Дипломдық жұмыс. . Мемлекеттің басқару нысаны

МАЗМҰНЫ

 

	КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………	3
1	МЕМЛЕКЕТ БАСҚАРУ НЫСАНЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ……………………………………	5
1.1	Мемлекет түсінігі, белгілері және мәні…………………………………………..	5
1.2	Мемлекет нысаны түсінігі, құрылымы…………………………………………..	7
2	МЕМЛЕКЕТ БАСҚАРУ НЫСАНЫ ТҮРЛЕРІ…………………………….	17
2.1	Монархиялық басқару нысаны және оның түрлері………………………….	17
2.2	Республикалық басқару нысаны және оның түрлері…………………………	36
3	ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТ БАСҚАРУ НЫСАНЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ………………………………………………	43
3.1	Казақстан Республикасы – президентік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет……………………………………………………………………..	43
3.2	Мемлекет механизмінің билікті бөлу қағидасына негізделе құрылуы…………………………………………………………………………………..	47
	ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………	58
	ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………	59

 

 

 

 

 

 

 

БАЯНДАМА

 

Құрметті мемлекеттік емтихан комиссиясының мүшелері мен төраға. Бүгінгі менімен қорғалатын дипломдық жұмыстың тақырыбы: Мемлекеттің басқару нысаны.

Дипломдық жұмыс әрқайсысы екі бөлімнен тұратын 3 тараудан құралған. Бірінші тарауында жалпы мемлекет түсінігі мен мемлекет нысанының түсінігі қарастырылған,  екінші тарауда мемлекет басқару нысанының монархиялық және республикалық түрлері анықталып, зерделенген, Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттік басқару нысанының ерекшеліктері атты үшінші тарауда Қазақстандағы президенттік басқару нысанының ерекшеліктері анықталады.

Кіріспе бөлімде  мемлекет үлгілеріндегі, институтарындағы түсініктер салыстырылған, ал мемлекет түсінігі, белгілері және мәні бірінші тараудың негізінде жатыр. Осы тарауда мемлекет танушылардың соңғы кездегі осы мәселелер жағдайындағы ой пікірлері әр-түрлі жағынан көрсетілген.

Тәжірибиелік жақты мемлекет басқару нысандарын баяндайтын екінші тарау, осы бағытта жинақталған ой-пікірлерді үйлестіру нысанында жазылған. Осы жерде тарихи тәжірибиеден өткен мемлекет басқарудың формаларына салыстырмалы сипаттама  беру жағын баса айтуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу жұмысының өзектілігіне тоқталсақ. Қазақстан тәуелсіздікке ие болғаннан кейін егемен мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тікелей тірек болатын барша құқықтық негізді қайта құру қажеттігі туды. Осыған орай  Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында  өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостаңдықтары деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы басқару нысанына бірнеше баптар арнаған. Мысалы Конституцияның 2-бабында Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп жариялайды. Сондай-ақ 91-баптың 2-тармағында Конституцияда белгіленген мемлекеттің біртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайды делінген. Біздің дипломдық жұмысымыздың әрі қарай зерттеу нысаны да осы мәселе болып табылады.

Мемлекет нысаны мемлекеттің сыртқы тұрпаты мен ішкі мазмұнын сипаттайтын басқару нысаны; мемлекеттің құрылым нысаны және саяси режимнен құралған жиынтық деп анықтасақ, соның ішінде басқару нысаны мемлекеттегі жоғарғы егеменді биліктің ұйымдастырылуы, оның органдарының өзара және халықпен байланысын сипаттайды. Осы аталған мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді және дипломдық жұмыстың әрі қарай зерттеу пәніне айналмақ.

Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Жалпы таңдап алынған зерттеу тақырыбы төңірегінде шет елдік және қазақстандық заңгерлердің  еңбектері баршылық. Соның ішінде дипломдық жұмыста ресейлік заңгер ғалымдардың, мысалы: Венгеров А.Б., Лазерев В.В., Новгородцев П.И., Чичерин Б.Н., Тихомиров Л.А., Солоневич И.Л., Алексеев Н.Н., Ильин И.А., Черняев Н.И., және тағы басқалардың еңбектері пайдаланылды.

Ал қазақстандық заңгер ғалымдардың ішінен С.С. Сартаев, Ғ.С. Сапарғалиев, Т. Ағдарбеков, А.С.  Ибраева, Қ.Д. Жоламан, А.К. Мұқтарова, А.Н.  Тәукелев, С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев,  Д.А. Булгакова, А.Ж. Исатаев,            В.А. Малиновский, Э.Б. Мұхамеджанов және тағы да басқалардың зерттеу жұмыстары пайдаланылды.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсатын мемлекет басқару нысанының теориялық-құқықтық негіздерін ашу және Қазақстан Республикасының мемлекет басқару нысанының ерекшеліктерін көрсету болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шығарылады:

• жалпы мемлекет түсінігі мен мемлекет нысанының түсінігін ашу;
• мемлекет басқару нысанының түсінігі мен түрлерін анықтау;

— президенттік басқару нысанындағы Қазақстанның билікті бөлу қағидасына негізделе құрылуының ерекшеліктерін ашу.

Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық жұмысты жазу барысында осы тақрыпқа арналған көптеген ресейлік және қазақстандық авторлардың еңбектері және Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері қолданылды.

Дипломдық жұмыста жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық, жинақтау, тарихи, салыстырмалы, функционалды т.б. қолданылды.

Дипломдық жұмысты жазу барысында ізденуші заң ғылымының белгілі өкілдері С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, З.Ж. Кенжалиевтің,                          С. Өзбекұлының, Ғ.С. Сапарғалиевтің, А.С. Ибраеваның, Т.А. Ағдарбековтың, В.А. Малиновскийдің, Э.Б. Мұхамеджановтың т.б. еңбектерінің теориялық тұжырымдарын басшылыққа алды.

Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне мемлекет нысанына байланысты туындайтын қатынастар жатады.

Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының нақты пәнін  мемлекет басқару нысанының теориялық аспектілерін зерделеу құрайды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төменгі тұжырымдардан көрінеді:

— мемлекет нысанының түсінігі мен құрылымы жан-жақты теориялық тұрғыда ашылып көрсетілді;

— мемлекет басқару нысанының түрлері ретінде монархиялық және республикалық басқару нысандары кеңінен талданды;

• Қазақстан Республикасының басқару нысанына сипаттама берілді.

Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу нәтижелерін еліміздің жоғарғы оқу орындарындағы заңтану мамандығындағы Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, саяси және құқықтық ілімдер тарихы, шетелдердің мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құқықтану пәндері бойынша дәріс жүргізу кезінде кеңінен қолдануға т.б. арнайы курстар бағдарламасын дайындауда  пайдалануға болады.

Жұмыстың құрылымы.  Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, үш бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. МЕМЛЕКЕТ БАСҚАРУ НЫСАНЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Мемлекет түсінігі, белгілері және мәні

 

Мемлекет – өзінің билігін елдің бүкіл төңірегіне және халқына жүргізетін, сол үшін арнайы басқару аппараттын ұстайтын, басшылыққа міндет етілетін үкімдер шығаратын, егемендікке ие біртұас саяси  қоғамдық ұйым.

Мемлекет қоғамдық дамудың өнімі болып табылады. Адамзат қоғамының белгілі бір даму сатысында пайда болып, мемлекет экомикалық, әлеуметтік, құқықтық, психологиялық және басқа зандылықтардың салдарынан, қоғамның негізгі басқару жүесіне айналады. Мемлекет – даму үстіндегі тарихы құбылыс.

Қоғамның дамуымен қатар мемлекете өзгеріске ұшырайды оның мүдделері мен мақсаттары, басқару құрылымдары мен функциялары өзгереді. Түрлі тарихи кезендерде ғылыми ой мемлекет ұғымына өзінің анықтамасын беруге талаптанып, ол үшін негізінен солкезеңдердегі нақты мемлекеттердің ерекшеліктерін бейнелейтін объективтік факторларды пайдаланды.

Мемлекет – қоғамдық дамудың жемісі. Адамзат қоғамының белгілі бір даму сатысында пайда болып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, құқықтың, психологиялық және басқа зандылықтардың салдарынан қоғамның негізгі басқару жүйесіне айналады. Мемлекеттік – ұйымдасқан қоғам өзінің қалып тасуына қажетті жаңа (айрықша) мүмкіндіктерде ие болды. Бұл мүмкіндіктер өндірістік күштерді, әлеуметтік қатынастарды, құқықтық қалыптастыруларды, ғылымды, халықаралық байланыстарды дамытудан тұрады.

Түрлі тарихи кезеңдерде ғылыми ой мемлекет түсініге өзінің анықтамасын беруге талаптанды, ол үшін сол кезеңдердегі нақты мемлекеттердің ерекшеліктердің бейнелейтін, объективтік факторларды пайдаланады. Барлық өткен, кәзіргі және болашақтағы кезеңдерге сәйкес, мемлекеттің бүкіл мүмкін белгілері мен қасиеттерін сипатттайтын жалпы түсінікті анықтау мүмкін емес. Мемлекеттің даму барысының әр кезеңдерінде, түрлі уақыттарда болған көптеген жағдайлар басқа мемлекеттерге тән емес бірқатар ерекшеліктері мен спецификалық белгілері туғызады. Сонымен қатар, әлемдік ғылым мен қоғамдық практика дәлелдегендей, әр мемлекет белгілерге ие. Бұл белгілердің өзара әсерлері мен жиын ы мемлекет ұғымының келесі анықтамасын беруге мүмкіндік туғызады.

Мемлекет – өзінің билігін елдің бүкіл төңірегіне және халқына жүргізетін, сол үшін арнайы басқару аппаратын ұстайтын, баршылықа міндет етілетін үкімдер шығаратын, егемендікке ие біртұтас саяси қоғамдық ұйым.

Мемлекет  саяси  ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін. Бырақ мемлекет – ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның атынан, қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан қоғамның ішінде де, мемлекеттермен қатынастарда да қызмет атқрады. Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанамалай әсер ететін ерекше органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар:

1    Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі – ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастарып, өз еркімен жүзеге асырады.

2    Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеушу, басқарушы органдары болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын чиновниктер (қізметкерлер) болады. Қоғамда жаңа тәртіпті қамтамасыз ету үшін мемлекет әскер, полиция құрады. Сыртқы жаулардың жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау ұйымдастырады.

3 Арнаулы материалдық қор. Мемлекет органдарын, оларды істейтін қізметкерлерді қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қоры болады. Ол қорды мемлекет жасау алым-салық белгілейді және оны жинайды

4 Аумағы. Мемлекеттің өзінің тұрағы, алмағы болады. Сол аумақта мемлекет құрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді. өз аумағының тұтастығын мемлекет барлық күш-қуатымен сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды. Мемлекеттер арасында қарамақайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе осы жер, аумақ мәселесіне байланысты.

5 Құқықтық жуйесі. Мемлекеттің күрлелі белгілерінің бірі – құқықтық жүйенің қалыптасуы. Басқарылатын қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп орнату үшін құқықтық нормалар жасалады. Оларды жасап қабылдайтын мемлекетін тиісті өкілеттігі бар органдар болады.

Мемлекет  мәнін анықтау да оның таптық табиғаты, мемлекеттің үстем етуші  тап билігін  орнату  құралы ретінде түсіну орын алды [1]. Мемлекет пәні туралы басқа да  сипаттамалар болды . Соның ішінде мемлекет мәнін  анықтауда оның  қоғамның саяси, құрылымдық,  территориялық ұйым  екендігі, әлеуметтік  және таптық мәні, типологиясы, өндіріс әдісі т.б. түсініктер қолданылды.

Қорыта айтқанда мемлекет мәнін  кең және тар мағнада анықтауға болады. Кең мағынада мемлекттің әлеуметтік мәнін қоғамның биліктік-саяси ұйымы, адамдар бірлестігі ретінде айқындауға болады. Тар мағнада мемлекеттің әлеуметтік мәні жария биліктің  мекемелері жүйесі, басқару аппараты түрінде көрінеді [1, 102 б.].

В.В. Лазерев жетекшілігімен  шыққан  Құқық және мемлекеттің жалпы теориясы  атты оқулықта [2]. Мемлекет мәні — осы құбылыстағы басты  нәрсе, ол оның мазмұнын, мақсатын, әрекет етуін (билік) және қатынастылығын анықтайды. Сонымен қатар мелекет мәнін түсінуде таптық тұрғыда қарау аз, сондықтан  мемлекет  теориясының басқа түсініктерін пайдалануға (элитарлық, технократиялық, плюралистік т.б) ұсынады.

Қәзіргі кезде әлеуметтік мектептер мен ағымдарға  сипаттама бергенде  мемлекетке дегден екі жақты  басты көзқарарс – марксистік және марсистік емес -қалыптасқан.

Қәзіргі жағдайда мемлекет туралы әлеуметтік тұжырым , әсіресе жаңа ғылыми және оқу  пәні –аяси ғылым пайда болғаннан және қабылданғаннан соң ғылымда  тұтастай үстемдік ала бастсды.

Мемлекетке анықтама берудің заңдылық – экономикалық көзқарасы шет ел ғылымыныда  жиі ұшырасады. Онда заңды түрде ұйымдасуына  және бірлескен  орталықтандырылған экономикалық  қызметінің  қажеттілігіне  баса назар аударылады. Шет ел ғылымында  мемлеклеттің  басқа да анықтамалары толып жатыр, олар оның әр қырына  баса назар аударады. Соңғы кезде мемлекетке кибернетикалық тұрғыда сипаттама беру байқалады. Оны жақтаушылар мемлекетті тікелей және  кері байланысты ақпаратқа  таңылған жүйе ретінде қарастырады: ақпараттар” мемлекеттік рецепторға “енгізілуге, солан соң одан беделді шешімдер  “шығаруға” тиіс. Оларды халық әрқалай қабылдайды, ол жөнінде ақпараттар  рецепторға қайта  келіп түседі, содан соң үздіксіз жаңа цикл, т.т. басталады дейді.

Мемлекет туралы  айтылғандарды байқасақ – мемлекет белгілі бір ұйым, ол билік өкілеттігіне ие, оның мамандандырылған агенттіктер мен ведомствалардан тұратын аппараты  болады деген пікірді білдіреді. Қорыта айтсақ, мемлекет- қоғамдағы бірден бір әмбебапұйым, ол әкімшілік – аумақтық бөліністерге сәйкес елдің барлық халқын қамтиды.

Мемлекетке қысқа, әрі жан-жақты анықтама беру мүмкін емес, ол — өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Қәзіргі мемлекет –  қоғамдағы  әмбебап саяси ұйым, әлеуметтік кереғарлыққа сүйенген және “ортақ істерді” орындау қажеттігінен туған ұйым. Оның ерекше  жария билігі және қоғамды басқаратын мамандандырылған аппараты болады. Ол ең алдымен экономикалық ,саяси  және идеологиялық жағынан үстем әлеуметтік топтың мүдделеріе білдіреді және белгілі бір дәрежеде қоғамның әралуан топтары арасында төрелік  қызметті орындайды. Бұл ұйым, ең алдымен, халықты әкімшілік аумақтық бөліністерге бөлу мен азаматтық институт негізінде құрылады

 

1.2 Мемлекет  нысаны түсінігі, құрылымы

 “Мемлекет” – түсінігін анықтағаннан кейін, мемлекет аспектілерінің бірі – оның нысанын қарастыруға болады. Кез келген тарихи кезеңдегі мемлекеттің нақты нысанының ерекшелігі ең алдымен, қоғамдық және мемлекеттік өмірдің жетілу дәрежесімен, мемлекеттің алдына қойған мүдделерімен және мақсаттарымен анықталады. Басқа сөзбен айтқанда, мемлекет нысанының категориясы оның пәніне тікелей байланысты және сонымен анықталады. Мемлекет формасына халықтың мәдени деңгейі, ұлттық ерекшеліктері, тұрғылықты жердің табиғи жағдайлары және басқа факторлар едәуір әсер етеді. Мемлекет формасының спецификасын мемлекет пен оның органдарының мемлекеттік емес ұйымдармен (партиялар, кәсіптік ұйымдар, қоғамдық қозғалыстар, шіркеу және басқа ұйымдар) өзара қатынасын анықтайды.

Мемлекет нысаны – басқару нысанында, мемлекеттік құрылым нысанында бейнеленген мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру.

Түрлі елдердегі мемлекеттік нысандар тек өздеріне тәни белгілермен ерекшеліктерде ие; олар қоғамдық даму барысында жаңа мағынамен толықтырылып, өзара байланыс және әсер салдарынан жетіле түседі.

 Мемлекет туралы ұғым мемлекеттанудағы ең маңызды мазмұндамалық сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік жағынан алып қарағанда мұның маңызды екенінде сөз жоқ. И. Канттың өзі де дер кезінде нысан жөнін мемлекеттліктің тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде қарастырған [3]. Күні кеше ғана болып өткен болмыс тіршіліктердегі ғылыми зерттеулер мен саяси құқықтық практика бұл санаттардың өз дәрежесінде бағаланбағанын айғақтайды. Алайда, мемлекеттік-құқықтың    жаратылыстан туындайтын мемлекет нысанының (сондай-ақ, құқық нысандарының да) қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы субъективизм мен зорлық-зомбылықтарды елеулі түрде шектей алатындығы сөзсіз. Кеңестік дәуір кезіндегі көптеген авторлар өз еңбектерінде мемлекет «мазмұнын», әсіресе оның «таптық» жақтарының  маңызын атап-атап      көрсететін. Бұл еңбектердегі мазмұнның өзі «қалыптастырылған», «құрылған» болып келетініне, нысанның өзі мазмұнның тіршілік ету тәсілі және білдіру екеніне, сол нысанның тек өзі ғана (басқа емес) мазмұнға ие екеніне көбінесе көңіл бөліне бермейтін.

Бүкіл прогресшіл, алға қарай басушылықтың барлығын да  тарихи   материализм өкілдері өздерінің жеңіл қолдылығымен мазмұнға жатқызып келген болатын. Алайда, көптеген елдердің тарихы ұлттық күйреуге апарып соқтыратын өте қатал әлеуметтік-саяси дағдарыстар кездерінде тек қана мемлекеттің тұрпаты ғана, оның өз ішінен ұйымдасып бірлесуі, онда да, олардағы күштердің тірі күйінде, аман-сау сақталынып қалғаны ғана, опат болып құрудан, жойылып кетуден аман алып қалғанын көрсетіп отыр.

Мемлекеттегі орнықты және тұрақты болып келетіннің барлығы ең алдымен және көбінесе оның нысанына жатады. Мемлекетке үйлестіре сәйкестенген «нысаны» ұғымының білінуі көп бейнелі болып келеді.  Билік өкілінің  мемлекет қызметкерлерінің бір үлгідегі киім киісінен мемлекеттің ішкі ұйымдасуына, оның құрылымына дейінгі аралықты қамтиды. Заң салаларының жария жақтарын жаратпай, оны елемей қоюдан мемлекеттік-құқықтық немқұрайлылықтың көбінесе бастау алатыны біздің заманымыздың қатты сырқаты.

Сол кездің өзінде-ақ тұтасқан, бөлінбейтін ежелгі әлеуметтік нормалардан құқықты нақ жария бастаудың өзі бөліп алған болатын, сондықтан да мемлекет өзінің пайда болуы хақында нақ нысанға байланысты. Мемлекет нысанын зерттеп зерделеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық бағытына тең болатын. Көптеген жүз жылдар бойында, антикалық заманнан келе жатқан үрдіс бойынша мемлекеттік-құқықтық ғылым өз назарының кіндік тұсы етіп екі мәселені ылғи да есте ұстаған болатын: тарих және осы заман мемлекет нысанының қандайларын білетін еді, аталған халыққа дәл осы өтіп жатқан кезеңдегі уақытта мемлекет нысанының белгілі болғандарының қайсысы ең жақсы ұнасымды болар еді ?

Ежелгі гректердің нысан мәнісінің маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық емес. Мысалы, Платон нысан жөніне айқындаушы, белсенді рөл белгілеген [4]. Мемлекет идеясын, оның нысанын өзінен бөліп алып қарастыруға болмайды. Осы аталым этимологиясының өзі соны нұсқап көрсетіп тұр (форма, нысан, эйдос, идея, морфэ).

Аристотельдің [5] өзінде нысан мазмұнынан бұрынырақ заң ғылымдарының жиынтығында да, космологияда да (трансценденттік парасатты танып білуде) және антропологияда да (адам жанының жоғары рухани қабілетінің «бөлінетіні» мен оның мәңгілік екенін танып білу) приоритет және материямен пайдаланғандығын  байқаймыз.

        Қазіргі уақытта нысан деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен оның құрылымы ұсынылады. «Жұп» болып келген басқа да философиялық санаттар тәрізді мемлекет нысаны да өзінің мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен сипатталады. Осы соңғысы  мемлекеттік биліктің, оның субъектісінің кімге тиістілігін анықтауға мүмкіндік берсе, оны кім жүзеге асырады деген сауалға жауап тапса, онда ол мемлекет нысанын зерделеу барысында ол мемлекеттегі  биліктің қалай ұйымдастырылғандығын, оның өзі қандай органдар арқылы атқарылатынын, бұл органдардың құрылу тәртібінің  қандай болатынын, олардың өкілеттік мерзімдерінің  қаншалықты ұзақтығын, ең соңында мемлекеттік биліктің жүзеге асырылуы қандай тәсілдермен атқарылатынын және тағы сондай-сондайларды анықтайды.

Мұнда басы ашық болып отырған мәселе мемлекет нысанының теория жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнісінің бірінші дәрежеге дейін көтерілуі. Мемлекеттік биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі    және оның тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі көрініп тұрады. Міне мемлекет нысан мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы. Мемлекет нысаны, яғни мемлекеттік биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді. Біріншіден бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдарды құру және ұйымдастырудың белгіленген  рет тәртібі. Екіншіден – бұл  мемлекеттің аумақтық құрылысын жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық және жергілікті билік пен басқарулардың  өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі. Үшіншіден — бұл, мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың әдістері, амал-жолдары. Сонымен мемлекет нысаны негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті басқару нысанынан, мемлекеттің құрылымы нысанынан және мемлекеттік, саяси нысанынан синтезделеді (түзеледі). Осы көрсетілген мемлекет нысаны жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған. Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылыс нысанынан тұрады деп есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси өзгермелілік  (динамика) те қоса қарастырылатын болды. Ғылыми басылымдардағы дискуссияларда — ғылыми айтас-тартыстар барысында әртүрлі пікірлер ұсыналып  жүрді. Онда мемлекет нысаны жөніндегі синтетикалық ұғымның  кейбір аспектілеріне приоритеттер (басылымдықтар) беріліп келген болатын. Қалай болғанда да, мемлекеттік билікті ұйымдастыру жөнінде бүгіндері ең көп тараған концепция (пікір) үш элементі: басқару, мемлекеттік құрылыс және саяси режимді біріктіре тұтастырып тұрады.

