М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
І-ТАРАУ. Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
1.1. Бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама белгілері;
1.2. Мемлекеттік бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы, ерекшеліктері;
1.3. Негізгі қаржы жоспары ретіндегі бюджеттің мәні және оның экономиканы реттейтін басқа да қаржылық қүралдар арасындағы рөлі;
1.4. Бюджеттік жүйе түсінігі және экономикалық мазмұны. Бюджет түрлері мен деңгейі
II — ТАРАУ. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету
2.1. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету
2.2. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
2.3. Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу тәртібі
2.4. Қазақстан Республикасының 2008 жылға арналған республикалық бюджеті құрылымы
III — ТАРАУ. Қазақстандағы бюджеттің жүйенің мәселелері мен болашағы
3.1. 2006 жылғы респуб­ли­калық бюджеттің атқары­луын талдау және бағалау
3.2. республикалық бюджетке түсімдердің толық және уақтылы түсуін қамтамасыз етуді бағалау
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы әлеуметтік-экономикалық жағдайына талдау
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

К І Р І С П Е

 

Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жүмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатыныстардың ахуалына тәуелді.

Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатьшасыньщ даму тәжірибелерін біліп, дүрыс пайдалану қажет.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы — бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта қүруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы — ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.

Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс-әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.

Экономика бағыты бойынша болашақ білікті мамандар дайыңдаудың негізгі мақсаты — оларды қазіргі уақыттың маңызды біліміне оқыту, оның ішінде: бюджетті жоспарлау, қалыптастыру және атқару аумағындағы білімге. Айтылған мақсатқа жету үшін оқулықтың авторы нормативтік-құқықтық актілердің ережелеріне сүйене, мемлекеттік бюджет жүйесіндегі теориялық және практи-калық аспектілерді қорытындылай отырып, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің негіздерін логикалық тізбекті түрде жазуын, әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің мазмұны мен функциялары, осы аумақтағы заңнамалық және атқарушы органдардың функцияларын толығынан жазуын жөн көрді.

 

 

 

 

І-ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1. Бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама белгілері.

 

Бюджет — ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесіңде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтаңдырылған ақша қаражаттар қорын калыптастыру мен пайдалануына бай-ланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.

Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: «Бюджет — ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры». Бюджеттің формасы — қаржылық жоспар, материалдық негізі — орталықтандырылған қор, экономикалық негізі — жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі — заң.

Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орыңдауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгерпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.

Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде «қаржы» жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда «бюджет» өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде «бюджет» термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет — ол қаржылық жоспар; бюджет- ол басқарушылық жоспар; бюджет — ол заңнамалық құжат; бюджет — ол коммуникация құралы; бюджет — ол бюджеттік салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді. «Бюджет» деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:

• ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
• ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырыл-ған қоры;
• ол экономиканы реттеуге арналған қүрал (бюджеттік меха-низм арқылы);
• ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
• ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар мін-детті түрде орындайтын заң.

Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті орталықтандырылған ресур-старға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан туатын объек-тивтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын ортальщтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі қүралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуте қажет болып табылады.

Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген — ол «республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларьш есептемегеңде сарап-тамалық ақпарат ретіңде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосыңдысын құрайтын жалпы бюджет». Сонымен қатар, «мемлекетгік бюджет» термині — мемлекет қүрастыратьш және басқаратын орта-льщтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.

Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынас-тағы әр түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі және көп міндет атқаратын қүрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырьш іске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретіңде қоғам-ның саясаттық және әлеуметтік дамуьш көрсетеді.

Қүндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен үлғайтуыньщ шығыстары, ғылыми-техникалық пен қоғамдьщ өндірістің салалық және аумақтық құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамассыз етіледі.

Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы белгілермен сипатталады:

1. Бөлулік қарым-қатьшастьщ айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет тарапыңда жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық мүддені қамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-әрекет салалары арасында құндыльщты қайта бөлуге арналған;
3. Қүндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық қарым-қатынас тауарлық-ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты болса, бүл арада қүндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозғалысымен тікелей байла-ныста емес және одан белгілі мөлшерде бөлек атқарылады;
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде мемлекеттің әлеуметтік-экономикальщ да-муының сүраныстары мен міндеттемелері бойынша анықталады;

Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбек-терімен өзара тығыз байланыста, бірақ олардың арасын-да бюджеттік бөлу бастапқы жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен экономикалық және әлеуметтік дамудьщ негізгі бағыттарын ақша қаражатта-рымен қамтамасыз етуге әсер етеді.

Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір эко-номикалық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізде-леді және езіне сай материалды-қүндылық түрі бар, яғни бюджет-тік қарым-қатынас материалды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры — бюджеттік қорда болады. Бүның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемле-кеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) — ол мемле-кет тарапына, оның жалпымемлекеттік функцияларьщ орьшдауға арналған, қүндылық бөлу сатыларын өткен, объективтік экономи-калық формадағы қоғамдьгқ өнім мен үлттық табыс қозғалысының белгілі бір бөлігін қүрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану — қүндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол қүндылықтың қозғалыс процесін көрсетеді.

Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырыл-ған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, үйымдастырушьшық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді қүндылық бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бүл категориялар өз алды ар-найы қолданылады, яғни кіріс — мемлекетті бюджеттік ресурстар-мен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған, ал шығыс — жалпымемлекеттік функциялар орындауды қаражат-тандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге арналған.

Бюджет іс-әрекетінің үйымдастырушьшық формалары ретін-де кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер, бюджет тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде, бүл мемлекеттің ар-найы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.

Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді қүндылық бөлу мен қайта бөлу процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында болатын ақша қарым-қатынасқа бай-ланысты экономикалық категория. Бүл қарым-қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамассыз етуге пайдалану жоддары арқылы іске асырылады.

 

1.2. Мемлекеттік бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы, ерекшеліктері

 

Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы шаруашылық өз алды болжам-жос-парлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті ретте, бюджеттік қа-рым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтан-дырылған қорьшың қозғалысы жоспарлық форма мен бюджет-тік байланыстың түрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы қүжатында — бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бүл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.

Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс бап-тары мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қо-рын пайдалану бағыттары мен оның қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын «Республикальщ бюджет жөніндегі» Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы жоспарьшың көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.

Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесі соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал етуіне шарт-тасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономика ның бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретіңде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады.

Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар

• бюджет арқылы іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты — ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен экономи-калық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат
• еліміздегі жұмыссыздьщты қысқарту, инфляцияның қарқынын темендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.

Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мем-лекеттік қаржы басқарудың механизмдері мен құралдарьш пайда-ланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.

Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қар-жы қасиеттерімен сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады. Сонымен қатар, «қаржы» категориясына қарағанда бюджет ерек-ше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:

• Ұлттық табысты қайта бөлу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• экономиканы реттеу мен ынталандыру;

ақша қаражаттарының орталыдтандырылған қорын қалып-тастыру мен пайдалануын бақылау.

Үлттьгқ табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндыд бөліс құралы ретінде мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономи-калық маңызын тікелей әлпеттейді. Бөліс функция арқылы мем-лекет ауқымыдда ақша қаражаттарын орталыдтандыру мен оны жалпымемлекеттік мұқтаждықты қанағаттьщдыруға пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақы-тында және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді.

Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір бірінен бөлек емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейне-ленеді.

Бөлу функцияның мазмүны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар, экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен анықталады. Бюджеттен басқа бір де бір қүндылық бөлу категориялар ақша қаражаттарын осындай көп ас-пектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың әр деңгейінде іске асыра алмайды.

Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс қүралдар, операциялық және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кіріс-тер бекіту және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқы-лы жүргізіледі. Мүндай әдіс әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму жоспары-на сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор қалыптастыруын қам-сыздандырады.

Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес сала-лар арасында қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір бөлігін алу арқылы іске асырылады. Со-дан кейін өндірістік емес сала мекемелерін бюджеттік қаржылан-дыру жүргізіледі Мүндай бюджеттік қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануьшың құрылымын қалыптастыруда рөлі өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта ақша қаражаттарының басым жағы орта-лықтандырылған қорға мемлекеттік сектордан түседі, бірақ жал-пымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының басқа да субъек-тілердің қаражаттары тартылады.

Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген қүнын қайта бөлуге пайдалануының кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара байла-ныстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигі-зетін әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика процестерінің дамуы мен еліміздің қаржы ре-сурстарының осуіне әсерлі болады. Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың қүндық қүрылымын реттеуде, салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және мемлекетаралық децгейдегі интеграциялық процестерді үлғайтуда кеңінен пайдаланады.

Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатьшас-қа түсетін қоғамдық ондірістің барлық қатысушылар мен эконо-миканың барлық салаларымен анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір болігі қайта бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық ондіріс жүмыскерлерінің салықтық төлемдері және оларды пайдалануы.

Бюджеттің белу функциясьшың ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткі-зетін жоғары деңгейдегі іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функ-циясы ақша қаражаттарын экономикалық және әлеуметтік даму-дың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де экономиканың жоғары есу қарқьшына жетуі мен оның тиімділігін жоғарлатуына ықпал етеді.

Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсім-дермен шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды. Мысалы бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер экономиканың кейбір салала-рында даму қарқыны темендегеннің белгісі жатады. Егер бюджет тарапьшан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланба-са, онда экономика салалары мен іс-әрекет салаларда экономика-лық коньюктура қажетті деңгейде еместігі. Сондықтан, бюджет-тік көрсеткіштер экономикадағы осьшдай кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бүзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.

Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең әрекетті шекарамен ерекше. Бүл функция эконо-миканың барлық салалары мен қоғамдық ондірістің барлық қа-тысушыларына жайылған. Дегенмен, бюджетке елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға эконо-миканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде «хабар беруге» ке-дергі болмайды.

Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараган ақпарат пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компыотерлер қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.

Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі потенциаддық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін тек міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тәнті қасиеттер көрінісі, оларды бәлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет про-цесінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік ме-ханизм арқылы іске асырьшады.

Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы болып, бюджеттік қатынастарды нақты түрде эконо микалық және әлеуметтік сауалдарды шепгуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік және субъективтік жақта-рьшың арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет, себебі бюд-жеттің және оның функцияларының объективтік сипаты қатынас жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму дең-гейіне тәуелді екенін анықтайды.

Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың функциялары қорытынды түрде келесілерді қүрайды:

а) нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдьщ сипаттағы қызмет-
тер: білім беру, денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.),

ә) кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансфертер, субсидиялар және т.б.),

б) мемлекеттік реттеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен
қамтамасыз ету және т.б.),

в) мемлекеттік бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі
бақылау).

Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды қүралы ретінде қолданып, оны экономиканы басқарудың әсершіл қүралына айналдырады. Бюджетті экономикалық басқарудың қүралы ретінде пайдалануы мынадай маңызды қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің дамуына бағытталған, оның

тиімділігін жоғарлатуға, қоғам мүшелерінің мүқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген.

         Бюджеттік қатынастарды пайдалану қүқықтық формада болғандығы оған өте үлкен ұтқырлы және үйымдастырушылық мән береді. Экономикада тауарлы-ақша қатынасс болғандықтан экономикалық пропорциялар екі формада көрініс табады, яғни натуралды-
заттық және құндық (ақшалай). Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жүмыс күшімен қамтуды,
ал құндық форма ақшалай каражаттарды анықтауды қарастырады.

Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының салдарынан қоғамдық өндірістің қүндық қүрылымын реттейтін мүмкіншілік болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Қүндьшық қүралдарды (қаржы, бюджет, несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің қүрьшымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.

Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономика-ның салалық және аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады. Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру, экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асы-ру мен басқа да әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуға болады, себебі бюджет негізі — бюджеттік қатынастар қоғамдық ендіріс дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.

Мемлекеттік бюджетті — экономиканы басқару қүралы ретін-де сипаттай отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы қүжат арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бәлу табиғаты негізінде оны қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық қүрал ретінде пайдалану. Бюджеттің мәні мен ролі оның экономикалық қүрал ретіндегі ерекшілігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең пайдаланатын қүндық қүралы болып табылады.

Экономиканың дамуына байланысты оны басқару қүралы ретінде бюджеттік бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғүрлым ірі болса, соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте маңызды.

Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде ар-найы бюджеттік механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі болады. Бюджеттік механизм — ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға мемлекеттің қүрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.

Бюджеттік механизмнің объективтік негізі Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмүнын қүрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады. Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі қүрылымы бюджеттік механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттік механизм қүрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді келесі қүрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын мемлекет тарапына жүмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар; ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.

Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдьша сәйкес элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражаттарды жүмылдыратьш бюджеттік механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен сипатталады және ездерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша қүнға салық, акциздер, мүлік салығы жәпе т.б.) іске асырылады. Мекемелер, кәсіпорындар мен үйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формарлары арқылы іске асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары та-рапьша бюджет қаражаттарыныц белгілі бөлігін бекіту мен бюджет-тік реттеудің әр түрлі әдістерімен сипатталады.

Бюджеттік механизмнің әр қүрылымдық буыны мен элемен-тіне өздерінің орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән. Бірақ, бюджеттік механизмнің буындары мен элементтері өздерінің қатыстылы дербестігіне қарамай біртүтас болып қызмет атқарады, яғни барлық қүрылымдық буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизм-нің бірыңғай іс-әрекеттін қамтиды.

Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік меха-низмді белсенді түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына ақша қаражаттарының қосылы-мын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың салалық және аумақтық қүрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану форма-ларында экономиканы басқарудың қүралы ретінде болып, қоғам-дық өндіріске қаржылық қүжат, экономикалық түтқа және ьгата түрлерінде интегралды әсер етеді.

1.3. Негізгі қаржы жоспары ретіндегі бюджеттің мәні және оның экономиканы реттейтін басқа да қаржылық қүралдар арасындағы рөлі

Бюджет қаржылық жоспар ретінде, бір жағынан, экономика салалары мен іс-әрекет салаларының қаржылық жоспарларына негізделеді, ал екінші жағынан, ол көбінесе оларды анықтайды. Мемлекеттік бюджетті елдің негізгі қаржы жоспары деп айту, оның объективтік категория түріндегі экономикалық табиғатьша қайшы келмейді. Себебі, «мемлекеттік бюджет» термині өз сипа-тьша байланысты екі әр түрлі түсінікте қолданылады, біріншісі — боліп түратын қатынас саласына жатады, екіншісі — адамзат іс-әрекет процесінде пайдаланатын объективтік форманы көрсетеді. Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржы жоспары ретінде бо-луы бюджеттік қатынастың ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық өнімді қүндық бөлістің айрықша саласы ретінде. Сондықтан, экономикалық категория түрінде мемлекеттік бюджеттің объек-тивтік табиғатының мәнін оқып білу және оны бюджеттік қатынас-ты пайдаланудың формасын көрсететін қаржы жоспар ретіндегі мәнін талқылау өте маңызды.

Қоғамдық қайта өндірістегі мемлекеттік бюджеттің релі ең алдымен осы бюджет (әсірісе шығындары) арқылы үлттық та-быс және жалпы ішкі онімді болу мен қайта белу процестері-мен анықталады. Ол ақша қаражаттарын экономика секторла-ры, іс-әрекет салалары мен аумақтар арасында бөле отырып, жалпы экономикаға әсер етеді, себебі ол барлық үлттық шаруа-шылықтың бюджеті. Экономиканы реттейтін басқа қаржылық қүралдар арасындағы бюджеттің ролі өзінің ерекшеліктерімен сипатталады. Бюджеттің ерекшеліктері ретінде келесілерді ай-туға болады:

• бюджет мемлекеттің қолында үлттық табыстын бір бөлегін оңашаландыруға байланысты қайта бөліс қатынастарының ерекше экономикалық формасы және табыстьщ сол бөлігін бүкіл қоғам мен оның әрбір аумақтарыныц мұқтаждықтарын қамтуға пайдаланады;
• бюджет арқылы ұлттық табыс немесе сирек — ұлттық байлық экономика салалары, ел аумақтары мен қоғамдық іс-әрекет салалары арасында қайта бөліс атқарылады;
• бюджеттік қайта бөліс пропорциялары қаржыньщ басқа буындарына қарағанда кобінесе үлғайтылған қайта өнді-рістің жалпы мүқтаждарымең және қоғам дамуының әр тарихи кезеңінде оның алдында түрған міндеттемелерімен анықталады;
• бюджеттік қайта бәліс аумағы мемлекеттік қаржы қүрамын-да орталық орынды қалайды, себебі бюджет қаржының басқа буындарымен салыстырғанда бастапқы дәрежеде.

Бюджеттік қатынастың бөлістік сипаты мемлекетке бюджет-тік экономикаға әсер ететін нақты түтқа мен қоғамдық ілгерлік-ке ынта ретінде пайдалануға мүмкіншілік береді — бүл аспектіде бюджеттің әрекеті басқа қүндық түтқаларымен (баға, несие жәнет.б.) бір типті. Бірақ мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімді құндық бөліс саласында бастапқы дәрежеде болғандықтан бұл оны эко-номиканы басқарудың орталандырылған жалпымемлекеттік құралына — республиканың негізгі қаржы жоспарына айналдырады. Бұл дәрежеде бюджет қаржы ресурстарының бөлігін орталан-дыру негізінде мемлекет қарастырған әлеуметтік-экономикалық дамуды қаржыландыруын қамтиды, екінші жақтан қосымша резервтер айқындау мен сапалық көрсеткіштерді жақсартуға белсенді әсерін тигізеді.

Мемлекеттік бюджеттің басқа қаржы буындары арасындағы орны мен мәнін келесідей анықтауға болады.

Біріншіден, бюджеттің қаржы жүйесінің басқа буындарынан айырмашылығы — ол қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарында пайдаланатын қоғамдық өнім құнының бір бөлігінің айналымымен байланысты бөліс қатынастардың кең комплексінің бейнеленуі. Бұл мемлекетке бюджет арқылы бар-лық ел ауқымында құндық бөліс процестерін орталандыра басқа-руға мүмкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлық кірістер мен шығыстардың басқа баланстары, қаржы жоспарлар, несиелік және кассалық жоспарлармен тығыз байланыста.

Үшіншіден, мемлекеттік бюджет қалыптастыру процесінде макроэкономи-калық, қаржылық және ондірістік көрсеткіштер талданады және анықталады, қаржы-несиелік жүйенің барлық буындарының бай-ланыстары үйлестіріледі, сонымен қатар экономикалық және әлеуметтік даму көрсеткіштері қаржы және несие ресурстары-мен тұжырымды қиыстыруға жетеді.

Бюджеттің көптеген байланыстарын қамтамасыз ететін бюджеттік көрсеткіштердің нақты-адрестік сипаты оларды экономика салаларындағы іс-әрекет жағдайын бақылау мақсатына пайдала-нуға негіз тудырады. Бюджеттік көрсеткіштер арқылы қоғамдық қайта өндірістің барлық оның сатыларындағы жүрісі мен шаруа-шылықты жүргізудің барлық кезеңдері мен деңгейінің әр түрлі процестерді қадағалауға болады. Бюджет көрсеткіштерін орындау дәрежесі экономикада болып жатқан процестердің жүрісін көрсетіп, сондағы жаратымды және жаратымсыз беталыстарды анықтайды.

