мың тенгеге, яғни 10,1 пайызға; акциздер192823 мың тенгеге, яғни 41,4 пайызға; мүлiк салығы-212018 мың тенгеге, яғни 37,1 пайызға артқан; ал жер салығы-72115 мың тенгеге, яғни 97,8 пайызға  көлiк құралдар салығы-71159 мың теңгеге кемiген.

Осы көрсеткiштердiң 2008-2009 жыдардағы өсу, арту қарқынын, әрбiр салықтың түсiмдерiнiң салыстырмалы динамикасы келесi диаграммада көрсетiлген.

Төмендегi  диаграммадан  осы жылдың,  яғни 2009 жылдың I-тоқсанымен 2009- 2008 жылдардың  I-тоқсандарымен салыстыру арқылы бюджет табысының орындау көрсеткiштерiн анықтауға болады. 

 

Диаграмма-7.  Бюджет табысының 2007-2009 жылдардың I-тоқсан бойынша орындалуының салыстырмалы көрсеткiштерi.

 

Бюджет табысының 2007-2009 жылдардың I-тоқсан бойынша орындалуының салыстырмалы көрсеткiштерi бойынша 2008 жыдың I-тоқсанында –5926,5 млн. теңге, ал 2009 жылдың I-тоқсанында 5179, 6 теңге, 2009 I-тоқсанында-6949, 8 млн. теңге, 2009 жылдың I-тоқсанында 7249, 6 млн. теңге болған.  Жоғарыдағы  диаграммада көрiп отырғанымыздай 2008 жылдың I-тоқсанында кемуi  байқалады. Бұл кему себебiн, яғни мәселесiн келесi бөлiмнiң  2 тармағында қарастырамын. 

    2.3. Бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалаудағы салықтардың ролi

 

     Мемлекет белгiлi бiр таптардың мүдделерiн қорғай отырып, бiр жағынан, қоғамдық қажеттiлiктi қамтамасыз ету мүмкiндiгiн анықтайды, ал екiншi жағынан, осы қажеттiлiктi  қамтамасыз ету жолдарын  iздестiрiп, жүзеге асырады.

Мемлекеттiң нарықтық экономикада   атқаратын  қызметтерiн  мына топтарға бөлуге болады:

— тиiмдiлiктi қамтамасыз ете отырып,  монополияға  жол бермеу;

— нарықтық жүйе еңбекке жарамсыз топтар мен  балалар, қарттарға мемлекет әлеуметтiк  әдiлеттiлiктi қамтамасыз етуге тырысады;

— бағаның өзгеруi мен  бағалық мехзанизмдi ретке келтiредi:

— прогрессивтi салық салу;

— зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтiк  мЅқтаж азаматтардың табыстарын  қорғау шараларын қарастыру

— экономикалық   тұрақтылықты  сақтау;

— шаруашылық жүргiзу туралы бекiтiлген  шешiмдердi заңдылық- құқықтық жағынан  қамтамасыз ету;

— несие саясатын жүргiзу, ақша айналымын тұрақтандыру.

Жалпы мемлекеттiң саладағы саясаты екi бағытта жүргiзiледi:

— бiлiм беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделi мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарлама бекiтiлiп жүзеге асырылуда;

— нарыққа көшуге байланысты  халықты әлеуметтiк жағынан қорғау.

Экономиканы реттеуде  мемлекет әртүрлi тәсiлдер қолданады: әкiмшiлiк- құқықтық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетiктер (салық, несие, баға тағы басқалар) мемлекеттiк тапсырыс, лимиттер мен квоталар тағы басқалар. [17]

Нарықтық  қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк процестерге әсер ететiн негiзгi реттеушi ретiнде  пайдаланады.

Салықтар өте күштi әлеуметтiк  құрал болғандықтан оларды тиiмдi және өз бағыттарында пайдалану керек. Салықтық заңдылықтардың принциптерiн сақтау керек. Ал мұның барлығы салықтық инфрақұрылымды құрайтын салықтар туралы, салық салу, салық жүйесi туралы және тағы да  басқалар ғылыми негiзделген бiлiмдi қажет етедi.

Мемлекеттiң  экономикасын  көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның тарихында  салықтық формаларымен әдiстерi  мемлекеттiк сұранымды  және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлi өзгерiстерге ұшырайды. Олардың қызмет ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық процестерге  ролi  де өзгерiп отырады. [8]

Тауар –ақша  қатынастары неғұрлым дамыған елдерде  салықтар да жақсы дамиды да, оларға мүмкiндiгiнше әсер етедi.

Қай мемлекетте  болмасын бюджетке түсетiн түсiмнiң негiзгi көзi болып салықтар табылады. Мемлекет салықтардың көлемi мен түрлерiн жинақтау мен төлемдi, олардың түсуiн бақылауды, оны төлеуден кейбiр жағдайда ауытқуды жазалауды заңды түрде бекiтедi.

Жүргiзiлiп жатқан экономикалық реформалардың басты мақсаты шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге түсетiн салық ауыртпалығын жеңiлдету, қолданылып жүрген салықтар мен төлемдердi реттеу болып табылады.  Бұл  бағытта ең негiзгiлерiн мүлiк-салығын  акциздердiң  және басқа да салықтардың  мәнiн арттыру. Ұқсас жағдайларда  салық салудың шамамен  тең тәртiбi қолданылатын болады.

Салық салу механизiмi кез -келген  экономикалық жүйенiң күрделi бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды тәсiлi ретiнде орын алып,  оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.

Кез- келген  елде, мемлекет шығындары мен салық салу мәселелерiне өте көңiл бөлiнедi.

Нарықты экономикалық елдерде салықтар мемлекеттiк және муниципалдық табыстарда басты рол атқарады да, экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе, олар ғылыми –техникалық прогрестi жеделдетуге, анти инфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады.

Сондықтан салықтарды төлеу- төлеушiлер үшін онша қызық  iс болып келмегенмен өте қажеттi де маңызды iс болып табылады. 

Дүние жүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономканы жүргiзудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп,  мемлекеттiк экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.

Қазiргi  кездегi  жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен  қаматамсыз ету  шекарасынан  шығып отыр.