Мемлекеттік нысанға бөлу көзқарасының тәжірибелік мәні бар және де ол оқу мақсатында кеңінен пайдаланады. Оны ғылыми зертеулерге пайдаланғанда  мемлекет нысанын элементтердің тұтастығына басқаша назар аударылды. Бірақ іс жүзінде бұл тұтастық та жүйенің ішкі байланысын және оның ортаға  қатысын (әлеуметтік, ұлттық, әлеуметтік-мәдени) қамтитын жүйе тұтстығы бірлігін емес, оның элементтерін ойланбай қоса салу болып отыр. Мемлекет түрі сипаттамасы көбіне оның элементтері арқылы беріледі де, ал түрге анықтама беру жалпы философиялық ұғыммен шектеліп қалып жүр. Мұндай көзқарасты мінсіз деуге болмайды, тіпті соңғы жылда кейбір конституциялар (Түркия, Сальвадор) басқару түрі мен мемлекет құрылысын ескерумен шектеліп қана қоймай, “мемлекет түрі” деген кең ұғымды терминді де енгізді.

        Мемлекет нысаны тек элементтерден ғана тұрмайды, дәстүрлі үш элемент солардың көрініс беретін мемлекет тұрпатының басты жақтарын көрсетеді, сөйтіп ол өз сапасын аяғына деиін сақтап қалатын болды.  Кез келген мемлекет нысаны оның мазмұнымен анықталады, өйткені нысан дегеніміз мазмұнды ұйымдастыру болып табылады. Ондай мазмұн мемлекеттік билік екені белгілі, мемлекеттің бір немесе өзге де түрі мемлекеттік билікті тиімді жүзеге асырудан барып құралады. Осы мақсатпен мемлекеттік органдар құрылады, белгілі бір әкімшілік – аумақтық бөлініс қолданылып, мелекеттік билікті жүзеге асырудың бір немесе өзге де әдістері қолданылады.

        Соған қарамастан, мемлекет нысаны, мемлекет билігі секілді мазмұнмен ғана анықталмайды, ол соңғысының нақты әлеуметтік мазмұнына да тәуелді болады. Солай десек те, мазмұн мен нысан элементтерінің әрбірінің қатаң тәуелділігі болмайтындығын атап көрсеткен жөн.

Зерттеушілер мазмұн мен нысанның байланысын зерттегенде көбіне әлеуметтік мазмұнмен ғана шектеледі. Егер тереңірек талдау жасайтын болсақ, мемлекет мазмұнының басқа жақтары да бар. Ол мазмұн басқару элитасы және ұйымдастырушылық міндеттерді шешуге қажетті кадрлар құрамы бар байланыстар қарым-қатынасын, экологиялық проблемалардан, басқа мемлееттермен байланыстардан туындайтын қатынастарды да өзіне кіріктіріп отырады. Тіпті әлеуметтік мазмұнның өзін, бұрын жиі ұшырасатындай, таптар мен әлеуметтік топтардың қатынастарына ғана апарып тіреуге болмайды. әлеуметтік мазмұнға ұлттық, этникалық қатынастар да, халқының этникалық құрамы бірдей мемлекет белгілеген аумақтық-ұжымдық – аймақтық қатынастар да, әйелдер жағдайына қатысты проблемалар да, т.с.с. кіреді. Бұлар бір немесе өзге де дәрежеде мемлекет нысанының әр қырына өз ықпалын жүргізеді. Қолда бар қажетті кадрлар құрамы бұлар жоқ жерде мемлекеттік аппаратты өзгеше құруға мүмкіндік береді, себебі этностар мен аймақтар аумақ және ұлттық-мәдени автономия, экология мәселелерімен тығыз байланыста болады, оның өзі өмірде өзіндік басқару нысан бар ерекше округтарды құруды талап етеді, ондай округтар Ұлыбританиядағы оған кіретін мектеп немесе медициналақ округтер секілді АҚШ-тың да, Жапонияның да әкімшілік аумақтық бөліністерінің жалпы жүйесіне кірмейді. Еркектер мен әйелдердің әлеуметтік қатынастарына байланысты жағдай мұсылман елдерінде мемлекеттің ерекше нысанын туғызды. Мысалы, әйелдердің сайлау құқығынан айырылуы, мемлекеттік жоғарғы қызметтерге отыру мүмкіндігінен айыру.

Көп жағдайда нысанның бір немесе өзге де жақтары мемлекеттің әлеуметтік мазмұнына немесе оның мазмұнына мүлде тәуелді болмайды, олар басқа факторлардан – географиялық жағдайлардан, дәстүрлерден, қоғамдық психологиялардан, кейде билеуші үстемшіл жекне тұлғалардың ниет еткен әрекетерінен көрінеді.

Қазіргі кезеңде мемлекеттің басқару нысанының теорияда қалыптасқан өзіндік тұтастай ұғымдар жүйесі бар. Біз бұл жерде жалпы мемлекеттік басқару нысанының түсінігінің қазіргі кезеңдегі мемлекет теориясындағы қырын ашып көрсетуді мақсат етіп отырмыз. Ал егер бұл мемлекеттік басқару нысанының жалпы даму эволюциясына келетін болсақ, оның тарихы өз бастауын тереңнен тартады. Қоғам дамуының талап тілегіне сәйкес сол кезеңдегі мемлекеттік басқаруының нысанының қоғамдағы атқарған қызметіне байланысты және сол кезеңдегі ойшылдардың бағалау ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық сананың қабылдауына байланысты әр түрлі мәнге ие болып келген болатын. Қазіргі кезеңде мемлекеттің басқару нысанының теорияда белгілі бір орныққан түсініктері айшықтала бастады.

Егер, қазіргі кезеңдегі мемлекеттің басқару нысанының ерекшеліктері тұрғысынан қарайтын болсақ, мемлекет теориясында басқару нысаны мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының құрылымы, олардың құрылуы тәртібі және олардың арасындағы биліктің бөлінуі ретінде қарастырылады. Басқару  нысаны: мемлекеттің жоғары органдары және оның құрылымы қандай екенін білуге; әртүрлі мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастың құрылымын білуге;  мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарымен халықтың арасындағы қарым-қатынастың қандай екенін анықтауға мүмкіндік  береді. Аталған белгілерге сәйкес мемлекеттің басқару нысандары әртүрлі болып бөлінеді.Отандық заңгерлердің мемлекет басқару нысанын түсіну мәселесіне тоқталатын болсақ, қазақстандық белгілі ғалым Т. Ағдарбеков өзінің еңбегінде мемлекетті басқару нысанына мынандай түсінік береді: “Мемлекеттің басқару нысандары — мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуынадағы тәртіпті және олардың тұрғындарымен қарым — қатынасын сипаттайды” [6, 105 б.].  Тағы бір отандық еңбектердің бірінде мемлекеттің басқару нысаны былай қабылданады: “Форма правления – это способ организации верховной государственной власти, порядок образования ее органов, их взаимодействие между собой и населением, степень участия населения в их формировании. Әрмен қарай оны былай талдауға ұмтылады: Форма государственного правления дает возможность уяснить следующие моменты: порядок создания высших органов государства и порядок их внутреннего построения: порядок взаимоотношения высших и местных государственных органов; особенности взаимоотношения между верховной государственной властью и населением страны; степень участия населения в работе государственных органов, степень ответственности государственных органов перед государством” [7, с. 32 -33]. Тағы бір сүбелі еңбектердің бірінде: “Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергілікті органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен қалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады”, — деп түсіндіріледі [8, 36 б.]. Еліміздегі тағы да бір белгілі ғалымдардың еңбектерінде: Мемлекеттің басқару формасы — деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады [9, 31 б.]. Кішігірім мына талдаудың өзінен мемлекеттің басқару нысанына айланысты көзқарастарының деңгейінің әртүрлі екендігін аңғарамыз. Сонымен қатар, белгілі бір ортақтықтың да бар екенін көруге болады. Жоғарыдағы түсініктер мемлекеттің басқару нысанының теорияда өте өзекті және ауқымды мәселе екендігін аңғартады. Мемлекеттің басқару нысанын дұрыс анықтау арқылы ғана біз оның теориялық базасын сала аламыз және оның дұрыс жүзеге асуының негіздерін қалаймыз. Сондықтан да бұл мәселенің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғары екендігі сөзсіз.

Әрине, шын мәнінде Президенттің, Парламенттің және Үкіметтің қарым-қатынасы негізінде анықтау өте негізді болғанмен кейбір мемлекеттерде Парламенттің қызмет атқармайтындығын кездестіруге болады. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттерде Үкімет болмайды. Сондықтан осындай жағдайларда мемлекеттің басқару нысанының ішкі мәні де өзгеріп кетуі мүмкін. Ойымызды қорыта келгенде жалпы мемлекеттік басқару нысанының басты элементі ол билік тұтқаларының ұйымдасуы және осы билік тұтқаларының өзара қарым-қатынасын сол билік тұтқаларының халықпен арадағы байланыс деңгейін негізге алуымыз қажет. Мемлекеттің басқару нысанының дамуы да сан ғасырлық тәжірибенің сыннан өткен жолының көрінісі болып табылады. Мемлекеттің басқару нысанына негізінен мынандай белгілер тән: Біріншіден, мемлекеттің басқару нысаны, жалпы биліктің ұйымдасу негізін көрсетеді;

Екіншіден, биліктің арақатынасын;

Үшіншіден, биліктің жүзеге асуының сипатын айқындайды.

Мемлекеттің басқару нысаны қоғамдық өмірдің талабы тудырған тарихи дамып отыратын, әрбір қоғамның талабына сай өзгеріп тұратын, биліктің ұйымдастырылуына байланысты монархиялық, республикалық деген түрге ажыратылатын жиынтық ұғым болып табылады.

Мемлекеттiк құрылыс нысанын қарауға кiрiсе отырып, ең алдымен оның ең алдымен мемлекет нысанының тағы бiр компонентi (басқару нысаны және мемлекеттiк  саяси режимнен басқа) болып табылатындығын айта кету керек. Осы ұғымды пайдаға асырудың мәнiсi, ол мемлекеттiң iшкi құрылымын, ондағы ұлттық-мемлекеттiк, аумақтық-мемлекеттiк құрылулар мен әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң болуы тұрғысынан ашатындығына болып отыр, орталық мемлекеттiк билiк пен жаңа ғана аталып өткен мемлекеттiң барлық құрамдас бөлiктерiнiң билiктерi арасындағы ара қатынасты көрсетедi. Мемлекеттiк құрылыс нысанынынң маңызы аса зор: оны қарамайынша орталық пен жергiлiктi органдардың қарым-қатынастар прпоблемасының шешiлуiнiң демократиялық дәрежесi мен мемлекеттегi орнын объективтi бағалау, аймақтың саясаттың ықпалдылығы мен тиiмдiлiгiн анықтау, ал көп ұлтты мемлекеттерде- әрбiр ұлттың жағдайы мен мәртебесiн анықтау, ұлт аралық қарым-қатынасты сипаттау қиынға соғады [10, 55 б.].

Мемлекеттің құрылыс нысаны — мемлекеттік биліктің әкімшілік-аумақтық ұйымдастырылуы, мемлекет және оның құрылымдық бөліктерінің, орталық және жергілікті органдар арақатыстылықтарының сипаттары. Мемлекеттің құрылыс нысаны көпшілік билігімен ғана тығыз байланыста емес. Одан басқа да маңызды сипаты-халықтың аумақтық ұйымдасуымен де байланысты.  

Өзінің бір қарағанда абстрактілі тәрізді екендігіне қарамастан мемлекеттің құрылыс нысаны азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына ең тікелей түрде ықпалын тигізеді. Дер кезінде және дұрыс шешімін тапқан мемлекеттік құрылым оның өзінің едәуір түрде тұрақты болуын, жемісті қызмет атқаруын бірталай шамада қамтамасыз етеді. Керісінше, мемлекеттің құрылыс нысанын таңдау, іздеп табу кезінде жіберілген, олардың сипаттары мен алдарында тұрған міндеттеріне сай келмейтін жаңылысулар мен қателіктер оның ыдырау себептерінің бірі болып шығуы мүмкін. Мемлекеттік құрылыс тұрғысынан қарағанда мемлекеттерді унитарлық (біртұтас мемлекеттік құрылымдар), федерациялар (құқықтық тұрғыдан қарағанда дербестігі салыстырмалы мемлекеттер одағы, одақтас республика, кантон, штат, жерлер және т.б.); конфедерациялар (мемлекеттік-құқықтық бірлестіктер, тәуелсіз мемлекеттер достастықтары) жєне басқада нысандарға ажыратамыз.

Саяси тәртіп дегеніміз (басқарудың және мемлекеттік құрылыстың жоғарыды қаралған нысандары сияқты) оның мәндік-мазмұндық жағы көрінетін, мемлекет құрылымын және оның басқа сыртқы жағын сипаттайтын жиынтық түсінік ретіндегі мемлекеттік нысанының компоненті болып табылады. Мемлекеттік-саяси тәртіп деп мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, реттеу және ықпал ету әдістерінің жиынтығын айтамыз. Соңғысы мемлекеттегі  саяси бостандық дәрежесі туралы, мемлекеттік механизмнің түрлі буындары арасындағы қарым-қатынастары және бір жағынан олардың арасындағы, екінші жағынан партиялардың, қоғамдық бірлестіктер мен халықтың арсындағы өзара қарым-қатынастың  моральдық-психологиялық ахуалы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік билік ету әдәістерін зерттей отырып, жеке тұлғаның  нақты мәртебесі туралы және мемлекеттегі басқа субъектіліердің қарым-қатынасы, олардың құқықтары мен мүдделерінің кепілдік  және қамтамасыз етушілік деңгейі туралы түсінік алуға болады.

Оқулықтар және монографиялық еңбектерде мемлекеттік-саяси режимді көбінесе саяси деп атайды. Бұл, біздің ойымызша дәл емес: өйткені соңғысы мемлекеттік қызмет әдістерінен басқа, саяси партиялар қызметінің, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық қозғалыс әдістерін де қамтиды. Егер мұндай терминологияға сүйенетін болсақ, онда режимнің  не екендігін түсіндіру  мемлекеттік проблематика шеңберінен шығып кетейін деп тұр.

Мемлекеттің өз қызметінде қолданатын әдістері әр алуан. Мәжбүрлеу, жалаң әкімшілік ету, командалық-бұйрықтық әдістерді атауға болады. Оларға қарама-қарсы иландыру, түсіндіру, ұйымдастыру-тәрбиелеу әдістері бар. Осы екі әдістің арасында екуінің де сипаты бар аралық әдістер шығады. Мемлекет өзінің күнделіті тәжірибесінде жоғарыда аталған әдістердің қайсысын таңдайды, ол оның қоғамдық-саяси мәні мен табиғатына байланысты. Басып-жаншу, зорлау, қуғын-сүргін және мәжбүрлеу әдістерін басым бағыт алған, жұрттың бәріне өзінің күші мен қуатын әр жолы көрсетуге құштар, диалог және келісім тілін мойындамайтын адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын козге де ілмейтін мемлекеттерді, — жалпы адамға тән құндылықтар басымдылығын мойындайтын, демократиялық дәстүрлерді сақтайтын, азаматтар мен басқа субъектілерге мемлекет жарлығын орындау қажеттілігін алдымен айтып түсіндіруге тырысатын, оларға мемлекттік саясаттың маңызын түсіндіріп, тек содан кейін ғана оларға қандай да бір мәжбүрлеу шараларын қолдануға жол беретін мемлекеттермен бір қатарға қоюға болар ма екен. Өзге сөзбен айтқанда, мелекеттік билік ету әдістері мемлекетті тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық мемлекеттерді қамтитын топтауға мүмкіндік бере отырып өте маңызды жағынан сипаттайды.

Ғылыми еңбектерде тәртіп ұғымына әрқилы түсініктер берілуде. Неміс заңгері Е.Левенштейн бұл ұғымды партиялардың санымен, француз саясаттанушысы К. Бюрдо үкіметтік оппозицияның бар жоқтығымен,               Е. Хамауи (Франция) мемлекет органдарының конституциялық өзара қарым-қатынастарымен байланыстырса, американ саясаттанушысы Д. Истон тәртіпті басқару стилі және тәртіп пен реттеулердің жиынтығы, басқа бір американ ғалымы К. Бекстер басқару (түр) жүйесі, аргентиналақ автор Н. Ботана билікті шоғырландыру мен бөлісудің қызмет процесі деп біледі. Бұл ұғымды мемлекеттік апараттың орталықтандырылуы деңгейімен, саяси бостандықтардың болуымен, сайлау тәжірибесімен, билік пен басқаруға осылардың қатысымен жүзеге асыратын рольдердің жиынтығымен байланыстыратын көзқарастар да бар.

Қысқасы,  саяси тәртіп  ұғымы ғылыми әдебиетте ұзақ пікір таласының негізіне айналып отыр.

Біз тоқталып өткен басқару түрлері  мен мемлекет түрлері құрылысы көбінесе мемлекет түрінің құрылымдық жақтарын сипаттайды. Бірақ бұл әр түрлі органдар мен мемлекетті құрудың тәсілдерін біріктіру болып табылмайды. Мемлекет органдары да, аумақтық құрылымдарда бірге жасап, жұмыс істеп келеді.

Мемлекет түрінің қызмет саласын сипаттау үшін И.Д. Левин алғаш ұыснған «саяси тәртіп» термині қолданылып келеді. Бұл ұғымды ол да, оның ізбасарларыда  мемлекеттік билікті – либералдық немесе күштеу билігін жүзеге асыру әдістерін сипаттауға пайдаланды. Мемлекеттік-құқықтық тәртіп белгісін мемлекет түрінің ғылыми санатына қосуы алға жылжушылықтың көрнісі. Ол мемлекет тану ғылымын мемлекет түрінің ұйымдық салаларын талдау шеңберін кеңейтті, сөйтіп саяси институттардың қызмет әдістеріне, адамның негізгі құқықтырын жүзеге асыруға, демократияның жай-күйіне, елдің «саяси хал-ахуалына» баса назар аударуға итермеледі. Мемлекет түріне сипаттама беру жаңа іліммен байытылды.

Кейінгі зерттеулер көрсеткендей, “саяси тәртіп” термині мемлекет түрінің белгісі ретінде оның сипаттамасынан әлдеқайда кең. Саяси тәртіпті бұл түрдің бір жағына қоса салуға болмайды, ол қандайда бір елде теңдей ықпал етуші көптеген факторлар ретінде тек мемлекеттік органдардың ғана емес, саяси мақсат, кейде  халықтың әртүрлі  топтарының саяси қызметінің, жаппай бой көтерулерінің нәтижесін көздейтін саяси партиялардың, көпшілік қозғалысының қызметінен тұрады.

Саяси тәртіп мемлекеттегі демократияның, оның ішкі саясатындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды жүзеге асырудың, “саяси хал-ахуалдың” жайын сипаттайды. Бұл мемлекеттік тәртіптен әлдеқайда кең ұғым, дегенмен де соңғысының, әдетте саяси тәртіпте оның шын мәнінің, өзегінің, үстемдігінің бастыларын құрайтынын да жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да ”саяси тәртіп” терминін көптеген мемлекет танушылыр әрқилы пайдаланып отыр.

Ғылымда “мемлекеттік тәртіп” ұғымын басқаша анықтамада айтылатын жақтары да бар. Олар: мемлекеттік-құқықтық, саяси-құқықтық, мемлекеттік-саяси тәртіп. Мен осы жұмыс мазмұнында саяси тәртіп — деген анықтаманы пайдаланып отырмын. Мұнда  саяси және мемлекеттік тәртіпті ажырату қиын, сондықтанда билікті жүзеге асырудың құқықтық әдістеріне баса назар аударылып отыр және тәртіпті саяси деп атау қажет.

Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың әдістері өте көп, әрқилы. Оларды екі үлкен топқа бөлуге болады: оның бірі – либерализм әдісі, ол дегеніміз саяси қарсыластарына көну; күштеу әдісі, ол дегеніміз сол билікке қарсылардың қатарында болған таптар, топтар, тектер, жеке адамдарға қатысты “басып жаншу”. Алайда мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері топтар мен адамдардың бұл санатымен шектелмейді. Оның таптарға да, әлеуметтік топтарға да, топтық құрылымдарға да, қолда бар билікті қолдаушы немесе оған қалыс қалушы адамдарға да қатысы бар. Халықтың бұл екі бөлігіне ымыраға келу немесе басып-жаншу туралы жайларды әңгіме арқауына айналдыруға болмайды. Бұл жағдайда саяси қарсыластармен өзара қарым-қатынас әлдеқайда күрделі де әрқилы болуы мүмкін. Осыған орай әдістерді топтау да ауқымды. Соның ішінде қолдау, қалыс қалысушылық, либерализм және күш көрсету әдістеріне кеңінен тоқталайық.

Мемлекеттік билік қолдау әдісін өзі сүйеніш тұтатын таптар, тектер, этникалық топтарға, сондай-ақ “достас” таптар мен топтарға, өзінің және “одақтас” саяси партияларға, бірлестіктерге, қозғалыстарға қатысты қолданады. Мұндайда билік “өзінің” әлеуметтік топтары менбірлестіктерінің ролін күшейтуге жәрдемдесетін қоғамдағы экономикалық, саяси, діни қатынастарды қолдап, құруға көмектеседі, кейде оны құратын да болады. Қолдаудың нақты әдістері де әртүрлі: экономикалық, саяси, иделогиялық т.б.

Қалыс қалушылық әдісі  мемлекеттік билікте жағдайда: әртүрлі әлеуметік топтар арасында өтіп жатқан сайыс мемлекеттік билік үшін немкетер болғанда немесе қандайда бір топты қолдауға немесе ішкі саяси немесе сыртқы саяси себептермен басқасына қарсы шықпай қалуға болмайтын жағдайда қолданылады. Біріншісі экономикалық және саяси билігі бар таптың әртүрлі фракцияларының ішкі күресінде орын алады.

Либерализм әдістерді (ымыраға келуді) мемлекет мұндай күштермен қарама-қарсы келгенде қолданады. Либерализм әдісі достас күштермен қарым қатынаста да пайдаланылады. Қарсыласушы “өз” табының топтарының тарапынан бірін ымыраға келтіре отырып, мемлекеттік билік ондай топты  артықшылықтарды пайдалана алатын жағдайға жеткізеді, өзінің оңды нәтижеге жетуге деген мақсатын арттыра түседі.