Мемлекеттік бюджет арқылы жүргізетін жалпымемлекеттік бақылау қаржы бақылау түрінде іске асырылады. Бұл мемле-кеттің экономикалық және қаржылық саясатып іске асыруға арналған әсершіл құрал Қаржылық бақылау барлық деңгей-дегі бюджеттерді қалыптастыру процесінде және де оларды орындау, жөнінде есеп пен есеп беруді жүргізу, мемлекет-тің активтері мен гранттарын пайдалану және т.б. бюджеттік әрекеттерде іске асырылады. Бұл бақылау уақытша шара емес, ол үнемі жүргізіледі және экономиканы басқарудың барлық ұйымдастырушы жұмысының ажырағысыз құрамдық бөлігі бо-лып табылады.

Қаржылық бақылауды іске асырудың объективтік негізі болып бюджеттің экономикалық категория ретіндегі бақьшау функция-сы табылады. Мемлекеттік бюджеттің бақылау функциясының әрекеті кең шекара мен бәрін қамтушы сипатпен айрықша таны-лу, соған негізделген бюджеттік бақылауда тек қана қоғамдық өнім құнын бюджеттік беліс саламен шектелмей бірталай аумаққа әсерін тигізеді. Сондықтан, қаржьшық бақылауы экономиканың барлық саласындағы іс-әрекет жағдайы жөнінде пайымдауға мүмкіншілік береді. Оның іс-әрекет процесінде бюджеттің атқа-руы, ақша қаражаттарының уақытымен және толық түсуі, оларды тиімді пайдалануы тексеріледі.

Демек, қаржылық бақылау жүргізу негізінде әрбір субъек-тілер мен жалпы мемлекет бойынша барлық ресурстарды пай-далану бақылауын іске асыру болады. Сонымен бірге бюджеттік процеске қатысушылардың нормативтік-құқықтық актілердің талаптарын сақтау мен бюджеттік қаражаттар арқылы іске асы-рып жатқан шаралардың негізділігі мен экономикалық тиімділігі тексеріледі.

Қаржылық ресурстарды бюджет арқылы бөлудің қоғамдық өндіріске әсері сандық және сапалық жақтарымен сипатталады.

Сандық жагы бюджет арқылы қайта болінген қаржы ресурстары-ның үйлесімдері мен деңгейі бойынша білінеді. Қаржы ресурстары түсінігі ретінде мемлекет пен шаруашылық субъектілердің ақша қаражаттарының жиынтық қоры болғандықтан, олардың өсуінің негізгі факторы болып жалпы үлттық табыстың үлғаюы табылады. Мемлекеттің қаржы ресурстарының сандық мөлшері жиынтық қаржы баланста көрсетілуі мүмкін. Мұндай балансқа бюджеттік жүйенің барлық ресурстарына қоса Үлттық қор ресурстары мен барлық меншік формадағы шаруашылық субъектілерінің ресурс-тары жатады.

Бюджет арқылы бөлінетін қаржы ресурстардың экономикаға тигізетін әсерінің сапалық сипаты келесілермен сипатталады: біріншіден, мемлекет бюджеттік қаражаттар салымының бағытта-рын пайдаланады; екіншіден, мемлекет осы қаражаттарды экономика дамуьшың қосымша ынта ретінде және оларды жүмылдыру мен елдің экономикалық өсуін жетілдіру, өндіріс тиімділігін жоғарлатуға жүмсау әдістерін қолданады.

Мемлекеттік бюджет экономикалық ынта ретінде басқа экономикалық ынталардан айыратын белгілі ерекшелігі бар. Бюджет-тің экономикалық ынта ретіндегі рөлі тек қана бюджеттік қатынас-тар үйымдастыру формалары арқылы кәсіпорындарды неғұрлым жоғары экономикалық нәтижеге жетуін қүштарлау емес, оның рөлі ең алдымен бас шаруашылық субъектінің, яғни мемлекеттің мүдделерін іске асырудағы бюджеттің әрекетімен байланысты. Егер қаржы ресурстарды бюджеттік қайта бөліс арқылы ғылыми-техникалық прогресс тездетілсе, қоғам өндірісінің салалық және аумақтық қүрылымы жетілдірілсе, экономикалық өсудің факторлары белсендірілсе, онда бүл арада бюджеттің экономикаға тигізген тек сандық әсері ғана емес, мүнда бюджет барлық қоғам өндірісінің экономикалық рента ретінде сипатталады.

 

1.4. Бюджеттік жүйе түсінігі жэне экономикалық мазмұны. Бюджет түрлері мен деңгейі

 

Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің ма-ңызды қүрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталандырылған ақша қорын — бюджетті — қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке түлғалар мен аймақтар арасыңдағы барлығы қаржылық қатынас-тар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен қүқықтық нор-маларға негізделген бюджеттік процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі.

2005 жылы қаңтар айының 1 жүлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе қүрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:

• республикалық бюджеті;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
  Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері

мен деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе қүры-лымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен ¥лттық қор қарасты-рылады. Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жыл-ға Қазақстан Республикасының заңымен бекітілетін республика-лық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республика-лық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республика-лық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген. Олар жергіліқті мемлекет-тік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған.

Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мүндай бюджет тек қана Қазақстан Республикасы Президентінің Жарльгғымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағьшда төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.

Қазақстан Республикасының ¥лттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері қүрайды. Бүл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму түрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.

Бюджеттік жүйе қызмет атқаруыпың негізі келесі қаржылық қатынастары:

• мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюд-жет тарапынан қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттіц халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы минис-трлігі, Үлттық банк және т.б.);

мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен. Қаржылық қатынастардың барлық бүл формалары мемле-кетпен реттеледі, жетілдіріледі және белгілі принциптер мен қүқықтық нормалар негізінде басқарылады.

Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер арасьшда басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне түсініктеме берілген.

Ынтымақтық принцип — бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бүл принцип Кеңес Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржыльгқ ресурстармен билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық принцип босаңсытылып қалды.

Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шьгғыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына тиімді бақылау жүргізіледі.

Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай қүқықтық база, бірыңғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу,

бюджеттік процесті іске асыруда бірыңғай шаралар пайдала-ну, статистикалық және қаржылық ақпаратқа қажетті бюджет-тік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз етіледі. Бүл принципті қолданған бюджетті қүрастыру мен бекітуде көбінесе артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.

Толыгу принципі — бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен қарастырылған, объективті окәне сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке жатқызудың өзара талаптары мен талаптар қүқығына жол беру жіберілмейді. Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нет-то түсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы операцияларьш көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жүмсалған шығын-дарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.

Қазіргі кезенде әлемдік тәжірибеде бүл принциптің лайық-тылығы шамалы деп есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына бөлек болатын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы қүралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.

Шынайшылық принцип деген бюджегтің қабылданған көр-сеткіштерінің республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономи-калық дамуының ортамерзімді жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.

Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бүрмалауын болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын әділетті көрсету мен бекітілген сомалар бюджет-тік белгілеулерге пайдалануын қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және бюджеттікрезер-втер барлығымен қуаттандырылған негіздегі барлық кіріс көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.

Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пән оны атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат қүралдарьшда жариялауын керек етеді. Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен шығыстары, әсіресе қаражат шьіғындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік бе-реді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге болады — ол бюджеттік заңнамалар аумағыңдағы нормативтік-қүқықтық актілер, бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөніңде басқа да ақпа-раттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.

Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестпік принципі маңында олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қальштасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бүл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жүмсау бағыттарын анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама негізіңде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына қүқық берумен қамтылады.

Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының аймақтар деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жүмсау жөніндегі құқықтарын бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюд-жеттерді атқарған процесте қосымша алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарьш алуы мен жергілікті бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы жіберілмейді.

Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буында-рының түсімдер көздері заңмен бекітілу мен бюджет қүралдарын әрбір деңгейдегі билік органдарының заңмен анықталған өкі-леттіктері негізінде пайдалану құқықтары камтиды. Барлық дең-гейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-қаржы саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарасты-ру мен бекіткенде олардьщ тапшылықтарының шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.

Бюджеттік жүйе қашанда болса түрақты әрекетте болуы ке-рек, яғни бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар аумагындағы бүрын қа-былданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.

Кейбір уақытта мелекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті бо-лады. Осыған байланысты ел немесе аймақтардың әлеуметтік-эко-номикалық дамуының басымдылықты бағыттары жасалады. Сон-дықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылыкты бағыттарға сәйкес іске асыруды білдіреді.

Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік жүйе әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып, бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл нәтижеге жету қажеттілік та-лаптарға бағынады. Бүл тиімділік және нәтижелік принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оньщ керек екендігі больш бюджеттік құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістік-терді қамтамасыз ету табылады.

Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюд-жеттік заңнамалар талаптарьш орындауы тиіс. Сондықтан бюд-жеттік жүйеде жауаптылық принцип іске асуда, себебі бүл при-нциптің талабы — бюджеттік заңнаманы бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.

Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің  бюджеттік  жүйелерін  үйымдастыруда  мемле кеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар. Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес. Мүндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтық, федералдық), федерация мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер кіреді. Біртүтас мемлекеттер-де екібуынды бюджеттік жүйе қолданылады — орталық (республикалық) бюджет жэне жергілікті бюджеттер.

Федералды жайластырушылықты мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық бюджеттік федерализм принциптеріне не-гізделеді. Федерализм басқару әдіс ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір белімдерінің мүдделерімен тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін сақтай отырьш, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.

Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-мемлекеттік және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет кірістерін оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде көрсетілгендей негізделеді:

• федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтық бюджеттердің дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді тіркестіруге;
• әрбір буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды бюджеттік жүйе барлығына;
• аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардьщ да-муын теңестіру мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі есебінің мемлекеттің барлық субъек-тілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.

Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы-мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларьшың тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарьш қайта бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін биліктіц әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары шектелуі тиіс. Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кір-мейді, яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жүмсалатын шығыстар. Мемлекет біртұтас немесе федералды болсьпі олардың бюд-жеттік жүйелерінде бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы мүмкін, бірақ та орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтанды-рылған деңгейге байланысты төменгі түрған бюджеттерге қаты-насты белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында, екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады — республикалық бюджет және жергілікті бюджеттер.

2.1. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету

 

Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы қаржылық қатынастарды бюджеттік катынастар деп атайды. Бүл қатынастардың қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік мүқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша қүралдарының орталықтандырылған қорды қалыптастыру және пайдалану бай-ланысынан түрады.

Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар қар-жылық ресурстарды қалыптастыру, бөліс және қайта бөліс про-цестері арқылы белгілі болады. Олар өз арнауы мен нақты іске асуы бюджеттік жүйе арқылы көрінеді, яғни барлығы әр түрлі деңгейдегі бюджеттер, бюджетаралық арақатынастар мен бюджеттік жайластырушылық арқылы.

          Бюджеттік қүрылым — ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені ұйымдастыруы және олардың өзара байла-нысының үйымдастырушылық формалары. Бюджеттік жайлас-тырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын, бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.

          Бюджеттік қүрылым елдің мемлекеттік қүрылымдық фор-масымен анықталады және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және жергілікті бюджеттерді қүрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын қүрайды, ал олардың өзара байланысы бюджетаралық қатынас механизмі арқылы іске асады.

          Қазақстан Республикасының бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік құрылымның біртүтас формасына сәйкес, мүнда ел-дің әкімшілік-аумақтық бірліктерінде автономия да, мемлекет-тілік те жоқ. Олар барлығы біріккен құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағьшады. Жалпы айтқанда, бюджеттік қүрылым әрекеттегі негізгі қүқықтық актілер және экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы анықталады.

          Бюджеттік процестегі жоғары және төмен тұратын бюджеттер арасындағы бүктемелеуленген қатынастарды бюджетаралық қа-тынастар деп атайды. Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек қана республикалық бюджет пен республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатынастар да кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шек-теу, бюджет деңгейлері арасында кірістер мен шығыстарды белу әдістерінің бірлестігі табылады.

          Бюджетаралық қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінде келесі бюдже-таралық принциптер мазмұндалған:

• төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен арақатынасьшдағы теңбетендік;
• түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала оты-рып, оларды тиімді бөлу:

а) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;

ә) мемлекеттік мекемелер керсеткен қызметтерге теленген төлемдер салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қыз-меттерді қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;

б)қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғасты-руы бір қалыпты емес салықтар бюджеттік жүйенің неғүрлым дең-гейіне бекітіледі;

в) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғүрлым
оларды жоғары дәрежеде жинайтын бюджет денгейіне бекітіледі;

г) тиянақты аумақтық салықтық база бойьшша жинайтын са-
лықтар жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.

• әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгей-лерді қамтамасыз етуді теңестіру;
• жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету, яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді неғүрлым соларды тиімділік және нәтижелік түрде өндіретін және көрсететін мемлекеттік органдар маңына бекіту;
• мемлекеттік қызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасын жоғарлату мен оларды алушылардың сүраныстарын жақсы білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік жүйенің неғүрлым төменгі деңгейіне беру;

алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен мақсатта пайдалану маңындағы әрбір бюджет дең-гейінің жауапкершілігі.

Тәжірибеде бюджетаральгқ қатынастарды реттеудің әр түрлі формалары бар. Олар бюджет деңгейінің әр біреуінің салықтық потенциалы, аймақтардың мүқтаждықтарын объективті бағалау нәтижесі мен бекітілген натуралды нормалардың есебі арқылы анықталады. Республиканың Бюджеттік кодексі бойьшша бюдже-таралық қатынастар реттеудің формалары ортамерзімді фискал-дық саясатқа сәйкес тағайындалады.

Республикалық және облыстық, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеттері арасындағы бюджетаралық қа-тынастарды реттеу формалары жөнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады. Ал облыстық және аудандық, облыстық мағынадағы қала бюджеттері арасындағы бюджетара-лық қатынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер және кіріс бөлу нормативтер арқылы реттеледі.

Трансферттер механизмі бюджеттік ретгеуді біріккен әдістемемен қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қа-лыптасуының субъективтік түрде болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде есептеледі, сон-дықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге мүмкіншілік береді.

Жаца Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа қүрылымда қалыптасады. Қүрылымға келесі бөлімдер кіреді:

1. Кірістер:

• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капитал сатудың түсімдері;
• ресми трансферттер түсімдері.

2. Шығындар;
3. Операциалық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу — бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді өтеу;

Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық — қаржы активтерді сатып алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;

6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пай-далану) — займдар түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қал-дығының қозғалысы.

Жоғарыда келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.

Бюджет шығындары маңында қайырылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік құралдар алынады. Олар мемлекеттік меке-мелерінің іс-әрекетін қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды тұлғаларға субси-диялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми транс-ферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Үлттық қорға төлейтін төлемдер.

Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы опе-рациялық қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асьш түссе, онда теріс операциялық қал-дық болады, ал кері болса — онда оң операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық жіберіледі, егерде бюджет шығындары-на даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен анықталады.

Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайда-ланады. Мұндай несиелер қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алы-нады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен бюджет-тік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюд-жет құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.

Мемлекеттің қаржы активтермен мүліктенуге жұмсалған шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер операциялары бойынша қалдық (саль-до) деп аталады. Қаржы активтермен мүліктену маңында занды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік меншікке қа-тысу үлесі мен құндьг қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оператив-тік немесе шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен халықа-ралық ұйымдардың қатысу үлесі мен құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.

Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңьшда бюджет шығында-рының оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егер-де бюджет кірістері оның шығындарынан асьш түссе, онда бюд-жеттік профицит деген түсінік болады. Бюджет тапшылығының (профициттің) мөлшері операциялык қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең.

Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану. Республиканьщ Бюджеттік кодексінде бюджеттік тапшылықты қаржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған. Бюд-жет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.

Бюджет профицитін пайдалану деген бюджет профицитін, займдар құралдарын, бюджет құралдарыньщ бос қалдықтарын займдар бойынша негізгі берешекті өтеуте жұмсау. Оның көлемі займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының алынған займдар мен бюджет құралдар қалдығының қозғалысы сомаларынан артықшылығы арқылы анықталады.

Бюджеттік процес маңында заңнамалар арқылы реттелетін мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту, бюджеттерді атқаруын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік билік-тің орталық және жергілікті органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске асыруды көрсетеді.

Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджет-тік заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол Бюд-жеттік кодексі және басқа да бюджеттік процеске қатысты заңна-малы-нормативтік актілермен реттеледі. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:

• тұтастық — оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюд-жеттік жіктелу, бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
• дербестік — оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін өз еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өздік қайнар көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын құқықпен қамтамасыз етуіне;
• теңгерушілік — оның маңындағы барлық бюджеттердің кірістері мен шығыстары арасындағы арақатынстарды дұрыс тағайындалуына.

Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюд-жет тұрақтылығы мен аймақтар және іс-әрекет салалары ара-ларындағы ақша қүралдарын бөлудің қажетті пропорцияларын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл арада тағы бір маңызды шартты сақ-тау қажет — ол мемлекеттің барлық қаржы саясаттының бас негізі болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтер құру.

Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық ортамер-зімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арнаған жылсайынғы Жолдауынның есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік кодексте керсетілген басқа бір маңызды жағдай — ол бюджеттік процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің функцияларын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер арқылы көрінеді:

• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттары-ның әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен әрекеттесуінде;
• салықты-фискалдық құралдарды жетілдіруде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін анықтауда;
• бюджеттердің кірістері мен шығындарының келемі мен құрылымын тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анық-тағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын баға-лауда.

Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс-әрекеттің барлық сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі:

• жеке салықтық пен басқа түсімдер бойынша және әлеу-метті-экономикалық даму болжамдары мен арнаулы бағ-дарламаларға сәйкес бюджет кірістерін анықтау;

бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайьшдау;

• ұлттық валюта түрақтылығын қамтамасыз ету мен эконо-микадағы инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың жалпы бағдарламасымен бюд-жетті қиыстыру;
• экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тап-шылығын қысқарту мен жою;
• әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатьшда мем-лекет кірістерінің қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс-әрекет салалары арасында қайта бөлу арқы-лы бюджеттік реттеуді іске асыру;
• әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметті-экономикалық бағ-дарламалардың пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттеме-лерін орындау кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.

Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті орган — ол Экономика және бюджеттік жос-парлау министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет сая-сатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жол-дауы, ортамерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағым-ды бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі бағыттарының негізінде жасалады.

Үсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республи-ка Үкіметі бюджет жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және мерзімі жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске қатысушылар Қазақстан Рес-публикасы Үкіметі бекіткен республикалық және жергілікті бюд-жеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.

Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқық-тарға негізделген бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс-әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің келесі кезеңдерін құрайды:

1. Бюджет жобасын құрастыру;
2. Бюджетті қарау және бекіту;
3. Бюджетті атқару;
4. Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.

Бюджет қалыптастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті ақша құралдарының көлемін анықтау мақ-сатпен әр деңгейдегі бюджеттердің жобасы құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оньщ салалары және аймақтар дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады. Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретін-де алдымыздағы жылғы жалпы ішкі өнім көлемі мен оның өсу қарқыны, инфляциалық процестер мен ұлттық валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдыд курсы сияқты макроэкономи-калық көрсеткіштер пайдаланады.

Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен жасалады, яғни республикалық бюджетті — бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді — тиісті жер-гілікті органдар. Бюджет құрастыру барысында — ол елдің эко-номикасына әсері, қаржы ресурстардың әлеуметті-экономика-лық бағдарламалармен келістілігін қамтамасыз ету, бюджеттік құралдар бөлудің қажетті пропорциялары мен басымдылықта-рын және бюджет тапшылығын өтеу қайнар көздерін белгілеу сияқты сауалдар шешіледі. Бюджет жобасын жасауда мемлекеттің әлеуметті-экономикалық саясатының бірізділік және ауыспалы-лық принциптері міндетті түрде сақталуы тиіс.

Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкі-меті мен жергілікті биліктің тиісті атқарушы оргаңдарына жүк-телгендіктен, республикалық және жергілікті бюджеттер жасау-дың тәртібі мен мерзімі және бюджет жобасымен бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті қүжаттармен жүмыс істеудің тәртібі Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының есептемелері мен көрсеткіштері өкілдік билік органдарына ресми түрде тапсырғанша құпия сипатта болады.

Келесі кезенде жоғары және жергілікті атқарушы органдар-мен (Үкімет және тиісті әкімшілік) мақұлданған бюджет жобасы қарастыру мен бекітуге өкіддік органдарға (Парламент және тиісті маслихат) келіп түседі. Мұнда бюджет жобасы арнайы комитет-тер мен комиссияларда қаралады, яғни бюджет баптары анықтап талданады, нәтижәсінде тұжырым беріледі. Содан кейін бюджет жобасы Парламент палаталарында — Мәжіліс пен Сенатқа бюджет талқылауға түседі. Республикалық бюджет Парламент палаталары-ның бірге отырысында, ал жергілікті бюджеттер маслихаттар оты-рысында бекітіледі. Бюджеттік процестің осы кезеңінде алдыңғы қаржы жылғы республикалық бюджет жөнінде заң қабылданады.

Бюджетті атқару кезеңі бекітілген қаржы бәлуге сәйкес бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет тапшылығын қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасала-ды. Бұл кезең қаржы немесе бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады. Бюджеттерді атқаруды Үкімет пен тиісті жергілік-ті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Осы әрекетте олар келесі принциптерді қолданады:

• уақтылы принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мер-зімде есепке қосу мен бюджет құралдарын уақытында пай-далануды талап ету;
• бюджет құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген ақша құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті-құқықтық актілер мен бюджеттік бағ-дармалар паспорттарына сәйкес арнауда қатаң пайдалану-ды талап ету;
• бюджетті бірқалыпты атқару принципі, яғни бюджеттік жыл соңында төлемдер көлемінің қорландыруын жібер-меу үшін жыл бойы бюджет құралдарын анықтап бөлуді талап ету;
• кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді есепке алу мен шығындарды қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы операцияларды Үлттық валюта арқылы біріккен қа-зыналық есеп шотпен іске асыруды талап етеді.

Бюджеттік жыл аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет про-цесінің ақырғы кезеңі — ол бюджет атқару жөніндегі арнайы орган-дардың есеп беруді құрастыруы. Арнайы органдар — ол республи-калық бюджетті атқару жөніндегі орталық окілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің өкілеттік органдарына ұсынылады, мұнда ол белгіленген тәртіп бойынша бекітіледі.

Бюджет жүйесінің қызмет етуі заңнамалық нормалармен реттеледі. Бюджет жүйесінің құрылуы мен әрекетін және билік пен басқарудың мемлекеттік органдарының бюджеттерді жасау, қарастыру, бекіту, атқару жөніндегі құзыретін анықтайтын барлық заңнамалық нормалар өз алды бюджеттік құқықты көрсетеді. Республикалық және жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру, бекіту мен атқаруы Бюджеттік кодекс және «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде» атты заңмен анықталады.

Бюджеттік кодексте барлық бюджет түрлері бойынша анық-тама берілген, кірістер мен шығындардың атаулары жазылған, бюджет атқару жөнінде есеп беруді құрастырудың тәртібі, оларды бекіту мен бақылау сауалдары қарастырылған. Мұнда тиісті бюджет кірісі болып толығымен және норматив бойынша бөлініп түсетін салықтар мен түсімдер анықталған. Үлттық қордың қалып-тасу тәртібі, қайнар квздері мен пайдалануы және оны басқаратын Кеңестің функциялары Бюджеттік кодексте анықталған.

Бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы мемлекеттік органдар қүрылымына ҚР Президенті, ҚР Парламенті, Респуб-ликалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті, ҚР Үкіметі, бюджетті жоспарлау, атқару жөніндегі орталық өкілетті органдар, жергілікті өкілдік және атқарушы органдар кіреді. Бюджеттік кодекс бойынша Қазақстан Республикасы Прези-дентінің бюджеттік қатынастарды реттеу аумағьшдағы уәкіддігі республикалық бюджетті жасау мен оны атқару жөнінде есеп берудің тәртібін анықтау, Республикалық бюджет комиссиясы жөніндегі Ережені, оның құрамьш анықтау, бекіту, еддің бюджет-тік саясатының негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.

Бюджеттік кодекске сәйкес елдің заңнамалық органы — Парламенті бюджеттік қатынастарды реттеу аумағында республикалық бюджеті және оған енгізілген өзгерістер мен қосымшаларды бекіту, Үкімет пен Есеп комитетінің республикалық бюджетті атқару жөніндегі есептерін қарастыру мен бекіту және басқа да қажетті уәкілдіктерді атқарады.

Республикалық бюджетті атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің бюджеттік қатынастар аумағындағы уәкілдігіне сыр-тқы бақылау жүргізуінің тәртібін тағайындау мен оны іске асыру, мемлекеттік қаржы бақылау стандарттарын жасау, қабылданған шешімдерді атқаруына мониторинг жүргізу және заңнамалы-нор-мативтік актілерге сәйкес басқа да қызметтер кіреді.

Бюджеттік кодекске сәйкес ҚР Үкіметінің бюджеттік қатына-стар аумағындағы құзыретіне келесі қызметтер кіреді:

• әр түрлі көрсеткіштер есептеу әдістерін анықтау;
• бюджеттерді жасау мен атқару тәртібін қамтамасыз ететін әр түрлі процедуралар тағайындау мен бекіту;
• республикалық бюджет пен оны атқару жөніндегі есепті ҚР Парламентіне ұсынылу;
• ҚР Ұлттық банкімен бірге ҚР Үлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану женінде жылдық есеп беру.

Бюджеттік кодексте бюджеттік жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау жоніндегі орталық окілетті органдар және облыс, республикалық маңызы бар қалалар, астана мен аудандардың қүқықтары бекітілген.

«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде» атты Заң жергілікті мемлекеттік басқару аумағьшдағы қоғамдық қатынастарды реттейді және жергілікті екілдік пен атқарушы органдардың уәкілділігі, үйымдастыруы мен іс- әрекет тәртібін анықтайды. Осы Заңға сәйкес жергілікті мемлекеттік басқаруы — ол тиісті аумақтың ахуалына жауапты және сол аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында өз іс-әрекетін іске асыратын жергілікті өкілдік және атқарушы органдардан қүрайды.

Жергілікті өкіддік орган — ол жергілікті түрғындармен сай-ланушы, олардың жігерлерін әлпеттейтін және оны іске асыру мен бақылау үшін заңнамалар негізінде шаралар анықтап, қол-данатын сайламалы орган — Мәслихат. Мәслихаттың уәкілдігіне тиісті аумақтардың жоспарлары, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалары, шығындар жоспарларын бекіту жатады. Мәслихат жергілікті бюджеттерді атқару бойынша сыртқы бақылау жүргізу мен сол жөніндегі есеп беруді қарастыру жасайтын өзінің ревизиялық комиссиясын сайлайды.

Жергілікті атқарушы органдар — әкімгершіліктер заңнамаларға сәйкес тиісті аумақтар бойынша жоспарлар, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламаларын, бюджеттер жасап, мас-лихаттарға бекітуге үсынады және олардың атқаруын қамтамасыз етіп, сол жөнінде есеп беруді қалыптастырады. Жергілікті мемлекеттік басқарудың экономикалык және қаржылық негізін келесілер құрады:

• жергілікті бюджет;
• заңды тұлғалар маңында бекітілген коммуналдық мүлік;
• заңнамаларға сәйкес  бекітілген  басқа да коммунаддық мүлік.

«ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде» атты ҚР заңын-да бюджетің кірістері мен шығындарын қалыптастыру және рет-теу жөніндегі арнайы ережелері де анықталады. Мемлекет және оның аумақтық белімдерінің бюджетті-қүқықтық мәртебесі негізі — ол осы қүқықты іске асыруға пайдаланатын кең таралған бюд-жеттік уәкіліктікті құрайтын дербестік бюджет жөніндегі құқық. Биліктің әрбір деңгейіндегі уәкіліктікте өз ерекшеліктері бар, бірақ бюджеті қалыптастыру, оны атқару және бөлінген бюджеттік ақша беруді пайдалануын бақылау процестері биліктің атқарушы органдарының уәкіліктігінде болады.

 

 

 

2.2. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі

 

Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі — миссиясы стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге және еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін іске асыруға бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың біртұтас және тиімді жїйесін қалыптастыру болып табылатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеуді салааралық және өңіраралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.

Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

• Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарын және басымдықтарын, негізгі бағыттарын қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
• мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарымен және ақша-кредит саясатымен өзара іс-қимылда мемлекеттік фискалдық, инвестициялық, өңірлік (аумақтық) саясаттың, сондай-ақ халықаралық экономикалық және қаржылық қатынастар, экономиканың секторларында мемлекеттік активтерді басқару саласындағы саясаттың негізгі бағыттары бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Министрлік өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.

Министрлік мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде өз атауы жазылған мөрі мен мөртаңбалары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық органдарында шоттары болады.

Министрлік азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түседі. Министрліктің, егер оған заңнамаға сәйкес уәкілеттік берілсе, мемлекеттің атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар. Министрліктің штат санының лимитін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Министрліктің заңды мекен-жайы: 010000 Астана қаласы, сол жақ жағалау, 35-көше, N 2 үй, «Министрліктер үйі» әкімшілік ғимараты.

Министрліктің толық атауы — «Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі» мемлекеттік мекемесі». Министрліктің қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражатының есебінен жүзеге асырылады.

Министрлікке өзінің функциялары болып табылатын міндеттерді орындау тұрғысында кәсіпкерлік субъектілерімен шарттық қатынастарға түсуге тыйым салынады.

Егер Министрлікке заңнамалық актілермен кірістер әкелетін қызметті жүзеге асыру құқығы берілген болса, онда мұндай қызметтен алынған кірістер республикалық бюджеттің кірісіне жіберіледі.

Министрліктің негізгі функциялары мен құқықтары

      Министрлік қолданыстағы заңнамаға және оған жүктелген міндеттерге сәйкес мынадай функцияларды жүзеге асырады:

• Министрліктің құзыреті шегінде стратегиялық және бағдарламалық құжаттарды әзірлейді;
• нәтижелерге жетуге бағдарланған мемлекеттік жоспарлауды әдіснамалық қамтамасыз етуді және бюджеттік жоспарлауды жүзеге асырады;
• Қазақстан Республикасындағы стратегиялық, орта мерзімді экономикалық, бюджеттік жоспарлауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен бірлесіп, макроэкономикалық көрсеткіштер болжамын әзірлейді;
• салық және бюджет саясатын қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты, сондай-ақ мемлекет кепілгерлігі жөніндегі борышты жоспарлау мен талдауды жүзеге асырады;
• бюджеттік кредиттеуді жоспарлау мен талдауды жүзеге асырады;
• Қазақстан Республикасының үш жылдық кезеңге арналған республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемі туралы Заң жобасын әзірлейді;
• жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесін әзірлейді;
• мемлекеттік активтерді басқару саясатын қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының жобасын әзірлейді;
• мемлекеттік функцияларға және бағдарламалық құжаттарға сәйкес бюджеттік бағдарламалар (кіші бағдарламалар) тізбесінің жобасын қалыптастырады;
• республикалық және жергілікті бюджеттерге түсімдерді болжауды жүзеге асырады;
• шоғырландырылған бюджет жобасын әзірлейді;
• тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобаларын әзірлейді және оларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарауына ұсынады;
• Министрліктің құзыреті шегінде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
• Министрліктің құзыреті шегінде аумақтық (өңірлік) даму саласындағы саясатты қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• инвестициялық саясатты қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• ақпараттық технологияларды дамыту саласындағы саясатты қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• лицензиялау саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• мемлекеттік қызметшілерге еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
• стратегиялық маңызы бар, оларға қатысты мемлекеттік меншік мониторингі жүзеге асырылатын экономика салалары объектілерінің тізбесін жасайды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне енгізеді;
• Министрліктің құзыреті шегінде нормативтік құқықтық актілер әзірлейді;
• бірыңғай бюджеттік сыныптаманың жобасын әзірлейді;
• мемлекеттік органдардың бағдарламалық құжаттарды әзірлеу мен іске асыру жөніндегі қызметін үйлестіреді;
• мемлекеттік органдардың республикалық бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, нақтылау, түзету сатыларындағы қызметін үйлестіреді;
• макроэкономикалық көрсеткіштерді талдауды жүзеге асырады;
• бағдарламалық құжаттардың тиімділігін бағалауды жүзеге асырады;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен, бюджетті орындау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыштың орта мерзімді кезеңге арналған жай-күйі мен болжамын жыл сайын бағалауды жүргізеді;
• басымды бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізбесін қалыптастырады;
• бюджеттік инвестициялар мен байланысты гранттардың тиімділігіне мониторинг және бағалау жүргізеді;
• байланысты гранттарды тартуға арналған басымды өтінімдердің тізбесін қалыптастырады және оны Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге енгізеді;
• байланысты гранттарды пайдалану тиімділігін бағалау жөніндегі ақпаратты қалыптастырады және жыл сайын Қазақстан Республикасының Парламенті мен Қазақстан Республикасының Үкіметіне ұсынады;
• бюджеттік инвестициялық жобаны (бағдарламаларды) экономикалық сараптауды жүргізеді;
• министрліктің құзыреті шегінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді ұйымдастырады;
• министрліктің құзыреті шегінде ақпараттық жүйелерді жетілдіруді ұйымдастырады;
• мемлекеттік басқару органдарының қызметін функционалдық талдауды жүзеге асырады;
• мемлекеттік меншік объектілерін басқаруды талдау мен бағалауды жүзеге асырады;
• мемлекеттік органдардың халықаралық экономикалық ынтымақтастық, халықаралық қаржы және экономикалық ұйымдармен, донор елдермен, рейтингтік агенттіктермен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі жұмысын үйлестіруді жүзеге асырады;
• орталық және жергілікті атқарушы органдардың қатысуымен Қазақстан Республикасының жұмылдыру жоспарын әзірлейді, мемлекеттік органдардың, әкімшілік-аумақтық бірліктердің жұмылдыру жоспарларын келіседі;
• мемлекеттік материалдық резервтің материалдық құндылықтарының номенклатурасы мен сақтау көлемі жөнінде ұсыныстар қалыптастыруға қатысады;
• жұмылдыру дайындығы мен жұмылдыру саласындағы мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіреді;
• жұмылдыру дайындығы мен жұмылдыру саласындағы әдістемелік қамтамасыз етуді, сондай-ақ жұмылдыру органдары мамандарының біліктілігін арттыруды жүзеге асырады;
• мемлекеттік органдардың ұсынымдары бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметіне жұмылдыру тапсырысы бар ұйымдар банкрот болған, қайта ұйымдастырылған, таратылған, жұмыс бейінін өзгерткен кезде белгіленген жұмылдыру тапсырыстарын алу және беру туралы ұсыныстар енгізеді;
• негізгі өндірістік-техникалық, технологиялық, қаржы-экономикалық, құқықтық және өзге де параметрлер бойынша экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларында болып жатқан өзгерістерді талдауды және өндірістік күштердің дамуын болжауды жүргізеді;
• мемлекеттік меншік мониторингінің нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметіне, сондай-ақ мүдделі орталық және жергілікті атқарушы органдарға қорытылған талдамалық жазбалар, даму болжамдарын, ұсыныстар мен ұсынымдар береді;
• барлау, өндіру, бірлескен барлау мен өндіру жүргізуге не барлауға және (немесе) өндіруге байланысты емес жер асты құрылыстарын салуға және (немесе) пайдалануға арналған келісім-шарттардың жобаларына экономикалық сараптама жүргізеді;
• ақпараттық технологияларды дамыту саласындағы саясатты іске асыруды үйлестіреді;
• төтенше мемлекеттік бюджетті әзірлейді;
• бюджеттік өтінімдерді құру және ұсыну тәртібін әзірлейді;
• республикалық және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді болжамдау әдістемесін әзірлейді;
• жылдық қаржыландыру жоспарын әзірлейді және бекітеді;
• республикалық бюджетті нақтылау (түзету) жөнінде ұсыныстар енгізеді;
• әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарларын әзірлеу мен іске асыру әдістемесін айқындайды;
• бюджеттік инвестициялық жобаның (бағдарламаның) техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеуге қойылатын талаптарды айқындайды;
• бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық негіздемесінің мазмұнына қойылатын талаптарды, оны әзірлеу және қарау тәртібін айқындайды;
• нормативтік құқықтық актілердің жобаларын келіседі және олар бойынша қорытындылар береді;
• ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламалары үшін бюджет шығыстарының лимитін қалыптастырады;
• мемлекеттік мекемелердің билігінде қалған тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) іске асырудан түсетін түсімдер мен ақша шығыстарының болжамын жасау нысанын белгілейді;
• орта мерзімді кезеңге концессияға беруге ұсынылатын объектілердің тізбесін қалыптастырады;
• лицензиарлар ұсынатын ақпаратты жинауды, талдауды, өңдеуді жүзеге асырады.

Министрлік өзіне жүктелген міндеттерді іске асыру және өз функцияларын жүзеге асыру үшін заңнамада белгіленген тәртіппен:

• өз құзыреті шегінде орындалуы міндетті нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға;
• мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, олардың лауазымды тұлғаларынан қажетті ақпаратты және материалдарды заңнамада белгіленген тәртіппен сұратуға және алуға;
• қолданыстағы заңнамалық актілерде көзделген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.

 

 

2.3. Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу тәртібі

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы «16» № 599 қаулысымен жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 42-бабына сәйкес әзірленді және үш жылдық кезеңге арналған және олар өзгерген жағдайда әрбір үш жыл сайын жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін айқындау кезінде қолданылады.

Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі Бюджет кодексіне сәйкес тиісті жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындарының болжамды көлемі арасындағы айырмашылық ретінде айқындалады және төмендегідей формулаға сәйкес есептеледі:

              ЖСТ_і= КБК_і — ШБК_і;

          мұнда ЖСТ_і — і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жалпы сипаттағы трансферттерінің көлемі;
         КБК_і — і- облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) кірістерінің болжамды көлемі;
            ШБК_і — і-облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) шығындарының болжамды көлемі.

              Жергілікті бюджет кірістерінің болжамды көлемі шығындардың болжамды көлемінен асқан кезде (ЖСТ_і>0) жергілікті бюджеттен жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алып қоюлар белгіленеді.

              Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды көлемінен асқан кезде (ЖСТ_і<0) жоғары тұрған бюджеттен жергілікті бюджетке бюджеттік субвенциялар белгіленеді.

Жергілікті бюджеттер кірістерінің болжамды көлемі бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайтын бюджет түсімдерін болжамдау әдістемесіне сәйкес және мыналардың негізінде есептеледі:

1) түсімдерді бюджеттердің деңгейлері арасында бөлу;

2) Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясат;

3) Республиканың немесе өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары;

4) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді бюджетке есептеу тәртібі мен шарттарын, оның ішінде жоспарланатын кезеңде енгізілетін ережелерді регламенттейтін және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдердің қысқаруын немесе ұлғаюын көздейтін Қазақстан Республикасының заңнамасы.