Ендi, салықтар ұлттық табысты  мемлекеттендiрудiң маңызды құрамы бола бастады.  Олар макроэкономикалық  реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық  төлемдердiң салыстырмасы  мөлшерiнiң  өсуiн қамтамасыз етiп отырады.

Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк процестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал етедi. Сондай-ақ салықтық реттеу шаралары әртүрлi  салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.[32]

Үкiметiмiздiң алдында тұрған мiндет ол  тұрақты қабылданған заңдардың негiзiнде қаржы жүйесiн тез арада қалпына келтiрiп, ондағы салық арқылы  түсетiн түсiмдердi реттеп, олардың дұрыс бөлiнуiн қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар қазынаны толтырып қана қоймай өндiрiстi әрi қарай дамытудың белсендi ынталандырушы ролiн атқаруы қажет деп тұжрымға келемiн. Олар кәсiпкерлiкке  деген ынтаны тежеу механизiмi болып келемей,  керiсiнше оның тиiмдi әрекет етудiң  қосымша, бiрден бiр фактордың ролiн атқаруы қажет. Сондықтан бiздер салықтар жүйесiн жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципiн естен шығармауымыз қажет.

Салық төлеушi және жинаушы  салық төлеу процесiнде  белгiлi бiр қарым-қатынасқа түседi. Бұл қарым-қатынас дұрыс, өзара тиiмдi әрi объективтi болса, соғұрлым  салықтық  жиналу денгейi де  жоғары болады. Салық жинауына әсер ететiн объективтi  және субъективтi жағдайлар бар. Олар: өндiрiс қаржысының төмендеуi, кәсiпорындар мен мекемелер арасындағы төлемақылар дағдарысы, заңды бiлмеу немесе оның алдындағы жауапкершiлiктiң төмендеуi, салық салу нормаларын бұзу, салық жүйесiндегi қызметкерлердiң жалақысының аздығы тағы басқалар.

Әрине, мемлекет барысында бюджеттiң  кiрiс бөлiгiн көбейтуге тырысады.  Кәсiпкер де солай, ешкiм өз еркiмен, өз табысының бiр бөлiгiн  беруге құлшынбайды. Мiне, сондықтан да әр елдiң  өз салық кодексi бар. Олар әр елдiң экономикасының қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тiршiлiгiнiң жағдайына байланысты әр-түрлi болып келедi.

Экономикалық iс –шаралар барысында ықпал ету, мемлекеттiк қажеттiлiк тұрғысынан реттеп отыруды мемлекет салық жеңiлдiктерi арқылы  жүзеге асырады. Оның  тiкелей сипаты жартылай немесе толықтай салықтан босату.

Кiрiс пен таза пайданы экономиканың жаңа бiр саласына немесе бѕтiн   өндiрiс  түрінiң дамуына жұмсауы, елiмiздiң аз игерген, кейбiр қолайсыз аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен бѕтiндей босату қолданылады. Іскерлiк табыстың белгiлi бiр түрлерiне  жеңiлдетiлген салық жүйесiн пайдалану, экономика мемлекеттiк реттеуден сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдiс. Мысалы,  мерзiмдi  амортизациясы жеделдетiлген немесе дифференциялды салық мөлшерi салық төлеу мерзiмiн созу немесе кейiнге қалдыру, салықтардан еркiн резервтiк  инвестициялық әрi басқадай қорлар құру және нақты салық жеңiлдiктерi мен проперенциялар сияқты түрлi экономикалық және салық тегершiктерi жетерлiк. Қазақстан экономикасының өтпелi кезеңiнде салық жеңiлдiктерi жаппай iскерлiктi бауырқандырып, экономиканың басым салаларына iрi инвестициялар әкелуге септiгiн тигiзедi. Алайда, қазiр отандық экономика өзiнiң өрлеу белесiне көтерiле бастағанда мұндай салық жеңiлдiктерiнiң сақталып қалуы мемлекет пен инвестор арасындағы мүдделiк қарым-қатынасқа  өз салқынын тигiзуде. Нәтижесiнде бюджетке өндiрiс көлемiнiң ұлғаюына қатысты- салықтан бюджетке түсетiн түсiмдер елеусiз, салық салмағының коэффициентi әсерсiз қалуында. Кейiнгi кезде салық жеңiлдiктерiнен  салық кеңiстiгiнде  елеулi қарама-қайшылықтар туып, салықтық әмiр жүргiзуiне кесiрiн тигiзуде. Ең бастысы өндiрiс саласына қарамай салық төлеушiлердiң барлығы заң алдында тең деген талапқа салықтық жеңiлдiктi реттеу қайшы келiп, экономиканың түрлi салаларындағы кәсiпорындарды алалауда.

Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк жүрмейтiн экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жѕгендерге салық әмiрiн пәрмендi  қолдануда қиыншылық тудырады. Оның ұстiне жеңiлдiктердi салық төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция түрінде жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе көрсетiп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        3. Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалауды жетілдіру жолдары

 

3.1 Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалаудағы кейбір мәселелер

 

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi экономикалық қатынастарға және тиiстi құқықтық нормаларға негiзделген әртүрлi денгейдегi бюджеттердi қамтиды. Қазақстан Респубикасының бюджет жиынтығында мемлекеттiк бюджеттi құрайтын респубикалық бюджетпен жергiлiктi бюджеттер дербес жұмыс iстейдi. Бюджет жүйесiнiң жұмыс  iстеуi бюжеттердiң әртүрлi денгейiнiң өзара байланысына негiзделген және оларды әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару, бақылау тәртiбiмен  сондай-ақ респубикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етiледi.

         Бюджеттiк процес мемлекеттiк кiрiстерi  мен шығыстарын  баланстайды, теңдестiредi.  Бiрақ қазiргi кезде барлық елдерде  дерлiк  мемлекеттiң шығыстары, оның кiрiстерi мен табыстарына  қарағанда тез өсуде. Оның себебептерi көп, олардың iшiндегi ең  бастылары өмiрдiң сан түрлi  салаларындағы мемлекет рөлiнiң үздiксiз артуы, оның экономикалық және әлеуметтiк  қызметiнiң кеңеюi, мемлекет аппараттары көлемiнiң өсуi және тағы басқа себептер. Бюджеттiк шығындардың көбеюi салық түсiмдерiмен  сәйкес келмейдi, сондықтан бюджеттiң тапшылығы  үздiксiз өсiп, оның көлемi ұлғаяды. Бюджет тапшылығы барлық мемлекеттерде  абсоллюттi мөлшерi бойынша да жалпы ұлттық өнiмнiң қатынасынан да артық көрiнедi.