Күштеу әдістерін де әрқилы пайдалануға болады. Ең алдымен ол оппозицияға, әсіресе қарма қайшы күштерге қарсы – тәртіп  қарсыластарына  қарсы қолданады. Бұл түрдің шектен тыс түрі: еңбекшілердің жаппай бой көтеруін ату; оппозициялық кәсіподақтарды  талқандау; қару, су атқыштарды, жас ағызатын газды, т.т. қолданып, бой көрсетулерді қуу; сот ісін жүргізу және оппозициялық партиялардың басшыларын қамау. Егер мемлекеттік органдар тарапынан қандайда бір фракция, топ, партия билеуші тапқа, тіпті мемлекеттік биліктің өзіне залал келтіреді, олар арыдан ойлай алмайды деп табылса, мемлекеттік билік күштеу әдістерін өздерінің одақтастарына да қолданады.

Кез келген елдің тәртібінде қолдау, күштеу, ымыраласу және қалыс қалушылық әдістері әр кезде де бір бірімен араласа, кейде адам нанғысыз жағдайда қолданада. Әдетте тәртіп өзгермелі, тұрақсыз болады. Сондықтан да тәртіпке сипаттама жасағанда, оны топтағанда оның негізін,  ұйытқысын, мәнін ашып алу керек. Оның өзгермелі қасиеті қашанда ілесе жүреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

2. МЕМЛЕКЕТ БАСҚАРУ НЫСАНЫ ТҮРЛЕРІ

2.1 Монархиялық басқару нысаны және оның түрлері

Монархия – грек сөздігінде жеке өкімет деген мағынаны береді. Бірақ монархия тек жалғыз адамның ғана өкіметі емес, қазіргі жағдайда өсиет арқылы қалатын өкімет. Бұл өкімет қазіргі жағдайда көп қолданылуда (монарх – құдай қалаған адам). Жапонияда император 1845 жылға дейін Күнұлы-Анатерасу болып есептелген. Монархияның тарихында феодалдар монархтың бұғырды өздеріне және ұрпағына сайлау нәтижесінде көп жағдай күш көрсету, шақыру арқылы шешіп отырған. Бұған дәлел ретінде монархиялық мемлекеттердің Конституцияларын айтуға болады. 1946 жылдан қабылдаған Жапония Конституцияның 1 бабында «император мемлекет мәзірі және халық бірлігі болып оған егемендік үкімет беріледі» деп көрсеткен. Ал, 1878 жылда қабылданған Испания Конституцияның 56 бабында «Мемлекеттің бірлігі мен тұрақтылығын Король» деп аталған.

Басқарудың монархиялық – жеке басына берілген билік құру билігі – басқарудың ежелгі замандардан бері бар формасы. Мұндай форма ерте замандардағы таптық қоғамдарда пайда болады. Мұнда мемлекеттік билікті қолбасшылар, дамып кеткен немесе көршілес қауымдардың өкілдері, жасақтардың жетекшілері, әулеттердің көсемдері, таптық қозғалыстардың ұйымдастырушылары қолдарына алып кететін.

Біздің жыл санауымызға дейінгі 344 мың жылдықтардың арасында пайда болған қоғамдардағы барынша қарапайым әлеуметтік тұрғыдан алғанда әлі жіктері ашыла қоймаған «неолитикалық» революцияның нәтижесінде пайда болған қоғамдардың ұйымдарында басқарудың монархиялық формасы пайда болды.

Алғашқы рет егіншілікпен айналысқан мұндай қоғамдарда билікті ұйымдастыру жоғарыдан төменге қарай барынша қаталдықпен іске асырылды, барынша тиімді, жұртқа түсінікті болды, ауыл шаруашылығындағы барынша қатаң тәртіпке, диханның рухани жан-дүниесіне сәйкес келді. Монархия мемлекет басқарудың шағын жалпы әлеуметтік және әлеуметтік-таптық қызметін-еңбектің есебін жүргізу, оның нәтижелерін бөлісу, сақтық қорларын жасау, бірлесіп жасайтын жұмыстардың «иррегациялық, діни ғимараттар салу (ұйымдастыру соғыс жүргізу және шабуылдан қоғану, ақпараттық қызметтер құру, діни мерекелер өткізу, салықтар, адамдар жинау секілді жұмыстарды тиімді жүргізді. Монарх аймақтарды немесе жеке қызметтерді басқарушыларды, ал соңғыларын неғұрлым шағын жұмыстарды басқашыларды тағайындады. Билік құрудың мұндай сатылары басқарудың тиімді жүйесін құруды жеңілдетті. Мұндай реттерде қауымға кіретін дихандар, қолөнер иелері, саудагерлер, алғашқы қоғамдардың басқа мүшелері басқарудың белгілі бір деңгейінде даулы мәселелерін шешіп алатын немесе оларды неғұрлым жоғары сатыдағы органдардың шешуіне ұсынатын. Әрине, ұйымдарға қанағаттанбағанда ғана осындай жүргізу пайда болады.

Ал монархтың өзі, басқарудың өзі бір қалыпты жағдайында мемлекеттік билік құруды ұйымдастыру және іске асыру мәселелерімен айналысты. Ол өзінің кеңесшілерімен ақылдасатын. Басқарудың бастапқы сатыларында олардың апасында көріпкел болжам айтушылар, пайғамбарлар, діни қызметкерлср көп болды. Монарх өзінің министрімен де, басқа чиновниктермен де ақылдасатын.

Басқарудың монархиялық формалары бірте-бірте, әр түрлі қоғамдарда және әр түрлі замандарда билік құрудың сан алуан түрлерін туғызды. Ал монархтардың өздері мемлекеттердің тарихына король, перғауын тақсыр, князь, шах, әмір, радж, император, сұлтан, патша, тәңірі деген атақтар арқылы кірді.

Басқару формасы ретінде монарх адамға басы ашық заңдық белгілер тән келеді. Монарх мемлекеттің басын қосушы, олардың мемлекетке біріктірушісі деп саналады. Сондықтан, Францияның монарх-корольдерінің: «Мемлекет деген – мен», – деуі тегіннен тегін емес. Әрине, бұл мемлекетті заң жағынан иелену болатын. Іс жүзінде олай емес. Әдетте монархтардың өздерінің сарай шаруашылығы, жекеменшік дәулетті жер құлдары, шаруашылығы, (кейде олардың саны өте көп болған) болды да, монархтың семьясын мүлік жағынан қайтамасыз етті. Ал ол мемлекетке байланысты, оның басшысы, өкілі ретінде билік құрды.

Монарх мемлекетті жеке өзі басқарады. Әрине, бұл мемлекеттегі барлық нәрселерін оның өзі шешеді деген сөз емес. Жоғарыдағы атап кеткендей: мемлекет мәселелерін басқаруды іске асыратындар – көптеген кеңесшілері, министрлері, чиновниктері, қызметшілері болды. Олар мемлекеттің әр түрлі органдарына біріктіріледі. Ал монарх аса маңызды мәселелерді шешеді. Барлық билік соның қолында. Оның билігі ең жоғарғы билік және ешкімге тәуелді емес. Ал бұл әр түрлі мемлекеттік органдарға өкілдік бергенмен, басқару аясын бөлгенмен, монарх кез келген мәселені шешу тізгінін өз қолына ала алады деген сөз. Ол мемлекеттегі ең жоғарғы билік иесі.

Әдетте, оның билік құруына шек жоқ, оған діни дәріптеу қосылады. Оның билігі мемлекеттік өмірдің барлық салаларына соның ішінде сот саласына да жүреді. Монарх сот ұйымдарына байланысты шағымдары шешкенде ең жоғарғы және соңғы болып есептеледі.

Дегенмен, монарх мәселелерді шешкенде формалық тұрғыдан қарасақ, заң жағынан да, тәуелсіз адам десек те, іс жүзінде ол халықаралық, саяси және ұлттық күштердің ықпалына душар болды. Көптеген елдерде мұндай ықпалдар заң жағынан бекітіліп қалады. Дегенмен, көптеген реттерде ол кездейсоқ, субъективтік, тіпті, жеке басының көңілінің соғуы бойынша ұйымдар қабылдай салады.

Монархиялық билік, әдетте, кейінгі ұрпаққа мұра бойынша көшеді. Әр түрлі елдерде билікті мұраға берудің тәртібі әр түрлі (мысалы, мұра тек ер адамдарға ғана беріледі, мұра мұрагерлердің жастарының ең үлкеніне беріледі және т.б.). Бәріне бірдей нәрсе – биліктің бір адамнан екінші адамға ауысуына халықтың ешқандай қатынасы жоқ, өмір бойына бекітілген мұндай тәртіпке қатынаспайды.

Монархқа берілген үкімет билігінің мерзім шегі жоқ, бүкіл тек өлім ғана оны осындай өкілдікпен айырады. Керісінше, таққа өмір бойы отыру билік құру заманы, тіпті монархтың өмірінің өзі құқықтан тыс және мемлекетке қарсы тәсілдер арқылы қысқартылатын. Монархиялық басқарудың мерзім жағынан шек қойылмауы дегеніміз – басқару мерзіміне алдын ала мерзім қойылмау деген сөз. Тарихта ұнамаған монархтарды құлату, оларды өлтіру немесе оларды басқа адамдармен ауыстыру фактілері аз болмаған.

Монарх ешкімге жауап емес бермейді. Бірақ, «жауап» бермейтін монарх дегеніміз мемлекет қамын ойламайтын барлығын өз бетімен жіберген адам деген сөз емес. Мұндайлар тарихта сирек ұшырасады. Әдетте, монарх өзінің басқару жұмысының нәтижесі үшін нақтылы саяси және заң жүзінде жауап бермейді. Ал мемлекетті басқаруға байланысты қателіктері жауап береді. Дегенмен, тарихта революциялық жағдайларға байланысты халық монархты жауапқа тартқан мысалдар ұшырасалады.

Әрине, жоғарыда келтірілген басқарудың монархиялық формасын заңдық белгілері – солай болуға тиіс, монархияның кәдімгі формасы. Сөз жоқ, нақтылы тарихи жағдайларда басқаша жағдайлар және аталған заңдық белгілерден бөлек реттер болған. Мұндай белгілердің әр түрлі ұшырасуларына байланысты монархияның да әр түрлі пайда болады: мысалы, шектелмеген «абсолюттік» және шектелген, сонынан ішінде конституциялық монархия.

Бұл форма киіннен пайда болған феодалдық мемлекеттерге тән, аграрлық құрылымнан индустриялдық құрылымға өту барысында пайда болған.

Бұл форма монархтың жеке қолының астында барлық мемлекеттік басқару қызметінің болуы.

Бұл формаға тән ерекшелік монархтың өзі заң шығарады тікелей әкімшіліктік қызметке басшылық жасайды. Бұл қызметке өкімет өкілдерін тағайындайды және өзі де өзін сатып өзі жүзеге асырады.

Абсолюттік монархияға тән нәрсе халықта ешқандай мекеме болмайды, барлық мемлекеттік билік монархтың қолында. Ол заңдар шығарады, чиновниктер тағайындайды, сыртқы және ішкі саясатты жүргізеді. Салық жинайды және оны жұмсайды және мұның бәрін кісі жасайды, халық заң шығару ісіне қатынастырылмайды, халық мемлекеттік формасы арқасында монарх озбырлық жасайды, халықты қаталдықпен езеді. Монарх таптардың сойылын соғушы және мүдделерін қорғаушы күйінде қалады.

Монархтың өкіметіне шектеу болмайды, соның ішінде заңдық саяси моральді этикалық, діни шектеулер болмайды.

Монархтың қарамағындағылар заңдық құқыққа тек қана монархтың өзі белгілі бір құқықтарымен қамтамасыз еткен жағдайы және бұл құқықтарды таңдатқан жағдайда жүзеге асырады. Қазіргі жағдайда абсолюттік монархия-раритет (өте сирек кездесу). Бұған мысал ретінде Сауд Аравиясын, Оманды айтуға болады. Бұндай мемлекеттер бүгін октрияцилық Конституциялар қабылдау құқығына ие. Бірақ бұл актілер толық Конституциялық мағына бере алмайды. Мұндай Конституцияға 1972 жылы Катарада қабылдамаған уақытшы Конституцияны айтуға болады. Сауд Аравиясындағы монархия өздерінің шоғарғы діни қоғам деп есептеп бұл жағдай оның қызмет өкілеттілігін арттыруды, бірақта бұл өкілеттілігін шектеулерге келіп тіреледі, мұнда ерекше роль басқарушы жанұяға, өзінің кеңесінде шешу арқылы жүргізіледі.

Монархиялық өсиет монархтың тікелей ұлын сайлаумен шектелемейді, қажет болған жағдайда монархтың таңдап бас тартуға мәжбірлей алады.

Мысалы, құл иелену қоғамында монархияның озбырлығында шек болмайды. Дегенмен, абсолюттік монархияның басқару формасы ретінде гүлденген заманның негізінен орта ғасырлар. Теократиялық монархия – абсолюттік монархияның бір түрі, мемлекеттің басшысы зиялылық, әрі діни биліктердің тізгіндерін қатар ұстайды. Кейбір мемлекеттерде буржуазиялық қарым-қатынастардың дамуына байланысты конституциялық монархияға айналады да жаңадан пайда болған өктемдік етуші тап буржуазияның мүдделерін қорғауға мәжбір болды.

Бұл шектеулі және Конституцияның монархиялық форманың алғашқы негізін қалаушы форма. Мұнда біз өкіметтің алғашқы қалыптасуымен дамушы бөліну формасын, заңдылық өкімет органын атқарушы өкіметтен бөлінгендігін қарастырады.

Мұнда заң шығарушылық билік монархтың қарамағындағылардың немесе олардың белгілі бір бөлігінің дауыс беруімен бағайындалған парламентке берілген.

Атқару қызметін монархқа тікелей өзі басқаруға немесе өзі тағайындаған өкіметтің басқаруына беріледі.

Сот жүйесін басқару тікелей монархтың өзіне берілген. Алайда заңдар парламентпен қабылданғанын монархтың бекітуінсіз заңдар күніне енбейді және де ерекше жағдайда монарх өзі жарлықтар шығаруға құқылы.

Шектелген монархияның формалары әр түрлі. Орта ғасырлардағы Европаның соңғы дәуірлерінде монархия мен қатар «үшінші сословияның» өкілетті мекемелері – парламенті пайда болды. Мемлекеттік билік екі жақты сипат алды: монарх заң жағынан да, іс жүзінде де атқарушылық билік саласында тәуелсіз бола тұрса да, парламенттің қызметімен есептесуіне мәжбүр болады. Бірақ, мұндай үкіметтің жұмысы парламентте қалқыланатын, сыналатын. Монарх парламентке бар қуатымен әсер ететін: оның заңдарының қолдануына тыйым салатын, жоғарғы палатаға депутаттарды тағайындауға құқығы бар болатын, парламентті тарқатып жібере алатын. Дегенмен, монархия кезіндегі үкіметті мекеменің бақылайтын құқы болды. Заң шығарушы орган ретінде монарх онымен есептесуге мәжбүр болатын.

Конституциялық монархияға тән нәрсе – монархтың заң шығару және атқарушылық салаларындағы билігіне заң жағынан шек қою. Монархтың формальді түрде алғанда үкімет басшысын, министрлерді тағайындайтынына қарамастан үкімет оның алдында емес, парламенттің алдында жауапты. Монарх шығарған құжаттар парламент мақұлдағаннан кейін, конституцияға сүйеніп тұсында, ең бастысы үкіметтік роль атқарады, символ халықтық мемлекеттің өкілі болады. Ол патшалық құрады, бірақ басқармайды.

Монархияның басқару формасы ретінде заңдық қана емес, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық белгілерді сипаттап береді. Мыналарды атап айталық. Монархтың өкімет билігі құдайдың өзі берген билігі ретінде қабылданады. Ал монарх құдайдың өз батасын берген оған құдайдың өзі билік беріп қойған адам ретінде есептеледі. Монарх алдың санаға сүйенеді және өмір сүреді: «Әркім өзін ойлайды, бір патша барлығымызға қамқор», адамдар тең емес, олар мүмкіндік жағдайы, атақ-даңқы, әлеуметтік сатыларда алатын орны бойынша бағаланады. Монархияның билік монархқа деген сенімге, оған деген сенім мен сүйіспеншілікке, ақ көңіл патшаға деген үмітке сүйенетін. Дегенмен, монархия кіріптарлыққа, қатал тәртіпке, шен сақтауға сүйенеді. Монархиялық сана тұтас алғанда консервативтік сана, оған тән нәрсе шыдамдылық, қазіргі бар дәстүрлерді, мінез-құлық нормаларын сақтауға деген әуестік.

Сөйтіп, басқару формасы болып, саналатын монархия биліктің оны ұйымдастыруы мен іске асырудың қоғамның әлеуметтік-психологиялық жағдайының күрделі қорытындысы.

Әрине, оны мемлекет дами келе өзінен өзі басқа формаларға орын бере қоятын өмірі озған басқару формасы деп ойламауы керек. Осы күнгі заманда басқарудың монархиялық формасын қалап алған мемекеттер аз емес. Кейбір мемлекеттерде саяси басшылардың атаулары бөлек болғанмен, іс жүзінде олар монархтың билігі мен мәртебесіне (мысалы, кейбір социалистік мемлекеттердегі коммунистік партиялардың бас секретары) ие болып отыр. Мұнымен қатар монархия тұсындағы биліктің кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалатынын ескерсек, биліктің көшіп отыруының тұрақты және ыңғайлы тәсілі болып алады, тыныштыққа сын сағаты туған кезде тиісті қоғамның ынтымақтастығына «қызмет» істейді. Монархия көптеген халықтар үшін билікті ұйымдастырудың және іске асырудың дәстүрлі жүйесі, жұрт бұған үйреніп алған, оны «құрметтейді».

Монархия  қазіргі кезеңдегі қалыптасқан түсінігі талай тарихи даму кезеңінен өтіп толықсыған, оның негізгі белгілерін көрсететін ұғым болып табылады. Монархия туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі көзқарастар жүйесі қалыптасқан болатын. Монархия еліміздегі түсіндірме сөздіктердің бірінде, былай түсіндіріледі: Монархия-мемлекеттік басқару нысаны. Мұнда ең жоғарғы өкімет (билік) сайланбайды, тағайындалмайды, ондай билік ұрпақтан ұрпаққа мұраға қалдырылып, ауысып отырады. Мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады [11, 212 б.]. Ал  отандық белгілі ғалым Ғ.С. Сапарғалив монархияны былай айқындауға тырысады: Монархия – мемлекеттік басқару түрі. Барлық мемлекеттер типтерінде кездеседі. Сондықтан құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық монархиялар болады. Монархияның түрлері – абсолюттік монархия — феодалдық мемлекеттердің басқару түрі. Конституциялық монархия-кейбір буржуазиялық мемлекеттердің басқару түрі (Англия, Жапония, т.б.). Монархия-монарх (король, патша, шах, хан, т.с.с) билеген мемлекет [12, 92 б.]. Монархия туралы ұғымдарды талдай қарайтын болсақ, оның мәні бір болғанмен сипаттау ерекшеліктері бар екендігін көреміз. Т. Ағдарбеков: Монархия (грек тілінен –жалғыз билеуші)- басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай билеушінің қолына шоғырланады-монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).

Монархияның белгілеріне:

—     жоғарғы  өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;

—     басқаруының уақыты шексіз болады;

—     сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады [6, 105-106 бб.], — деп негізгі белгілерін көрсетуге тырысады. Ал белгілі оқулықтардың бірінде Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік мұрагерлікпен беріледі. монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтан оның билігі-мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік европа мемлекеттерінде ерке адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндай жағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Напалеон, Каролингтердің тұқымдары. Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да кездескен  (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистік партия басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функцияларды жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады [8, 36-37 бб.]. Монархияда мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады, билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі [9, 31 б.].

Басқарудың монархиялық формасы жағдайындағы монархтың құқықтық статусының аса маңызды ерекшеліктерінің бірі – мемлекет басы қызметін ауыстыру тәртібі мен шарттарына байланысты. Мысалы, басқарудың республикалық формасынан ерекшелігі монарх өзінің қызметін мұралық пен және өмір бақи алады. Алайда, кейбір ғалымдар бұл көзқарасты дұрыс деп есептемейді де, дәлел ретінде сайланбалы монархияларды алға тартады. Бұл көзқарастың дұрыстығы да бар. Егер қазіргі басқару формаларына анализ жасайтын болсақ, кейбір ерекшеліктері бар монархияларды атауға болады. Мысалы,  Малайзияда мемлекет басшысы  — король 5  жыл мерзімге сайланады. Біздің пікірімізше, сайланбалы монархиялар ережеден тыс нәрселер болып табылады. Ол мемлекеттік құрылыстың ыдырауына алып келді, немесе мұрагерлік монархияға айналды. Мұны монарх билігінің өмір бойлығы принципіне қатысты да қолдануға болады. Мысалы, Бутанда заңға сәйкес корольді Парламент депутаттарының 2/3 дауысымен мерзімінен бұрын биліктен тайдыруға болады; Сауд Аравиясында билеуші әулет отбасыларының кеңесімен король орнынан тайдырылып, жаңа корольмен алмастырыла алады. Бүгінде басқарудың монархиялық формасы мейлінше кеңінен таралған. Мысалы, Европа мемлекеттердің үштен бірінің басқару формасы монархиялық, ал Азияда — мемлекеттердің ширегі, Африкада 50  мемлекеттің үшеуі монархия, Солтүстік Америкада бір мемлекет (Канада), Латын Америкасында – бір мемлекет (Белида), Кариб бассейінінде бірқатар аралдық мемлекеттер Монархиялар болып табылады.