 

Жергілікті бюджеттер шығындарының болжамды көлемі Бюджет кодексінде белгіленген функционалдық белгісі бойынша шығыстар бағыттарын ескере отырып, ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламалары бойынша шығындардың болжамды көлемінің сомасы ретінде есептеледі.

Бұл ретте тұрақты сипаттағы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес мемлекеттік басқару функциялары мен мемлекеттің міндеттемелерін орындау бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің қызметін қамтамасыз етуге, сондай-ақ мақсатқа жетуге, стратегиялық, орта мерзімді бағдарламалар мен өңірді дамыту жоспарларының нақты міндеттері мен іс-шараларын шешуге бағытталған ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың болжамды көлемі мыналардан тұрады:

— еңбекақы төлеуге, коммуналдық қызметтерді төлеу, азық-түлік пен дәрілік заттар сатып алуға жұмсалатын шығындар, жәрдемақылар төлеу және басқалары;

— материалдық-техникалық базаны нығайтуға, күрделі жөндеуге жұмсалатын шығындар және басқалары.

Әдістеменің көмегімен есептелген жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамды көлемі жалпы сипаттағы трансферттердің мөлшерін айқындау үшін ғана пайдаланылады.

Ағымдағы шығындарды есептеу үшін тұтастай жергілікті бюджеттер бойынша ағымдағы шығындардың болжамды көлемі айқындалады.

Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамды көлемін айқындау кезінде мыналар ескеріледі:

1) Орта мерзімді көлемін фискалдық саясатқа сәйкес жоспарланатын кезеңдегі тұтыну бағалары индексіне ағымдағы шығындардың (жалақыны қоспағанда) ұлғайғанын ескере отырып, ағымдағы шығындардың жиынтық көлемі;

2) жергілікті бюджеттер шығыстарының ұлғаюын немесе қысқаруын көздейтін және жоспарланатын кезеңде қолданысқа енгізілетін Қазақстан Республикасы заңдарының ережелері;

3) жергілікті бюджеттер шығыстарының ұлғаюын немесе қысқаруын, оның ішінде бюджет саласының қызметкерлеріне еңбекақы төлеуді жетілдіруді көздейтін және жоспарланатын кезеңде қолданысқа енгізілетін Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулыларының ережелері;

4) бұрын қолданысқа енгізілген, алайда Республикалық бюджет комиссиясының шешімдері негізінде қаржыландырумен қамтамасыз етілмеген, Қазақстан Республикасы заңдарының Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулыларының ережелері;

5) ағымдағы нысаналы трансферттер есебінен бұрын қаржыландырылған тұрақты сипаттағы шығындар.

Аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті бюджеттерінің ағымдағы шығындарының болжамды көлемін айқындаған кезде, сондай-ақ мыналар ескеріледі:

1) аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер шығыстарын ұлғайтуды немесе қысқартуды көздейтін және жоспарланатын кезеңде қолданысқа енгізілетін облыстық өкілді және атқарушы органдар шешімдерінің ережелері;

2) ертеректе қолданысқа енгізілген, алайда облыстың бюджет комиссиясы шешімдерінің негізінде қаржыландырумен қамтамасыз етілмеген облыстық өкілді және атқарушы органдар шешімдерінің ережелері.

Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының жиынтық болжамды көлемінен Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес экологиялық үстемеақы төлеуге, материалдық көмек көрсетуге және мемлекеттік мекемелер мен қазыналық кәсіпорындар қызметкерлеріне қосымша демалыстар беруге арналған қаражат алынып тасталады және облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті бюджеттері бойынша ағымдағы шығындардың болжамды көлемі есептелген соң абсолют сомалармен толықтырылады.

            Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының көлемін болжамдаудың есептік базасына жоспарланатын кезеңнің алдындағы жылдың нақтыланған жоспарына сәйкес ағымдағы шығындардың көлемі қабылданады.

 Облыстар (республикалық маңызы бар қала, астана) немесе аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің ағымдағы шығындарының болжамды келемін есептеу осы әдістемеге 1-қосымшаға сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік функциялардың функционалдық кіші топтары бөлінісінде жүргізіледі.

 Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамды көлемін айқындау өңірлердің шығындары деңгейіндегі айырмашылықты негіздейтін объективті факторларды ескере отырып, осы әдістемеге 2-қосымшаға сәйкес жергілікті бюджеттер есебінен көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың жоспарланатын кезеңдегі санына негізделіп жүзеге асырылады.

 Жеке функционалдық кіші топ бойынша жекелеген облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) ағымдағы шығындарын есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

               ;

               мұндағы АШ^і_j — j функционалдық кіші тобы бойынша і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) ағымдағы есептік шығындары;

Ш_j — j функционалдық кіші тобы бойынша барлық облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті бюджеттері бойынша ағымдағы шығындарының жиынтық болжамды көлемі;

T — j функционалдық кіші тобы бойынша і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) қызметтерін тұтынушылардың саны;

K^ij_{1 …,}K^ij_n — j функционалдық кіші тобы бойынша і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) қызметтер көрсетудің құнындағы республикалық орташа немесе облыстық орташа деңгейден айырмашылықты негіздейтін объективті факторларды ескеретін коэффициенттер.

Ағымдағы шығындардың болжамды көлемін есептеген кезде қызмет көрсету құнының әр түрлілігін негіздейтін, объективті факторларды бейнелейтін мынадай коэффициенттер қолданылады:

а) урбанизация коэффициенті:

              ;

мұндағы Хал^і_қала — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстың немесе ауданның қала халқының саны;

Хал^і — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша                і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) халықтың саны.

Урбанизация коэффициенті жеке функционалдық кіші топтар бойынша қалалық жерлердегі қызмет көрсетулерге байланысты шығындардың республикалық орташа деңгейге қатысты неғұрлым жоғары деңгейін ескереді;

б) таратып орналастыру дисперсиялығының коэффициенті:

 

;
     
              мұндағы Хал^і_ұсақ — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстың немесе ауданның халқының саны 500 адамнан аз елді мекендерінде тұратын халқының саны;

              Хал^і — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстағы немесе аудандағы халықтың жалпы саны.

              Таратып орналастыру дисперсиялығының коэффициенті елді мекеннің көлеміне қарамастан, халықты бюджеттік қызметтердің айқындалған жиынтығымен, оның ішінде қосымша көлік және өзге де шығыстарды ескере отырып, қамтамасыз ету қажеттілігіне негізделген шығындардың орташа республикалық деңгеймен салыстырғандағы неғұрлым жоғары деңгейін ескереді;

              в) ауқым коэффициенті:

              ;

мұндағы  (альфа) — облыстар (республикалық маңызы бар қалалар, астана) халқы санының республикалық орташа деңгейден немесе аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) халқы санының облыстық орташа деңгейден ауытқуы есептелетін салмақ;
               — Қазақстан Республикасы бойынша бір өңір халқының орташа саны;

              Хал^і — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) халықтың саны;

              Ауқым коэффициенті тұтынушылар санының өсуімен бір тұтынушыға шаққандағы қызмет көрсетулерге арналған шығындар көлемінің төмендеуін көрсететін ауқым әсерін ескереді;

              г) халықтың жас мөлшері құрылымының коэффициенті:

              ;

         мұндағы Хал^і_топ — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) белгілі бір жас тобы бойынша халқының саны;

Хал^і — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) халықтың саны.

Халықтың жас мөлшері құрылымының коэффициенті халықтың жекелеген санаттарының денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты қызметтерге қойған жоғары сұранысын ескереді;

д) ауылдық жердегі жұмыс үшін үстемеақыны есептеу коэффициенті:
              ;
           Хал^і_ауыл — Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша і-облыстағы немесе аудандағы ауыл халқының саны;

   б_j — j-функционалдық кіші тобы бойынша (барлық өңірлер бойынша сомада) ағымдағы шығындардың жалпы көлеміндегі жалақының үлесі. Ауылдық жердегі жұмыс үшін үстемеақыны есептеу коэффициенті жеке функционалдық кіші топтар бойынша жергілікті жерлердегі жалақыға қосымша шығыстар қажеттілігін ескереді;
               е) тығыздық коэффициенті:

  ;

мұндағы — Қазақстан Республикасы немесе тиісті облыс бойынша халықтың орташа тығыздығы;

р^і — і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) халықтың тығыздығы;

В (бета) — облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) халқы тығыздығының республикалық орташа деңгейден немесе аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) облыстық орташа деңгейден ауытқуы ескерілетін салмақ.

Тығыздық коэффициенті өңір халқы тығыздығының төмендеуіне байланысты жергілікті бюджеттер шығындарының ұлғаюын ескереді;

ж) жолдарды ұстау коэффициенті:

;
        мұндағы N_і — Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті маңызы бар жолдарын ұстау нормативі;
        — республика бойынша орта есеппен жолдарды ұстау нормативі;
              з) кедейлікті есептеу коэффициенті (табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен адамдардың үлесі негізінде):

;
            мұндағы b_і — і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі.

Кедейлікті есепке алу коэффициенті жергілікті бюджеттердің табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халқы үлесінің өсуіне байланысты әлеуметтік көмек төлемдеріне шығындардың ұлғаюын ескереді;

 и) жылыту маусымының ұзақтығын есептеу коэффициенті:       

 ;

 мұндағы dⁱ — і-облыстағы (республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы) немесе аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) жылыту маусымының кезеңі;
              — Қазақстан Республикасы бойынша орта есеппен жылыту маусымының кезеңі;
              у (гамма) — жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының жалпы көлеміндегі жылытуға жұмсалатын шығындардың үлесі.

              Жылыту маусымының ұзақтығын есептеу коэффициенті жергілікті бюджеттердің жылытуға жұмсайтын шығындарының Қазақстан Республикасындағы жылыту маусымының ұзақтығына байланысын ескереді.

              Алматы және Астана қалалары үшін ағымдағы шығындарды есептегенде, олардың ерекше мәртебесін ескере отырып, өлшемі Республикалық бюджет комиссиясының шешімімен белгіленетін арттыру коэффициенттері қолданылады.

Күрделі сипаттағы шығындарды қаржыландыру үшін көзделетін қаражаттың жалпы болжамды көлемі облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) ағымдағы шығындарды қаржыландырудың жалпы көлеміне пайыздық қатынасына сәйкес жылдар бойынша бөліп анықталады.
         Күрделі сипаттағы шығындарды қаржыландыру үшін көзделетін қаражаттың болжамды көлемін есептеу әр облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бойынша жеке мына формула бойынша жүргізіледі:

 

              ;

 

          мұндағы КШ_і — і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) күрделі сипаттағы есептік шығындары;

               ЕШ_і — і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) ағымдағы есептік шығындары;

               k — күрделі сипаттағы шығындардың ағымдағы шығындардың жалпы көлеміне пайыздық қатысының шамасы.

          k коэффициентінің шамасы:

               республикалық бюджет пен облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің келемін айқындау үшін — Республикалық бюджет комиссиясының шешімімен;

               облыстық бюджет пен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін айқындау үшін — облыстың бюджет комиссиясының шешімімен белгіленеді.

            Бюджеттік даму бағдарламалары бойынша шығындарды қаржыландыру үшін көзделетін қаражаттың болжамды жалпы көлемі екі бөліктен тұрады:

            бірінші бөлік облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) ағымдағы шығындарының болжамды көлеміне пайыздық қатынаспен анықталады;

            екінші бөлік облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) кірістерінің болжамды көлеміне пайыздық қатынаспен анықталады.

            Бюджеттік даму бағдарламалары бойынша шығындарды қаржыландыру үшін көзделетін қаражаттың болжамды көлемін есептеу әр облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бойынша жеке мына формула бойынша жүргізіледі:

           ;

              мұндағы ШБЕ_і — і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттік даму бағдарламалары бойынша есептік шығындар;

               ЕШ_і — і-облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттік даму бағдарламалары бойынша ағымдағы есептік шығындар;

               r₁ — бюджеттік даму бағдарламалары бойынша ағымдағы шығындардың жалпы көлеміне шығындардың пайыздық қатынасының шамасы;

              КБК_і — і-облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) кірістерінің болжамды көлемі;

               r₂ — бюджеттік даму бағдарламалары бойынша кірістердің болжамдық көлемінің пайыздық қатынасының шамасы.

              r₁ және r₂ коэффициенттерінің шамасы:

              республикалық бюджет пен облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін айқындау үшін — Республикалық бюджет комиссиясының шешімімен;

              облыстық бюджет пен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін айқындау үшін — облыстың бюджет комиссиясының шешімімен белгіленеді.

            Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган (жергілікті уәкілетті органдар) жергілікті бюджеттердің алдағы үш жылдық кезеңге болжамды көрсеткіштерін анықтау үшін жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін анықтау есептерін белгіленген мерзімде Республикалық бюджет комиссиясының (облыстардың бюджет комиссияларының) қарауына енгізеді.

         Республикалық бюджет комиссиясында (облыстың бюджет комиссиясында) қарағаннан кейін жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бөлінісінде жылдар бойынша алдағы үш жылдық кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер көлемі туралы тиісті заңда (мәслихат шешімінде) белгіленеді.

            Сондай-ақ алдағы үш жылдық кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер көлемі туралы Қазақстан Республикасының Заңымен (мәслихат шешімімен) облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті атқарушы органдары әлеуметтік маңызы бар салалар — білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек бойынша жергілікті бюджеттер шығыстарында көзделуі қажет қаражаттың ең аз көлемі белгіленуі мүмкін.

 

 

 

2.4. Қазақстан Республикасының 2008 жылға арналған республикалық бюджеті құрылымы

 

          Қазақстан Республикасының 2008 жылға арналған республикалық бюджет мынадай көлемдерде бекiтiлген:

          1) кiрiстер – 2 684 730 759 мың теңге, оның iшiнде:

          салықтық түсiмдер бойынша – 2 209 284 565 мың теңге;

          салықтық емес түсiмдер бойынша – 43 537 228 мың теңге;

          негiзгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер бойынша – 8 726 192 мың теңге;

          трансферттер түсiмдерi бойынша – 423 182 774 мың теңге;

         2) шығындар – 2  608 432 180 мың теңге;

         3) операциялық сальдо –  76 298 579 мың теңге;

         4) таза бюджеттiк кредит беру – 53 135 180 мың теңге, оның iшiнде:

          бюджеттiк кредиттер – 59 085 252 мың теңге;

          бюджеттiк кредиттердi өтеу – 5 950 072 мың теңге;

         5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо –    220 739 499 мың теңге, оның iшiнде:

          қаржы активтерiн сатып алу – 222 239 499 мың теңге;

         мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер – 1 500 000 мың теңге;

         6) тапшылық – — 197 576 100 мың теңге немесе елдiң жалпы iшкi өнiмiнiң
–  1,3 процентi;

         7) бюджет тапшылығын қаржыландыру –  197 576 100  мың теңге.

2008 жылға арналған республикалық бюджетте «Байқоңыр» кешенi  13 972 500 мың теңге сомасында және әскери полигондар  3 011 499 мың теңге сомасында Ресей Федерациясы пайдаланғаны үшiн жалдау ақыларының түсiмдері көзделсiн. 

Тиiстi бюджеттiң кiрiсiне мыналар есептелетiн болып белгiленсiн:

          бiрыңғай бюджеттiк сыныптаудың кiрiстер сыныптамасының «Роялти» коды бойынша – жер қойнауын пайдаланушылардың Республикалық жер қойнауын қорғау және минералдық-шикiзат базасын ұдайы молықтыру қоры алдындағы берешегi, сондай-ақ келiсiмшарттық аумақтарды геологиялық зерттеуден мемлекет шеккен, жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiмшарттардың негiзiнде осы кен орындарын пайдаланатын жер қойнауын пайдаланушылар өтейтiн тарихи шығындар сомасы;

          бiрыңғай бюджеттiк сыныптаудың кiрiстер сыныптамасының «Әлеуметтiк салық» коды бойынша – бұрын Зейнетақы қорына, Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк орталыққа, Мiндеттi медициналық сақтандыру қорына, Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына, Жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударылып келген жарналар бойынша берешек, сондай-ақ автомобиль жолдарын пайдаланушылардың бұрын Жол қорына түсiп келген аударымдары.

Бұл ретте Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен 2004 жылғы 1 қаңтарға дейін жасалған және салық режимі тұрақтылығының кепілдігі көзделген жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар бойынша қызметті жүзеге асыратын салық төлеушілер жоғарыда көрсетілген аударымдарды немесе әлеуметтік салықты «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына есептелген аударымдардың сомасына азайтады;

          «Өндiрушiлер көтерме саудада сататын өзi өндiретiн бензин (авиациялық бензиндi қоспағанда)» коды бойынша – бұрын Жол қорына түсiп келген бензиннен алынатын алым бойынша берешек;

          «Өндiрушiлер көтерме саудада сататын өзi өндiретiн дизель отыны» коды бойынша – бұрын Жол қорына түсiп келген дизель отынынан алынатын алым бойынша берешек.  

          Жұмыс берушiлер еңбекке уақытша жарамсыздығы, жүктiлiгi мен босануы бойынша, бала туған кезде, жерлеуге есептеген, Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорынан төленiп келген жәрдемақы сомаларының аталған қорға аударымдардың есептелген сомаларынан асып түсуi нәтижесiнде 1998 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша құралған терiс сальдо ай сайын жалақы қорының 3 процентi шегiнде әлеуметтiк салық төлеу есебiне жатқызылады.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерден, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiнен республикалық бюджетке бюджеттiк алулардың көлемдерi 81 752 134 мың теңге сомасында көзделсiн, оның iшiнде:

          Атырау облысының бюджетiнен – 15 467 703 мың теңге;

          Маңғыстау облысының бюджетiнен – 4 249 313 мың теңге;

          Алматы қаласының бюджетiнен – 52 400 834 мың теңге;

          Астана қаласының бюджетiнен – 9 634 284 мың теңге.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан кепiлдiк берiлген трансферттiң мөлшерi
341 430 640 мың теңге сомасында көзделсiн.

          2008 жылғы 1 қаңтардан бастап:

          1) жалақының ең төменгi мөлшерi – 10 435 теңге;

         2) мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiнiң мөлшерi – 4 050 теңге;

         3) зейнетақының ең төменгi мөлшерi – 7 888 теңге;

4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жәрдемақыларды және өзге де әлеуметтiк төлемдердi есептеу үшiн, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салықтар мен басқа да төлемдердi қолдану үшiн айлық есептiк көрсеткiш – 1 168 теңге;

         5) базалық әлеуметтiк төлемдердiң мөлшерiн есептеу үшiн ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң шамасы 10 125 теңге болып белгiленсiн.

          2008 жылғы 1 қаңтардан бастап әскери қызметшiлерге (мерзiмдi қызметтегi әскери қызметшiлерден басқа), iшкi iстер органдарының қызметкерлерiне, сондай-ақ өртке қарсы қызмет органдарының, Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерiнiң, қаржы полициясы органдарының жедел-iздестiру, тергеу және саптық бөлiмшелерiнiң қызметкерлерiне тұрғын үйдi ұстау және коммуналдық қызметтер көрсету шығыстарын төлеу үшiн ақшалай өтемақының айлық мөлшерi 3 430 теңге сомасында белгiленсiн. 