Мемлекеттiк бюджеттiң тұрақты тапшылығының негiзiнде көптеген сабептер жатыр. Оның қатарына жоғарыда  көрсетiлген құрылымдық факторларды да жатқызуға болады. Ол мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк қызметiнiң ұлғаюы  және осы мақсатқа  шығынның көбеюiне байланысты. Артық өндiрудiң  кезеңдiк дағдарыстары кезiнде бюджетке  түсетiн  салықтар азаяды. Бюджеттiк тапшылық мемлекеттiк қаржылардың терең  сәйкессiздiгiнiң салдары. Сонымен қатар, олар ақша  айналысының  айтарлықтай  берекесiздiгiмен  де байланысты. Бюджеттiк  тапшылықтарды реттеу қазiргi мемлекеттiң экономика саласындағы  ең күрделi проблемасына айналды.

Мемлекеттiк бюджеттiң   2008 жылмен 2009 жылдың көрсеткiштерiн  салыстыру арқылы мемлекеттiк бюджетке  түскен түсiмiнiң  13,1 пайызға артқанын көруiмiзге болады. Оның iшiнде бюджеттiң табыс бөлiгiне келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2 пайызға, оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы- 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға; жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн. тенгеге, яғни 56,0 пайызға; әлеуметтiк салық-28486мн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған құн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн. тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлiк салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0 пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кемiген.

Оңтүстiк Қазақстан облысына келетiн болсақ бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң асыры орындалғанына қарамай облыс бойынша жекелеген түсiмдердiң түрі бойынша болжамды жоспардың  орындалмай қалуына жол берiлдi.

Тұтастай алғанда облыс бойынша түсiмдердiң мына салық түрі бойынша жоспар орындалмады:

-жер салығы 67,5 млн теңге, яғни 17 пайызы орындалмады;

-көлiк құралдарының салығы бойынша 14,4 млн. теңгеге , яғни 3,4 пайызы орындалмады;

Сонымен қатар, акциз салығы жопардан артық 9,1 пайыз орындағанымен соның iшiнде  акциздiк өнiмдер толығымен орындалған жоқ. Оларға жататындар;

• арақтар бойынша жопарда-7338 мың теңге болса, соның бар жоғы 582 мың теңге, яғни 7,9 пайызы орындалған. Яғни бюджетке 6755 мың теңге, яғни 92,1 пайыз түспедi.

Салықтардың  төмен жиналуының бiрден бiр себебi, яғни, облысымызда 2009 жылы жоспар бойынша акциз салығының өнiмдерiнен 52 пайызы ғана орындалған.   Акциз салығының төмен орындалуына тоқталатын болсам, ең алдымен акциз салығын төлейтiн субъектiлерге тоқталайық олар:

• этиль спиртiн және алкагольдi өнiмдер;
• бензин және дизельдi отын өндiру мен оның айналымы;
• темекi және темекi бҮйымдары;
• ойын бизнесi;

Сарапшылардың пiкiрi бойынша: облысымызда арақ шығаратын бес-ақ  зауыт бар деген статистикалық мәлiмет шындыққа сәйкес келмейдi. Арақ шығаратын жасырын цехтар көп. Өткен жылы оншақты арақ шығаратын цех әшкерлендi. Олар қазiр жабылған дейдi. Ондай цехтарда арақ шығаруға қажеттi  жабдықтары болған жағдайда жаппау керек. Өнiмдi шығара берсiн. Бiрақ, акциз, басқа да салықтарды уақытылы төлеп тұрсын. Акциздi өнiмдер шығаратын шағын және орта  бизнес объектiлерiн аша алмай жүргенiмiзге қарамастан бәрiн жапқанымыз дұрыс бола қоймас. Бiз жапқанымен оларды басқа жақтардан  кантрабандалық жолмен әкелiп жүргендер көп. Негiзiнен, бiр бөтелке арақтың құны  салықтарды қоса есептегенде 129 тенгеден арзан болуға тиiстi емес. Одан арзан арақтардың бәрi салықтан құтылудың жолын тапқандардың өкiлi немесе  кантрабандалық тауар. Арақ сатылып тұрғандардың қолында тауардың “накладнойы” болмаса жасырын цехтарда жасалынған деп түсiне берiңiз. Мұндай арақтар кейде 50 пайыздан асып жығылып жатады.

Ойын бизнесiнен де  акциз салықтары өте аз түсуде. Облыста салық органдарында тiркелген  20 казино бар делiнген. Сол казинолардың барлығы патент бойынша жұмыс iстейдi. Олардың салықты аз төлеу үшін қолданатын ең  көп тараған тәсiлi стол санын аз көрсетiп отыр.

Сонымен   қатар, жер салығына келетiн болсақ, өткен жылы жер салығы жөнiндегi болжам облыста 118,4 пайызға орындалды. Қазынаға  104,8 млн. тенге   түскен. Бiрақ жер салығы толық жасалған жағдайда бұл сомма 250 млн тенгеге жетер  едi. Яғни облыс бойынша былтыр жалға берiлген жердiң көлемi  бұрынғы жылмен салыстырғанда 12719,6 гектарға артқан. Жалға берген жер көлемi өссе де жер салығы неге аз деген сұрақ туындайды.

Жер бiздiң байлығымыз, оны жөн-жосықсыз пайдалануға, ретсiз үлестiруге, тiптi игере алмайтындарға жалға беруге  болмайды. Егер дұрыс пайдалансақ жер бүкiл Қазақстан халқын асырайды. Бiз жер салығын дұрыс жинай алмай отырмыз.

Сол үшін жер салығын дұрыс жиналуын салық комитеттерi, аудандық, қалалық қаржы бөлiмдерi, аудандық, ауылдық әкiмшiлiктер жақсылап қолға алуы керек.