Монархияның ортақ белгілерінің барлығына қарамастан әртүрлі елдердегі монархиялардың билік өкілеттігі әртүрлі тарихи және қазіргі заманғы монархияларды өкілеттігі ауқымына байланысты үлкен үш түрге бөлуге болады: абсолюттік, дуалистік және парламенттік (шектелген). Адамзат тарихындағы ең көне басқару формаларының бірі абсолюттік монархия. Абсолюттік монархия барлық билік монархияның қолына шоғырланады: монарх заң шығару құқығына ие, мемлекетті басқару және жоғарғы сот инетациясы болып табылады, сондай-ақ діни билікке ие. Аталған ортақ белгілеріне қарамастан тарихи дәуірдің әртүрлі кезеңдеріне абсолюттік монархияның өз ерекшеліктері болады. Мысалы, ежелгі дәуірдегі: монархиялардан көне шығыс монархиялары (шығыс деспотиясы) ерекше көзге түседі. Шығыс монархиялары өте уникальді, сондай –ақ империя формасында ежелгі рим монархиясында қайталанбас құбылыс (б.э.д. І-ІІ ғ.). Ежелгі рим монархиясы, әсіресе кейінгі дәуірлердегі басқару формасы орта ғасырлардағы мемлекеттер үшін үлгі болды. Орта ғасырлардағы монархия өз дамуының үш кезеңін басынан өткерді: ете феодалдық, сословиялық өкілетті және абсолюттік монархия. Ежелгі шығыс монархиялары Азиялық өндіріс тәсілдеріне негізделді. Монархияның осы түрінің қалыптасуында ежелгі шығыс мемлекеттеріндегі климаттық жағдайлар маңызды роль атқарды. Ирригациялық құрылыстарды салу және оның жұмыс тәртібін бақылау қажеттігі, ұзақ уақыт қауымдық шаруашылықтың сақталынып қалуы, жерге, суға, құлдардың бір бөлігіне деген ұжымдық меншіктің болуы – шығыс монархиясының экономикалық алғы шарт болды. Ең ірі жер иесі патшаның өзі болды. Шығыс деспотиясы монархтың билігі формальді түрде шектеусіз еді. Мемлекет басшысының қолында барлық билік шоғырландырылады, ол мемлекеттік аппаратты басқару қоғам өмірінің ең маңызды мәселелерін монарх шешті. Оның билігі құдайландырылды. Ежелгі шығыс елдеріндегі мұндай монархиялық жиынтықтығы «шығыс деспотиясы» ұғымын құрайды. Басқарудың осындай формалары ежелгі Азия –Африка мемлекеттері үшін тән (Египет, Шумер, Вавилон, Үндістан, Қытай). Алайда, шын мәнісінде мемлекет басшысының билігі әскери чиновниктер мен абыздар тарапынан шектеліп отырды. Ежелгі Рим монархиясы ерекшеленді. Монархиялық басқару формасының алғашқы кезеңдерінде Римде монархиялық институттармен қатар республикалық мекемелер болды. Мұнда республикадан монархияға көші, өтпелі кезеңдегі басқару формалары әртүрлі әскери диктатуралар арқылы жүзеге асырылды. Тек кейінгі кезеңде ғана Ежелгі Римде басқарудың типтік монархиялық формасы қалыптасып, император әскери – бюрократиялық аппаратқа және армияға арқа сүйеді. Феодалдық қоғамның гүлденуі кезеңінде күшті монархиялық концепциясы басымдылыққа ие болды. Монархтың билігі абсолютті болып есептеліп, мемлекет билеуші теңдестірілді. (Осыған байланысты Француз королі Людовик ХІV- нің «Мемлекет дегеніміз -Мен» деген сөзі есіне түседі.). Енді кішігірім осы монархиялық басқару жүйесінің түрлеріне тарихи шолудан кейін, монархиялық басқару жүйесінің ұғымын талдауға кірісетін болсақ, біз негізінен монархиялық басқарудың ұғымын айқындау үшін оның тұрақты ерекше белгілеріне тоқталып өтуіміз қажет. Жалпы қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушылар монархиялық басқару жүйесін жоғарғы мемлекеттік билік мемлекет басшысына монархқа берілетін, оны мұрагерлікпен алатын, халықтың алдында жауапкершілігі болмайтын басқару нысанының түрі деп айқындайды. Бұл жерде монархиялық басқарудың мазмұнына терең үңілетін болсақ, аталған монархиялық жүйенің негізгі белгілерінің тұрақсыздығын көреміз. Жалпы монархиялық билікті классикалық тұрғыдан алғанда дәстүрлі мынандай белгілері болады:

Біріншіден, биліктің бір тұлғаның қолында шоғырланатындығын;

Екіншіден, биліктің мұрагерлікпен берілетіндігін;

Үшіншіден, биліктің ғұмыр бойы берілетіндігін;

Төртіншіден, монархтың жауапкершілігінің болмауы.

Шын мәнінде, қарайтын болсақ, айтып өткеніміздей бұл белгілер де бір қарағанда тұрақты болып көрінгенмен дау тудыруы мүмкін. Егер тарихқа көз жүгіртетін болсақ, монархиялық билік әрқашанда бір адамның қолында шоғырлана бермеген. Мысалы, Ежелгі Римнің консулдары бір орынға екеуден тағайындалатын. Сонымен қатар, ХІ ғасырда Византиялық Роман Диоген  өзінің регеншесі Евдокин Макремболитессе үйленген кезеңінде өзімен қатар, үш ұлы мен  әйелінің тең билігін мойындап, құжаттарға қол қойғанда, төртеуі де қол қоятын болған.

Сонымен қатар, монархиялық биліктің мұрагерлікпен берілетіндігінде оның негізгі белгісінің қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені, тарихта оған қарсы келетін әр түрлі айғақтарды кездестіруге болады. ХІІІ ғасырдағы Кастиялианың корольдары тақты сайлау арқылы иеленген болатын. Ал, Ұлы Герман халқының қасиетті Рим империясының императоры Карл ІҮ таққа жеті князы курфюрстамен сайланды. Қазіргі кезеңде монархиялық басқаруға негізделген елдердің өзінде де, мұрагерлік жүйені қолданбайтындары бар. Мысалы, Малайзияның мемлекет басшысы монархияның субъектілері, сұлтандармен бес жылға сайланады. Мұны Біріккен Араб Эмираттарының тәжірибесінен де көре аламыз. Монархиялық басқару жүйесінің қалыптасуынан бергі кезеңді алатын бослақ, тақ мұрагерлігін иеленудің негізгі жолдарының қалыптасқандығын көреміз. Тақты иеленудің жолдарын қазіргі ғылымда салийлік, кастилдік және австриялық деп бөліп көрсетеді. Сали жүйесіне сәйкес тақ мұрагері отбасындағы ер адамдармен айқындалады. Бұған әйел адамдар кірмейді. Мысалы, оған Норвегия мен Жапонияны жатқызуға болады. Ал, кастилдік жүйе бойынша тақ мұрагерлігіне әйел адам үміткер болып табылады, бірақ та, тақ негізінен ер адамдарға қалдырылады, яғни соған басымдық беріледі. Мысалы, кіші інісі үлкен әпкесін тақ мұрагерлігінен шеттете алады. мұндай жүйе қазіргі кезеңде Ұлыбританияда қолданылады. Австриялық жүйе бойынша әйел адам тақ мұрагерлігіне үміткер болғанмен, дәстүрлі қалыптасқан жолға сәйкес негізінен, тақ ер адамға мұра болып қалып отырады. Мұндай жүйені кезінде Ресей билеушісі І Павл енгізген болатын.

Монархиялық биліктің классикалық қағидасына айналған патша билігінің мызғымастығы, оның жоғарылығыда тарихқа көз жүгіртетін болсақ, сын көтермеуі мүмкін. Мысалы, Ежелгі Үндістанда мемлекет басшысының билігі әр түрлі кеңестермен, яғни падишахпен шектеліп отырғандығын білеміз. Кейінгі Европа монархтарының да биліктер әр түрлі жағдайда шектелінгендігіне тарих куә.

Әрине,  күшті президенттік басқару мен монархиялық басқарудың арасында өкілеттіктерінде мұндай ұқсастықтар болуы мүмкін. соған қарап, екі жүйені жақындастыру ғылыми тұрғыда өзін ақтамайтын ұсыныс деп айтуға болады. Президенттік билік жүйесі тарихи кезеңнің ерекше бір сатысында өмірге келген басқарудың көрінісін бейнелейді.  Ал, монархиялық басқару жүйесінің өмірге келген тарихи ортасы және оның негізі мүлдем басқа болып табылады. Сонымен қатар, монархиялық басқарудан туындаған президенттік жүйенің қалыптасуы туралы нақты тарихи фактіні  келтіре қоюда мүмкін емес. Яғни, монархиялық басқарудан эволюциялық жолмен президенттік басқару жүйесіне өткен мемлекеттер жоқ.

Жоғарыдағы ойымызды қорыта келгенде, далпы монархиялық басқару жүйесіне негізіен мынандай тұрақты белгілер тән болып келеді. Монархиялық басқару жүйесіндегі монархтың заңи жауапкершілігінің белгіленбеуі, монарх өкілеттігінің мерзімінің айқындалмауы, монарх билігі мемлекеттік бірліктің ұлтық тұтастықтың символының өлшемін білдіруі.

Монархиялық басқару жүйесі сан ғасырлардан бері қалыптасып дамып келе жатқан  және мемлекеттік басқару нысанының алғашқы түрі болып табылады.

Монархиялық билік  өзінің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Бұл тұрақтылық монарх билігінің күштілігіне және оның құзыреттілігіне негізделген. Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде монархиялық билік бірнеше араб елдерімен қатар дамыған еуропалық мемлекеттердегі қалыпты жұмыс атқарып жатыр.

Монархиялық басқару нысаны адамзат тарихында мемлекетті басқару нысанын қалыптастырудың тарихи тәжірибесі өмірге әкелген алғашқы түрлерінің біріне жатады. Ежелгі дәуірлерден осы уақытқа дейінгі аралықта монархия ұғымы, бірнеше даму кезеңін өткен болатын. Монархиялық басқарудың басты ерекшеліктеріне биліктің мұрагерлік жолмен берілетіндігі, бір адамның билігінің үстемдігі, монархтың заңдық жауапкершілігінің болмауы жататын болған. Кейінгі европа елдерінің тәжірибесі монархиялық басқару жүйесінде сайланбалы қағиданың да орны алатындығын көрсетіп берді. Монархиялық басқару жүйесі қазіргі кезеңде нақты билік жүргізудің нысанынан гөрі, ұлттық бірлікті, мемлекеттік тұтастықты қалыптастырудың нақышына (символына) айналып отыр.

Монархиялық басқару нысанын  түрлерге жіктеу, өте күрделі мәселе болып табылады. Оның негізгі себептері де жоқ емес. Қоғамдағы жария билікті ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық моделін қисынды тұрғыда нақты саралау, оңай емес. Монархиялық басқару жүйесі мемлекетте билікті жүзеге асыруымен тікелей байланысты. Сондықтан да, болар монархиялық басқаруды жіктеуде бір-біріне қарама-қарсы келетін көзқарастар жүйесі қалыптасқан. Соңғы кезеңде еліміздегі отандық ғалымдар тарапынан да монархиялық басқару жүйесі туралы біртекті саралауды кездестіре алмаймыз. Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраева монархиялық басқарудың түрлерін былай жіктеп көрсетеді: «Монархияның үш түрі болады: А) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұл жерде монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз, ең жоғары органы. Оның қолында заң қабылдау, атқару және сот биліктері шоғырланған. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктерінде орын алған. Б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқарудың мұнадай нысанында елдегі билік (үкімет) монарх пен басқа органдарға бөлінген болып келеді. Мысалы, парлментке. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны Ұлыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар. В) Дуалистік монархия. Басқарудың бұл нысанында араларында тең бөлікке түскен болып келеді. Мысалы, өткен замандардағы Пруссия, Австрия, Италия, Румыния, Ресей елдерінде монархтың қолында атқарушы билік (үкімет) болған. Үкіметті жасақтау, өзінің алдында жауапты министрлерді, басқа да лауазымды тұлғаларды тағайындау және оларды орнынан алу құқығына ие болған. Бұлардан басқа монарх тыйым (вето) құқығы мен парламентті таратып жіберуге шексіз құқықты болған»                        [13, 56-57 бб.]. Міне, бұл талдаудың өзінен-ақ, монархиялық басқару жүйесін жіктеу мәселесі теориялық тұрғыда өзінің толық шешімін таппағандығын көреміз.

Шын мәнінде, теорияда монархиялық басқару нысанын түрлерге жіктеу өте таласты мәселенің қатарына жатады. Бұл негізінен біздің ойымызша, жария билікті ұйымдастырудың мемлекеттік құқықтық моделін жіктеудің қиын екендігінен туындайды.

Қазіргі кезеңде мемлекеттаншуы ғалымдар тарапынан монархиялық басқаруды жалпы мынандай түрлерге: шексіз монархия, яғни монарх мемлекеттегі ең жоғарғы басқарушы болып табылатын және шектелген монархия, яғни мемлекеттегі жоғарғы билік монарх пен басқа да органдардың ортасында өзара шоғырланатын. Кейбір ресейлік авторлар тарапынан дуалистік монархияны, яғни жоғарыда аталған монархия түрлерінің ерекшеліктерін бойына топтастыратын  түрін бөліп көрсететін авторлар бар. Мәселен,                  Б.А. Страшун [14, с. 208-209], В.Е. Чиркин [15, с. 141], И.П. Ильинский                      [16, с. 183] және т.б.

Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, монархиялық  басқаруды түрлерге жіктеу мәселесінде қазақстандық ғалымдар тарапынан оқулықтар деңгейінде ғана жалпыға мәлім түрлерді ажырату жүргізілген болмаса, арнайы бұл мәселені сөз ететін ғылыми мақалалар, монографиялық еңбектер жоқтың қасы. Сондықтан да, біз монархиялық басқару жүйесін жіктеу барысында негізінен қазан төңкерісіне дейінгі Ресейдің мемлекеттанушы заңгер ғалымдарының ойпікірлеріне жүгінуге мәжбүрміз. Бұл жалпы отандық заң ғылымынжа монархиялық басқару жүйесін жіктеуді толыққанды ғылыми деңгейде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, монархиялық басқаруды түрлерге айырудағы әр түрлі теориялық пікір-таластардың туындау себептірінің негіздерін айқындауға жол ашады. Өйткені, біз сөз еткелі отырған уақыт аралығындағы рсейлік ғалымдардың көпшілігі батыс жоғарғы оқу орындарында білім алған, белгілі ғалымдардың қатарына жатады және жоғарыдағы бөлімдерде айтып өткенміздей ресей тарихы монархиялық басқару жүйесін көп кезеңдерден бері бастан өткізген мемлекеттің біріне жатады. Сондықтан да, ғалымдар тарапынан бұл ерекше талдауға түскен мәселелердің бірі десек артық айтқандық болмайды. Енді сөз кезегін, осылай қарай өрбітетін болсақ,  Б.Н. Чичерин жоғарыдағы монархиялық басқаруға байланысты саралауды қолдай отыра былай дейді: “Ограниченная монархия, в отличие от абсолютной представляет сочетание монархического начала с аристократическим и демократическим. В этой политической форме выражается полнота развития  всех элементов государства и гармоническое их сочетание: монархия представляет начало власти, народ или его представители — начало свободы; аристократическое собрание-постоянство закона” [17, с. 9-10.]. Мұндай позицияны ХХ ғасырдың басында М.Н. Коркунов та ұстанған болатын. Ол монархиялық басқаруды абсолюттік және конституциялық деген түрлерге жіктей келе, оның ерекшелігін былай көрсетеді: “Если монарх является не только безответственным представителем государства, как целого, но и сосредотачивает в своих руках всю полноту, все функции государственной власти, получается монархия неограниченная или абсолютная.

Ал сол кезеңде поляктың ғалымы Ю. Гачекте монархиялық басқару нысанын қарай келе, оны үш түрге жіткеді: бірінші, самодержавиялық; екінші конституциялық; үшінші парламенттік. Самодержавилік монархия оның ойы бойынша абсолютизмнің көрінісі, оған мысалы ретінде сол кезеңдегі Ресей империясын келтірді.  Конституциялық монархияның ерекшелігін былай түсіндірді: “… подразумевает полнейшую независимость монарха от парламента при осуществлении им управления и выборе министров” [17, с. 62.]. Ал, парламенттік монархияның ғалымның ойы бойынша, өзіне тән белгілері мынада: “… министры назначаются для монарха парламентским большинством и где сам парламент осуществляет административную деятельность” [18, с. 54.]. Бұл көзқарастарға Л.А. Тихомировтың ұсынысы қарсы келеді. Ол монархияны үш түрге бөліп көрсеткен: “1) монархию деспотическую; 2) монархию абсолютистскую; 3) монархию чистую или самодержавную” [18, с. 101.]. Оның ойы бойынша, самодержавиелік монархия: “.. самодержавная (истинная) монархия может быть только одна. Ведь верховная власть нравственного идеала неограниченна, но не абсолютна. Она имеет свои обязательные для ее начала нравственно-религиозного характера, во имя которых только и получает свою законно-неограниченную власть” [18, с. 101.]. Сонымен қатар,              Л.А. Тихомировтың ойы бойынша, жеке билік оны халық өздігінен мойындағанда ғана мүмкін болады деп санады. Сонымен қатар, ол былай дейді: “Абсолютизм, как тенденция, фактически может проявляется при всех началах власти, но лишь по недоразумению и злоупотреблению. По духу же своему, по природе, абсолютизм свойственен только демократии, ибо народная воля ничем кроме самой себя не обусловленная создает власть, абсолютную, так что если нард сливается с государством, то и власть последнего становится абсолютной” [18, с. 101.]. И.Л. Солоневич абсолютизмді монархиялық басқаруға бюрократиялық элементтер араласқанда ғана көрініс табады деп есептей келе, оған ХҮІІІ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі басқаруды мысал еткен болатын [19, с. 80]. Н.Н. Алексеев болса, бұл мәселеге байланысты өзінің уәжін айта келе, жалпы абсолютизм болуы мүмкін емес деп санады. Тек абсолюттік монархия мынандай жағдайда болады деді: “в точном историческом смысле этого слова, то в чистой и последовательной форме она могла существовать только при господстве идея царя божества и только в ее пределах. Подлинно абсолютной властью может быть только власть, подобная божественной, которую никто не может ограничить и которая даже выше нравственных законов” [20, с. 61.]. Деспотиялық монархияны монархиялық басқарудың өте нашар түрі ретінде бағалаған. Тағы белгілі бір ғалым И.А. Ильин болса, ол туралы былай дейді: “тиран есть монарх, не стоящий на высоте своего призвания; и более того-извращающий свое призвание, свою национально — политическую функцию и тем подрывающий монархическое правосознание в своем народе и монархическую форму своего государства” [21, с. 562.]. Ресейдің патшалары әрқашанда, джеспот бола бермеген. Оны кезінде шетлдік ғалымдар да мойындаған болатын. Вена университетінің профессоры А. Каппелер ол туралы былай дейді: “тираном московский правитель не был: его власть была ограничена религиозными нормами, династическим порядком наследования и традициями (стариной). На практике русские государи правили чаще всего в согласии с другими слоями элиты, прежде всего со старинными боярскими и дворянскими родами. Но отсутствие ограничения царской власти, закрепленного организационно и юридически, являлось основой политической системы России” [22, с. 55.]. Осы жерде тоқтала кететін тағы бір жағдай, деспотиялық монархия мен самодержавиелік монархияның ара-жігін ажырату үшін самодержавие сөзінің мәнін түсіну қажет. Әрине, ресейдегі абсолютизм туралы 1968-1970 жылдар аралығында «КСРО тарихы» журналында әр түрлі пікір-таластардың орын алғандығын білеміз [23, с. 70]. Кейбір авторлар Ресйлдік самодержавиені буржуазиялық құқықтық мемлекеттің бір түрі ретінде бағалайды. Ал кейбіреулер болса, шығыстық азиаттық деспотия деп таниды. Осы мәселеге байланысты Н.М. Коркуновтың мына ойына мән берейік: “Следует признать, что понятие самодержавия объединяет собой понятие неограниченности, в смысле сосредоточения в руках монарха все полноты государственной власти” [24, с. 213.]. Н.И. Палиенко болса, мүлдем бұған қарсы пікірді айтады: “как бы не были прерогативы монарха… ограничены полномочиями народного представительства по силе наших Основных Законов, остается все-таки несомненным, что по смыслу этих законов Россия, получившая народное представительство с законодательными полномочиями, теперь является конституционным государством, хотя и наименее развитого типа” [25, с. 75.].

Байқап отырсақ, ресейлік самодержавиелік монархияда әлі де болса, ғалымдар тарапынан жүйелі түрде бағасын ала қоймаған, беті ашық мәселенің қатарына жатады. Ресейлік самодержавиені шығыс деспотиясымен бір орынға қою орынсыздау болып табылар, шын мәнінде ресей тарихында самодержавие шексіз түрде көрінген кездері болды. Сонымен қатар, қоғамдық сословие өкілдері патша билігіне ықпал етіп, абсолютизмді шектеуге ұмтылған тұстар да болды. Сондықтан, Ресей абслютизімін әрбір тарихи кезеңге байланысты бағалау қажет деп санаймыз.

Біз монархиялық басқару үйесін жіктеу барысныда тағы бір ескеретін жағдай, тарихи кезеңдерге сәйкес монархияның әр түрлері бой көтеріп, мемлекеттік құқықтық мірден жоғалып кеткендігін де ескеруміз қажет. Сондықтан да, монархияны жіктеу барысында осы мәселені де көңілімізден таса қаламауы қажет. Міне, бұл жағдай монархияның тағы да бір түрі теократиялық монархияның да өмір сүргендігін және қазіргі әлемдік елдердің тәжірибесінде бар екендігін көрсетеді.

Қысқаша осы шолуымыздан кейін отандық заңгерлер тарапынан монархияны жіктеу мәселесіне байланысты ұстанымдарға тағы тоқталатын болсақ, С.А. Табанов өзінің еңбегінде былай дейді:  «Монархияның түрлеріне келетін болсақ, ол шектеусіз немесе абсолюттік деп бөлінеді. Абсолбттік монархияда барлық билік толығымен бір адамның (монархтың) қолында шексіз, ондайда конституция мен парламент болмайды, билік тармақтарына бөлінбейді. Өйткені, ол өзі заң шығарады, ең жоғарғы лауазымды қызметтің барлығына чиновниктерді тағайындайды, жоғары соттылықты өзі атқарады және мемлекетті басқаруды өз қалауынша жүргізеді, ал егерде кеңесшілерді қатыстырса, онда олардың берген кеңесі ол үшін мінлдетті емес. Адамдардың теңсіздігі табиғи деп есептелінеді, сонлықтан олар монархқа шектеусіз тәуелді болуы керек. Әрине, халық мемлекет басқаруына мүлдем қатыстырылмайды. Өкімет қатаң тәртіптің, қысымшылық жасаудың және қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысу негізінде жұмыс стейді.

Тарихтан білетініміз, абсолюттік монархия құл иеленуші дәірде де (мысалы, көне замандағы Рим имериясы), ортағасыр дәуірінде өмір сүрген болатын (Көгне Египет, Көне Қытай).

Абсолбттік монархиянығң белгілерін тұжырымдайық, олар:

1) монархтың жеке басының мемлекеттік билікке шексіз ие болуы;

2)  әдетте, монарх өз билігін өмірбақи пайдаланады. Жоғарғы билікті мұрагерлік тәртіппен иеленудің қалыптасуы;

3) монарх мемлекетті өздігінше халық билігінен туынлдамайтын құқықпен басқару;

4) мемлекеттің басшысы ретінде монархтың заң жауапкершілігінің болмауы» [26, 26-27 бб.]. Сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі шектеулі монархияның белгілеріне мыналарды жатқызады:

«1) үкімет парламент сайлауында көп дауысқа ие болған белгілі бір партия немесе (партиялар) өкілдерінен құрлады;

2) көп депутаттық орынды алған партияның жетекшісі үкімет басшысы бола алады;

3) заң шығару, атқару, сот сфераларында шын мәнінде, монархтың билігі жоқ болады, бейнелі түрде көрініс табады;

4) заң актілерін парламент қабылдайды, оған монарх тек формальді түрде қол қояды;

5) үкімет, конституцияға сәйкес, монархтың алдында емес, үкіметтің алдында жауапты болады» [26, 28 б.].