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берiлетiн субвенциялар көлемдерi
449 066 155 мың теңге сомасында көзделсiн, оның iшiнде:

          Ақмола облысының бюджетiне – 31 498 056 мың теңге;

         Ақтөбе облысының бюджетiне – 15 722 690 мың теңге;

          Алматы облысының бюджетiне – 48 921 656 мың теңге;

          Шығыс Қазақстан облысының бюджетiне – 46 936 313 мың теңге; 

          Жамбыл облысының бюджетiне – 44 196 691 мың теңге;

          Батыс Қазақстан облысының бюджетiне – 20 212 610 мың теңге;

          Қарағанды облысының бюджетiне – 35 715 079 мың теңге;

          Қостанай облысының бюджетiне – 33 661 004 мың теңге;

          Қызылорда облысының бюджетiне – 36 160 661 мың теңге;

          Павлодар облысының бюджетiне – 14 677 917 мың теңге;

          Солтүстiк Қазақстан облысының бюджетiне – 31 031 953 мың теңге;

          Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiне – 90 331 525 мың теңге.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне мынадай мөлшерлерде ағымдағы нысаналы трансферттер көзделгенi ескерiлсiн:

жаңадан iске қосылатын денсаулық сақтау объектiлерiн ұстауға – 334 626 мың теңге;

жаңадан iске қосылатын білім беру объектiлерiн ұстауға –
3 834 034 мың теңге;

қайта енгізілген әлеуметтік қамсыздандыру объектілерін ұстауға                         – 51 246 мың теңге;

дәрiлiк заттарды, вакциналарды және басқа да иммунобиологиялық препараттарды сатып алуға – 8 496 383 мың теңге;

          ауыз сумен жабдықтаудың баламасыз көзi болып табылатын сумен жабдықтаудың аса маңызды топтық жүйелерiнен ауыз су беру бойынша көрсетiлетiн қызметтердiң құнын субсидиялауға – 1 228 934 мың теңге.

      Аталған сомаларды облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне бөлу және оларды пайдалану тәртiбi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi негiзiнде айқындалады.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарын күрделі жөндеуге 11 908 331 мың теңге ағымдағы нысаналы трансферттер көзделгенi ескерiлсiн.

      Аталған сомаларды облыстық бюджеттерге бөлу Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi негiзiнде айқындалады.

2008 жылға арналған республикалық бюджетте Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен, радиациялық қауiптi аймақтарда және жеңiлдiктi әлеуметтiк-экономикалық мәртебесi бар аумақта тұрып жатқан және 1949 жылдан 1990 жылдар аралығында тұрған зейнеткерлер мен мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар алушыларға, сондай-ақ жұмыс iстейтiн және жұмыс iстемейтiн халыққа бiржолғы мемлекеттiк ақшалай өтемақы төлеуге 4 935 690 мың теңге сомасында қаражат көзделсiн.

      Аталған қаражат Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тәртiппен бөлiнедi деп белгiленсiн. 

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне ауыл шаруашылығын дамытуға 21 747 462 мың теңге сомасында ағымдағы нысаналы трансферттер көзделгенi ескерiлсiн, оның iшiнде:

          тұқым шаруашылығын дамытуды қолдауға – 1 134 415 мың теңге;

          асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуға – 1 853 895 мың теңге;

          өсiмдiк шаруашылығы өнiмiнiң шығымдылығы мен сапасын арттыруға, көктемгi егіс және егiн жинау жұмыстарын жүргiзуге қажеттi жанар-жағар материалдар мен басқа да тауарлық-материалдық құндылықтардың құнын арзандатуға, Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын басымдықты дақылдар бойынша – 12 805 000 мың теңге;

          ауыл шаруашылығы тауарын өндiрушiлерге су жеткiзу бойынша көрсетiлетiн қызметтердiң құнын субсидиялауға – 775 036 мың теңге;

          жемiс дақылдарының және жүзiмнiң көп жылдық екпелерiн отырғызуды және өсiрудi қамтамасыз етуге – 1 185 756 мың теңге;

          мал шаруашылығы өнiмiнiң өнiмдiлiгiн және сапасын арттыруды субсидиялауға – 3 739 656 мың теңге;

          қазақстандық талшықты мақтаның сапасын сараптауға – 253 704 мың теңге.

          Аталған сомаларды облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне бөлу және оларды пайдалану тәртiбi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi негiзiнде айқындалады.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыруға 11 459 924 мың теңге сомасында ағымдағы нысаналы трансферттер көзделгенi ескерiлсiн, оның iшiнде:

          бастапқы, негізгі орта және жалпы орта білім беретін мемлекеттік мекемелердегі физика, химия, биология кабинеттерін оқу жабдығымен жарақтандыруға –  2 457 650 мың теңге;

          бастапқы, негізгі орта және жалпы орта білім беретін мемлекеттік мекемелерде лингафондық және мультимедиалық кабинеттер құруға –                   2 676 454 мың теңге;

          бастапқы, негізгі орта және жалпы орта білім берудің мемлекеттік жүйесіне  интерактивті оқыту жүйесін енгізуге – 6 325 820 мың теңге.

       Аталған ағымдағы нысаналы трансферттердi бөлудi және оларды пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.

       2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың
2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыруға      17 719 606 мың теңге сомасында ағымдағы нысаналы трансферттер көзделгенi ескерiлсiн, оның iшiнде:

          жергілікті деңгейде қан орталықтарын материалдық-техникалық жарақтандыруға – 1 200 219 мың теңге;

         жергiлiктi деңгейде медициналық денсаулық сақтау ұйымдарын материалдық-техникалық жарақтандыруға – 16 519 387 мың теңге.

          Аталған ағымдағы нысаналы трансферттердi бөлудi және оларды пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды. 

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте Алматы облысының бюджетiне және Алматы қаласының бюджетiне бiлiм беру және денсаулық сақтау объектiлерiн сейсмикалық жағынан күшейту үшiн
3 437 369  мың теңге сомасында нысаналы даму трансферттерi көзделсiн.

2008 жылы республикалық бюджет қаражаты есебiнен сейсмикалық жағынан күшейтiлуге тиiс Алматы облысы мен Алматы қаласындағы бiлiм беру және денсаулық сақтау объектiлерiнiң тiзбесiн Қазақстан Республикасының Үкiмeтi айқындайды.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымын дамытуға және нығайтуға 47 554 442 мың теңге сомасында шығындар, оның iшiнде:

          ауылдық (селолық) жерлердiң денсаулық сақтау iсiнде ұтқыр және телемедицинаны дамытуға – 629 689 мың теңге;

          мыналарға нысаналы даму трансферттерi:

          ауылдық (селолық) елдi мекендердi ауыз сумен жабдықтау объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға – 13 766 592 мың теңге;

          ауылдық (селолық) жерлердiң бiлiм беру объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға – 18 133 909 мың теңге;

          ауылдық (селолық) жерлердiң денсаулық сақтау объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға – 15 024 252 мың теңге көзделсiн.

          Аталған нысаналы даму трансферттерi қаражатының есебiнен 2008 жылы салынуға және қайта жаңартылуға тиiс ауылдық (селолық) жерлердiң бiлiм беру, денсаулық сақтау және ауыз сумен жабдықтау объектiлерiнiң тiзбесiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Алматы қаласының бюджетiне қалаларда бiлiм беру мен денсаулық сақтаудың аса маңызды объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға 44 998 160 мың теңге сомасында нысаналы даму трансферттерi көзделсiн.

          2008 жылы республикалық бюджет қаражаты есебiнен салынуға және қайта жаңартылуға тиiс қалалардағы бiлiм беру мен денсаулық сақтаудың аса маңызды объектiлерiнiң тiзбесiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.

         2008 жылға арналған республикалық бюджетте мемлекеттік-жеке меншік әріптестік негізінде денсаулық сақтау объектілерін салу үшін аванс төлемін төлеуге 17 410 176 мың теңге сомасында қаражат көзделсін.

         Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік негізінде салынатын денсаулық сақтау объектілерінің тізбесі мен сомаларын бөлуді Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгiнiң агроөнеркәсiптiк кешендi дамытуды мемлекеттiк қолдауға арналған шығыстарының құрамында 1 292 201 мың теңге, оның iшiнде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмдерiмен айқындалатын тәртiппен мыналарға байланысты iс-шараларды қаржыландыруға:

          ауыл шаруашылығы техникасының қаржы лизингi бойынша сыйақы (мүдде) ставкасын өтеуге – 118 646 мың теңге;

          ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу кәсiпорындарына арналған жабдықтардың қаржы лизингi бойынша сыйақы (мүдде) ставкасын өтеуге –        3 555 мың теңге;

          өсiмдiк шаруашылығындағы сақтандыруды қолдауға – 100 000 мың теңге;

          ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу кәсiпорындарына олардың айналым қаражатын толықтыруға екiншi деңгейдегi банктер беретiн кредиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасын субсидиялауға – 1 000 000 мың теңге;

      ауыл шаруашылығы өнiмдерi өндiрiсiн басқару жүйелерiн дамытуды субсидиялауға – 70 000 мың теңге көзделсiн.

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2008 жылға арналған резервi 55 337 035  мың теңге сомасында бекiтiлсiн.

2008 жылға арналған республикалық бюджетте Қазақстан Республикасында 2008 – 2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы мемлекеттiк бағдарламасын іске асыруға облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне:

мемлекеттік коммуналдық тұрғын үй қорының тұрғын үй құрылысына 7 300 000 мың теңге;

инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды дамытуға және жайластыруға 41 700 000 мың теңге сомасында даму нысаналы трансферттері көзделсін.

Аталған нысаналы даму трансферттерін бөлу Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі негізінде айқындалады.

    2008 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне Қазақстан Республикасында 2008 – 2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тәртiппен сыйақының (мүдденiң) нөлдiк ставкасы бойынша тұрғын үй салуға кредит беруге 31 200 000 мың теңге көзделсiн.

    2008 жылға арналған республикалық бюджетте тұрғын үй құрылысы жинақ ақшаларына салымдар бойынша мемлекеттiң сыйлықақыларын төлеуге 716 200 мың теңге сомасында қаражат көзделсiн.

2008 жылға арналған республикалық бюджетте «Тұрғынүйқұрылысбанкi» жабық акционерлiк қоғамы арқылы алынған жеңiлдiктi тұрғын үй кредиттерi қарыз алушыларының 2007 жылғы төлемдерi бойынша бағамдық айырманы төлеуге 49 516 мың теңге көзделсiн.

         Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлiгiнiң мемлекеттiк материалдық резервтi қалыптастыруға және сақтауға арналған шығындарының құрамында 4 552 079 мың теңге сомасында, оның ішінде республикалық бюджеттік кірістерінде жаңарту тәртібімен шығарылған материалдық құндылықтарды сатудан түскен қаржатты көрсете отырып 2 260 782  мың теңге сомада қаражат көзделгені ескерілсін.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте:

          концессияға берiлуi мүмкiн объектiлер бойынша ұсыныстарды сараптауға – 72 000 мың теңге;

          концессиялық жобаларды бағалауға және сараптауға – 900 000 мың теңге сомасында қаражат көзделсiн.

          Аталған сомаларды бөлу Қазақстан Республикасының Үкiметi шешiмiнiң негiзiнде айқындалады.

          Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес 2008 жылғы
1 қаңтардағы жағдай бойынша таратылған заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң мемлекеттiк кепiлдiктер бойынша мiндеттемелердi орындауға бөлiнген кредиттер мен қаражат бойынша талаптары, Қазақстан Республикасының Yкiметi айқындайтын заңды тұлғалардың тiзбесi мен берешек көлемдерi бойынша 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап тоқтатылады деп белгiленсiн.

          2008 жылға арналған республикалық бюджетте мемлекет кепiлдiк берген қарыздарды өтеу және оларға қызмет көрсету үшiн   3 117 923 мың теңге көзделсiн.

          2008 жылы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктерiн беру лимитi 15 000 000 мың теңге мөлшерiнде белгiленсiн.

          2008 жылғы 31 желтоқсанға үкiметтiк борыш лимитi 1 005 000 000 мың теңге мөлшерiнде белгiленсiн.

          2008 жылға арналған мемлекеттiң кепiлгерлiк беру лимитi
35 000 000 мың теңге көлемiнде белгiленсiн.

          2008 жылға арналған республикалық бюджеттiң бюджеттiк даму бағдарламаларының тiзбесi бюджеттiк инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) iске асыруға және заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе ұлғайтуға бағытталған бюджеттiк бағдарламаларға бөлiне отырып сәйкес бекiтiлген.      

3.1. 2006 ЖЫЛҒЫ РЕСПУБ­ЛИ­КАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫ­ЛУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ

 

2006 жылғы республикалық бюджеттің ат­қа­рылуы кезіндегі макроэкономикалық жағ­дай­лар және Қазақстан Республикасы Президен­тінің Қазақстан халқына Жолдауының іске асырылуы 2006 жылы Қазақстан экономикасы 2005 жыл­мен салыстырғанда жедел қарқынмен да­мы­ды. Қазақстан Республикасы Статистика агент­тігінің деректері бойынша жалпы ішкі өнім­нің (ЖІӨ) көлемі 9738,8 млрд. теңгені құ­рады және өткен жылмен салыстырғанда 10,6%-ға өсті. 2006 жылғы макроэкономикалық көр­сеткіштер Қазақстан Республикасының 2006–2008 жылдарға арналған әлеуметтік-эко­номикалық дамуының орташа мерзімді жоспа­рында ұсынылған болжамнан едәуір асып түсті.

Орташа мерзімді жоспарда 2006 жылға арналған ЖІӨ-нің болжамы – 8065,4 млрд. теңге, негізгі капиталға құйылатын инвести­ция­лар – 2529,0 млрд. теңге, ал мұнайдың әлемдік бағасы бір баррель үшін 47 АҚШ доллар болды.

Болжам кезінде ЖІӨ, экспорт пен импорт көлемдерінің өсу қарқыны, мұнайдың бағасы, сондай-ақ инфляция деңгейі төмендетіп көрсе­тілген. Бұл ретте 2006 жылы макроэконо­мика­лық болжаудағы ауытқулар едәуір артқан. Мәселен, 2006 жылы ЖІӨ-нің нақтыланған болжанған көлемі іс жүзіндегі көлемнен 10,4 пунктке төмен болды, ал мұнайдың құны 15,9 АҚШ долларына кем бағаланған.

2006 жылы жекелеген негізгі көрсеткіштер­дегі ауытқулар 2005 жылмен салыстырғанда өскен. ЖІӨ-нің нақтыланған болжанған өсу қар­қыны іс жүзіндегі өсімнен – 21,7 пунктке, ал инфляция деңгейі 11,6 пунктке төмен болды. Осының бәрі, белгілі бір дәрежеде бюджет сая­сатының сапасына, яғни республикалық бюд­жеттің кірістері мен шығыстарының атқары­луы­на әсер етті. 2005-2006 жылдардағы респуб­ликалық бюджет кірістерінің болжамы негізінен төмендетіп көрсетілген, бұл республикалық бюджетті атқару барысында оның нақтыланып, түзетілуіне әкелді. Есеп комитетінің бағалауы бойынша макроэкономикалық болжамдағы қа­теліктер республикалық бюджет қаражатының толық және тиімді пайдаланылуына кедергі келтірді.

2006 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы кезінде Қазақстан Республикасының Парламенті оның негізгі параметрлерін нақты­лап, Қазақстан Республикасының Үкіметі олар­ға бірнеше рет түзету енгізген. Мәселен, бюд­жетті нақтылау кезінде кірістер 42,1 млрд. тең­геге ұлғайтылып, салықтық түсімдер 36,2 млрд. теңгеге кемітілді. Қазақстан Республикасы Үкі­ме­ті­нің бұдан кейінгі түзетулерінің нәтижесінде кірістер 214,7 млрд. теңгеге, ал салықтық түсім­дер 136,4 млрд. теңгеге ұлғайды. Республикалық бюджет кірістерінің кассалық атқарылуы бекі­тілген және нақтыланған көрсеткіштерден тиі­сінше 26,0% және 22,3%-ға асып кетті.

2006 жылғы республикалық бюджет шы­ғындары нақтылау кезінде 42,6 млрд. теңгеге ұлғайып, бұрынғы 1476,2 млрд. теңгенің ор­нына 1518,8 млрд. теңге болды, ал қаржы ак­тив­терін сатып алу шығыстары 12,3 млрд. тең­геге артып, 103,5 млрд. теңге болды. Өз кезегін­де, Қазақстан Республикасы Үкіметінің есепті жыл ішінде нақтыланған көрсеткішке енгізген өзгерістерінің нәтижесінде, шығындар 185,1 млрд. теңгеге ұлғайып 1703,9 млрд. теңге болды. Шығындардың нақты орындалуы 1686,3 млрд. теңгені немесе нақтыланған көрсеткіштің 111,0%-ын және түзетілген көрсеткіштің 98,9%-ын құрады.

Республикалық бюджеттің тапшылығы нақ­ты­лау кезінде 12,5 млрд. теңгеге ұлғайтылып, 126,2 млрд. теңге болғанмен іс жүзінде респуб­ликалық бюджет 54,7 млрд. теңге профицитпен орындалды. 2006 жылы бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін сыртқы және ішкі займдар тартылды. Бұл ретте ішкі займдар 167,6 млрд. теңге болды, оның ішінде 83,7 млрд. теңге мем­лекеттік бағалы қағаздар бойынша негізгі бо­рыш­ты өтеуге жіберілді, ал 83,9 млрд. теңге пайдаланылмай қалды. Соның себебінен, 2007 жылғы 1 қаңтарға республикалық бюджет қара­жа­тының қалдығы 151,0 млрд. теңге болып, 2006 жылмен салыстырғанда 12 есеге өсті. Бұл, Есеп комитетінің мультипликативтік әсерді ескере отырып бағалауы бойынша, республика экономикасының 200 млрд. теңгеден астам қосымша өсу мүмкіндіктерінен айрылуына себеп болды.

Макроэкономикалық болжаудағы қателік­тер республикалық бюджетке түсетін салық түсімдеріне елеулі әсер етті, бюджеттің кіріс бө­лігіндегі олардың үлесі 2006 жылы 90,2% болды. Бұл ретте салық алымдарының ұлғаюына әсер еткен негізгі фактор мұнай бағасының көтерілуі еді. Есепті жылы мұнайдың бағасы 2005 жыл­мен салыстырғанда 20,2%-ға өсті. 2005-2006 жыл­дары көмірсутегілер мен металдар респуб­ли­каның экспортқа шығатын тауарлары құны­ның 3/4-тен астамын қамтамасыз етті, ал рес­публикалық бюджетке мұнай секторынан түсетін салық түсімдерінің үлесі 30%-дан асты.

2006 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры қаржысының құралуы мен пайдаланылуының жаңа тетігін енгізді. Осыған сәйкес 2006 жылғы 1 шілдеден бастап мұнай секторының елу бес кәсіпорнынан түсетін 499,5 млрд. теңге – тікелей салықтар Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына түсті. 2006 жылдың 1 шілдесіне дейін бюджетке жоспарлы және жоспардан тыс түсетін түсімдерді ескере отырып, нақтыланған жоспарда 470,8 млрд. теңге көрсетілгенімен есепті жылы Қазақстан Республикасының Ұлт­тық қорына 688,6 млрд. теңге қаржы жинақ­талды. Өз кезегінде, республикалық бюджетті нақтылау кезінде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 76,6 млрд. теңге трансферттер алу көзделген еді. Алайда, 2006 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының трансферттері корпоративтік табыс салығы түсімдерінің 216,1 млрд. теңгеге артығымен орындалуына байла­нысты республикалық бюджетке түскен жоқ. Табиғи және басқа да ресурстарды пайдалану­дан түскен түсімдер 267,3 млрд. теңге, ал олар­дың нақтыланған болжамы – 140,3 млрд. теңге болды.

Жоғарыда көрсетілген фактілер республи­калық бюджет түсімдерінің 2006 жылы негізінен шикізат секторының кірістеріне тәуелді бол­ғанын көрсетеді. Салық түсімдерін нақты бол­жаудағы қателіктер және Қазақстан Республи­касының Ұлттық қорын қалыптастырудың қолданыстағы тетігіндегі кемшіліктер шикізат секторынан республикалық бюджетке есепке алынбаған салық алымдарының түсуіне себеп болып отыр.