Облыс бюджетi 2007 жылы түсiмдер 21413713 теңгенi, ал 2008 жылы –25804479 мың теңгенi, сонымен бiрге 2009 жылы 31883983 мың теңгенi құрады. Бюджет түсiмiнiң орындаулында 2007 жылы кiрiстер 12838819 мың теңге түсiмнiң 59,9 пайызын құрайды оның iшiнде;

-салықтық түсiмдер 12536127 мың теңге, яғни 58,4 пайызын құрады;

-салықтық емес түсiмдер 274142 мың теңге, яғни 1,3 пайызын құрады;

-капитал операцияларының кiрiстерi 28550 мың теңге, яғни 0,1 пайы-зын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 8274039 мың теңге, яғни 38,6 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 300855 мың теңге, яғни 1,4 пайызды құрайды;

2008 жылы кiрiстер 12996558 мың теңге түсiмнiң 50,3 пайызын құрайды оның iшiнде;

-салықтық түсiмдер 12221382 мың теңге, яғни 47,3 пайызын құрады;

-салықтық емес түсiмдер 550060 мың теңге, яғни 2,1 пайызын құрады;

-капитал операцияларының кiрiстерi 225116 мың теңге, яғни 0,8 пайызын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 12460712 мың теңге, яғни 48,3 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 347209 мың теңге, яғни 1,3 пайызды құрайды;

2009 жылы кiрiстер 17692663 мың теңге түсiмнiң 55,5 пайызын құрайды оның iшiнде;

-салықтық түсiмдер 17281566 мың теңге, яғни 54,2 пайызын құрады;

-салықтық емес түсiмдер 137936 мың теңге, яғни 0,4 пайызын құрады;

-капитал операцияларының кiрiстерi 273161 мың теңге, яғни 0,8 пайызын құрады;

Арнайы трансферттiк алымдар 13806789 мың теңге, яғни 43,3 пайыз;

Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу 384531 мың теңге, яғни 1,2 пайызды құрайды;

Облысымызда 2008 жылғы түсiмдердiң 2009 жылға қарағанда төмен орындалуының негiзгi себеп, 2008 жылғы өндiрiс салаларымен кәсiпорындардың шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне жанар жағармайдың, шикiзаттармен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмiнiң шешiмiмен осы шаралардың негiзiнде бiрнеше мiндеттемелермен жұмыстар атқарылды орта және шағын кәсiпорындармен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды күшейте отырып дамытуды көздедi. Нәтижесiнде, 2009 жылы жалпы түсiмдер 6079 млн артты. Соның iшiнде салықтан түскен түсiм жалпы түсiмдердiң iшiнде 54,2 пайызды құрады.

 

 

3.2 Мемлекеттiк бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалау мәселелерiн шешу және жетiлдiру жолдары

 

Салық жинау тәсiлдерiн жетiлдiру жолдарында енгiзетiн тағы да бiр  өте маңызды жаңалық,, декларация экономикалық қызметтiң  кодтары  көзделген  және салық төлеушiлер  кәсiпорын қызметiнiң үш түрінiң проценттiк арақатынасын көрсетуге тиiстi болады.

  Мысалға,  металлургия кәсiпорны металлургия  өнiмдерiн шығарады, мұнымен қоса, онда жолай химия өндiрiсi және машина жасау өнiмдерiн шығарудың қандай  да бiр түрі бар. Экономикалық қызметтiң негiзгi түрлерi туралы мәлiметтер бұларды одан әрi  электрондық өңдеу мен талдау үшін ақпарат легiне жиналатын болады. Осы мәлiметтердi талдау негiзiнде экономикалық қызметтiң  нақтылы түріне тән салық жүктемесiнiң деңгейi, жалақы көлемi, капитал көлемi,айналым көлемiне қосымша  құнға  салық үлесi және басқалары сияқты орталандырылған өлшемдер айқындалмақ  және   бұл не үшін жасалады?.

  Мұның өзi салық әкiмшiлiшгiнiң бүкiл жүйесi мен салық тексерулерi  тәртiбiн түбiрiнен өзгертетiн  немесе мүлде жаңа құбылыс, яғни мәнi мынада: белгiлi бiр қызмет саласындағы кәсiпорыннның өлшемдерi орташа немесе орташадан жоғарыға жақын болса, онда мұндай кәсiпорынды салық органдары ең болмағанда бiрiншi кезектегi тәртiппен тексермейдi. Іызметтiң осы  саласы үшін қабылданған орташадан төмен көрсеткiштерi бар кәсiпорындар салық тексерулерiне  жатқызылады және  экономикалық қызмет түрлерi бойынша декларацияларды  электрондық талдау Ѕқыпты және Ѕқыпсыз салық төлеушiлер арасындағы беделдi неғұрлым дәл айқындауға мүмкiндiк бередi.  Яғни жүйе былайша  көрiнiс табады: салық төлеушiнiң қызмет салалары бойынша орташаландырылған өлшемдерге  қатысты  оның салық төлемдерiнiң мөлшерi көп болған сайын салық инспекторы соншалық сирек, мүмкiн бiрнеше  жыл iшiнде тексеруге келедi. Осыған байланысты  қызмет сапалары бойынша тоқсандық, жарты жылдық және жылдық ағымдағы орташаландырылған өлшемдердi жариялап отырған тиiмдi. Мұндай шаралар Ѕқыпсыз салық төлеушiлердiң бизнестi неғұрлым адал жүргiзуiне итермелейдi.

 Осының бәрi салық төлеушiлердiң қалыптасқан ортасын салық мәдиниетiн арттыру жағына қарай байыпты  түрде өзгертуге тиiс  және салық есептiлiгiнiң электрондық талдауы фискалдық саясатты жүргiзуге байыпты түрде әсер ете алады. Ол уақыттың қысқа аралығында сол немесе өзге салық көрсеткiшiнiң кәсiпорындардың экономикалық жағдайына және бюджетпен өзара есеп айырысуларына әсер етуiн бағалауға мүмкiндiк бередi.

 Жаңа жүйенi енгiзуге орай келешекте мемлекеттiк бюджетке түсiмдер көбеюге тиiс және нәтижесi ретiнде – барлық салық  төлеушiлер үшін салық жүктемесi одан әрi азайтылмақ. Салық кодексi шеңберiнде енгiзiлетiн тағы бiр жаңалық шот фактуралар тiзiмi болып табылады.