Монархиялық басқару жүйесін түрлерге жіктеу мәселесінде әр түрлі көзқарастардың барлығына қарамастан, біз бұл мәселемен айналыса келе, негізінен монархиялық басқару жүйеснің тарихи типтерінің дамуын негізге ала отыра, жалпы монархиялық басқаруды шексіз монархиялық басқару және шектелген монархиялық басқару жеп классикалық тұрғыда жіктеуді жөн көріп отырмыз.

Шексіз монархия монархияның алғашқы нысаны ретінде адамзат тарихының ежелгі дәуірлерден бері қалыптасып келе датқан қазіргі кезеңде де монархиялық ерекше сана-сезімге негізделген қоғамдарда белгілі дәрежеде орын алып отырған монархияның түрі болып табылалды. Шексіз монархияның түрін тарихта даму ерекшелітеріне байланысты мынандай түрлерге жіктеп көрсетуге болады: деспотиялық моанрхия және абсолюттік сонархия. Ал шектелген монархия болса, монархиялық басқару жүйесінің тәжірибесінен қалыптасқан, негізінен европа елдерінің тарихында орын алған, кейінгі монархияның нысанына жатады. Шектелген монархия өз кезегінде, дуалистік монархияға және конституциялық монархияға ажыратылады.

Монархиялық басқару жүйесін жіктеу мәселесін саралай келгенде, негізінен монархиялық басқаруды шексіз және шектелген деп бөлген өте орынды. Әрине, монархияны мұндай түрлерге жіктеу, теорияда орын алған мәселе. Осы жіктеудің негізінде оны одан әрі нақтылап, түрлерге ажыратуымыз қажет. Шексіз монархияны деспотиялық, абсолюттік, самодержавиелік түрлерге бөлуге болады. Ал, шектелген монархияны конституциялық және дуалистік монархия деп ажырату қажет. Парламенттік монархияны жеке монархияның нысаны ретінде қарастыру негізсіздеу. Парламенттік монархия өз кезегінде конституциялық монархияны және дуалистік монархияны қайталайды. Былайша айтқанда, парламенттік монархия дуалистік монархияның жетілген, аяқталған сатысы болып табылады.

Қазіргі кезеңде монархиялық басқару жүйесін шектелген және шексіз нысандарға бөлу өзін ақтап отыр. Шексіз монархиялық басқару жүйесі ежелгі шығыс елдерінен бері қалыптасып, дамып келе жатқан құбылыс болып табылады. Шексіз монархия қазіргі кезеңде абсолюттік монархия сипатына ие болуда. Ал шектелген монархия кейінгі орта ғасырларда қалыптасып, дамыған жаңа дәуірлерде европаның негізгі дамыған елдерінің барлығы өткен, тарихи сыналған жол болып отыр. Шектелген монархия өз кезегінде конституциялық және дуалистік монархия түрлеріне жіктеледі. Қазіргі кезеңде әлем елдерінде орныққан монархияның басым бағыты осы шекті монархия болып табылады.

Адамзат тарихында алғашқы мемлекеттік құрылымдар пайда бола бастағаннан бастап, мемлекеттік билікті қалыптастырудың жолдары да, билікті одан да кейінгі топқа берудің жолдары да адамзаттық ойды толғандыра бастады. Мемлекеттік құрылымдар өзінің тарихи өткен жолында мемлекеттік қалыптастырудың бірнеше жолдарын, даму типтерін және мемлекетті басқарудың бірнеше нысандарын өмірге әкелген болатын.

Мемлекеттің басқару нысанының алғашқы түріне деспотиялық (шығыс) монархия жатады. Әрине бұл қазіргі кезеңде ғылыми әдебиеттерде әр түрлі атауларға ие. Кейбір де оны шығыс деспотиясы деп те атайды. Сонымен қатар, шығыс монархиясы деген ұсыныстарды да кездестіруге болады. Кейбір авторлар, деспотиялық монархияны абсолюттік монархияның алғашқы нысаны деп те бағалайды. Бұл көзқарас ғылымда кеңінен етек алған көзқарастың бірі. Сонда да, болса, біз деспотиялық монархияны,  монархияның жеке түрі ретінде қарастырамыз. Біздің ойымызша, оның да негізі бар. Өйткені, деспотиялық монархия, ежелгі шығыс елдеріне тән құбылыс болып табылады. Әрине, оның кейбір белгілерін Римнің тарихында да кездестіруге болады. Шығыс деспотиясы жалпы мемлекетті басқарудың ежелгі дәуірлік кезеңіне тән құбылыс. Ал, абсолюттік монархия, негізінен кейінгі орта ғасырларда қалыптасып, жаңа дәуірлерде европаның дамыған мемлекеттері, сонымен қатар, шығыстық мемлекеттер басынан өткерген монархияның тарихи типі. Осындай негіздерге сүйене отыра, біз жалпы шығыс деспотиясын монархияның ерекше тарихи типі ретінде бағалай аламыз.

Енді жалпы деспотиялық монархияның табиғаты мен ерекшелігіне мән беретін болсақ, біз бұл жерде жалпы деспотияға тоқталып өтуіміз қажет. Отандық заң саласындағы түсіндірме сөздіктердің бірінде, деспотияға мынандай анықтама беріледі: “Деспотия (грек. – despoteia – шексіз билік) – самодержавиелік биліктің нысаны, яғни шексіз монархия. Бұл билік өз қол астындағылардың құқықсыздығымен және билік тарапының зорлық-зомбылығымен ерекшеленеді” [12, 79 б.] . Ал кейбір әдебиеттерде, деспотияны ежелгі шығыстық мемлекеттердің мемлекеттік нысаны ретінде қарастырып, оны былай сипаттайды: “Деспотия – форма государства в странах Древнего Востока. Строго централизованная бюрократическая монархия с огромным аппаратом управления, характеризующаяся обожествлением монарха и строгим подчинением по вертикали. Даже знатные люди находились на положении рабов у деспота, так как все, что они имели, считалось результатом его милости” [27, 72 б.] .

Деспотияға берілген бұл түсініктің өзінен-ақ, монархияның бұл нысаны тек ежелгі шығыс елдеріне тән екендігін аңғару қиын емес. Яғни, деспотиялық монархия, шығыс елдерінің өндірісті ұймыдастыру мен жүзеге асыруының, былайша айтқанда (азиаттық өндіріс әдісі) өмірге әкелген құбылыс. Деспотиялық монархиядан шығыс елдерінің басым көпшілігі өткен болатын.  Олардың ішінен классикалық үлгілерінің қатарына еджелгі египеттегі шумер-акаттардың, вавилонның, ассирияның т.б. басқару жүйелері жатады. Деспотиялық монархияның өзіндік ерекше белгілері бар.

Сонымен қатар, деспотиялық монархияның тағы да бір ерекшелігі, мынандай жағдайлармен байланысты. Шығыс елдерінде бізге белгілі басқарудың үш ведомствосы болған. Яғни, әскери, қаржы және қоғамдық істер ведомствосы. Бұл жағдайлардың барлығы, тек шығыс елдеріне тән және деспотиялық монархияда ғана көрініс тауып жүзеге асқан.

Деспотиялық монархияның, яғни шығыс деспотиясы, Кеңестік дәуірде жалпы мойындалған шындық ретінде, көптеген оқулықтардың бетінде көрініс тапқан болатын. Ал кейінгі еңбектерде, шығыс деспотиясы деген ұғымның орнына, шығыс монархиясы деген терминді қолданудың қажеттілігін негіздеп жүрген, авторларды да, кездестіруге болады. Мәселенки, О.А. Омельченко былай дейді: “Слова деспотия, деспотизм (от древнегреческого despoteia — неограниченная власть) лишены определенного государственно-правового или историко-политического содержания. Входят в употребление они в конце ХҮІІ – начале ХҮІІІ в.: впервые их употребил французский писатель-моралист Ф.Фенелон в романе  “Приключения Телемака” для осуждающе характеристики такого правления, при котором подданные живут в постоянном страхе и не защищены законом. В литературно-политических дискуссиях ХҮІІІ в. О правильно построенном государстве понятие “деспотия” играло важную роль: как определили неправильную, пагубную для общества монархию, где государь властен произвольно распоряжаться не только администрацией страны, но и имуществом и даже жизнью подданных. Примеры такого произвольного правления черпали, как правило, из истории средневекового Востока (турция, Персии и т.д.) или истории древности. Отсутствие гражданских прав в современном смысле стали признавать главенствующей чертой государственного уклада древневосточной монархии, хотя реально все государственно-правовые отношения в ту эпоху просто строились по другому. Древневосточная государственность действительно выделяется неким особым характером – но эти черты связаны с историческими путями формирования ранних государств вообще и со своеобразием регулирующей роли государства в древневосточном обществе.  

Древневосточная монархия была в истории первым типом государственности и первой формой монархии. Ее даже нельзя характеризовать как вполне монархию в позднейшем смысле — настолько  отлична она по своим связям с породившим ее обществом. Они еще очень мало имели политический и правовой характер, а главным образом экономически-распорядительный, религиозный и военно-административный. Такие особенности древневосточной монархии в первую очередь определены историческими путями ее формирования в обществе” [28, с. 60-61].  Бұл жерде біз автордың, оның алғашқы монархи нысаны болған деген ойымен келісеміз. Бірақ та, шығыс монархиясы деген ұсынысына белгілі уәж айтуға да болады. Өйткені, деспотиялық монархияны ежелгі шығыс елдері өмірге әкелгенмен, аймақтық түсінікті білдіретін географиялық ұғымды, саяси маңызы бар, басқару формасына қолдану, оның ішкі мәнін нақты ашуға мүмкіндік бермейді. Оған жалпылама сипат беріп тұр. Ежелгі Шығыс мемлекеттері болуы мүмкін, ал нақты ғылыми тұрғыда ежелгі шығыс монархиясы деген терминді қолдану өз-өзін ақтай алмайды. Ал деспотиялық монархия, жалып басқарудың қалай жүзеге асқандығын және биліктің қалай ауысып отыратындығын толық ашып көрсетеді. Осы жағдайларды негізге ала отырып, деспотиялық монархия деген ұғым орынды болады деп ойлаймыз.

Деспотиялық монархия жалпы екі негізде қалыптасады.

Біріншіден, ол діни және қоғамдық істерді ұйымдастыруда, монархтың беделінің асуымен , яғни монархиялық биліктің сакральді-харизмдік сипатқа ие болуымен байланысты;

Екіншіден, әскери көсемнің қоғамдағы ролінің артып, монархиялық сипат алуына негізделеді.

Деспотиялық монархия шығыс елдерінің саяси-құқықтық дамуы өмірге әкелген, монархияның алғашқы нысаны болып табылады. Деспотиялық монархияға тән белгілер:  мемлекетті басқарушының шексіз беделінің артуы, шығыс елдеріндегі халықтардың менталитетінің соған бейімділігі. Тағы да басқа жағдайлар, ежелгі дәуірдегі шығыс мемлекеттерінде монархияның бұл нысанының өмір сүруіне қолайлы жағдай жасады.

Сословиелік өкілдік монархия классикалық тұрғыда Европа елдерінің мемлекеттік құқықтық даму тәжірибесінде қалыптасқан болатын. Сословиелік өкілдік монархия, былайша айтқанда, абсолютті монархияға өту кезеңіндегі жалпы монархияның тарихи типі болып табылады. Сословиелік өкілдік монархия Англияның, Францияның, Ресейдің, Германияның, сонымен қатар, Шығыс Европа елдерінің даму тарихында кездеседі. Сословиелік өкілдік монархия, әр елдің тәжірибесінде әр түрлі деңгейде өмір сүрген болатын. Франциядағы сословиелік өкілдік монархия дарынсыз корольдардың мемлекет басына келуімен өкілді биліктің күшеюіне негізделіп, қалыптасты.

Ортағасырлардағы Англия, әлемдік мемлекеттік құқықтық дамуға көптеген үлгілерді бере білген мемлекеттің бірі. Англиядағы сословиелік өкілдік монархияның заңдық тұрғыда қалыптасуы, еркіндіктің Ұлы Хартиясы арқылы бекітілді. Англиядағы сословиелік өкілдік монархияның қалыптасуында жергілікті феодалдық топтың өкілдері барондардың атқарған қызметі ерекше. Англиядағы сословиелік өкілдік монархияның сипаты төмендегідей: “К началу ХІІІ в. В Англии складываются объективные предпосылки для перехода к новой форме феодального государства-монархии с сословным представительством. Однако укрепившая свои позиции королевская власть не проявляла готовности привлекать к решению вопросов государственной жизни представителей господствующих сословий. Напротив,  при приемниках Генриха ІІ, терпевших неудачи во внешней  политике, возрастают крайние проявления монархической власти, усиливается административный и финансовый произвол короля и его чиновников. В связи с этим признание права сословий участвовать в решении важных политических  и финансовых вопросов исходило в Англии в ходе острых социально-политических конфликтов. Они приняли форму движения за ограничение злоупотреблений центральной власти. Это движение возглавляли бароны, к которым периодически присоединялись рыцарство и масса фригольдеров, недовольных чрезмерными поборами и вымогательством королевских чиновников. Социальный характер антикоролевских выступлений являлся особенностью политических конфликтов ХІІІ в. По сравнению с баронскими мятежами ХІ-ХІІ вв. Не случайно эти мощные выступления в ХІІІ в. Сопровождались принятием документов, получивших большое историческое значение.

Шын мәнінде, Англиядағы сословиелік өкілдік монархия, Парламенттің өмірге келуіне жол ашқан болатын. Осы Англиядағы Парламент қазіргі кезеңдегі классикалық парламенттің үлгісі болып табылады.

Сословиелік өкілдік монархияның Европалық үлгілердің қатарына, Германиядағы сословиелік өкілдік монархияны да жатқыза аламыз.  Германияда сословиелік өкілдік монархия мынандай негіздер арқылы қалыптасып жүзеге асты.

Германияда феодалдық дәуірлерде әр түрлі дербес корольдықтар өмір сүрді. Бұл талаптың өзі кейінгі Германия тарихында федеративтік мемлекеттің қалыптасуына жол ашқандай.   

Ресей тарихы, оның мемлекеттік құқықтық дамуы монархияның үлкен теориялық негізін қалыптастырудың алаңы болғандай. Себебі, Ресей тарихында монархиялық билік өзінің әр түрлі нысандарында көрініс тауып, өмір сүрген болатын. Сословиелік өкілдік монархияны Ресейдің алдыңғы қатарлы ойшылдарының көбісі қолдап отырды. Ресей тарихы мен сол кезеңдерінің тірі куәгерлеріінің бірі болған, ойшыл Курбский Ресейде сословиелік монархияны қолдады. Оның ойы бойынша, Ресей тарихында мемлекеттік басқару жүйесінің бірден-бір негізгі және дұрыс нысаны, сословиелік өкілдік монархия болып табылады.

Ресей тарихында сословиелік өкілдік монархия алдыңғы қатарлы ойшылдар тарапынан қанша қолдау тапқанмен де, негізгі роль атқара алмады. Ресей көп жағдайда абсолютті монархия формасында өмір сүруге бейім тұрды.

Сонымен қатар, сословиелік өкілдік монархия Польшаның және Чехияның мемлекеттік құқықтық даму тәжірибесінде жүзеге асқан болатын. ХІҮ ғасырдың соңынан бастап польшалық феодалдар патша билігін шектеу мақсатында жаңа саяси органдарды – пандар мен шляхталардың съезін құрады. ХҮ ғасырдан бастап шляхтаның ролі өсе түсті, олар сеймиктерге-жекелеген воеводстволар бойынша съездерге жиналатын. Ал ХҮІ ғасырдың басында Польшада жалпы мемлекеттік Вальдық сейм қалыптасады, оның екі палатасы болады: жоғарғы палата-сенат немесе патша кеңесі, мұнда ірі феодалдар мен патша сарайының жоғарғы шенеуніктері жиналатын және төменгі палата-елшілік изба, бұл палата шляхтаның депутаттарынан құралған болатын. Осылай, Вальдық сейм және сеймиктер магнаттар мен шляхтаның өкілдік органдары болып табылды. Басқарудың орталық орган болып патша сарайы сақталып қалды. Әскердің басында патша емес, ұлы гетман-магнаттардың өкілі тұрды [29, 59-60 бб.]. Бұл кезеңде Чехия формальды түрде Қасиетті Рим империясының герман халқының құрамына қала берді, ал іс жүзінде ол дербес мемлекет болатын, оған келесі жағдай әсер етті: 1347 жылы чех патшасы, Люксембургттер тегінің өкілі І Карлды Қасиетті Рим империясының герман халқының императоры ІҮ Карл деген атпен сайлады. 1356 жылғы Алтын Буллаға сәйкес чех патшасы империяның бірінші курфюрсты ретінде танылды және мемлекет ішінде де, сыртында да мемлекеттік егемендікті толығымен иеленді. Династияның тоқталуы жағдайында жаңа патшаны тек Чех сеймы ғана сайлай алатын.

Чех сеймы мемлекеттің жоғарғы өкілдік органы болып табылды және үш сословиесі және сеймге сайланбалы өкілдері арқалы қатысатыны вкладыкалар және қалалықтар сословиесі. Пан билігінің органы болып бір қатар жоғарғы лауазымды тұлғалардан құралған болып табылды [30, 63 б.].

Сословиелік өкілдік монархия классикалық тұрғыда Европа елдерінің мемлекеттік даму тәжірибесі өмірге әкелген жалпы монархияның өтпелі тарихи типтерінің бірі болып табылады. Европадағы  сословиелік өкілдік монархияның негізін, феодалдық қатынастар қалыптастырған болатын. Мұндай үлгіні сол кезеңдегі Шығыс елдерінен кездестіре алмаймыз. Шығыс елдерінде көбінесе, монархияның абсолютті сипаты басымдық танытты.

Қазіргі заманғы абсолюттік монархиялардың тарихи монархиялардан сырттай болсада ерекшелігі болғанымен, мазмұны жағынан бұрынғысынша қалуда: белгілі бір алқалы оргадардың болуына қарамастан, аталған мемлекеттердегі барлық билік монархтың қолында. Бұл елдерде Парламенттің нақты өкілеттілігі, құзырлығы жоқ. Ол олма аталған елдердің кейбірінің Конституцияларында Парламенттер кеңесші сипаттағы орын деп жазылған (мысалы, Кувейтте Парламент мұсылман дәстүрі бойынша аш –шура билеуші жанындағы кеңесші ролін атқарады).

Жаңа заманда мемлекет басшысы ролі өзгерістерге ұшырады. Егер абсолюттік монархия құлиеленушілік және феодалдық формацияның туындысы болса, экономикалық қатынастардың жаңа типі –капиталистік шаруашылықтың пайда болуымен монархияның жаңа түрі –дуалистік монархия пайда болды. Өзінің мазмұны жағынан дуалистік монархия жаңа жағдайларда позицияларын нығайта түскен буржуазия тобы мен өз ықпалын сақтап қалған дворяндардың арасындағы компромисстің көрінісі болды. Дуалистік монархия тұсында «күшті» Парламент жұмыс жасап буржуазияның мүддесін білдірді, сондай-ақ «күшті» монарх бұрынғысынша дворяндардың, феодалдардың мүдделерін білдіреді. Дуалистік монархияның спецификалық ерекшелігі Парламент құзырлығы мен монарх құзырлығының «теңдігі», яғни екеуініңде мейлінше едәуір өкілеттігі болып, бі-бірінен тәуелсіз өмір сүре алатындығы және бірін бірі бақылай алатыдығы. Осылайша, Парламент пен монарх рольдерінің өзара сәйкес бөлінуі жүзеге асырылды. Мұнда парламент заң шығару билігін, ал монарх атқарушылық билікті өз қалпына алып үкіметті құрды. Үкімет корольдің парламент шешіміне вето қоюға немесе тіпті, оны таратып жіберу құқы болды. Бүгінде дуалистік монархия «таза» күшінде практикада кездеспейді. Алайда оның қалдықтары қазіргі көптеген елдерде мейлінше күшті. Буржуазияның абсолютизмге және феодализмге қарсы күрес неғұрлым күшті, әр нәтижелі жүрген елдерде парламенттік (шектелген, конституциялық) монархиялар құрылды. Парламенттік монархияға қатысты қалыптасқан қағида: «монарх патшалық құрады, бірақ елді басқармайды». Мұндай жағдайда монарх мемлекеттің ресми басшысы, ұлттық символы. Бірақ ол нақты мемлекеттік басқаруды жүзеге асырмайды. Ереже бойынша, ондай мемлекеттерде конституциялық заңнамаға сәйкес монархтың мемлекетті басқаруға қатысты кейбір құзырлықтары болады, бірақ оны конституциялық практикада шын мәнінде пайдаланбайды. Заң акітлерін парламент қабылдайды да формальді түрде монарх қол қояды; үкімет парламент сайлауында көп дауыс алған партияға құрады; партияның лидері үкімет басшысы болды. Паламенттік монархияның осы белгілері бір деңгейде қазіргі жартылай президенттік және парламенттік республикаларға тән. Жоғарыда жүргізілген талдаудың барлығы басқарудың монархиялық формасы –құлиеленушілік қоғам жағдайында пайда болғанын көрсетеді; феодализм кезінде ол мемлекеттік басқарудың негізгі формасына айналды; буржуазиялық қоғамда және қазіргі кезеңде монархия тек дәстүрлі негізінен формальді белгілерін ғана сақтап қалды (Ұлыбритания, Бельгия, Швеция, Норвегия және т.б.). Бүгінге дейін монархия мемлекеттік басқарудың неғұрлым икемді және өміршең формаларының бірі екендігін көрсетуде. 1975 жылы Испанияның халқы плебисцитте (сайлау) монархияны орнатуға дауыс берді.

Монархиялық басқару нысаны сан ғасырдан бері, дамып келе жатқандықтан, оның тарихи типтері қалыптасып, үлгерген болатын. Монархиялық басқарудың тарихи типтері шығыс елдерінің тәжірибесінде ерекше нысанда дамып отырды. Ал, Батыс Европа мемлекеттер де, өзінің саяси-экономикалық даму дәрежесіне сәйкес монархиялық басқарудың бірнеше түрлерін басынан өткерген болатын. Қазіргі кезеңде монархиялық басқарудың деспотиялық, ертефеодалдық, сословиелік өкілдік, абсолюттік және конституциялық нысандары белгілі.