Шикізат тауарларына экспорттық бағалар­дың құбылуы – теңге бағамының нығайып, инфляцияның өсуіне әкелді. Өз кезегінде, айырбас бағамын болжаудағы кемшіліктер рес­публикалық бюджеттің атқарылу көрсеткіш­те­ріне бірнеше бағытта әсер етті. 2006 жылы тең­генің АҚШ долларына қатысты 0,7%-ға ны­ғаюынан шикізат секторынан 5 млрд. теңгеден астам салық алымдары түспей қалды. Бұл со­ны­мен қатар, Қазақстан Республикасының ау­ма­ғына әкелінетін тауарларға салынатын кеден баждарының көлеміне және импортталатын тауарларға салынатын қосымша құн салығына әсер етті. Есепті жыл ішінде әкелінетін тауар­ларға салынатын кеден баждары болжанған 59,7 млрд. теңгенің орнына 72,4 млрд. теңге түсіп, барлық кеден төлемдерінің 73,4%-ын құрады. Өз кезегінде, импортталатын тауарларға салы­натын қосымша құн салығы 361,3 млрд. теңгені немесе ҚҚС жалпы көлемінің 73,8%-ын құра­ды. Бұл ретте республикада өндірілген тауар­ларға салынатын ҚҚС бар болғаны 97,0 млрд. теңге болды. Республикалық бюджеттен шаруа­шылық жүргізуші субъектілердің шоттарына қаражат аудару арқылы нөлдік ставка бойынша ҚҚС қайтару өтемі 132,0 млрд. теңгені құрады. Бұл, тұтастай алғанда экономикада ақша масса­сының көбеюімен қатар, инфляцияның деңге­йіне де әсер етті.

Екінші деңгейдегі банктердің кредиттері 2006 жылы 4735,4 млрд. теңгені құрады және 2005 жылмен салыстырғанда 1,8 есе өсті. Екін­ші деңгейдегі банктер кредиттерінің құрылымы өзгерді: ұзақ мерзімді кредиттердің үлесі 2005 жылдың аяғындағы 66,5%-дан 2006 жылдың дәл осындай кезеңінде 72,8%-ға өскен. Респуб­ликада елеулі қарқынмен ипотекалық және тұтыну кредиттерінің көлемі ұлғайып келеді, 2005 жылмен салыстырғанда олар 2006 жылы тиісінше 1,8 және 2,4 есе өсті.

Тұтастай алғанда, жоғарыда аталған макро­экономикалық көрсеткіштер, шикізатқа деген әлемдік бағалардың қолайлы конъюнктурасы республикалық бюджеттің атқарылуына оң ықпалдарын тигізді, бұл негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауынан туындайтын тапсырмаларды орындауға мүмкіндік берді.

Сонымен, 2006 жылдың ішінде бірқатар әлеуметтік маңызды мәселелер шешілді. 2006 жылғы 1 шілдеден бастап соғысқа қатысқан­дар­ға теңестірілген адамдарға арнайы мемлекеттік жәрдемақы мөлшері – 2,4 есе; соғыс мүгедек­теріне теңестірілген адамдарға – 1,2 есе; Ұлы Отан соғысы кезінде қаза болған жауынгер­лердің жесірлеріне – 1,6 есе өсті. Қаза болған (қай­тыс болған) әскери қызметшілердің отба­сы­ларына арнайы мемлекеттік жәрдемақы – 1,5 есе, қайтыс болған соғыс мүгедектерінің әйелдеріне, күйеулеріне – 2,7 есе, Чернобыль атом электростанциясы апаты зардабын жоюға қатысқандарға ішінара 4 есе өсті және т.б.

Осыған қарамастан, “Балалы отбасыларға бе­рілетін мемлекеттік жәрдемақылар” бюджет­тік бағдарламасының “Бала күтімі жөніндегі жәрдемақы” деген кіші бағдарламасы толық көлемде іске асырылмай 2006 жылы көзделген 6,3 млрд. теңге бюджет қаражатының 1,5 млрд. теңгесі игерілмей қалды.

Бюджеттік тәртіптің нығаюы байқалмайды. Бюджет қаражатын негізсіз және тиімсіз жұмсау мөлшері жылдан жылға өсіп келеді. Есеп ко­митеті 2006 жылы бюджеттің шығыстары бой­ынша 53,6 млрд. теңге қаржы бұзушы­лықтарын анықтады, оның ішінде 3,9 млрд. теңге – мақ­сатсыз, 17,9 млрд. теңге – тиімсіз, 14,8 млрд. теңге негізсіз жұмсалған, басқа бұр­малаушы­лық­тар — 17,1 млрд. теңге. Бюджеттің кірістері бой­ынша заң бұзушылықтар 30,1 млрд. теңгені құрады. Сонымен қатар, мемлекеттік сатып алу за­ңы­ның талаптары 12,3 млрд. теңгеге бұзылған.

 

 

3.2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТКЕ ТҮСІМДЕРДІҢ ТОЛЫҚ ЖӘНЕ УАҚТЫЛЫ ТҮСУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ БАҒАЛАУ

 

Нақтыланған бюджетке сай 2006 жылғы республикалық бюджеттің кірістері 1 510,3 млрд. теңге көлемінде белгіленген. Жасалған түзетуге сәйкес шикізат секторынан бюджетке түсетін түсімдер 172,6 млрд. теңгеге ұлғайып, 1 682,9 млрд. теңгеге белгіленді. Іс жүзінде 1 847,2 млрд. теңге немесе нақтыланған көрсеткіш 122,3% орындалды.

Есепті жылы кірістердің 1 667,8 млрд. теңгесін немесе 90,2%-ын салық түсімдері, салықтан тыс түсімдер – тиісінше 49,2 млрд. теңге яғни 2,7%, негізгі капиталды сатудан түскен кіріс түсімдері – 8,3 млрд. теңге, яғни 0,5%, трансферттерден түскен түсімдер – 121,9 млрд. теңге немесе 6,6% құрады.

Республикалық бюджетке салық түсімдерінің толық әрі уақтылы түсуіне жүргізілген бағалау және бақылаудың қорытындылары

2006 жылғы республикалық бюджеттің салық түсімдері бойынша нақтыланған және түзетілген көрсеткіші тиісінше 31,7% және 15,9%-ға асыра орындалып, 1 667,8 млрд. теңгені құрады.

Салық түсімдерінің жоспарын асыра орындау негізінен 216,1 млрд. теңгесі (1,4 есе) корпоративтік табыс салығы мен 127,0 млрд. теңгесі (1,9 есе) табиғи және басқа да ресурс­тарды пайдаланудан түскен түсімдер есебінен қамтамасыз етілді.

Өткен жылдардағы сияқты корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан түскен түсімдер республикалық бюджетке түсетін са­лық түсімдерінің негізгі көздері болып табыла­тынын құрылымдық талдау көрсетіп отыр. Мәселен, жалпы салық түсімдерінің арасында корпоративтік табыс салығының үлесі 2006 жылы – 46,6%, ал 2005 жылы – 53,4%, ҚҚС тиісінше 29,4% және 22,0%, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан түскен түсімдер 16,0% және 19,5% құрады.

2006 жылы республикалық бюджетке түскен салық түсімдері 2005 жылмен салыстырғанда 105,9 млрд. теңгеге немесе 6,8%-ға ұлғайды. Салық түсімдерінің арасында ең жоғары өсім қарқыны кедендік төлемдер (85,3%) мен акциздердің (56,4%) үлесіне келеді.

Республикалық мониторингке жататын салық төлеушілер бойынша 2006 жылы бюд­жетке төленген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге жүргізілген талдау көрсетіп отырған­дай, шикі мұнай мен табиғи газды өндіретін кәсіпорындар үшін салықтық жүктеме коэф­фициенті жедел деректер бойынша орташа алғанда – 31,3%, ал мұнай өнімдерінің сауда­сын жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін 6,5% құрады. Салық комите­тінің жедел деректері бойынша “Север-ойл” ЖШС-інде салықтық жүктеме коэф­фициенті – 0,3%, ал “Гелиос” ЖШС-інде 1,7% құрады. Екін­ші деңгейдегі банктердің салықтық жүкте­месі орташа алғанда – 6,6%, ал сақтан­дыру және аудиторлық компанияларда – 26,4% құра­ды. Бұл ретте Салық комитеті мен оның аумақтық бөлімшелері көбінесе салықтық жүк­темелері 10%-дан төмен шаруашылық жүргізуші субъектілерге тексеру жүргізіп, екінші деңгей­дегі банктерге есепті жылы тексеру жүргізбеген.

2006 жылы жүргізілген 45071 тексерудің қорытындылары бойынша қосымша 114,9 млрд. теңге есептеліп, 14,9 млрд. теңге немесе 13% өндіріліп алынды. 3925 тексеру нәтижесіз аяқталды.

Республикада бюджетке артық төленген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің көлемі ұлғаюда, 2007 жылғы 1 қаңтарға 693,5 млрд. теңге артық төленіп, есепті жылдың бастапқы кезімен салыстырғанда 150,4 млрд. теңгеге немесе 27,7%-ға өскен. Осыған байла­нысты, шаруашылық жүргізуші субъектілердің айналым қаражатының бір бөлігі оқшауланып, салық төлеушілердің салық жүктемесі артуда, сондай-ақ республикалық бюджетке түскен түсімдерді қайтару ұлғаю үстінде.

2007 жылғы 1 қаңтарға мемлекеттік бюд­жет­ке салықтар бойынша артық төленген қар­жының ең көбі қосымша құн салығы мен корпоративтік табыс салығының үлесіне тиеді.

Есеп комитеті Салық комитетінің орталық аппаратында 2004-2006 жылдары шаруашылық жүргізуші субъектілерді тексерудің жиынтық жоспарының, сондай-ақ мониторинг пен аудит бөлімшелерінің өзара іс-қимылын реттейтін нормативтік құқықтық актілердің жоқ екенін анықтады.

Жоғарыда келтірілген фактілер салықтық әкімшілік жүргізу тетігінің күрделі әрі тиімсіз екенін көрсетеді. Салық заңнамасында норма­лар мен ережелерді екіұшты түсіндіруге жол берілген, ал уәкілетті орган салық тексеруле­рінің сапасын арттыруға, салықтық әкімшілік жүргізу тетігін оңайлатуға жүйелі шаралар қабылдамаған.

2006 жылы 776,6 млрд. теңге корпоративтік табыс салығы (бұдан әрі – КТС) немесе нақтыланған көрсеткіштің 118,6%-ы түскен. Бұл ретте шикізат секторы ұйымдарынан 172,9 млрд. теңге КТС немесе осы салық түрінің жал­пы көлемінің 22,3%-ы түсті. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Респуб­ликасы Ұлттық қорына шикізат секторы ұйым­дарынан келіп түскен КТС 376,4 млрд. теңгені құрады. 2006 жылы заңды тұлғалар – резидент­тер мен резидент еместерден КТС бойынша 11,7 млрд. теңгенің артық түсуіне байланысты, КТС бойынша жалпы 68,3 млрд. теңге артық төленіп, 2005 жылмен салыстырғанда 24,1 млрд. теңгеге немесе 54,6%-ға өскен.

Сонымен қатар, артық төлемдер заңды тұлғалар – шикізат секторы ұйымдарынан түскен КТС есебінен 11,3 млрд. теңгеге ұлғай­ған.

2006 жылғы КТС тоқсандық түсімдерін талдау аталған салық түрі түсімдерінің біркелкі түспейтінін көрсетеді, бұл республикалық бюджет түсімдерінің жалпы көлемінде КТС үлесінің қалыптасқан басымдығы кезінде бюджет қаражатының толық және тиімді игерілмей қалу қаупін арттырады.

Есеп комитеті корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдердің біркелкі түсуін қамтамасыз ету мақсатында КТС әкімшілік жүргізу тәртібін жетілдіру бойынша бірнеше рет ұсыныстар енгізгенімен уәкілетті орган оларды ескерген жоқ.

Республикалық бюджетке қосымша құн салы­ғы бойынша түскен түсімдер 489,6 млрд. теңгені құрап, 2005 жылмен салыстырғанда 42,4%-ға ұлғайған.

Есепті жылы республикалық бюджеттен ҚҚС өтеу өткен жылмен салыстырғанда 19,0%-ға көбейіп, 195,1 млрд. теңгені құрады. Бұл негізінен нөлдік ставка бойынша ҚҚС салына­тын шикізаттар мен тауарлар экспорты көлемі­нің артуынан туындаған. Бұл ретте салық төлеу­шілердің есеп айырысу шоттарына 132,0 млрд. теңге немесе өтелуге жататын жалпы қаржының 67,7%-ы қайтарылды.

Республикалық бюджеттен негізінен мұнай, газ, металл прокат, бидай және басқа шикізат экспорттайтын ірі компаниялар ҚҚС өтемін алды.

ҚҚС бойынша артық төлемдер 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша артық төленген салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің жалпы көлемінің 57,7%-ын немесе 400,6 млрд. теңгені құрады, оның ішінде есепке жатқызылған ҚҚС-ғы есептелген ҚҚС-нан 278,5 млрд. теңгеге асып кеткен.

Есеп комитеті салық төлеушіні есепке қою­да, салық тексерулерін жүргізуде және тексеру нәтижелеріне шағым жасаудың тетігінде, сондай-ақ мәжбүрлеп өндіріп алу шараларында кемшіліктердің бар екенін анықтады.

Заңды тұлғаларды тіркеу жүйелері Әділет министрлігінде, Статистика агенттігінде және Салық комитетінде жұмыс істейді. Осы жүйелер арасында кешенді байланыстың болмауы ҚҚС-қа әкімшілік жүргізудің тиімділігіне әрі “бір күндік” және “қолма-қол ақшаға айналдыру” фирмаларын жедел анықтауға кері әсер етеді.

Есеп комитеті ҚҚС ақпараттық жүйесінің жұмысында ұйымдастырушылық және жүйелік кемшіліктерді, оның ішінде Салық комитетінің басқа жүйелерімен өзара айқын іс-қимылының жоқ екенін анықтады.

Республикада салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу, жедел-іздестіру шаралары ҚҚС бойынша берешегін азайтуға елеулі ықпал ете алмай келеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ҚҚС бойынша берешек 19,0 млрд. теңгені құрады. Сонымен бірге, қазіргі уақытқа дейін “қолма-қол ақшаға айналдыру” фирма­лары мен “бір күндік” фирмаларды жою, сон­дай-ақ өндірісті ынталандырып, қосылған құны жоғары тауарларды өткізу үшін ҚҚС қайтару­дың тетігін жетілдіру жөніндегі Есеп комитеті ұсынған кешенді шаралар қабылданбаған.

Табиғи және басқа да ресурстарды пайда­ланудан түсетін түсімдердің нақтыланған жыл­дық жоспары 140,3 млрд. теңге, ал іс жүзінде түскен түсімдер 267,4 млрд. теңгені немесе 190,5% құрады, оның ішінде шикізат секторы ұйымдарынан – 386,0%, басқа салық төлеу­шілерден – 143,0%. Жоспардың асыра орында­луы, негізінен, үстеме пайдаға салынатын са­лықтан – 28,7 млрд. теңге (1,3 есе), бонус­тардан – 9,7 млрд. теңге (3,6 есе), роялтиден – 5,8 млрд. теңге (1,3 есе) құралды.

2006 жылы табиғи және басқа да ресурс­тарды пайдаланудан түскен түсімдер негізінен роялтидің (79,0%), бонустардың (58,5%) және жасасқан келісім-шарттарға сәйкес шикізат сек­торы ұйымдарынан өнімді бөлу бойынша ҚР үлесі (37,3%) есебінен 2005 жылмен салыс­тырғанда 12,1%-ға азайды.

Табиғи және басқа да ресурстарды пайда­ланудан түскен түсімдер құрылымында үстеме пайдаға салынатын салық негізгі салық болып табылады, 2006 жылы оның үлесі 42,9% құрады. Республикада үстеме пайдаға салынатын салық түсімдері тұрақты түрде артып келеді, бұл мұнай бағасының өсуіне байланысты болып отыр. Мәселен, 2006 жылы үстеме пайдаға салынатын салық түсімдері 2005 жылмен салыстырғанда 2,6 есе өскен.

Мемлекет мұнай операцияларынан қосым­ша кіріс алу үшін және мұнай-газ секторына салық жүктемесін көбейту мақсатында 2004 жы­л­ғы 1 қаңтардан бастап экспортталатын мұ­найға рента салығын енгізді. Сонымен бірге, Үкімет Салық кодексінің 304-3-бабын бұза отырып, шикі мұнайдың ұқсас сорттарының салық ставкасын айқындайтын тізбесін белгілемеген. Сараптамалық бағалау бойынша көрсетілген Тізбе дер кезінде белгіленген жағ­дайда, 2004 жылы республикалық бюджет кірісіне экспортталатын мұнайға салынатын рента салығынан қосымша 1,5 млрд. теңге түсетін еді.

Кеден органдары әкімшілік жүргізетін сырт­қы экономикалық қызметтен түсетін ке­дендік төлемдер мен салықтар бойынша 2006 жыл­ғы болжам 110,0%-ға орындалды. Тапсыр­мада белгіленген 441,1 млрд. теңгенің орнына іс жүзінде 485,4 млрд. теңге түскен.

Есепті жыл ішінде, Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті жоспарды орындау мақсатында жоспарларын орындамайтын де­пар­таменттердің көрсеткіштерін азайтып, ал жос­парларын асыра орындайтын департамент­тердің көрсеткіштерін көбейту арқылы бастап­қы бекітілген көрсеткіштерді бес рет түзеткен.

Республикада кедендік салықтар мен төлем­дерді төлеу бойынша елеулі жеңілдіктер және төлеу мерзімін ұзартуға артықшылықтар беріл­ген. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша кедендік салықтар мен төлемдер бойынша бе­рілген жеңілдіктердің көлемі, сондай-ақ есепке жатқызу және мерзімін ұзарту әдісімен төленген ҚҚС көлемі 457,3 млрд. теңгені немесе сыртқы сауда операцияларынан республикалық бюд­жетке іс жүзінде түскен қаражаттың 94%-ын құрады. Бұл ретте көрсетілген қаржының 393,1 млрд. теңгесін кедендік салықтар мен төлем­дерді төлеу бойынша жеңілдіктер құрады, оның ішінде кедендік төлемдерге салық салудан Қазақ­­стан Республикасының заңнамасында бел­гіленген тәртіппен босату жеңілдіктері – 132,8 млрд. теңге, кедендік одақ пен еркін сауда аймағы шеңберінде берілген тарифтік артық­шылықтар – 103,7 млрд. теңге.

Республикалық бюджетке түскен салықтан тыс түсімдерді бағалау және оларға жүргізілген бақылаудың қорытындысы

Республикалық бюджетке түскен салықтан тыс түсімдер 49,2 млрд. теңгені немесе 125,0% құрады, ал олардың нақтыланған жоспардағы мөлшері – 39,3 млрд. теңге.