  Таяудағы уақытта заң жүзiнде тiзiм нысаны енгiзiлмек. Қазiр бұл құжат  Қазақстан Республикасы әдiлет министiрлiгiнде құқықтық сараптама мен тiркеуден өтуде. Ол қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн салық органдары шот—фактуралар тiзiмдерiнiң есебiн жүргiзетiн болады. Бұл жүйе қосылған  құн салығына  қатысты әкiмшiлiк  жүргiзудi жақсартпақ. Тiзiмде әрбiр шот—фактурада тiркелген мынадай деректер көрсетiледi: төлеушiнiң атауы, СТТН, тауар түрі, өткiзу көлемi, қосымша  құнға  салық және басқалары. Осынау тiзiмдердiң бәрi қағазбен, сондай-ақ электрондық түрінде қабылданатын болады. Осыдан кейiн барлық тiзiмдер арнайы машинаға салынады және компьютерлiк өңдеу көмегi мен әр түрлi  айқындамалар бойынша  жанаспаушылық анықталмақ.

  Мысалы, сатушы өткiзген өнiмдерi көлемiнiң сатып алушы алған осы өнiмдер көлемiмен  сәйкес  келмеуi, шот—фактуралары  әдейi терiс есептеу есебiнен дебет сальдосын асырып жiберу, қосымша  құнға  салық бойынша төлемдердiң мерзiмiн  ұзарту амалы –мiне, осындай айлакерлiктер көп ұзамай ашылатын болады.   Шот—фактуралар тiзiiмдерiнiң  есебiн алу жүйесi, сөйтiп, қосымша  құн  салығын бақылауды жақсартады және экспортаушыларға  қосымша құн салығының орнын толтырылуын бақылауды жеңiлдетедi.                             

  Сонымен қатар, әр түрлi төлем көздерiнен  келетiiн азаматтардың кiрiстерiн есепке алудың  электрондық жүйесi және бұл кiiрiстерге салық салудың тәртiбi. СТТН-i бар жеке адамдар туралы мәлiметтер есепке алу жүйесiнде тiркелетiн болады және салық кодексiне сәйкес жеке адамның алған кiрiстерi мен төлем көзiнен төлеген салықтары туралы барлық деректер электрондық  түрде салық органдарына берiлмек. Есепке алудың осынау жүйесi жеке табыс салығына, сондай-ақ әлеуметтiк салыққа бақылау жасаудан басқа зейнетақы  аударымдарына да бақылауды  жолға қоюға  мүмкiндiк бередi,   өйткенi қазiргi   кезде  зейнетақы  жарналарын  уақтылы және дұрыс есептеуге сыйатын күрделi проблемалар  тұр, болашақта  салық әкiмшiлiгiiн  жүргiзу саласында келешекте  енгiзу жоспарланып отыр және  басқа да жаңа енгiзiлiмдер  болады.

Нарықтық  қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк процестерге әсер ететiн негiзгi реттеушi ретiнде  пайдаланады.

Салықтар өте күштi әлеуметтiк  құрал болғандықтан оларды тиiмдi және өз бағыттарында пайдалану керек. Салықтық заңдылықтардың принциптерiн сақтау керек. Ал мұның барлығы салықтық инфрақұрылымды құрайтын салықтар туралы, салық салу, салық жүйесi туралы және тағы да  басқалар ғылыми негiзделген бiлiмдi қажет етедi.

Мемлекеттiң  экономикасын  көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның тарихында  салықтық формаларымен әдiстерi  мемлекеттiк сұранымды  және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлi өзгерiстерге ұшырайды. Олардың қызмет ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық процестерге  ролi  де өзгерiп отырады.

Тауар –ақша  қатынастары неғұрлым дамыған елдерде  салықтар да жақсы дамиды да, оларға мүмкiндiгiнше әсер етедi.

Қай мемлекетте  болмасын бюджетке түсетiн түсiмнiң негiзгi көзi болып салықтар табылады. Мемлекет салықтардың көлемi мен түрлерiн жинақтау мен төлемдi, олардың түсуiн бақылауды, оны төлеуден кейбiр жағдайда ауытқуды жазалауды заңды түрде бекiтедi.

Жүргiзiлiп жатқан экономикалық реформалардың басты мақсаты шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге түсетiн салық ауыртпалығын жеңiлдету, қолданылып жүрген салықтар мен төлемдердi реттеу болып табылады.  Бұл  бағытта ең негiзгiлерiн мүлiк салығын  акциздердiң  және басқа да салықтардың  мәнiн арттыру. Ұқсас жағдайларда  салық салудың шамамен  тең тәртiбi қолданылатын болады.

Салық салу механизiмi кез -келген  экономикалық жүйенiң күрделi бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды тәсiлi ретiнде орын алып,  оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.

Кез- келген  елде, мемлекет шығындары мен салық салу мәселелерiне өте көңiл бөлiнедi.

Нарықты экономикалық елдерде салықтар мемлекеттiк және муниципалдық табыстарда басты рол атқарады да, экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе, олар ғылыми –техникалық прогрестi жеделдетуге, анти инфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады.

Сондықтан салықтарды төлеу- төлеушiлер үшін онша қызық  iс болып келмегенмен өте қажеттi де маңызды iс болып табылады. 

Дүние жүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономканы жүргiзудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп,  мемлекеттiк экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.

Қазiргi  кездегi  жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен  қаматамсыз ету  шекарасынан  шығып отыр.

Ендi, салықтар ұлттық табысты  мемлекеттендiрудiң маңызды құрамы бола бастады.  Олар макроэкономикалық  реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық  төлемдердiң салыстырмасы  мөлшерiнiң  өсуiн қамтамасыз етiп отырады.

Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк процестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал етедi. Сондай-ақ салықтық реттеу шаралары әртүрлi  салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.