 

2.2 Республикалық басқару нысаны және оның түрлері

Қазақстан Республика Конституциясының 1 бабына сәйкес Қазақстан Республика демократиялық мемлекет болып табылады. Оның демократиялық белгісіге ең алдымен халықтың сананың дамуына және мемлекетті үш нысанға бөлуінде болып табылады. Халықтың мемлекет бар биліктің халқы қолында болуы және тікелей халықтың болуында басқаруымен жүргізуінде.

Қоғамның мемлекеттік ұғымының барынша ежелгі формасы. Месопотамияның алғашқы қалалары мемлекеттердің (біздің жыл санауымызға дейінгі IV-II ғасырлар), кейінгі ежелгі грек полистерінде биліктің құрылымы барынша күрделі (қалалық община – жиналыс және кеңес, сарай, храм) болды. Бұл құрылымда, көптеген реттерде белгілі бір тарихи жағдайларды да биліктің демократиялық органы жиналыс пен кеңес шешуші роль атқарады. Мұндайда жиналысқа қаланың толық құқылы азаматтары да биліктің демократиялық органы жиналыс пен кеңес шешуші роль атқарады. Мұндайда жиналысқа қаланың толық құқылы азаматтары, қалалар мен мемлекеттердің барлық азаматтары қатынасып, негізгі шешімдерді қабылдайды, күнделікті мемлекеттік мәселелерді жүргізетін кеңесті сайлай алады. Әдетте, шет елдіктерде құлдар мемлекетті басқару ісіне жолдатылған жоқ. Қолбасшылар, жасақтардың басшылары жиналыстың шешімдерш орындады, кеңеске істеді.

Басқарудың ірі түрлі республикалық формалары биліктің белгілі бір орнадарының ара салмағы мен өзара қарым-қатынасын, жиналыстар мен кеңестердің ұйымдастырылуының белгілі бір тәсілдерін белгіледі. Дегенмен, мұндайда республика биліктің сайланып қойылатын жоғары органы болып есептеледі. Бұл органдарға халықтың сайланысы қойылған өкілдері кіреді. Республика үшін тән нәрсе – әр органның өкілділігі әр түрлі. Әрине, басқарудың республикалық және монархиялық формалары таптық күштердің аса салмағына белгілі бір әлеуметтік күштердің ара салмағына белгілі басқа таптарға үстемдік құру, оларды қанауға әуестенуіне қарай ғана айқындалмайды. Сондай-ақ, тарихи дәстүрлерге, ұлттық психологияға, экологиялық факторға (географиялық), қоршаған мемлекеттер мен әр түрлі қарымқатынастары біреуден біреудің үйренуі, біреудің біреуге еліктеуі жаулап алды және басқалармен айқындалады. Мысалы, басқарудың ежелгі Грециядағы республикалық формалары античный қоғамдағы ішкі әлеуметтік-таптық дамудан. Грецияның көптеген полистерінің аралдарда тұруының, ежелгі Грецияның экономикалық өмірінде теңіздегі сауданың роліне, демостық жеңістеріне және оның коллективтік құл иесі ретіндегі қызметіне және басқаларына байланысты пайда болды. Кейбір аймақтарда мысалы, Мессопатамия қалаларындағы, мемлекеттеріндегі жиналыстар мен кеңестердің ролі общиналық диханшылық ұйымдарынан пайда болды. Общиналық-дихендер бұл қоғамның негізді өндіргіш күш болды, олардың өкілдері мемлекеттік өкімет билігін ұйымдастыру және іске асыруды өз мүдделерін көздеп қолдарына алды.

Басқарудың республикалық формасының мынадай заңдық белгілері бар:

Республикалық басқару – бұл ұжымдық басқару. Мемлекеттік биліктің барлық жоғарғы органдары әр түрлі жиналыстардың, кеңестердің және басқаларының құрылымы, күрделі, белгілі бір тек өздеріне тән өкілділіктерінен айқындалады, жауапты болады: олардың орындамаса, немесе заңға сәйкес дұрыстап орындамаса. Биліктің жоғарғы органдары заң шығарушы, өкіметті органдарының қабылдайтын шеші дері ұзақ даярланады, белгіленген тәртіп бойынша талқыланады. Сараптау өткізіледі, кейде сараптау арқылы тексеріледі. Қабылданған шешімдер дауыс беру арқылы іске асырылады. Бұл шешімге билікті немесе кәдімгідей көпшілік дауыс берсе мұндай шешім қабылданады деп есептелінеді.

Республикалық басқару бірыңғай мемлекеттік биліктің бірнеше өкімет билігіне бөлу принципіне сүйенеді: заң шығарушы, атқарушы, және сот билігі. Ал бұл мемлекеттің әр түрлі органдарына мемлекетті басқаруға байланысты әр түрлі қызмет атқару тапсырылады деген сөз. Парламентке (халық жиналысы, ұлттық асомблеясы, дума, жоғарғы кеңес, конгресс, және басқалары) хандарды қабылдау тапсырылады. Өкіметке және оның органдарына (атқарушы жарлық беруші органдар) заңдарды орындау, оларды іске асырудың ұйымдастыру тапсырылады. Сот органдарының тапсырылатыны-заңдардың орындалуын бақылау, оларды бұзғандарының жауапқа тарту. Басқаша айтқанда, республикалық басқару органдарына әр түрлі өкілдік және кызмет аясы (құбыры) белгіленеді. Бұл теориялық тұрғыдан алғанда мемлекеттік органдардың қызметкерлері (чиновниктер) әр түрлі қызметті атқарады. Мемлекетті басқаруға байланысты еңбек бөлісін іске асырады. Мынадай жағдайда назар аударалық. Бірыңғай мемлекеттік биліктің барлық тармақтары биліктік өкіметтерін атқарады. Яғни мемлекет өмірінің тиісті салаларында өкімет билігіне мойын ұсынуды ұйымдастырып, қамтамасыз етеді. Бұлардан басқа, биліктің бөлшектенуіне қарамастан барлық республикалық органдар бірыңғай мемлекеттік билікті келісіп, жүйемен, ұйымшылдықпен іске асыруға міндетті және бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Мысалы, атқарушы өкімет әдетте парламентке заңдардың жобасын ұсынады, ал сот билігі заңдарды бұзудың алдын алатын жүйе ретінде қызмет істеп кетуі әр уақытта бола бермейді. Билік бөліскен кезде биліктің жеке тармақтары (мысалы, президент пен парламент арасында билікті көбірек алу, өзін жоғары ұстап сияқты мәселелерге байланысты тірес болып жатады. Отаңдық тарихта бұл процесті «әркімнің көрпені өзіне тартуы» деп аталады. Бірақ осы нәрсеге көңіл аудара отырып, саяси құқықтық құбылыс екенін ескеру тиіс. Күресте осындай тәсіл қолдану барысында мәселе ышқына түсіп, қатал түрге айналып кетуі мүмкін. Белгілі бір саяси күштер басқарудың республикалық формасына монархистік, соның ішінде диктаторлық альтернативаны ашықтан ашық қарсы қоюы мүмкін. Мұндайда, белгілі бір саяси күштер басқарушыларының пікірі бойынша билік бөлінісі және билікті ұйымдастырудың және оның қызмет істеуін республикалық табельдері жойылып, кетуі мүмкін. Мұндай басшылар билікті монархтық немесе басқа бір өзі басқаратын билік иесінің немесе әскери хунта сияқты бірнеше адамның қолына бергісі келеді. Мұндайда сұрақ туады: билікті бөлісу принципі іске асатын басқарудың республикалық формасының артықшылығы неде?

Билікті бөлісу идеясының алғаш рет терең, рет-ретімен таладау жасаған адам Монтескье «Заңдар рухы жөнінде» атты еңбегінде. Бұл идея озбырлыққа, саяси қателіктерге абсолюттік кезіндегі халықтарды құлдықта ұстауға қарсы бағытталған.

Ш.Л. Монтескье билікті бөлісу идеясын конституцияға орнықтырып тастап, прогресшіл буржуазияның көптеген саяси экономикалық және адамгершілік талаптарын баяндап, оларды бірқалыпты саяси-құқықтық арнаға түсіргісі, осы талаптарды айқын заң деңгейіне көтергісі келеді. Ол ісі жүзінде буржуазиялық революцияның мемлекеттік саладағы құқықтық негізін салып, демократияның осы заманғы формасын ойлап тапты.

Неге? Өйткені, билікті бөлісу идеясы мемлекетті ұйымдастыру саласында арнаулы құрылымдар жүйесін жасап, ол халықтың билік құруын қамтамасыз етуі керек болды. Биліктің белгілі бір тармақтарына, яғни олардың нақты өкілдеріне әлдебір коллективтік жеке басының әктемдік құруына мемлекеттік биліктің басқа органдарына беріліп тастауына, республикаға карсы төңкеріс жасауға мүмкіндік бермейтін жүйесін құруды көздеді. Бұдан басқа мемлекеттік биліктің оның органдарының өкілділіктерін бөлісуге, олардың түсуіне болатындай етіп ұйымдастыру мемлекетті басқаруды жақсы қамтамасыз етуге, мысалы заңдардың сапасын және олардың орындалуын көгеруге (әдетте, жобаларын ұсынатын – атқарушы өкімет, оларды өндейтін, анықтай түсетін парламент, олар заң түрінде қабылданады, өкімет орындайды, сот орындары бақылайды). Билікті бөлікті бөлісу идеясы салықа жерлерге тап болса, ондай жағдайда әлеуметтік күрдес, тарихи даму, саяси-құқықтық мәдениет, экономикалық қажеттілік нарықтық экономика, әр қилы әлеуметтік мүделер қалыптастырды. Әрине, мұндай күрделілерді келісу, баяндау, қорғау керек. Мұндай идея міне, 200 жыл бойы сәтті жұмыс істеп келеді. Мемлекеттің тұрақтылығын, қоғамның саяси-құқықтық жағынан күрделенуін қамтамасыз етіп келеді. Ол саяси жағынан басқарудың әміршілдік, «бас ию» іс жүзінде монархиялық формаларымен қош айтысып жатқан, өзара іргелеріне көтеріп жатқан қоғамдарға тап келсе, ондай жерлерде әлеуметтік күрес саяси егес туғызады. Тек болашақта ғана ондай жерлерде әлеуметтік күрес, саяси егес, басқарудың республикалық формасы, демократия жеңіп шыққанда ғана өзінің жемісін береді, және міндетті түрде. Теориялық талдауда тарихи тәжірибе де осыны дәлелдейді. XX ғасырда мұндай әміршілдік мемлекеттерде билікті бөлісу идеясы іс жүзінде өзінің ХVІІІ-ғасырда атқарған міндетін сол күйінде орындай береді. Бұл идея барлық билікті партия органдарының қолына беру, советтерінің шеңберіне сыйғызу идеясына сай келеді. Мұнда да ол идеяның іске асыру әлеуметтік күреспен қатар жүреді.

Дегенмен, осы заманғы әміршілдік мемлекеттерде мемлекет басшысының, әдетте президенттің ролі үлкен. Оны атқарушылық немесе заң шығарушылық билікке қоса алмайды. Мұның өзі әдетте дербес билік. Мемлекеттің басшысы ретіндегі, конституцияны іске асыуының кепілі ретіндегі мәртебесінен шығатын билік. Бұл билік президент пен парламент арасындағы өкілдікті бөлісу арқылы ғана емес, сондай-ақ, президенттің жанынан арнаулы органды құру (әкімшілікте, іс басқармалары, комиссиялар комитеттерде талдау жасау орталықтары, өкілдер және басқалар).

Мемлекеттің осы заманғы даму сатысы билік бөлісу проблемасының басқа ХХ-ғасырға тән жаңа белгілері мен және ерекшеліктерімен сипатталады. Мысалы, адам баласын әлем бойынша информатикаландыру кең құлаш жайды. Бұқаралық ақпарат құралдары теледидар, радио, баспасөз электрондық почта және басқалары өздерінің көрермендерін, оқырмендарын, тыңдаушыларын хабарландыруға аса үлкен маңызды болумен қатар белгілі бір оқиғаларға берілетін бағаларды, мұраттарды, түсініктерді тануда да сондай роль атқарып, қоғамдық қалыптасуда үлкен роль атқарды. Теориялық саяси құқықтық талдау жасау арқылы да бұқаралық ақпарат құралдарының осындай әлеуметтік үлкен ролін ерекше бағалай алды. Әр түрлі саяси күштердің бұқаралық ақпарат құралдарына билік жүргізу үшін күресі барған сайын ерекшелене түсуде (басқаларлық республикалық ақпаратты билеп алуы, билікке қожа болуы да сол. Осы салада пайда болған жағдайды дәл осылай сипаттауға болады). Сондықтан мемлекет теориясында басқару формасын ойластырғанда биліктің тармағына үшінші билікті қосу дұрыс болады. Осы төртінші биліктің басқа үш тармағымен ара салмағы жағынан белгілі бір қатынаста болуы керек. Сонымен қатар мемлекет басшысының билігі де менде. Халыққа белгілі бір саяси күштерге, одан да жаманы басшыларға ғана емес, қызмет істеуі керек. Ал бұл төртінші билік әсірелеу емес, іс жүзіндегі билік. Әрине, оның ерекшілігі бар. Қоғамдық қатынастарға қатты әсер етеді. Бұл билікте құқықка сүйеніп әрекет етуі керек. Қысқасы, билікті бөлісу ең алдымен осы биліктің әрқайсысының мойнына міндеттілігіне сапалы орындауға, екіншіден, билікті артық қолдануға болдырмауға (ал бұл билік монополияға айналғанда барынша мүмкін болатын нәрсе) үшіншіден, мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерін бақылауға мүмкіндік береді.

Республиканың монархиядан айырмашылығының бірі билік органдарын құру саласында іс жүзінде республика дегеніміз – мемлекеттік биліктің барлық жоғарғы органдарын халық сайлайды немесе жалпы ұлттық өкіметті мекеме құрады. Әр түрлі елдерде сайлау жүйелері әр түрлі. Олардың кейбіреулерінде демократия азырақ, кейбіруінде көбірек. Дегенмен, ең бастысы халық қайткенде де мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға қатынасады. Республикада өкімет органдары белгілі бір мерзімге сайланады. Кейбір елдердегі сот органдарында тәртіп басқаша, іс жүзінде ешкімнен тәуелсіз болу үшін соттар бүкіл өмір бойына сайланады немесе тағайындалады. Көптеген елдер кейбір лауазымдарға неше рет сайлануға болаиындығы жөнінде қосымша жіктеу қойылдаы. Басқа сөзбен айтқанда, республикада кадрларды ауыстырып тұру принципі қолданады. Бұл принципті ұстағанда есте сақталатын нәрсе адам баласы мемлекет алдындағы міндетін рана сапалы орындаймын дегенмен, оның дене, психологиялық және интеллектуалдық мұмкіндіктері шектеулі. Ал мемлекеттік жұмыс қуатын жұмсауды талап етеді. Республикадағы лауазымды адамдар жауаптылықты сезінеді. Әрине, ең алдымен, ол саяси жауаптылық. Мысалы, оның көріністері депутатты мерзімінен бұрын кері қайтарып алу, отставкаға кету, (үкіметтер, министрлер, парламентті тарату, қызметінен босату). Мемлекеттік тетіктің қай жерінде болғандығын және қай жердегі лауазымды адамды ауыстыру керектігін айқындауды қызмет орнын пайдаланып, қиянат жасағандығын байқаймыз. Ал мұның өзі ондай адамдарды заң арқылы жауапқа тартуға тура келеді. Республикада халықтық мемлекеттік өкімет билігі жөнінде пайымдау ультилитар-қоғамдық санада адамдар тең құқылы деп формальді принцип оларды ынтымақшыл, бастары біріктіргіш деген ұғым орнығып қалады. Адамдардың бәрі бірдей деген идеяға сүйеніп кейбір лауазымдарға заңға сәйкес құқысы шектелгендерден басқаларын, кез келген қызметкерді қоюға болады деген ой тарап кетеді. Мемлекеттік республикалық құрылыстың осы заманғы практикасы республиканың негізгі екі түрін береді – президенттік және парламенттік. Президенттік республика мемлекеттің басшысы мен парламенттің заң шығарушы орган мен үкіметтің атқарушы билік органдарының ерекшеліктерінің ара салмағын белгілеп қояды. Мұндайда мемлекет басшысының және үкімет басшысының билігі президенттің қолында болады. АҚШ, Аргентина, Мексика, Бразилия. Республикада мемлекетті басқарудың бұл түрінде биліктің катаң түрінде болуына. Президент басқарады, парламент конгресс, ұлттық жиналыс және басқалары заңдарын қабылдайды. Мемлекеттік жоғарғы органдары құрылымы жағынан емес оқшауланып қалмайды олардың едеуір дербестігі бар. Әдетте президенттік республикалық айырмашылығы президент парламенттен тыс бүкіл халықтық сайлауы арқылы сапаланады, үкіметтегі қалыптастырушылық та осы принципті ұстанады. Сондықтан, үкімет парламент алдында жауап бермейді. Үкімет президент алдында жауапты. Президент парламентті тарқата алмайды. Керісінше, парламент президенттің қолынан билікті алу мәселесін қоя алады. (Импичмент дегеніміз осы). Бұл мәселе президент қолына берген үкімет билігін қолдануда асыра сілтелесе қылмыс жасаса, саналы түрде конституцияны бұзса, күн тәртібіне мәселелері қойылады. Президенттік республиканың басқа түрі – президент мемлекеттің басшысы болғанмен, бірақ ол үкіметтің басшысы емес. Мұндайда ол мемлекеттік және қоғамдық органдарды құрады (президенттің жанынан). Ал олар президентті мемлекет басшысы, конституцияның кепілі ретінде өкілділіктерін іске асыруға көмектеседі. Қысқасы, президенттік республика президенттің қолына көптеген биліктің тізгінін жинап беруге көмектеседі. Кейбір тарихи жағдайларда орынды нәрсе. Теориялық талдаулар бойынша феодалдық қарым – қатынастарға көшетін тарихи жағдайлар осыған дәлел. Басқарудың мұндай формалары монархиялық дәстүрлерге тамыр жайып кеткен. Аумалы – төкпелі жағдайларда пайда болады. Кейде басқарудың президенттік формасы аумағы үлкен жерлерді алып жатқан көп ұлтты адамдар мекендейтін жерлерде реформа жасауға ыңғайлы болады. Дегенмен парламентті таратып жіберу хұқы болғандықтан президент пен үкімет «қысым» жасай алмайды.

Сондықтан да ол тұрақты болады. Сөйтіп, президенттік республикада конституциялық заңдылық сақталса үкім едеуір тұрақты болады да, парламент іс жүзінде үкіметтігін дұрыс пайдаланады. Президенттік республика барынша икемді формасы. Сондықтан неғұрлым кең тараған форма. Парламенттік республикада парламент бәрінен жоғары тұрады, үкімет өзінің қызметіне байланысты оның алдында саякратиялық өзгерістерге кепіл бола алады. Бұл сияқты басқарудың республикалық формасы монархиялық династияның орнығып алуына ссбептер бола береді. Мысалы, кейбір социалистік мемлекеттерде, сондай ақ басқарудың белгілі бір формаларына қайтып қалған көзқараспен қара дүрсін қарауға болмайды. Мысалы, құл иеленушілік, феодалдық мемлекеттік монархия, буржуазиялық мемлекет, социалистік мемлекет республика болады деп. Жоғарыды атап айтқандай, басқарудың формасы мемлекеттің тек таптық мәніне ғана байланысты емес. Көптеген басқа факторларға да байланысты. Мысалы, Ресейдің кең байтақ аумағын тиімді түрде басқару, сөзбұйданы жеңу, порифериядағы азаматтардың хұқықтарын қорғау және басқалары үшін қуатты атқарушы үкімет билігін қажет ету. Міне, мұндай саяси және экономикалық қажеттілікке байланысты қуатты президенттік немесе басқа үкімет билігі болуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЫСАНЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

3.1 Қазақстан Республикасы — президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет

2007 жылы 21 мамырда өткен конституциялық реформа мемлекетіміздің қоғамдық-саяси дамуының келесі, жаңа кезеңі болып табылды. Конституциялық реформаның ең маңызды мәселесі — президенттік билік мәселесі институтын жетілдіру болып табылады. Бұл жерде, Қазақстан өзінің конституциялық дамуына соңғы жылдары ішінде президенттік басқару формасы жағынан батыл қадамды басқанын айта кету керек.

Қазақстаңдағы ақиқатқа сай жағдайда және реформалар динамикасына байланысты, Оксфорд аналитикалық орталығының сарапшыларының пікірі бойынша, Қазақстан ушін бігінгі күні мемлекеттік құрылымның жалғыз тиімді формасы президенттік республика болып табылады.

Алғаш рет президент қызметі Қазақ ССР Конституциясының көлемінде бекітілген еді. Содан соң 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында Президенттік Республиканың негізгі элементтері анықталған болатын, бірақ ол соңына дейін тұжырымдалған жоқ.

Қазақстаңда жаңа Конституцияға сәйкес президенттік басқару нысаны белгіленді. Оның маңызды шарты – мемлекет басшысы билігінің оны бүкіл халықтың сайлауы жолымен заңды деп танылуы болып табылады [31].

Қазақстан Республикасында президенттік институтқа жыл толды. Тарих үшін көп мерзім емес, әрине, бірақ осы уақыт ішінде қанша маңызды оқиғалар болды. Қазақстаңдықтар ел тағдырының бұл кезеңін, тәуелсіз мемлекетіміздің алғашқы президентінің қызметін жоғары бағалайды [32].

Негізгі заңға еңгізілген өзгерістер мен толықтырулар саяси жүйеде, азаматтық қоғам институттарында көрініс тауып мемлекеттегі басқару нысанын өзгертті. Президенттік басқару нысаны президенттік-парламенттік басқару нысанына ауысуы көзделді [33, с. 160].

Өткен соңғы жылдар ішінде Қазақстаңда президенттік институт өзін ақтады және өзінің өмірімен, өмір сүруге қабілетті екенін дәлелдеді. Уақыттың осы аралығында республикада, зор экономикалық қинышылыққа қарамастан, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, адамдардың санасында нәтижелі өзгерістер болып өтті. Өнеркәсіпті, аграрлық секторды, халық шаруашылығының барлық алуан түрлі коплекстерін екпінді түрде қайта құрудың процесі жүруде.

Қазақстан қазір екпінді тұрде халықаралық беделге ие болып келе жатқан тұрақты, батыл және өзіне сенімді мемлекет ретінде барлық дүниежүзілік бірлестік мойындайтын даңғыл жолға шықты.

Қазақстаңда тұтас мемлекеттік өкіметті биліктің үш бұтағына: заң шығару, атқару және сот билігінің бөлудің міндетті қағидасын қолдайтын президенттік республика орнады. Қазақстан Республикасында заң шығару билігі – Парламентке, атқару билігі – Үкіметке, ал сот билігі – Жоғары сотқа және төмен тұрған соттарға тиесілі [34].

Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін жіне өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді [35].

Биліктің бөлу қағидасы белгілі бір мағынада демократиялық қоғамдарда жұмыс жасайтын мемлекеттерге тән, Қазақстан үшін мұндай мүлдем жаңа құбылыс болып табылады. Сондықтан, бұл қағида бірден өзінің идеалдық классикалық түрінде жұмыс жасап келеді деп күту қиынға соқты. Өйткені, құқықтық мемлекеттің басты белгісі – заңның жоғарлығы – ең алдымен мемлекеттің және органдарының заңға бағыныштылығы. Алайда мәселе былай тұратын болса, онда заңның жоғарылығын қамтамасыз ететін механизм де қажет. Демек, биліктің үш бұтағының өзара қарым-қатынасы: биліктің қай бұтағына жапасын бірдебір мемлекеттік орган заңды бастысы Конституцияны бұза алмайтындай болуы керек.

Қазір Қазақстаңда биліктің үш бұтағының арасында қалыптасқан өзара қарым-қатынас айтылған жағдайлардың іс жүзінде ескерілгендей куә. Егер парламент Президенттің көзқарасы бойынша шынайы жағдайға сәйкес келмейтін заң енгізсе, немесе қабылдаса, онда оған тыйым салына алады. Ал егер парламент және Президент Конституциялық Сотпен бұзылады.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы президенттік басқару формасының, президенттік республиканың жүзеге асырылуы жолдарын, проблемаларын және жеткен жетістіктерін біршама қорытындылай отырып, бірқатар күмәнсіз позитивтік сәттерді атап айтуға болады. Ең алдымен, негізінде жеке экономикамызды одақтық халықшаруашылық комплексінен үлкен саяси қиындықсыз бөліп алуға мүмкіндігіміз болды. Республикамыздың қор потенциялық жеткілікті объективтік баға берілді. Құрылымдық, инвестициялық және қаржылық – кәсіпкерлік саясаттың артықшылығы анықталды, мемлекет иелігіне алу және жекешелендіру процестері дамып жатыр, ұлттық валюта жүйесі енгізілді.

Кәсіпкерлікті, орта және кіші бизнесті дамыту бойынша шара қолданылуда. Агроөнеркәсіптік кешенінде жағымды өзгерістер болуда.

Өкінішке орай, бүгінде, біздің адамдарымыздың өміріне қатал экономикалық дағдарыстар көп әсер етті. Мемлекет азаматтар алдында қарыздар.

Денсаулық сақтау және білім беру сияқты әлеуметтік мәнді салаларға көмек көрсетілуде. Қазақстан Республикасының дүниежүзілік бірлестікке бірігуі – білім жүйесін жетілдірмей мүмкін емес. Тек қана білімнің салмақтылығы, білім айналымы, беделі халықаралық саясат және экономикалық барлық облыстарында тек құқықты ынтымақтастықты қамтамасыз етеді. Ынтымақтастық туралы Ресей Федерациясының, ТМД елдерінің, Түркияның және т.б. елдердің Білім Министрліктисімен келісімдер жасалды. Қазақстанның жоғары оқу орындарының оқытушылары АҚШ-тың, Францияның, Германияның, Түркияның университеттерінде және үлкен компанияларында сынақ мерзімін өткізеді. Қазақстан экономикасын нарықтық қатынасқа көшіру және сыртқы байланыстарды кеңейту жағдайында халықаралық деңгейдегі мамандардың қажеттілігі қатты байқала бастады. Осыған байланысты біздің мемлекетіміздің тарихында алғаш рет президент қаулысымен мамандарды шетелге дайындау үшін «Болашақ» атты 250 халықаралыү стипендия белгіленлі. Қазақстан мемандары АҚШ-тың және Европаның ең үздік университеттерінде дайындайды. Қазір 5000-нан астам адам дүниежілік көптеген елдердің оқу орындарында білім алып жатыр. Ғылымды мәдениетті мемлекет тарапынан қолдау да жүзеге асырылуда [36].

Бірақ, Н.А. Назарбаев: Реформалардың жүзеге асырылуын және республиканың дағдарыстардан шығуын тежеген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатында бірқатар қапілктер жіберілгендігін мойындайды. Өндіріс қарқының төмендеуі өзгеріссіз қалуда. Шаруашылық жүргізу тәжірибесіне негізілген жаңалықтардың, құрылымдық қайта ұйымдастырылудың; қалыптасқан нарық интистутының нәтижелі серппесі байқалмайды. Мемлекеттік сектордағы кәсіпорындардың етеуге қабілетсіздігін жеңе алған жоқсыз әлі. Осы және басқа да себептерге орай бюджетке маңызды әлеуметтік бағдарламаларды іске асыру үшін арналған қаржылардың түсуі кешіріледі. Осы себеп, республика-тарихындағы теңдессіз шешім – Министрлер Кабинетін толық отставкаға шығарудың басты себебі болды. Оның бұрынғы құрамы тәуелсіздіктің бірінші жылдарында үлкен және қиын жұмыс атқарды. Өкінішке орай, Президенттің бағасы бойынша ол ниеттес команда болмады, өзінің потенциялык. толық пайдалана алмады, экономикалық дамудың стратегиялық мәселелерін шешуге тоқтала алмады. Қазір, біздің жас мемлекетіміздің тарихында алғаш рет халыққа және Президентке Отанға адал қызмет ету туралы, өзінің бар күшін, білімін республиканың экономикалық және рухани дамуына арнау туралы ант берген, өкіметтің жаңа құрамы қалыптасты.

Бізді жаңа, тұтас экономикалық саясат қажет. Осыған байланысты Министрлер Кабинетінің алдында бірнеше бірінші кезектегі міндеттер қойылды. Олардың ішінде – экономикалық реформаның ұлттық артықшыларын және оның мемлекетпен, жеке кәсіпкерлермен, банктермен, шетел инверсторларымен іске асырылу механизмін әзірлеу. Сонымен қатар несиелік-ақшалық және қаржылық саладағы нақты саясатты анықтау, қатал салықтық реформаны жүзеге асыру керек, коррупциямен күрес жүргізуді бастау керек [37].

Сондай-ақ, сыртқы саясат және сыртқы экономикалық қызметтің негізгі қағидаларын іске асыру да маңызды болып табылады.

Қазір біз бастысы – демократиялық және конституциялық озықтықтың кең көлемде дамуы, барлық елдермен нәтижелі ынтымақтастық, дүниежүзілік және аймақтық деңгейге шықтық АҚШ-қа, Түркияға, Ұлыбританияға, Испанияға, Жапонияға, Сауд Аравиясына жасалған ресми сапарлар және біркатар мемлекет басшыларының Қазақстанға келуі айтарлықтай нәтижесі берді.

АҚШ-та біздің елдеріміздің арасындағы «Демократиялық партнерство туралы хартиға» қол койылды, ғылым және техника білім, қауіпсіздік, қорғаныс конверсиясы облыстарында ынтымақтастық базасы құрылды. Экономикалық, ынтымақтастық, сауда, қаржылық – банкілік жүйеге колайлы жағдай тәртібі туралы келісім бар.

Біздің көршіміз – Қытаймен де Қазақ Қытай шекарасын заңды түрде бекітетін тарихи келісім жасалды.

Жапонияда ірі инвестициялық жобалар, халықаралық саладағы өзара, әрекет туралы нәтижелі әңгіме болды.

Қазақстаңда және Ұлыбритания арасында «Достық және ынтымақтастық туралы Декларацияға» қол қойылды. Өкімет арасындағы білім, ғылым және техника облысындағы ынтымақтастық туралы келісім сәйкес құрылымдардың» арасындағы тікелей байланысты қарастырады. Әр талап өзінің территориясында басқа мемлекеттің мәдени ақпараттың орталықтарының құрылуына, басқа спорт және бұқаралық ақпарат ұжымдары, мекемелері арасындағы ынтымақтастыққа, туризмнің дамуына, өз өкілдерінің осы екі елде болатын семинарларға, фестивальдарға, көрмелерге, конферецияларға және симпозиумдарға қатысуына дем береді.

Тағы бір маңызы оқиға – біздің республикамыздың БҰҰ-ң жанындағы халықаралық теңіз ұйымына мүше болуы. Қазақстан енді өз кемесін жеке теңіз туымен халықаралық суға жібере алады.

Қазақстан Республикасының дүниежүізілік форумы – БҰҰ-на мүше болуы да халықты қуантарлық жай. Оның адамзаттың саясаттағы экономикалық, ғылымдағы және басқа салалардағы жетістіктерін пайдалануға жол ашылды. Тату көршілік және достық қарым-қатынастың дамуын – біз әрқашан да жоғары қоямыз. Бізде, Орталық шекарасыз экономикалық кеңістік құру туралы Өзбекстан, Қырғыстан және Қазақстан арасында, халықтар мүддесіне жауап беретін шарт жасалды.

ТМД елдері басшыларының кездесуінде мемлекетаралық экономикалық одақ, төлем одағын құру туралы персипективалық келісім жасалды. Достықтың интеграциялық дамуының негізгі бағыттары туралы басшылары Кеңесінін меморандумы қабылданды.

Қазақстан енді, шынайы тәуелсіз мемлекет. Бізде барлық бар: демократиялық Конституция, заң шығару, атқару, және сот билігінің тармақталған құрылымы, мемлекеттік тіл, ұлттык валюта, жеке Әскери күштер және тәуелсіз елге тән көптеген басқа да қасиеттер. Біз, қазақ халқы ұзақ жьшдар бойы аңсаған тарихи мақсатына жеттік деп мақтанышпен айта аламыз.

Қазақстаңды тәуелсіз мемлекет ретінде барлык дүниежүзілік қайта құру және дамыту банкімен ынтымақтастықты өсіруде, ЮНЕСКО, ЮНЕП т.б.

Біз, демокартиялық қоғамды құрып жатырмыз, ал демокартияның басты қағидасы – азаматтық құқық және жалпы адамдық құндылықтардың артықшылығы болып табылады.

“Мен, мемлекет басшысы ретінде, заңды сайлаған Президент ренінде өзімнің конституциялық өкілеттігім шеңберінде кімнің болмасын азаматтық құқына қысым жаса есебінен қоғамды дестабилизацилауға бағытталған іс-әрекетпеи батыл күресемін” – деді Н. Назарбаев Республика күніне арналған салтанатты жиналыста.

Біздің таңдаған жолымыз (президенттік республика, президенттік басқару формасы) дұрыс, бірақ ол үлкен саясаттағы экономикалық, ғылымдағы және басқа салалардағы жетістіктерін пайдалануға жол ашылды. Тату көршілік және достық қарым-қатынастың дамуын – біз әрқашан да жоғары қоямыз. Бізде, Орталық шекарасыз экономикалық кеңістік құру туралы Өзбекстан, Қырғыстан және Қазақстан арасында, халықтар мүддесіне жауап беретін шарт жасалды.

Қазақстан Республикасында президенттік институт өткен кезең ішінде елдің саяси және экономикалық өмірінде өзінің кажетті екендігін дәлелдеп қана қойған жоқ, сонымен қатар өзін жетілдіру мәселелерін де алға қойды. Бұл демократиялық құқықтық қоғамға өту жағдайында; әрине орынды.

Елде сақталған салыстырмалы саяси тұрақтылықтьі дағдарыстан шешуді Қазақстан жетістіктерінің санына батыл қосуға болады.

ТМД елдерімен және дүниежүзілік мемлекеттерімен екі жақты және көп жақты келісімдер мен Орталық Азияның III мемлекеті: Қазақстан, Өзбекстан және Қырғыстан Республикасы арасында жалпы экономикалық кеңістік құрудағы үлгісі – Қазақстан басшылығының маңызды жетістігі болып табылады.

Республикада президенттік институт перспективасы күмәнсіз жақын болуы керек, өйткені оның тәуелсіздігін нығайту бойынша бағдарламаларды жүзеге асыру, үлкен қиыншылықтармен болғандығына қарамастан, әр қадамын жасаған сайын елді социалистік прогресске алып келеді [38].

 

         3.2 ҚР мемлекет механизмінің билікті бөлу принципіне негізделе құрылуы

Принцип — мемлекеттік органдардың қызметі мен оны ұйымдастыруда және құру мен бақылаудағы алғашқы негізгі идеялар деп түсінуімізге болады. Принциптердің ішіндегі ең маңыздысы және ең күрделісі мемлекеттік билікті бөлу принципі болып табылады. Бұл принцип негізінен үш мың жылдай бұрын пайда болған. Бұл принципті (теорияны) ілім ретінде зерттеген, құрушылары болып ағылшын — философы, материалист, саяси-идеялық доктринаның құрушысы Дж. Локк пен француз ағартушысы, философ-құқықтанушы Шарл Луи Монтескье саналды. Олардың ой-пікірлері бойынша, егер мемлекеттік билік бір адам немесе бір ортаның қолында болса, ол орган ойға келмейтін заңдарды шығарып, оны өзі атқарушы орган ретінде орындалуын қамтамасыз ететін болса, онда қандай мемлекет болмақ деген сияқты мысалдарымен түсіндіреді [39, с. 214].

Бұл принцип (теория) тек қана біздің елімізде ғана емес, сонымен қатар басқа капиталистік еддердің конститутциясында принцип ретінде бекітілген. Бұл туралы біз бұрынғы кеңес уақытнадығ оқулықтарда, «қайта құру» кезінде аса қатты көңіл бөлінді деген артық айтқан болар едік [40, 228 б].

Мемлекеттік билік механизмі капиталистік, жүйелік зерттеуді талап етуі, яғни оның қасиетті құрамдық элементтерінің өзара байланысы мен қарым-қатынасын маңызды ретте қарау емес, сонымен қатар оның функцияландыру процесінде қарау қажет.

Осыдан мемлекеттік биліктің біртұтастылығын айтуға болады ма деген сұрақ пайда болады. Бұл сұраққа жауап беру оңай емес. Тек қана тоталитарлық және демократиялық мемлекетте мемлекеттік билік механизмінің тұтастығы туралы айтуға мүмкіндік бар деуге болады, яғни мемлекеттік билік механизмінің элементтері арасындағы өзара байланыс тәсілі әртүрлі болады, сондықтан оның бірлігі мен біртұтастылығын қамтамасыз ете алады . Сонымен қатар оның элементтерін біртұтастылығын көрсететіндігін байқауға болады, осыны анализдей отырып біз мемлекеттік билік механизмінің шегінен шығып оның басқа саяси жүйемен, азаматтық қоғаммен, бірлестіктерімен байланысын, ролін, маңызын анықтауымыз қажет.

Мемлекеттік билік институттары билікті бөлу негізінде құрылады. Билікті бөлу принципі ең алғаш Америка Құрама Штаттарында 1787 жылғы конститутциясында енгізілді, осы мемлекетте көріне бастады. Мемлекеттік билікті бөлу тепе-теңділік жүйесімен көрсетіледі. Сонымен бірге билік бөлінісі органдарының бір-біріне бақылау жасауымен өзара байланысынан көрінеді. Бұл бақылау билікті асыра пайдаланудан шектейді.

Билік бөлінісі принципі құқықтық мемлекеттерде орын алады. Құқықтың мемлекетті біріншіден биліктің бөлінуінің елестету мүмкін емес, екіншіден құқықтық мемлекеттің өзі билік бөлудің шарты болып табылады, яғни билік бөлінісі принципінің орын алмауы құқықтық мемлекетпен құқықтық заңдардың болмауы деген сөздермен теңейді.

Ал негізінде мемлекеттік билікті халық іске асырды, яғни биліктің негізгі және алғашқы қайнар көзі болып есептеледі. Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша Республика құқықтық мемлекет болып табылады. Осы конституциясының үшінші бабы бойынша халық мемлекеттің бірден-бір бастауы және референдуммен сайлау арқылы жүзеге асырады, мемлекеттік билікті осылай мемлекеттік органдардың жүзеге асыруына береді. Осы баптың (3-бап) төртінші тармағы бойынша заң шығарушы атқарушы, сот тармақтарына бөлінеді, олар тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырады деп бекітілген.

Осы билік бөлініс принципінде үш билік тармағы қарастырылған.

1) заң шығарушы билік. Бұл орган маңызды қоғамдық қатынастарды реттеу үшін құқық нормаларынан түратын заңдарды қабылдау үшін қажет. Заң шығарушы билік алқалық сайлау органына берілуі керек. Бұл орган парламент, ол оны құратын тұлғалар депутаттар деп аталады.

2) Атқарушылық заң шығарушы билік органы қабылдап, шығарған зандарды орындауға негізделген мемлекеттік орган. Ол оны орындау негізінде заңға негізделген нормативтік — құқықтық актілерді қабылдауға құқылы. Атқарушы билікті жүзеге асыратын органды үкімет деп атайды. Ал оның басқарушысын пример-министр деп атайды, ал кейбір мемлекеттерде бұл қызметті басқару формасына қарай Президент, монарх деп те атайды.

3) Сот билігі. Сот әділдігін жүзеге асыру үшін, қоғамда пайда болған мәселелерді шешу, заңсыз құқыққа қарсы әрекеттерді жасаған тұлғаларды жазалау үшін қажет. Сот билігін тек судьялар ғана жүзеге асырады және олар билікті ешкімге бағынусыз жүзеге асырады.

Осы үш билік элементтерінің өзара қарым-қатынасы сипатындағы екі моментке көңіл бөлуіміз керек.

1) Биліктерін асыра пайдаланбас үшін теждемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өкіметтіктерін бөлуі үшін қажет. Осындай өкілеттілік қажет.

2) Қоғамды нәтижелі басқару үшін билік арасындағы байланыс қажет.

Сонымен қатар, мемлекеттік билікті бөлу принципі (теориясы) туралы бірер ой-пікірлер бар. Кейбір авторлар екі билікті ғана көрсетеді: заң шығарушы, атқарушы.

Көп таратылған билік бөлінісі түрлері — оның үш билік бөлінісіне тағы қосымша төртінші билікті қосу болып табылады, яғни үш билікке кірмейтін төртінші билік түрі қадағалау — бақылау билігін көрсетті. Сонымен қатар өкілеттігі бар Президенттік мемлекеттердегі Президенттік билік туралы ілімдерді қорғайды, және сайлау мен саясат билігін де көрсетеді.

Бұл үш билік, яғни заң шығарушы, атқарушы және сот билігі бір-бірімен өзара байланысады, бірін-бірі толықтырып отырады. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарындағы, әсіресе заң шығарушы органмен атқарушы орган арасындағы қатынасты реттеуді және олардың арасында болатын келіспеушілікті болдырау негізге асыратын халық өкілі болып табылатын лауазымды тұлға Президент қызметін орнықтырды. Президент — мемлекеттік билік органдарына өклттіктері бар және ол Үкіметті құрады және таратады. Мемлекет механизмі осы принцип негізінде құрылады. Мемлекет механизмі жүйесі осы биліктегі органдардан тұрады. Бұл органдар мемлекет механизмінің негізгі және маңызды элементі болып табылады.

Мемлекеттік биліктің механизмін К. Маркс, Э. Энгельс және В.И. Ленин «бір мезгілдің өзінде заң шығарушы және әрі оны орындаушы еңбекқор корпорация ретінде» [41, 112 б.] қарастырған. Осы принцип Кеңес мемлекетінің билік концепциясына негіз етіп алынған болатын. Ал Ресейде еңбекшілердің билікке толық ие болу принципін кеңестердің толық билігі мен бір қолдан басқарушылық (яғни дербес өкімет) тұрпатында жүзеге асыру ұйғарылған еді. Сонымен, мемлекеттік билік бірыңғай тұтас ретінде ұғынылатын, ал мемлекеттік органдар жүйесіне басшылық ету ісін толық билікті кеңестер өз қолдарына алуы тиіс-тін.

Ұзақ уақыттар бойында кеңестік ғылым билік бөлінісі теориясын буржуазиялық яғни реакциялық деп, «дөңгелектің квадратурасы тәрізді сандырақ» ретінде қарастырды, соның салдарынан оны жоққа шығарып келді. Бірыңғай тұтас түрде жүзеге асырылған мемлекеттік билік (бұл жерде кеңестер мен олардың органдарының құзырлылығын да атаған жөн) атқарушы яғни партиялық-әкімшілік билік пен оның аппаратының мүлдем басым (үстем) болу қажеттілігін туындатты. Содан атқарушы билік пен оның аппаратының қолында мемлекеттік биліктің барлық функцияларының (заң шығару, атқару, сот) жинақталуы ақыр соңында адамдардың ерекше топтарының диктаторлық озбырлық жасап билікті (өкіметті) басып алуына алып келді. Жоғарыда айтылғандар бойынша қарастырылып отырған концепция (көзқарас) мемлекеттің алуан түрлі органдарының араларында еңбектің, функциялардың бөлінуін білдірмейді. Бірақ, осының бәрі, атап айтқанда органдардың түрлі топтарының қалыптасуына алып келетін, Энгельстің айтқанындай «еңбектің қарапайым түрдегі кәдімгі ғана іскерлік бөлінісі» болып табылады. Осыған байланысты саралауға үйлесімді негізге алынатын мемлекеттік билік санатын мемлекеттік орган ұғынымен алмастырылуы кездейсоқ емес-тін. Сөйтіп мемлекеттік органның құзырын сипаттағанда ғана «биліктің өкілеттіктері» санатын қолдану қажеттілігі туындаған-ды. Басқаша айтқанда билік тек қана құрылымдық-қызметтік тұрғыдан, оны жүзеге асырудағы еңбек бөлінісі аспектісі (жайы) жөнінен түсіндірілетін. Осының өзімен ғана заң жасау, атқару және сот биліктерін жан-жақты және тереңдете ғылыми талдау істерін өз бетінсе (дербес) зерттеудің қажеттілігін болғызбай тастаған-тын. Мұндай үрдістер төңкерістен бұрынғы Ресейде орын алған болатын. Мемлекеттік биліктің үш буынға бөлінгендігі туралы мағлұматтарды А.И. Елистратов,          М.М. Ковалевскийдің, М.М. Сперанскийдің, Б.Н. Чичериннің еңбектерінен табуға болады.