Салықтан тыс түсімдердің ішінде ең көбі 33,0 млрд. теңге мөлшерінде немесе 67,0% мем­лекеттік меншіктен түскен кірістердің үлесіне тиеді, оның ішінде 5,8 млрд. теңге респуб­ликалық меншіктегі акциялардың мемлекеттік пакетіне есептелген дивидендтер құрайды. Бұл ретте 2005 жылмен салыстырғанда есепті жылы дивидендтер түсімі 3 есеге немесе 12,6 млрд. теңгеге азайған.       2006 жыл ішінде мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Ұлттық банкі­нің бюджетінен (шығыстар сметасынан) ұста­лып, қаржыландыратын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан, өсімақыдан, санкция­лардан, өндіріп алулардан республикалық бюджетке 5,2 млрд. теңге түсті немесе нақты­ланған бюджеттен 6,9 есе асты. Бұл ретте, осы­лардың негізгі үлесін зиянды өтеу туралы та­лап-арыздар бойынша табиғат пайдалану­шы­лардан алынған қаражаттар, тәркіленген аң жә­не балық аулау құралдарын, түскен түсімдердің 14,7% немесе 766,4 млн. теңге мөлшерінде заңсыз өндірілген өнімдерді сатудан түскен қаражаттар, түскен түсімдердің 8,8%-ы немесе 457,6 млн. теңге мөлшерінде атқарушылық санкциялар құрады.

2006 жылы салықтан тыс төлемдердің жоспардан тыс түсімдері 4,0 млрд. теңгені құрады, оның ішінде орталық мемлекеттік органдар мен олардың аумақтық бөлімшелері салған әкімшілік айыппұлдардан, өсімақыдан, санкциялардан, өндіріп алулардан 3,4 млрд. теңге түсті.

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы әлеуметтік-экономикалық жағдайына талдау

 

         Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің жедел деректері бойынша 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өндірісі 2006 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда 8,5 %-ға ұлғайды.

         Өнеркәсіп өнімін өндіру. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда өнеркәсіп өндірісі нақты көлемінің индексі 104,5 %-ды құрады. Есептік кезеңде 7703,8 млрд. теңгеге өнеркәсіп өнімі өндірілді.

         Тау-кен өндіру өнеркәсібінде 4365,9 млрд. теңгеге өнім өндірілді, бұл 2006 жылдың қаңтар-желтоқсандағы деңгейінен 2,6 %-ға жоғары. 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда шикі мұнай мен ілеспе газ өндіру 3,1 %-ға, темір кені – 1,4 %-ға ұлғайды.

Өңдеу өнеркәсібінде 2916,6 млрд. теңгеге өнім өндірілді, бұл 2006 жылдың осы кезеңінің көрсеткішінен 6,7 %-ға жоғары.

623,2 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығының өнімі өңделді, соның ішінде сусындарды қоса алғанда, тамақ өнімдерін өндіру 559,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың осы кезеңінің көрсеткішінең 7,2 %-ға жоғары.

Былғары және былғарыдан жасалған бұйымдар мен аяқ киімдер өндірісі 47,6 %-ға, химия өнеркәсібі — 26,7 %-ға, резина және пластмасса бұйымдары —  25,9 %-ға, машина мен жабдықтар 21,6 %-ға  ұлғайды.

Электр энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлу 7,3 %-ға ұлғайды. Электр энергиясын өндіру 76,1 млрд. кВт. сағ. құрады, бұл 2006 жылғы қаңтар-желтоқсандағы деңгейден 6,2 %-ға жоғары.

Ауыл шаруашылығы. 2007 жылдың 12 айында ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1069,6 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың осы кезеңінен 8,4 %-ға артық, бұл ретте мал шаруашылығы өнімі – 4,0 %, өсімдік шаруашылығы – 12,7 %.

Өсімдік шаруашылығы. 2007 жылы алдын-ала деректер бойынша астықтың жалпы жиналуы қайта өңдеуден кейінгі салмағында 22,0 %-ға ұлғайып, 20,1 млн. тоннаны құрады, оның ішінде солтүстік облыстар үлесіне – 15,4 млн. тонна келеді, бұл 2006 жылдың деңгейінен 20 %-ға жоғары. Дәнді дақылдар шығымдылығы тұтастай республика бойынша гектарынан 13,3 центнерді құрады.

2007 жылы 6,8 млн. тонна экспорт жіберілді, астыққа эквивалентте – 2,1 млн. тонна ұн экспортталды (ұн – 1,5 млн. тонна). 2006 жылғы деңгеймен салыстырғанда астық экспорттың көлемі 2,2 млн. тоннаға (47,6%-ға),  ұн – 339,9 мың тоннаға (30,3%-ға) ұлғайды.

Мал шаруашылығы. Үстіміздегі жылғы қаңтар-желтоқсанда 2006 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда шаруашылықтың барлық санаттарында мал санының өсуіне қол жеткізілді: ірі қара мал — 3,4 % -ға, қой мен ешкі – 5,2 % -ға, жылқы – 4,4 % -ға, түйе – 3,7 % -ға, шошқа – 6,4 % -ға және құс – 5,7 % -ға.

Тірі салмақта ет өндірісінің көлемі 3,9 % -ға, сүт – 3,0 % -ға, жұмыртқа – 6,8 % -ға өсті.

Құрылыс. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда құрылыс жұмыстарының (қызметтерінің) көлемі 1307,5 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың деңгейнен 15,3 %-ға көп.

Тұрғын үй құрылысына 489,6 млрд. теңге инвестиция жіберілді (негізгі капиталға инвестициялар жалпы көлемінің 15,1 %), бұл 2006 жылы инвестициядан 26,2 %-ға көп.

Жалпы алаңы 8,1 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, бұл 2006 жылы қол жеткізілген көрсеткіштерден 29,8 %-ға көп.

         Көлік. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда республикада жүк айналымы 350,4 млрд.ткм құрады, бұл 2006 жылғы қаңтар-желтоқсаннан 6,7 %-ға көп.

Темір жол көлігінің жүк айналымы 5,1 %-ға, автокөлік жүк айналымы – 14,1 %-ға, магистралдық құбырдың жүк айналымы — 5,4 %-ға, әуе көлігінің жүк айналымы – 28,8 %-ға және өзен көлігінің жүк айналымы 1,3 есе өсті.

 Инфляция. 2007 жылғы желтоқсанда инфляция 2006 жылдың желтоқсанына 18,8 % деңгейде қалыптасты, 2006 жылдың тиісті кезеңінде –    8,4 % болған.

Инфляцияның жеделдеуіне оның құрамдас бөліктері бағаларының өсуі негіз болды, азық-түлік тауарларына – 26,6 % (2006 жылғы желтоқсанда —  7,3 %) және азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 10,5 % (7,1 %). Ақылы қызметтер құнының өсуі 15,4 %-ды (11,6 %) құрады.

2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда инфляция жылдың мәнде 2006 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 10,8 % (8,6 %) деңгейде қалыптасты.

Сыртқы сауда айналымы. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда  Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы 80,5 млрд. АҚШ долл. құрады және 2006 жылғы қаңтар-желтоқсанмен  салыстырғанда 30,0 %-ға ұлғайды, оның ішінде экспорт – 47,8 млн. АҚШ долл. (24,8 %-ға), импорт – 32,8 млн. АҚШ долл. (38,3 %-ға).

Экспорттың жалпы көлімінде ең үлкен үлес – 69,7 % минералдық өнімдерге тиесілі. Асыл емес металдар және олардан жасалған бұйымдар    17,1% -ды, химия өнімі 4,0 %-ды, азық-түлік тауарлар және оларды өндіруге арналған шикізат 4,3 %-ды, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, аспаптар және аппараттар 2,0 %-ды құрады.

Импорттың құрылымында машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, аспаптар және аппаратар (жалпы импорт көлемінің 46,6 %), металдар және олардан жасалған бұйымдар (13,3 %), минералдық өнімдер (13,1 %), химия өнімі (10,6 %) үлкен үлеске ие.

Негізгі капиталға инвестициялар. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда негізгі капиталға инвестициялар ­ 3234,2 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылғы қаңтар- желтоқсанмен салыстырғанда 8,2 %-ға көп.

Негізгі капиталға қаражат салудың негізгі көздері шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаты (54,4 %) мен шетел инвестициялары (18 %) болып табылды. Бюджет қаражаты 15,7 %-ды, қарыз қаражаты — 11,9 %-ды құрады.

Негізгі капиталға инвестициялардың негізгі көлемін жеке меншік нысанындағы кәсіпорындар мен ұйымдар (60,9 %), сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағында қызметін жүзеге асыратын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субъектілері (23,0 %) игерді. Мемлекеттік сектордың үлесі 16,1 %-ды құрады.

Инвестициялық тартымдылық бойынша негізгі капиталға инвестициялардың жалпы көлемінде мыналар басым салалар болып табылады: мұнай және табиғи газ өндіру, осы салада қызмет көрсету – 27,9 %, жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар және тұтынушыларға қызмет көрсету – 25,4 %, көлік және байланыс – 13,4 %, өңдеу өнеркәсібі – 10,5 %.

Ағымдағы жылдың 12 айында Ұлттық қордың  ақшасын қоса алғанда елдің халықаралық резервтері 15,7 %-ға ұлғайып, 38,4 млдр. АҚШ долларын құрады, оның ішінде Ұлттық қордың активтері – 21,0 млрд. АҚШ доллары.

Валюта нарығы. 2007 жылдың 12 айында теңгенің орташа өлшемді айырбас бағамы бір доллар үшін 122,61 теңге болды. Кезеңнің соңында биржалық бағам бір доллар үшін 120,3 теңге болды. Жыл басынан бері теңге АҚШ долларына номиналдық мәнде 5,28 %-ға нығайды.

Депозит нарығы. Депозиттік ұйымдардағы депозиттер жыл басынан бері 25,9 % өсіп, 2008 жылғы 1 қаңтарға 3873,9 млрд. теңгеге жетті.

Халықтың (резидент еместерді қоса алғанда) банктердегі салымдары    2007 жылдың 12 айында 40,5 %-ға 1432,6 млрд. теңгеге жетті. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда халықтың салымдары құрылымындағы теңгедегі депозиттер 31,5 %-ға өсіп, 904,0 млрд. теңгеге, ал шетел валютасындағы депозиттер 59,0 % -ға 528,3 млрд. теңгеге өсті. Нәтижесінде, теңгедегі депозиттердің үлес салмағы 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 66,7 %-дан 63,1 %-ға дейін төмендеді.

Кредит нарығы. 2008 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктердің экономикаға кредиттік салымдары 12 айда 54,7 %-ға ұлғайып, 7258,4 млрд. теңгені құрады.

Теңгемен берілген кредиттердің үлес салмағы 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 51,6 %-дан 57,2 %-ға дейін жоғарылды.

Ұзақ мерзімді кредиттердің өсу үрдісі байқалады. Мәселен, ұзақ мерзімді кредиттер қаңтар-желтоқсанда 68,9 % өсіп, 5800,8 млрд. теңгені құрады, ал қысқа мерзімді кредиттер 16,0 %-ға өсіп, 1457,6 млрд. теңгені құрады. Нәтижесінде ұзақ мерзімді кредиттердің үлес салмағы 73,2 %-дан 79,9 %-ға дейін жоғарылды.

Банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берген кредиттері 2007 жылы 75,2 % ұлғайып, 1508,2 млрд. теңгені құрады.

Салалық бөлуде экономиканың сауда (41,2 %), құрылыс (20,2 %), өнеркәсіп (7,4 %) және ауыл шаруашылығы (7,2 %) тәрізді салаларына мейлінше көбірек кредит берілді.

Еңбек нарығы және еңбек қатынастары. 2007 жылдың төртінші тоқсанында экономикалық белсенді халық саны 8,3 млн. адамды құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңінен 225,6 мың адамға көп (2,8 %-ға). Республика экономикасында 7,7 мың адам жұмыспен қамтылған. 2006 жылғы төртінші тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 265,5 мың адамға (3,6 %-ға) өсті. Жұмыспен қамтылған халықтың құрылымында негізгі үлесті – 65,6 % жалдамалы қызметкерлер құрады, өзін өзі жұмыспен қамтығандар – 34,4 %.

2007 жылдың төртінші тоқсанында жұмыссыздар деңгейі 578,8 мың  адам болды және 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 39,9 мың адамға азайды. Жұмыссыздық деңгейі 7,0 % болды (2006 жылғы 4 тоқсанда – 7,7 %).

2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 211,2 мың адам жұмысқа орналастырылды, бұл жұмыс іздеп келгендердің 88,7 % құрады.

Еңбекақы төлеу. 2007 жылғы қаңтар-қарашада бір қызметкердің орташа айлық номиналды жалақысы 51101 теңгені құрады және 2006 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 29,0 %-ға, нақты мәнде – 17,3 %-ға ұлғайды.

 

Өңірлерді дамыту

 

Өнеркәсіп. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 2006 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда Қарағанды облысынан басқа республикамыздың барлық өңірлерінде өнеркәсіп өндірісінің өсуі байқалды. Ең жоғары өсу қырқыны Ақмола (19,8 %-ға), Батыс Қазақстан (12,5 %-ға), Жамбыл (9,0 %-ға) және Қостанай (6,3 %-ға) облыстарында, тағы да Астана және Алматы қалаларында (тиісінше 21,7 % және 9,2 %) байқалды. Өнеркәсіп өнімі өндірісінің төмендеуі Қарағанды облысында 0,7 %-ға байқалды.

Ауыл шаруашылығы. 2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 2006 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда жалпы облыс шаруашылықтарының барлық санаттарында ірі қара малдың, жылқының, қой мен ешкі санының өсуі байқалып отыр.

         2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 2006 жылмен салыстырғанда республиканың барлық облыстарында ет өндіру көлемі өсті. Ет өндіру Шығыс Қазақстан (6,4 %), Оңтүстік Қазақстан (5,9 %) Қарағанды (5,8 %) және Жамбыл (4,1 %) облыстарында барынша өсті.

         2006 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда Астана және Алматы қалаларын қоспағанда, республиканың барлық облыстарында сүт өндірісі ұлғайды. Сүт өндірісі көлемінің барынша өсуі Манғыстау (13,8 %), Оңтүстік Қазақстан (7,6 %), Атырау (4,7 %) және Қарағанды (4,6 %) областарында байқалды.

         2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда жұмыртқа өндірісінің ұлғаюы 2006 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда Қазақстанның 12 өңірінде байқалды. Алматы (19,1 %), Манғыстау және Батыс Қазақстан (әр қайсында 14,3 %), Шығыс Қазақстан (9,2 %) және Қостанай (7,6 %) облыстарында және Алматы қаласында (44,4 %) ең жоғары өсу қарқынына қол жеткізілді.

         Инвестициялар. Негізгі капиталда инвестицияның өсуі республиканың 13 өңірінде байқалды. Ең көп өсім Ақмола (2,1 есе), Батыс Қазақстан және Қызылорда (әр қайсында 1,4 есе), Oңтүстік Қазақстан (1,4 есе), Қостанай      (28,9 %) және Алматы (13,6 %) облыстарында тіркелді. Жоғары өсу қарқыны сонымен қатар Ақтөбе (11,5 %) және Солтүстік Қазақстан (11,3 %) облыстарында байқалды. Астана және Алматы қалаларында инвестиция көлемі (тиісінше 16,7 % және 8,3 %) ұлғайды. Сонымен қатар инвестиция көлемінің төмендеуі Атырау облысында – 2,3 %-ға, Маңғыстау облысында – 14,5 %-ға және Павлодар облысында – 6,3 %-ға байқалды.

         Тұрғын үй құрылысы. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда тұрғын үйлерді пайданалуға беру көлемі 2006 жылдың ұқсас кезеңіндегі Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарын қоспағанда (төмендеу деңгейден тиісінше 1,1 % және 12,2 %), республиканың барлық өңірлерінде артты.

Астана (өсуі 1,8 есе) қаласында, Атырау (2,0 есе), Қарағанды (1,5 ece) және Шығыс Қазақстан (1,4 есе) облыстарында тұрғын үй салу белсенді түрде жүргізіліп жатыр. Тұрғын үй құрылысы  өсуінің жоғары қарқыны сонымен қатар Маңғыстау (27,8 %), Ақмола (28,7 %) және Қостанай (23,4 %) облыстарында да байқалды.

Тұтыну бағаларының индексі. 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 2006 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету бағалары республиканың барлық өңірлерінде өсті.

Бағалардың барынша өсуі Оңтүстік Қазақстан (12,9 %-ға), Шығыс Қазақстан (10,5 %-ға), Жамбыл (10,3 %-ға), Павлодар (10,0 %-ға), Солтүстік Қазақстан (9,9 %-ға), Алматы, Қызылорда және Манғыстау (әр қайсында 9,7 %-ға) облыстарында, сондай-ақ Астана және Алматы қалаларында (тиісінше       12,6 %-ға және 16,1 %-ға) тіркелді.

 

 

Өткен ғасырдың 90 жылдарындағы құлдырау мен тұралау кезеңінен кейін Қазақстан экономикасы 2000 жылдан бастап негізінен қалпына келтіру сипатында болған жоғары экономикалық өсу кезеңіне аяқ басты.

 

 

ЖІӨ мен өнеркәсіптің нақты көлемінің индекстері (1990=100)

 

 

          2000-2007 жылдары орташа 10,1 %-ды құрайтын Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімінің тұрақты өсуі байқалды.

          Өткен жылдары мыналар өсудің негізгі ішкі факторлары болып табылды:

          ішкі жиынтық, оның ішінде тұтыну және инвестициялық сұраныстың кеңеюі;

          мемлекеттік инвестициялар рөлінің күшеюін қоса алғанда, инвестициялар көлемінің өсуі;

          елге тікелей шетелдік инвестициялардың ағынын ынталандыратын қолайлы инвестициялық ахуал.

          Өткен жылдарда салық заңнамасындағы өзгерістер экономикаға салық жүктемесін азайтуға, елдің инвестициялық тартымдылығын күшейтуге, жаңа техникалар мен озық технологиялар ағынын және оларды енгізуді ынталандыруға, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталды.

          Мұнайға әлемдік бағалардың жоғары болуы, қарыз ресурстарының қолжетімдігі, тікелей шетелдік инвестициялар ағыны ішкі нарыққа шетелдік валютаның орасан ағынына ықпал етті. Бұл төлем теңгеріміне оң әсер етті. 2000-2006 жылдар аралығында төлем теңгерімінің сальдосы оң болып қалыптасты. Бұған 2005 жыл қосылмайды, өйткені ағымдағы шоттың тапшылығын (негізінен қызметтер теңгерімі мен кірістер теңгерімінің болмауынан) капитал мен қаржымен жасалатын операциялар шоты бойынша профицит жаппады.

          Елге шетелдік валютаның едәуір ағыны жағдайында теңгенің ішкі нарықтағы айтарлықтай нығаюына жол бермеу халықаралық резервтердің ұлғаюымен қатар жүрді. Халықаралық резервтердің өсуі өз кезегінде ақша агрегаттарының ұлғаюымен қатар жүріп отырды.

          Экономиканың өсу факторының бірі ретінде ішкі жиынтық сұраныстың кеңеюі үй шаруашылықтарының тұтынуына арналған және мемлекеттік сектор шығыстарының ұлғаюына ықпал етті. 2005 және 2006 жылдары жалпы тұтыну, оның ішінде үй шаруашылықтарының шығыстары орташа нақты мәнде жылына 11 %-дан аса өсті.

          Жиынтық сұраныстың өсуіне экономика секторларына кредит берудің кеңеюі ықпал етті.

          2001 жылдан бастап кредит нарығының жай-күйін «кредиттік дүмпу» деп сипаттауға болады. 2002 жылдан бастап кредит берудің өсу қарқыны
37,3 %-дан 2006 жылғы 81 %-ға дейін ұлғайды.

          Экономикаға кредит беру көлемінің өсуіне тартылған депозиттер есебінен де және сыртқы нарықтардан қаражат тарту есебінен де банктердің ресурстық базасының өсуі ықпал етті.

          Сыртқы қарыздарға қол жеткізу екінші деңгейдегі банктердің экономикаға белсенді түрде кредит берудің және экономиканың жоғарғы қарқынмен өсуін қамтамасыз етудің маңызды факторы болды.