Үкiметiмiздiң алдында тұрған мiндет ол  тұрақты қабылданған заңдардың негiзiнде қаржы жүйесiн тез арада қалпына келтiрiп, ондағы салық арқылы  түсетiн түсiмдердi реттеп, олардың дұрыс бөлiнуiн қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар қазынаны толтырып қана қоймай өндiрiстi әрi қарай дамытудың белсендi ынталандырушы ролiн атқаруы қажет деп тұжрымға келемiн. Олар кәсiпкерлiкке  деген ынтаны тежеу механизiмi болып келемей,  керiсiнше оның тиiмдi әрекет етудiң  қосымша, бiрден бiр фактордың ролiн атқаруы қажет. Сондықтан бiздер салықтар жүйесiн жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципiн естен шығармауымыз қажет.

Салық төлеушi және жинаушы  салық төлеу процесiнде  белгiлi бiр қарым-қатынасқа түседi. Бұл қарым-қатынас дұрыс, өзара тиiмдi әрi объективтi болса, соғұрлым  салықтық  жиналу денгейi де  жоғары болады. Салық жинауына әсер ететiн объективтi  және субъективтi жағдайлар бар. Олар: өндiрiс қаржысының төмендеуi, кәсiпорындар мен мекемелер арасындағы төлемақылар дағдарысы, заңды бiлмеу немесе оның алдындағы жауапкершiлiктiң төмендеуi, салық салу нормаларын бұзу, салық жүйесiндегi қызметкерлердiң жалақысының аздығы тағы басқалар.

Әрине, мемлекет барысында бюджеттiң  кiрiс бөлiгiн көбейтуге тырысады.  Кәсiпкер де солай, ешкiм өз еркiмен, өз табысының бiр бөлiгiн  беруге құлшынбайды. Мiне, сондықтан да әр елдiң  өз салық кодексi бар. Олар әр елдiң экономикасының қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тiршiлiгiнiң жағдайына байланысты әр-түрлi болып келедi.

Экономикалық iс –шаралар барысында ықпал ету, мемлекеттiк қажеттiлiк тұрғысынан реттеп отыруды мемлекет салық жеңiлдiктерi арқылы  жүзеге асырады. Оның  тiкелей сипаты жартылай немесе толықтай салықтан босату.

Кiрiс пен таза пайданы экономиканың жаңа бiр саласына немесе бѕтiн   өндiрiс  түрінiң дамуына жұмсауы, елiмiздiң аз игерген, кейбiр қолайсыз аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен бѕтiндей босату қолданылады. Іскерлiк табыстың белгiлi бiр түрлерiне  жеңiлдетiлген салық жүйесiн пайдалану,  — экономика мемлекеттiк реттеуден сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдiс. Мысалы,  мерзiмдi  амортизациясы жеделдетiлген немесе дифференциялды салық мөлшерi салық төлеу мерзiмiн созу немесе кейiнге қалдыру, салықтардан еркiн резервтiк  инвестициялық әрi басқадай қорлар құру және нақты салық жеңiлдiктерi мен проперенциялар сияқты түрлi экономикалық және салық тегершiктерi жетерлiк. Қазақстан экономикасының өтпелi кезеңiнде салық жеңiлдiктерi жаппай iскерлiктi бауырқандырып, экономиканың басым салаларына iрi инвестициялар әкелуге септiгiн тигiзедi. Алайда, қазiр отандық экономика өзiнiң өрлеу белесiне көтерiле бастағанда мұндай салық жеңiлдiктерiнiң сақталып қалуы мемлекет пен инвестор арасындағы мүдделiк қарым-қатынасқа  өз салқынын тигiзуде. Нәтижесiнде бюджетке өндiрiс көлемiнiң ұлғаюына қатысты- салықтан бюджетке түсетiн түсiмдер елеусiз, салық салмағының коэффициентi әсерсiз қалуында. Кейiнгi кезде салық жеңiлдiктерiнен  салық кеңiстiгiнде  елеулi қарама-қайшылықтар туып, салықтық әмiр жүргiзуiне кесiрiн тигiзуде. Ең бастысы өндiрiс саласына қарамай салық төлеушiлердiң барлығы заң алдында тең деген талапқа салықтық жеңiлдiктi реттеу қайшы келiп, экономиканың түрлi салаларындағы кәсiпорындарды алалауда.

Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк жүрмейтiн экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жѕгендерге салық әмiрiн пәрмендi  қолдануда қиыншылық тудырады. Оның ұстiне жеңiлдiктердi салық төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция түрінде жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе көрсетiп отыр.

Бюджеттiң кiрiс бөлiгiн 85-90 пайызын салықтар мен салықтық емес түсiмдер құрайды.

Салық салудағы күрделi жағдайларды ескере келе, салық салуды жүйелi жолға қою қалыптасқан проблемаларды шешу үшін келесiдей шаралар Ѕсынылады:

— салық қызметiн қатаң бақылауға алу;

— салық қызметкерлерiнiң құрамына тиiмдi өзгерiстер жасау, яғни бiлiктi мамандарды саралап алып, олардың ешбiр алаңсыз жұмыс iстеуiне моральдiк-материалдық жағдай жасау;

— салықтық органдары салық төлеушiлерiмен  интенсивтi  байланыс орнату қажет, сондай—ақ салық төлеудегi  ынталандыру шараларын қолданған жөн;

— ең бастысы ауылшаруашылығы өндiрiстiк-өнеркәсiп және орта, кiшi кәсiпкерлiкке барынша қолайлы жағдайлар туғызу, мәселен ауылшаруашылығын жолға қою соласындағы салық төлеушiлерге белiглi бiр салық жеңiлдiктерiн беру;

— ²Салық мәдениетiн  түзелдiру қорын² жедел iске қосу керек. Ол үшін ағартушылық, тәрбиелiк және зерттеушiлiк бағыттары жүргiзiлуi қажет. Мұнда  тәрбиелеу шаралары балалар мен жас өспiрiмдер арасында жүргiзiледi. Шаралардың мiндетi- жеткiншектердiң келешекте салық төлеушi Қазақстанның азаматы ретiнде әлеуметтiк мақсатқа бағдар беру, сөйтiп оларды өркениеттi қоғамда жұмыс iстеуге даярлау. Қорды түзу мақсаты- Қазақстанға салық мәдениетiн түзiлдiру процесiн белсендi түрде ықпал ету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Қорытынды

Қазақстан Республикасының  дамуының негiзгi принциптерiнiң бiрi Қазақстан Республикасының бюджет құрылымын жетiлдiру. Яғни, бюджет құрылымындағы өзгерiстермен, кiрiс шығыс арасындағы айырмашылықтарды ескере отырып, бюджет тапшылығына тиесiлi шаралар мен әдiстер қолдану. 

Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша келтiрiлген мысалдарда, бюджет тапшылығының 2008 жылы байқалғанын көруге болады. Негiзгi себеп, 2007 жылғы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың  шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен  осы шаралардың негiзiнде бiрнеше  мiндеттемелер мен жұмыстар атқырылды  орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды күшейте отырып дамытуды көздедi.

Өркениеттi iрi мемлекеттердiң  экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық  заңдары жүйесiне- “күштi салық заңы- күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi.

Елiмiз экономикалық  дамудың нарықтық бағытына  бет алған кезеңнен бастап- ақ Республика Президентi салық мәселесiне  үлкен маңыз берген едi.  Өйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың  салық жүйесi нарықтық қатынастар  заңдылықтары талабынан шыға алмады.  Бұл заңды да құбылыс.  Қайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы  күрделi дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi, мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды.

1991 жылы елiмiз  тәуелсiздiк алып, өз алдына  егемендi  мемлекет болған жерде  шЅғыл  мерзiм iшiнде  дербес экономикалық реформалар жасау  мiндетi алда түрды.  Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн  экономиканың басты тармағының бiрi- салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта  Салық кодексi дайындалып, қабылданды. Мұндай  саяси – экономикалық  мәнi зор заңды  құжатты жасап шығуға  Мемлекеттiң салық комитетiнiң   мамандары, заң қызметкерлерi мен  шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз.  Республикамызда Салық  кодексi түңғыш рет  қабылданып отыр.  Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да  азайды.         

Салық кодексiн  қабылдаудағы басты мақсат – салық төлеушiлерге түсiп отырған қысымды төмендету,  салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты бөлiмiн қамтамасыз ету. Әрине, заңды қолдану барысында  алғашында кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң халықаралық  қағидаларға көшуiне негiзгi  себеп болады деген сенiм бар. Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық  қатынастарға көшкен әрбiр елде  де осындай заң қабылданған. Бұл- салық жүйесiн  жетiлдiрудiң  бiрден-бiр жолы.

Қазiргi  кезде экономика тұрақтады.  Ең алдымен, ол негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердiң тұрақтануы мен, iшкi жалпы өнiмнiң өсуiмен сипатталады.  Өндiрiстiк өнiмнiң өсуi де  мұнайға дүниежүзiлiк бағаның өсуi де, салық жүйесiнiң бiр арнаға түсiрiлуiне үйытқы болады.

Елiмiздiң әлемдiк  аренаға  танылып қабырғасы қатайып келедi. Мемлекеттiгiн нығайтуда үлкен шаруалар атқарып та жатыр.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлға үлкен табыс табуға ұмтылатын болса, онда өнеркәсiптiң қайта  төлеуiн, кәсiпорындар мен ұйымдардың, яғни жұмысшылардың табысынан  бюджетке кiрiстiң көбеюiн, салық  көлемiнiң де нақты өзгерiстерге ұшырап, әлемдiғк қауымдастықтың дамыған мемлекеттерi  ұмтылып отырған биiктерге жететiндiгiмiзге кѕмәнiм жоқ. Шегерiстерге салық салу теориясының фискальдық маңыздылығы көзқарасынан  қарайтын болсақ, мынаны айтып өткен жөн. Егер де кәсiпкерлiк қызметпен айналысушы жеке тұлғаның қаржы шаруашылық қызметiнiң  нәтижесi бойынша табысы болмаса да шығындары болады, яғни мемлекетке  әрқашанда неден  салық алатыны белгiлi болады.

Дамыған  елдердiң  салық саясатының ерекшелiгi  кәсiпкерлiк қызметпен айналысушы тұлғалардың салық ставкаларын төмендету болып табылады. Егер салық ставкалары төмендетiлсе  бюджетке төленетiн түсiмдердiң бiразы азаяды, бiрақ салық салынатын базаның ұлғаюына әкелiп соқтырып, кейiннен төленетiн салық мөлшерi де көбейедi.

Салық төлеушi және жинаушы  салық төлеу процесiнде  белгiлi бiр қарым-қатынасқа түседi. Бұл қарым-қатынас дұрыс, өзара тиiмдi әрi объективтi болса, соғұрлым  салықтық  жиналу денгейi де  жоғары болады. Салық жинауына әсер ететiн объективтi  және субъективтi жағдайлар бар. Олар: кәсiпкерлiк iс-әрекетпен айналысушы жеке тұлғалардың қаржы көздерiнiң төмендеуi, заңды бiлмеу немесе оның алдындағы жауапкершiлiктiң төмендеуi, салық салу нормаларын бұзу.

Мемлекеттiң  экономикасын  көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның тарихында  салықтық формаларымен әдiстерi  мемлекеттiк сұранымды  және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлi өзгерiстерге ұшырайды. Олардың қызмет ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық процестерге  ролi  де өзгерiп отырады.

Әрине, мемлекет барысында бюджеттiң  кiрiс бөлiгiн көбейтуге тырысады.  Кәсiпкер де солай, ешкiм өз еркiмен, өз табысының бiр бөлiгiн  беруге құлшынбайды. Мiне, сондықтан да әр елдiң  өз салық кодексi бар. Олар әр елдiң экономикасының қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тiршiлiгiнiң жағдайына байланысты әр-түрлi болып келедi.