          2001-2007 жылдар аралығында негізгі капиталға инвестициялардың көлемі нақты мәнде 3,7 есе ұлғайды.

          Тұтастай 2000 жылдан бастап тікелей  тартылған шетелдік инвестициялардың көлемі 52,2 млрд. АҚШ долларын құрады.

          Сонымен қатар макроэкономикалық дамудың теріс үрдістері де күшейді.

           Соңғы жылдары экономиканың өсуі негізінен шикізат секторының дамуына байланысты болды. Инвестициялардың көп бөлігі экономиканың шикізат саласына жіберілді. Елдің жалпы экспортындағы мұнай мен газ конденсаты экспортының үлесі өсті.

          Қаржы ресурстарының едәуір ағыны жағдайында экспансивті бюджет саясаты орташа өсуі 2000-2007 жылдары жылына 9,5 %-ды құраған мемлекеттік тұтынудың өсуіне ықпал етті. Мемлекеттік тұтыну мен халықтың тұтыну шығыстарының кеңеюі инфляцияның өсуінде көрініс тапты.

          Сыртқы қарыз алудың ұлғаюы жағдайында инвестициялауға арнаған құралдардың шекті болуы жылжымайтын мүлік нарығының «қызып кетуіне» және құрылыс пен басқа да қызметтер саласындағы кірістіліктің және бағалардың артуына алып келді.

          Сыртқы қарыз алудың ұлғаюымен қамтамасыз етілетін кредит берудің өсіп отырған көлемі негізінен құрылыс саласы мен жылжымайтын мүлік нарығына жіберілді, бұл аталған секторлардың сыртқы қаржыландыруға айтарлықтай тәуелді болуына алып келді.

          Экономика секторларының ЖІӨ-нің өсуіндегі үлесі айтарлықтай өзгерді.

 

Салалардың ЖІӨ-нің өсуіндегі үлесі, %

Салалар	2003	2004	2005	2006	2007
Өнеркәсіп	29,0	32,3	14,4	20,5	15,6
Құрылыс	6,5	9,4	24,5	26,2	18,9
Сауда	12,9	12,5	12,4	11,2	13,4
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар	17,2	14,6	14,4	12,2	13,4
Өзге де салалар	34,4	31,2	34,3	29,9	38,7
Жиыны	100	100	100	100	100

 

          Дамудың «голланд ауруының» белгілері пайда болды, экономика құрылымындағы теңгерімсіздік мұнай-газ секторының немесе сектордың мұнаймен «саудаласу» үлесінің артуы жағына қарай ұлғайды.

          2003 жылдан бастап инфляциялық үдерістердің жеделдеуі байқалды.
2007 жылы инфляцияның өткен жылдар ішіндегі ең жоғары деңгейі қалыптасты (орташа жылдың мәнде 10,8 %, жыл соңында 18,8 %).

          Инфляцияның өсуі өзінің әсерін сақтап қалған іргелі (ұзақ мерзімді) факторлардың да және қысқа мерзімді әсері бар факторлардың да әсерімен жүрді.

          Инфляцияның іргелі факторлары арасында жиынтық сұраныс пен тұтынудың жоғары өсу қарқынын, еңбек өнімділігі өсуінің нақты жалақының өсуінен қалып қоюын, жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жеткіліксіз дамуын, ақша ұсынысының айтарлықтай өсуін атап өтуге болады.

          Теңгенің Қазақстанның негізгі сауда әріптес елдерінің валюталарына айырбас бағамының нығаю үрдісі байқалды, бұл экономиканың шикізат емес салаларының бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне ықпал етті.

2007 жылғы  сыртқы  күйзелістер  экономикадағы жүйелі проблемалардың бетін ашты, күшейтті және экономиканың өсу қарқынын азайтты.

         Әлемдік экономикаға  барынша ықпалдасқандықтан  банк жүйесі  басқа секторларға қарағанда  сыртқы күйзелістердің әсеріне  көп ұшырады. 

          2007 жылы  ЖІӨ өсу қарқыны  108,5% дейін  төмендеді.  2007 жылдың екінші жартысынан бастап  экономикадағы кредиттер көлемінің өсу қарқынының  азайғандығы, төлем балансының ағымдағы есебінің  тапшылығының өсуінен көрініс тапқан төлем балансы сапасының нашарлағаны, байқалды, инфляция импортына байланысты  инфляциялық процестер  тездеді.

         Көрсетілген  үрдістер 2008 жылдың басында да жалғасын тапты. 2008 жылғы қаңтар-ақпан айланының қорытындылары бойынша өнеркәсіптегі өсім 3,4% құрады, бұл өткен жылдың осы кезеңіндегіден  9,6% төмен.  Өсім қарқынының төмендеуі  сондай-ақ құрылыста,  ауыл шаруашылығында,  байланыс қызметтерінде,  бөлшек сайда тауар айналымында байқалды. 2008 жылғы қаңтардағы  ЖІӨ нақты өсу қарқыны 5,1% құрады.

         2008 жылы, әлемдік тауар нарықтарындағы қолайлы  конъюктураға және Қазақстан Республикасының  инвестициялық  рейтингінің сақталғанына қарамастан, экономика теріс факторлардың әсеріне ұшырайтын болады;   

         2008 жылы сырты нарықтарда  қарыз алудың қатаң жағдайларының сақталуы. Ағымдағы жылы банктердің  сыртқы қарыз алу көлемі  бағалау бойынша  олардың  сырты борышты қайта  қаржыландыру  қажеттілігінің   25-30% аспайды;

         Экономиканы кредиттеу көлемінің төмендеуі және ЕБД экономика беретін қарыз қаражаты ставкасының жоғарылығы. Банктердің сыртқы борышты төлеу қажеттілігін ескере отырып экономикаға кредиттер жылдың соңында  төмендеуі мүмкін.

         Экономикаға кредит берудің өсу қарқынының  болжамды төмендеуіне байланысты  негізінен кредиттеуден тәуелді  құрылыс пен сауда сияқты салаларда  өсу қарқынының  едәуір төмендететін белгілі бір қаупі бар.  Бұл ЖІӨ барынша төмен өсуіне әкелуі мүмкін.

         Сонымен қатар, кредитке тәуелді секторларды даму институттары арқылы қолдау бөлігінде  Үкімет Ұлттық Банкпен және Қаржылық қадағалау агенттігімен бірлесіп қабылдайтын әлеуметтік-экономикалық дамуды тұрақтандыру жөніндегі шаралар, сондай-ақ холдингтердің, ұлттық компаниялардың  инвестициялық белсенділігін ынталандыру, концессиялық саясатты дамыту сыртқы күйзелістерді  жұмсартуға және үстіміздегі жылы  экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осылайша, ел экономикасы  күрт бәсеңдемейді және оның дамуы  «жайлы қону» сценарийі бойынша  жүзеге асырылатын болады.

         Барлық факторларды ескере келе  нақты ЖІӨ өсуі 5-7% бағалауды құрайды.

          Бағалау бойынша  ағымдағы  есепшот тапшылығы  2007 жылғы  7 млрд. АҚШ долларымен салыстырғанда 2008 жылы  5,3 млрд. АҚШ долларын құрайды (немесе ЖІӨ 5%). 

         Инфляция деңгейі 2008 жылы 7,9-9,9% арлығында болады деп болжануда.

 

ҰСЫНЫСТАР

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебін талдау, бақылау іс-шаралардың нәтижелері және жекелеген мемлекеттік, сала­лық бағдарламалардың іске асырылуын бағалау мынадай тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.

Республикалық бюджеттің 2006 жылғы өзекті өлшемдері атқарылды. Үкімет Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстанның дүние жүзінің бәсекелестікке аса қабілетті елу елінің қатарына кіру стратегиясы” атты Жолда­уында көрсетілген іс-шараларды негізінен іске асырды.

Сонымен бірге, есепті жылда респуб­лика­лық бюджеттің кірістері мен шығыстарын қа­лып­тастыру кезінде пайдаланылатын макроэко­но­микалық көрсеткіштердің болжамын төмен­дету болжамы сақталып отыр, атқарылу бары­сында оның көрсеткіштерін нақтылау және бірнеше рет түзетуге тура келді. Нәтижесінде, 2006 жылы мемлекеттің бюджеттік ресурстарын пайдалану толық көлемінде қамтамасыз етілмеді, ол белгілі бір дәрежеде республикалық бюджеттің шығыстары экономиканың өсуіне әсер етуінің тиімділігін кемітті.

Сөйтіп, 2006 жылы атқарылу барысында республикалық бюджеттің 18,5 млрд. теңгесі игерілмей қалды, 5,9 млрд. теңге аккредитивтік шотқа салынған. Бұдан басқа, республикалық бюджет қаражатының басы бос қалдықтары есепті жыл ішінде 110-140 млрд. теңгені және 2007 жылғы 1 қаңтарға 151,0 млрд. теңгеге жетті. Бұл, Есеп комитетінің бағалауы бойынша ЖІӨ көлемінің 1,5-2,0 пайыз мөлшердегі өсімін жоғалтуға алып келді. 

Республикалық бюджет кірістерінің атқа­рылуы 2006 жылы негізінен корпоративтік та­быс салығына, қосылған құн салығы мен таби­ғат ресурстарын пайдаланудан түскен түсімдерге тәуелді болды. Бұл ретте салық түсімдерін бол­жаудағы кемшіліктер мен Қазақстан Республи­ка­сының Ұлттық қорын қалыптастыру тетігінің пы­сықталмауы бюджетке есепке алынбаған са­лықтар мен басқа да түсімдердің түсуіне ықпал етті.

Қолданылып жүрген салықтық әкімшілік жүргізу тетігі – салық төлеушілерді есепке қою­дан бастап салықтық тексерулер жүргізуге дейін, олардың нәтижелеріне шағым жасау рәсімдері және мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары көпдеңгейлі және тиімділігі аз болып табылады. Нәтижесінде бюджетке артық төлеу және республикалық бюджеттен қайтарып алу мен орнын толтыру сомалары, сондай-ақ салықтық берешек артып отыр. Сөйтіп, 2006 жы­лы тексерулердің нәтижелері бойынша бюд­жетке қосымша есептелген 114,9 млрд. теңгенің тек 14,9 млрд. теңгесі, яғни 13,0%-ы бюджетке өндіріп алынған, бұл салықтық әкімшілік жүргізудің тиімсіздігін көрсетеді.

Республика экономикасының секторлары бойынша салық жүктемесі коэффициенттерінің біркелкі болмауы сақталып келеді. Атап айтқан­да, осы коэффициент мұнай өнімдерімен сауда­ны жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін 6,5%, екінші деңгейдегі банктер үшін – 6,6%, ал сақ­тандыру және аудиторлық компаниялар үшін – 26,4 пайызды құрады. Соның салдарынан, са­лық салудың әділдік қағидаты бұзылып, рес­публикадағы рыноктың түрлі сегменттерінің да­муына салықтардың әсер ету тиімділігі азаяды.

Салық және бюджеттік заңнаманың кейбір нормалары бір біріне үйлеспейді, бұл оларды екіұшты түсіндіруге алып келеді. Мәселен, салық қызметінің органдары кейбір жағдай­ларда артық төленген салық сомаларын респуб­ли­калық бюджетке немесе жергілікті бюджетке есептейді. Сондай-ақ олар жергілікті бюджет­тердің түсімдері болып табылатын салықтар жө­ніндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің салық берешегінің есебіне нөлдік ставка бой­ын­ша ҚҚС-ның орнын толтыруға жол береді.

Негізгі салықтар және республикалық бюд­жетке төленетін басқа да төлемдерді орталық­тан­дыру жалғасып келеді. 2006 жылы респуб­ли­калық бюджетке 1725,3 млрд. теңге түсті не­месе жиналған түсімдердің 73,8%. Бұл ретте бюд­жет­аралық қатынастарды реттеудің қолда­ныс­тағы тетігі жергілікті бюджеттердің кіріс ба­засын нығайтуға және республикалық бюджетт­ен бөлінетін трансферттерді азайтуға ықпал жасамайды.

Үкімет 2006 жылы бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің қызметіне олардың мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыруын, бюджеттік қаражаттардың игерілуі мен жол берілген қаржылық бұрмалаушылықтарын ескере отырып, кешенді бағалау жүргізбеген.

Есеп комитеті жүргізген жекелеген мемле­кеттік және салалық бағдарламалардың іске асырылуын бағалау мемлекеттік органдардың – осы бағдарламаларды үйлестірушілердің ара­сында нақты іс-қимыл жүзеге асырылмайтын­дығын, олардың атқарылуына тиісті дәрежеде мониторинг өткізілмейтіндігін көрсетті. Сол се­бепті, көптеген жағдайларда мемлекеттік және салалық бағдарламалардың күтілген нәтиже­леріне қол жеткізілмеді.

Республикалық бюджеттен бөлінетін транс­ферттерді пайдалану барысында жекелеген жағ­дайларда бюджеттік заңнаманың талаптарын бұ­зу­шылық болып табылатын жергілікті бюд­жет­тік бағдарламаларды қаржыландыруға жол берілген.

Республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілері Бюджет кодексінің өңірлерде инвес­тициялық жобалардың іске асырылуына жауапты болу туралы талаптарын орындамауда. Өз кезегінде, нормативтік құқықтық актілерде облыстардың, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің трансферттерді пайдаланудағы жауапкершілігі жеткілікті түрде анық белгі­ленбеген.

2006 жылғы республикалық бюджет нақ­тыланған тапшылығы 126,2 млрд. теңге болған­мен 54,7 млрд. теңге профицитпен орындалды. Осы ауытқу республикада қор нарығын дамытуға жәрдемдеспеді, сондай-ақ екінші деңгейдегі банктердің кредиттік саясатына белгілі бір дәрежеде әсер етті. Бұл ретте есепті кезең ішінде республикалық бюджеттің тапшылығы (профицит) Бюджет кодексінің 21-бабының 1-тармағына сәйкес белгіленбеген.

Инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде қаражаттарды қарызға алу үшін ша­руашылық жүргізуші субъектілер мемлекеттің кепілдіктерін пайдаланбайды. Осы мақсаттар үшін шет елдің қаржы институттарымен тікелей жасалатын шарттар бойынша негізінен сыртқы займдар тартылады, бұл еліміздің жалпы сырт­қы қарызының өсуіне байланысты тәуекелді арттырады.

Республикалық бюджеттің атқарылу бары­сында 2006 жылы қаржылық тәртіптің жақ­сарғаны байқалмайды, бұл республикалық бюджет қаражаты мен мемлекеттік активтердің мақсатсыз, тиімсіз және негізсіз пайдалану көлемдерінің ұлғайғандығын көрсетеді.

Қазақстан Республикасының Үкіметіне мынадай ұсыныстар беріледі:

— республикалық бюджеттің кірістері мен шығыстарының өлшемдерін айқындау кезінде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің негізділігін арттыру;

— республикалық бюджеттің қаржылық жылы атқарылуы барысында оны түзету прак­ти­касын алып тастау;

— салықтық әкімшіліктендірудің тиімділігін арттыру жөнінде толыққанды шаралар қабылдау;

— республикалық бюджеттен ҚҚС-ның орнын толтыру рәсімін реттейтін нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру;

— берілетін салықтық және кедендік жеңіл­діктердің негізділігін қамтамасыз ету бойынша уәкілетті органның талабын күшейту;

— экономиканың әртүрлі секторлары мен қаржы институттарының шаруашылық жүр­гізуші субъектілерінің салық жүктемесін біре­гейлеудің мақсаттылығын қарау;

— бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің қызметін олардың тиісті мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыруын ескере отырып, бағалаудың кешенді тетігін әзірлеу;

— мемлекеттік қорғаныс тапсырысын оны қаржыландыру көздерінің нақты түрлерін белгі­лей отырып, қалыптастыру тетігін жетілдіру;

— Қазақстан Республикасы Үкіметінің ре­зервінен бөлінетін қаражаттардың қаржылық негізінің сапасын арттыру;

— республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге, Астана мен Алматы қалаларының бюджеттеріне ағымдағы бюджеттік бағдар­ламаларды іске асыруға трансферттер бөлудің мақсаттылығын қарау, сондай-ақ мақсатты инвестициялық трансферттерді пайдаланғаны үшін жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігін күшейту;

— мемлекеттік активтерді мемлекеттің бірың­ғай қаржы балансын әзірлеу жолымен басқа­ру жүйесін жетілдіру;

— сыртқы рыноктан мемлекеттің қаты­суымен жеке компаниялар мен акционерлік қоғамдар тартатын кредиттік ресурстарды қоса, қаржы ресурстарының тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар кешенін қабылдау;

— бюджеттік қаражаттарды пайдаланудың ашықтығын, жеделдігін және тиімділігін арт­тыру мақсатында Қазынашылықтың аумақтық бөлімшелеріндегі қаржылық құжаттарды қарау рәсімін тездету;

— мемлекеттік қаржылық бақылау стан­дартт­ары талаптарының сақталуы және респуб­ли­калық бюджеттің атқарылуына ішкі бақы­лаудың тиімділігін арттыру жөнінде жүйелі шаралар қолдану.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. — Алматы: Юрист,
2. Салық кодексі — «Бюджетке салыктар мен басқа да міндетті төлемдер жөнінде» ҚР Заңы. — Алматы: Юрист, 2003.
3. Қазақстан Республикасының заңдары.
4. Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Положе-ния о Счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 05.08.2002 г. №917.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары.
6. Министрліктер мен ведомстволардың нүсқаулык материалдары.
7. Бюджетная система Российской Федерации: Учебник / М.В. Романовский и др.; Под ред. М.В. Романовского, О.В. Врублевской. — 2-е изд., исп. и перераб. — М.: Юрайт, 2000. — 615 с.
8. Годин А.М., Подпорина И.В. Бюджет и бюджетная система Российской Федерации: Учебное пособие. — М.: Дашков и К, 2002. — 340 с.
9. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. — Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995. -124 с.
10. Иванова Г.Г., Маковник Т.Д. Казначейская система исполнения бюд-жетов. — СПб: Питер, 2001. — 208 с.
11. Ильясов К.К., Саткалиева В.А. и др. Государственный бюджет: Учебник. — Алматы: РЖ, 1994. — 268 с.
12. Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. и др. Государственный финансовый контроль в Республике Казахстан: Сборник нормативных правовых актов. — Астана: 2002. — 132 с.
13. Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. и др. Проблемы эффективности использования средств государственного бюджета Республики Казахстан в условиях развития рыночных отношений / Под общ. ред. д.э.н. Серикбаева А.С. — Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2003. — 194 с.
14. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы: Қаржы-қаражат, -311 с.
15. Рудый К.В. Финансово-кредитные системы зарубежных стран: Учебное пособие. — М.: Новое знание, 2003. — 301 с.

• Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. — Алматы: Экономика, 2005.-416 бет.

17. Утибаев Б.С., Жунусова Р.М. Бюджетное устройство и бюджетная система: Учебное пособие. — Ақмола: 1997. — 103 с.
18. Комментарии к Стандартам внешнего и внутреннего контроля ис-полнения республиканского и местных бюджетов: Счетный комитет по контролю исполнения республиканского бюджета — Астана: 2003 -24с.
19. Положение о Комитете Казначейства Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казахстан от 24.05.1999 г. №626.
20. Положение о Комитете финансового контроля Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казахстан от 19.05.2002 г. №674.
21. О Среднесрочной фискальной политике Правительства Республики Казахстан на 2005-2007 гг. Постановление Правительства Республики Казахстан от 31.08.2004 г. №918.
22. Правила разработки проектов республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29.05.2002 г. №592.
23. Правила исполнения республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением правительства Республики Казахстан от 05.02.2005 г. №110.