Мен, дипломдық жұмысымда бұл тақырыпты зерттеу арқылы  дағдарыс кезіндегі бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалау мәселелерін, әлемдiк тәжiрибеде қалыптасу ерекшелiктерiн барлық заңдылықтарын, Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiнiң кiрiсiндегi салықтардың маңыздылығын талдай отырып, оны жетiлдiрудi қарастырдым. Бiрақ, бұл тақырыпты әлi де тереңiрек зерттеуге болады деп санаймын. Себебi,  экономкалық даму бюджеттік саясат және бюджет жүйесін реформалауды жетiлдiрудi қажет етедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  ПайдаланылҒан   Әдебиеттер 

 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына ңҚазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсатың атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
3. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 2009 ж. 1 қантардағы жағдай бойынша
4. Аудит и налогооблажение –2007 N1-12.
5. Бабкина С. Новая  налоговая  политика ; Финансы  Казакстана  2006-N6.   
6. Бурабаева О. Б., Ермекбаев  Б. Ж.   жергiлiктi салықтар
7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2007ж, 2006ж N1-12
8. Гражданский кодекс РК- Алматы- ²Қаржы-қаражат².
9. Дуканич Л.В. »Налоги и налогообложение» Ростов-не-Дону                Феникс 2009г.
10. Деловой мир Казахстана –2007г. N3,с 20-22. 
11. ²Дамудың бiр кепiлi салық² Заң және заман 2007 ж. N4 47-51б.
12. Дербисов Е.Ж.,  Ержанов  С.Ж.  Налоги  в  Казахстане. Алматы,  ЮКЗЭ,  2006 ж. 
13. Егемендi Қазақстан ²Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы  Салық кодексiнiң жобасы², 2007.2 қараша.
14. Налоговое законодательство РК. /Изд ²Қаржы-қаражат²-2001г.
15. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2007ж.
16. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2003/8.
17. ²О налогах и других обязательных платежах в бюджет и закон РК с изменениями и дополнениями² 1 января 2007 г. Алматы
18. ²Салық және бюджет саясаты² Қазақстан ХХI ғасырға жол 2007 ж. N2
19. Салық- халық несiбесi  Еегемендi  Қазақстан, 2007ж.1 қазан
20. ²Салық бюджеттiң қайнар көзi² Заң  газетi 2007 жыл шiлде.
21. Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: ²Қаржы-қаражат² 2001г.
22. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
23. Юткина ²Налоги и налогооблажения². Москва, Учебник  М,  Инфра-  М  2006 г. 
24. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 2003г.ТОО Баспа.
25. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы ²Жетi жарғы² 2003г.
26. Экономика и право Казахстана 2007-6 6 стр. Налоговая политика.
27. ²Мемлекеттiк салық саясаты² Заң газетi. 2006 жыл 3 желтоқсан. Әкiмов А.қ. Арнаулы салық режимi бойынша шағын бизнес субъектiлерi үшін «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы» ҚР-ң Кодексiнiң (Салық Кодексiнiң) негiзгi ережелерiне түсiндiру жөнiндегi Жинақ. Астана,- 2006.
28. Бранхаева Ф.Х. «Налоговое регулирование предпринимательской деятельности». –Москва, 2002.
29. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттiк салықтар». –Алматы, 1999.
30. Жанбулатова Ж. Специальный налоговый режим на основе разового талона/ Вестник МГД РК. – 2006. -№2. –C. 19-21.
31. Жарасбай А. Совершенствование механизма государственной поддержки малого и среднего предпринимательство в Казахстане. – Алматы: Университет «Тұран», 2006.-140 с.
32. Кобор Х. Налогообложение юридических лиц в ФРГ/ Налоговый консультант (Налоговый эксперт). -2007. №4. 26-27 с.
33. Қазақстан аймақтарының цифрлары/Қазақстан Республикасының статистика басқармасы, ОҚО бойынша статистика басқармасы –Шымкент 2007.
34. Қазақстан республикасының әлеуметтiк экономикалық дамуы /ҚР-ң статистика жөнiндегi Агенттiгi 2007.
35. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ/ Смаилов Ң.А. редакциясынан. – Алматы. – 2006. -226 б.
36. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ/ 2008 ж.      
37. Лебедова Л. Налоги в США/ Банки Казахстана. -2001.- №12. 39-40 с.
38. Малые предприятия: Организация, экономика, учет, налоги: Учебное пособие / Под ред. В.Я.Торфинкеля, В.А.Швандыря. – М.:2005. 357 б.
39. Майер У. Налогообложение в США / Налоговый эксперт. – 2001.-№3.
40. Мещерякова О.В. «Налоговые системы развитых стран мира» (справочник).- Москва, Фонд «Правовая культура»,
41. Международное налогообложения / Бюллетень бухгалтера. 2006. №20 -8с.
42. ОҚО бойынша 2007 жылғы әлеуметтiк-экономикалық құжат / ОҚО бойынша экономика Департаментi, қаңтар 2007 ж.
43. ОҚО бойынша Салық Комитетi 2008 ж. 1 қаңтарына есебi.
44. Полонова Н. Налоговые органы Франции / Финансы. – 2006. -№1. – 73-76 с.
45. Русаков И. Налоги и налогообложения: Учебник для ВУЗов –М.: Юнити, 2002. -495 с.
46. Сәбден О. Шағын кәсiпкерлiктi басқару. –Алматы: Бiлiм, 2006. -304 б.
47. Сельское хозяйство Казахстан и страны СНГ / Алматы – 2006. №4.
48. Смурыгина И. Специальный налоговый режим на основе разового талона / Файл бухгалтера. -2006. №15. – С.3.
49. Сутырин С. Налоги в мировой экономике и налоговое планирование: Учебное пособие / из редакции Михайлов В.А. – М.: Полиус, 2005. -577с.
50. Черник Д. Налоги и налогообложения. – М.: Финансы и статистика. – 2006. – 543 с.
51. Чингисбаев А. Об изменениях в налогообложении крестьянских (фермерских) хозяйств / Предприниматель и право. – 2002. – октябрь № 20.
52. Шағын кәсiпкерлердiң реестiрi / ОҚО бойынша статистика басқармасының 2007 ж. 1-қаңтар.
53. Шеденов Н. Салық экономиканы реттеу құралы. қаржы қаражат, 1999 №3, 24-27 б.
54. Юткина Г. Налоги и налогообложения: Учебник.- М.: Инфра-М, 2001. -429 с.
55. Таджилков Б. Бiз мемлекеттiк бюджеттi толтыруға жауаптымыз. қаржы — қаражат 2201. 25-28 бет.
56. Ысқақов Д. Iлкiрiлеу бар, баяулық байқалады //қаржы-қаражат 2006 ж. 31-34 бет.