Сонымен, мемлекеттік билік механизмі кешенді түрде жүйелеп зерттеуді талап етеді. Мұның өзі оның құрамдық бөлшектерін (институттарын) тек өзара байланыстар мен өзара қайшылықтары бойынша ғана емес, сонымен қатар оның қызмет барысындағы өзгерістерін де қарастырып зерттеу дегенді білдіреді. Мемлекеттік билік механизмінің (құрылысының) тұтастығы жөнінде не айтуға болады? Бұл сұрақтың жауабы оңай емес. Мұнда мемлекеттік билік механизмінің тоталитарлық та, демократиялық та мемлекеттегі тұтастығы жөнінде айтылуы мүмкін. Яғни мемлекеттік билік механизмін бөлшектері (институттары) арасындағы өзара байланыс тәсілі алуан түрлі болуы мүмкін. Осы бөлшектерді (институттарды) тұтастыра бірлестіріп тұрған қажеттілікті түсіну, сол бөлшектерді талдауды мемлекеттік билік шегінде бір мезгілде қала отырып жасау мүмкін емес. Бұл жерде ол үшін жаңағы көрсетілген шектен (аядан) асып оны (мемлекеттік билікті) қоршаған сыртқы ортаға-саяси жүйеге, азаматтық қоғамға шығу қажет. Сөйтіп барып мемлекеттік билік механизмінің осы ортада не үшін болғанын, оның ролін зерттеумен айналысу жөн болады.

Үрдіс бойынша мемлекеттің ролі мен тағайыны екі түрлі тұрғыдан: ұйымдасқан түрдегі күштеу ретінде және көпшіліктің игілігін қамтамасыз ету ретінде қарастырылатын. Сірә, қазір мемлекетті тек таптық-күштеу тәсілі арқылы талдау өзін ақтамайтын ақиқат болып отыр.

Сондықтан да осы заманғы мемлекет – бір таптың екінші, басқа бір тапты езіп-жансып, күштеп-зорлау аппаратынан гөрі азаматтар мен олардың ұйымдарының сөзсіз болатын алуан түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін, және олардың ортақ игіліктерін қамтамасыз етудегі мақсаттарын үйлестіретін механизм (тетік) болып табылады. Алайда осы механизмнің, мемлекеттік билік механизмінің (сондай-ақ «ортақ игіліктің» де) тиімділігі принципі тұрғыдан алғанда заң шығармасылығы және заң шығармасылығынан тысқары да болып келетін бостандықтың негізгі, белгілі шамасының талаптарымен және мемлекеттік билікке қарағанда алғашқы болып табылатын құқық арқылы шектеулі болады. Бұлар халықаралық құқық нормаларымен нормаларында бекітілген болып келеді. Осы принциптер мен нормаларға сәйкес басқару мақсатының бір негізі ретінде алынатыны (демек, мемлекеттік билік тетігінің де) адам құқықтары мен бостандықтарының негізгілерін қорғау және оларға қолдау көрсету, бостандық әділеттік және татулық негізі – осы құқықтар мен бостандықтарды мойындау болып табылады. Бұл дегеніміз, осы заманғы құқықтық мемлекет жәй ғана әншейін жария заңдылықты ғана емес, сонымен бірге әділеттілікті де, онда да «адам тұлғасын ең жоғары құндылық ретінде танып қабыл алған және оның ең толық мәнін білдіретінң құрылымдары бар және сондай құрылымдарды түйетін мекемелері арқылы кепілдендіруге негізделген заңдылық пен әділеттілік арқылы қамтамасыз етілуі тиіс.  (Бұл СБСЕ-нің адамдық өлсемі жөніндегі Конференциясының Көпенгаген Кеңесі құжатының 2-сі тармағында әділеттіктің бөлшектеріне ауық-ауық болып тұратын, еркін түрде өткізілетін сайлаулар: сипаты басқару тұрпатының өкілді болуы – мұнда атқарушы билік сайланған заң шығарушы органға немесе сайлаушыларға есеп беріп отырады; мемлекеттік билік органдарының Конституцияны сақтау, бұзбау және заңға сай ғана іс-қимыл, әрекеттерге ғана баруға міндеттілігі; мемлекет пен саяси партиялар арасында айқын бөлінудің болуы;  атқарушы және сот органдары қызметтерінің заң белгілеген жүйе бойынша жұмыс істеуі; қарулы күштермен, олардың басқа да түрлерінің (полиция, милиция) азаматтық өкіметі билігінің қол астында болып, оған есеп беріп отыруы; адам құқықтары мен оның негізгі бостандықтарының кепілі тек заң ғана болуы және бұл заңдардың халықаралық құқықтар бойынша қабылданған міндеттерге сай болуы және т.б. жатады.

Мемлекеттік биліктің субъектісі, сақтаушысы – адам (тұлға), ол мемлекеттік билік механизмінің бөлшегі (ұясы) болып табылады. Мемлекеттік биліктің бөлшектері алуан түрдегі бірлестіктер түзеді, институттар құрап, қалыптастырады. Олар демократияның тікелей түрдегі органдары және т.б. бұлардың бәрі мемлекеттік институттар, сондықтан да олардың құрамына азаматтық қоғамның институттары кірістірілмейді (олардың арасында саяси партиялар, «қысым жасайтын (көрсететін) топтар», мемлекеттік биліктің қалыптасу үдерісі мен оның жүзеге асырылуына көпшілік ақпарат құралдары да өзінің ықпалдарын тигізіп жатады. Саяси билік мемлекеттік билікке айналуы үшін, ол ең алдымен бұқара көпшіліктің саяси ерік-ықтиярын білдіруі тиіс, сөйтіп ол қоғамда басымдылық алып тұрған әлеуметтік-топтамалық мүдделері білдіруі тиіс. Оған жалпыға бірдей міндетті, заңи бекітілген сипат берілуі қажет. Саяси ерік-ықтияр мемлекет белгілеген құқық нормалары арқылы жүргізілуі тиіс.

Заң шығару мен атқарушы билік күштері бір ғана адамда немесе магистратураның бір ғана органына шоғырландырып жинақталған болса, онда бостандықтың болуы мүмкін емес. Олай болатын себебі, әлгі билікке ие монарх немесе сенат зорлық пен зомбылық, күштеу заңдарын қабылдап, оларды зорлық-зомбылық жасауға пайдалануы мүмкін болады.

Егер де сот билігі заң шығару (жасау) және атқарушы биліктен бөлінбеген болса, онда да бостандық болмайды. Сот билігі заң шығару (жасау) билігімен бір болған жағдайда субъектінің өмірі мен бостандығы қалай болса солай бақылауға ұсырауы мүмкін, мұндай да сот (судья) заң шығарушыға айналады. Сот билігі атқарушы билікпен бір болған жағдайда, судья қанаушы – езусінің қатал мейірімсіздігін көрсетіп, түрлі іс-қылықтар жасауы мүмкін.

Мемлекеттік билік механизмінің классикалық нұсқасы (мұның мысалы ретінде АҚШ-ты алуға болады), парламент, президент және конституциялық юрисдикция органы арқылы көрінеді. АҚШ Конституциясы өзінің 1-сі бабында Конгреске (өздерінің парламентін) заң шығарудың билігін жалпылама бере салмаған  (сондай-ақ мемлекеттік билікті де жалпылама деп бере салмаған), ол билікті беруде қатаң түрде өкілеттіктерін айқындап көрсетіп берген, демек заң шығару жөнінде тек шектеулі өкілеттіктер берген. «Конгресс дін белгілеу мәселесіне қатысты немесе ондайларды еркін түрде уағыздап ғибадат етуге тыйым салатын немесе сөз-баспасөз бостандығын, немесе адамдардың бейбіт жинауларын, сөйтіп үкіметке өз мұқтаждықтарын қанағаттандыру туралы петициялар тапсыруларын шектеуді белгілейтін бірде-бір заң шығармауы тиіс» (Конституцияға енгізілген бірінші түзету).

Конргестің өз ісінде де белгілі түрде алдын ала айқындалған тежемелер мен теңдік сақтау жүйесі қарастырылған. Жоғарғы палатаны (сенатты) төменгі палатамен өкілдер палатасымен қатарластыра құрудың қарастырып отырған тұрғыдағы мағынасы мынада: бірінші палата, халық өкілдері болып табылатын төменгі палатаның популистік ауандарын тежемелеу үшін қажет. Мұның өзі тез арада жылдам және апатты (стихиялы) түрде өзгермелі болып отыратын қоғамдық пікірдің жетегінде кетуден Конргесті сақтандырып отырады. Соның өзінде де нақ өкілдер палатасы федералдық билік органдарының (әскери ведомстводан басқаларының) құқық бұзушылық жасаған немесе тәртіпсіздік істеген лауазымды (тұлғаларын) адамдарын импичменттік жауапкершілікке тарту рәсімін туындатуға төтенше құқылы екенін атап айтқан жөн. Конгресс палаталары мен президент сайлаулары бөлек-бөлек жүргізіледі және олар өткізілетін мерзімдері жағынан сай келмейді.

Конгрестің заң шығарушы орган ретіндегі тәуелсіздігі мен біртұтастығының маңызды кепілдемесі олардың парламентке сөз сөйлеу және жарыссөз бостандығы (еркіндігі), Конргесте сөйлегендері үшін депутаттық иммунитеттерінің болуы жатады.

Құқық шығармашылықтың барысына қатысты тежемеліктер мен теңдік сақтау жүйесінде Президенттің кідіртушілік ветосы (тыйым салуы), ал – Конгрестің Заң шығару ветосы басқа екінші жағынан маңызды роль атқарады. Президенттің кідіртушілік ветосының (тыйым салуының) объектілеріне Конгрестің екі палатасының бірлесіп қабылдайтын заң жобалары, қарарлар (резолюциялар) мен шешімдері жатады. Президент осы аталған құжаттарға келісім бермеген жағдайда, оларға өзінің қарсылықтары көрсетілген үндеу хатын қосып Конгресс заң жобасын ұсынған палатаға қайтаруға құқылы. Енді заң жобасын қайтадан, екінші мәрте қараған Конргесс әр палатаның үстен екі даусымен яғни басым көпшілік дауыспен қабылдаған жағдайда Президенттің ветосын (тыйымын) жеңіп шығуы мүмкін.

Конгрестің екі палатасы біріге отырып Президентке немесе федералдық министрліктер мен ведомство бассыларға арналған мазмұны үйлестірілген қарар деген ұйғарымды қабылдауға құқылы, онда үкімет қабылдаған әкімшілік актінің немесе бұрындары тапсырылған қайсы-бір өкілеттіктердің тоқтатылғандығы жөнінде мағлұматтар бар болады. Үйлестірілген қарар дейтін мұндағы әңігемеленіп отырған жәйт әкімшілік құқық шығармасылығына Конгрестің вето (тыйым салуы) жариялауы болып табылады. АҚШ Конституциясының 2-сі бабы бойынша атқарушы билік тек Президентке ғана берілген. Оның өкілеттіктері АҚШ Конституциясының 2 және 3-сі баптарында тікелей анық көрсетілген. Мысалы, Президент қарулы күштердің бас қолбасшысы, алайда, осының өзінде де соғыс жариялау-тек қана Конгрестің төтенше құқығы болып табылады (әрине мұнысына қарамай-ақ АҚШ—тың Вьетнам мен Лаоста және Иракқа қарсы жарияланбаған соғыс жүргізгені белгілі).

Президент – атқарушы өкіметтің (биліктің) басшысы, өзінің үкімет аппаратына қатысты әкімшілік өкілеттіктері мол болады. Ең алдымен оның жеке өз басының шексіз билігі кабинетінің-кеңессісі органының сан және сапа жағынан құрамын іріктеп алуға Президенттің ерікті екені болып табылады. Президент бұдан басқа федералдық лауазымды тұлғалардың тағайындауға құқылы. Ең жоғары лауазымды қызметке ол кандидатты іріктеп алады, алдын ала тағайындап, оның кандидатурасын сенатқа бектіуге ұсынады (ол үшін ондағы қатысусылардың үштен екі дауысы қажет). Төменгі лауазымды тұлғалар – Конгрес актілерімен жасалатын қызмет орындарына (мансаптарына) Президенттің өзі, министрлер немесе соттардың өздері тағайындайды.

Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға [35].

Халық — мемлекет үшін биліктің бірден-бір жалғыз және ең бастапқы қайнар көзі, осы мағына тұрғысынан алғанда халық әрі егемен, әрі толық билікке ие. Халық өзіне тиісті билігінің бір бөлігін өзінің өкілдеріне яғни мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға шарт бойынша және белгілі мерзімге береді. Мемлекет және оның органдары халықтың өздеріне тапсырып берген өкілеттіктерін халық мүддесі үшін пайдаланады, жүзеге асырады.

Заң шығару  билігі. Заң шығару (жасау) өкілдік билік. Халық өзінің өкілдеріне сайлаудың негізінде билік береді. Сөйтіп өкілді органдарға мемлекеттік билікті жүзеге асыруға уәкілдік (өкілдік) береді. Осы мағына тұрғысынан алып қарағанда өкілетті органдардың мемлекеттік билік механизмінде алғашқылығын, олардың басымдылығын хәм үстемділігін атап айтқан жөн. «Өзінің қажеттілігі бойынша заң шығару (жасау) билігі жоғарғы болуы тиіс, сөйтіп одан басқа биліктердің бәрі, олардың қандай бір түрдегі жеке бөліктері болмасын содан туындайды, сөйтіп оған бағынысты болады» [42, 36 б.] — деп Дж. Локк ескерткен болатын.

Заң үстемділігі – мемлекеттің саяси, экономикалық және т.б. қоғам өмірі болмыстары негізі тұрғысынан алып қарастырғанда заңға сүйенуі тиіс.

Мұның қазіргі Қазақстан Республикасы жағдайында зор маңызы бар. Дегенмен, бұл қағида мемлекет өмірінде заң шығарушы органдардың бір өзінің ғана билеп-төстеушілігінің қоғамда белең алуын білдірмейді. Ондайларға қоғамдағы билік бөліктері тарапынан болатын құлшынулар мен ұмтылушылық әрекеттерді болдырмас үшін бұл билікке мәндік, саяси, заңи тұрғыдан шектеулер қою қажет. Мән тұрғысынан қойылатын заң шығарушы биліктің тапсырылып берілгендігінен (яғни делегированныйлығынан) туындайды. Сындығында келгенде мемлекетік толық билік тек қана халыққа тиесілі екендігіне байланысты және ол солай болуы тиіс.

Заң шығару (жасау) билігі — әдейілеп тапсырылып берілген алқалы билік. Дж. Локктың пайымдауы бойынша тұтастай алғанда бүкіл елдің игілігін назарына іліктірген, ілтипатына алған, өзі тәуір ұйымдастырылған мемлекеттерде заң шығару билігі алуан түрлі адамдардың қолына тапсырылған болып келеді [42, 27 б.]. Ал жаңағы адамдар болса, бәрі белгілі бір түрде өздері немесе басқа билік тармақтарымен бірлесе отырып қана заңдар жасауға қабілетті болады. Заң шығарушы билік заңдар жасаудан да басқа қызметтерді атқарады. Мысалы, оның бірі қаржы саласында жыл сайын мемлекеттік бюджетті бекіту құқығын жүзеге асырады, және бұлардың басқа ең жоғары атқарушы билік пен сот органдарымен байланыста болып жарлықтар шығару қызметін жатқызуға болады. Сот билігіне қарағанда заң шығарушы биліктің айырмасылығы, оның атқарушы билік өкілдерінің қайсыбіреулеріне тек саяси баға беруге құқылы екендігі және осындай берілген баға негізінде оларды саяси жауапкершілікке тарта алатын құқығы және де бар, мұны импичмент дейді. Осы айтылғандардан заң шығарушы билікті халық өз өкілдеріне тапсырып, әдейілеп берген мемлекетік билік екендігі, ол билікті алқалы түрде пайдаланып заң шығаруда және сондай-ақ атқарушы билік аппаратына бақылау, қадағалау арқылы жүзеге асыратынынан көрінеді. Мұндай қадағалау-бақылау қызметі ең алдымен және көбінесес қаржы аясында жүзеге асырылады. Заң шығару (жасау) билігі мемлекеттің ең жоғары өкілетті билігі болып табылатын сайланбалы (кейде ісінара тағайындалатын да) парламент арқылы жүзеге асырылады. әдетте, қағида бойынша парламенттің құрамына жоғарғы және төменгі деген екі палата кіреді. Қос палаталы құрылым, жоғарыда айтылғандай, парламенттің төменгі палатасының асығыстық жасап шешім қабылдауларынан сақтандырады. Қағида бойынша, жоғарғы палатаның өкілеттік мерзімі төменгі палатаның мерзіміне қарағанда ұзақ, ал депутаттарының жас цензі жоғары болады. Жоғарғы палатаның депутаттық құрамы сирегірек жаңаланады және жанама түрдегі сайлаулардың барысында қалыптастырылады. Көпсілік елдерде парламент мерзімінен бұрын таратылғанда, оның тек төменгі палатасы ғана таратылады.

Парламентке басшылық жасауды оның төрағасы жеке өзі атқарады, парламентті алқалы (президиум түрінде) басқару өте сирек кездеседі. Парламенттің басқа органдармен болатын байланыстарында төраға өкілдік етеді, жарыссөздерге дауыс берулерді ұйымдастыру, парламенттің өзінің іскі органдарының жұмыстарын үйлестіру басшылық және т.б. жетекшіліктер жасайды.

Паралменттің жұмыс істеу белгіленген тәртіптік ретпен анықталады. Бұл тәртіптік жұмыс атқару ретінде заң жасау, қабылдаудың барысындағы негізгі сатылардың бірі, яғни заң шығару бастамасылығы, заң жобаларын парламентарийлардың бәрі толық жиналған (пленарлық) мәжілістерінде атқарылады. Сонымен қатар, комиссиялардың отырыстарында заңдардың жобаларын талқылау, оларды қабылдау және бекіту, ақпарат беттерінде жариялау іске асырылады.

Атқарушы билік. Атқарушы билік яғни әкімшілік билік өзінің мәні жөнінен үстемдік, сипаты бар заң шығарушы биліктен туындайды. Әкімшілік әрдайым билік басындағыларға бағыныштылық жағдайда болып, соларға қызмет істейді. Билік басындағылар мен бұқара көпшіліктің арасында тұрған әкімшілік, билік пен халықты жалғастырусы іспеттес болады. Ел аузында сақталған аңыз-әңгімелердегі деректерге қарағанда әкімшілікте қызметі бар лауазымды тұлғаларға халық әділ болуды, күншіл емес көпшіл болуды, ілтипаттылықты сақтауды, менмен емес мейірман болуды тапсырған көрінеді. Әкімшіліктің міндеттері әдеттегі жаратылыс бойынша өзгерметіндей тұрақты болып келеді. Ол міндеттер билік басындағылардың берген тапсырмаларынан тұрады және де осы тапсырмалардағы жекелеген мәселелерді орныдаулардан тұрады.

Атқарушы биліктің сипаты заңға сәйкес болады. Оның барлық әрекеттері және де олардың әкімшілік жөнімен қабылдаған құжаттары яғни актілері заңға негізделеді, оған қайсы болмайды. Сол сипаттарына қарағанда әкімшіліктің барлық әрекеттері заңдарды жүзеге асыруға, атқаруға, орындауға бағытталған. Осы сипатына сәйкес атқарушы – биліктің орындаусы деп аталуы орынды.

Атқарушы биліктің қолында адам ресурстарының болуымен қатар материал-қаржылардың жинақталуы мемлекеттегі бүкіл толық билікті басып алып, оған ие болуға зор мүмкіндіктер тудырады. Міне сондықтан да осы тұста ұтымды тежемелер мен теңдік сақтау механизмінің тетіктік құрылымның болуы, заң шығарушы билік тарабынан (құқықтық заңдар яғни кемелденген заңдарды шығару, жасау арқылы) және сот билігінен де сондай (сот бақылауы мен конституциялық қадағалау арқылы) саяси жауаптылықтың ықпалды, әрі тиімді тетіктер жасалуының маңызы төтенсе зор болады.

Демек, атқарушы билік – мемлекеттік биліктің заңға сай жасалған туынды тармағы. Ол әмбебаптық, пәндік (заттық), ұйымдастырусы сипатында болады. Және де заң шығарушы биліктің шығарған заңдары мен басқа да актілерін орындауды қамтамасыз етуге бағытталған болып келеді.

Сот билігі. Әділқазылық немесе сот әділдігін атқарушы органдар мемлекеттік биліктің үшінші тармағы. Мемлекеттік билік механизмінде, сондай-ақ тежемелер мен сақтау жүйесінде аса маңызды роль атқаратынын бұрындары айтқан болатынбыз. Соттың айрықша ролі оның құқық туралы болған дауларда төресі екендігімен анықталады. Ешқандай заң шығарушы да, атқарушы да биліктер әділқазылық қызметін атқара алмайды. Әділсот-әділқазылықты тек сот билігі ғана атқарады. Соттың тәуелсіздігі де, азаматтардың да және толықтай алғанда мемлекеттіліктің де құқықтары мен бостандықтарының кепілі осы сот әділдігінде жатыр. Сот өзінің құқық қолдану практикасында құқықтың әділеттілік принципін жүзеге асырып қана қоймай. Сонымен бірге заң шығарушылық үдерісінде өзіне ғана тән өзгешелігі бар төреші ретінде де көрінеді (бұл бұрынғы дәуірде болмаған қасиет). Міне осынысының өзімен-ақ биліктің екі тармағына қатысты сот оларға «тежемелер мен теңдік сақтаушы» болады. Және де соттың заң шығарушы билікке қарағанда белгілі бір артықшылықтары бар. Бұл артықшылығы оның құқықтық тәртіпті жедел түрде уақыт талабына сай келтіруінде. Сот конституция мен құқықтың түсіндірмелеріне көңіл бөліп қарағанда, олардағы заң ұқсастығы мен құқық ұқсастығын пайдалана алады. Яғни өзі шешім қабылдағанда заңның бір әріпін де бұлжытпай орындаумен тұрмай, оның ерекшелігін де, құқықтың аксиомалары мен принциптерін де ескереді. Осы айтылып отырған жағдайлар әдеттегі емес төтенсе жағдайларға, әсіресе биліктің екі тармағының тепе-теңдігін қаматамсыз ете алатындай жағдайды туындатып, ақыр соңында құқық пен әділеттің қоғамда үстем құруын кепілдендіретін жағдайларды болдыру болып табылады.

Құқықтық мемлекеттің ұйымдастырылуының және іс-әрекетінің негізгі принципі болып мемлекеттік биліктің бөлінісуі болып табылады. Осы принципке сәйкес бірыңғай мемлекеттік билік деңгейінде биліктің үш бірдей салыстырмалы жеке тәуелсіз тармақтарға жіктелуі іске асады – олар ұстампаздық және қарама-қайшылықсыз жүйесін пайдалана отырып, бірімен-бірі қарым-қатынас жасап отырған заң шығарушы, атқарушы және соттық биліктері. Осылай жіктелу мүмкін болатын өкімет билігін пайдаланып қиянат жасаудан және құқықпен байланысты мемлекеттегі тоталитарлық басқарудың пайда болуынан сақтайды. Осы билу-іктердің әрқайсысы мемлекеттік биліктің жалпы жүйесінде өз орнын алады және тек өзіне тән міндеттерді және қызметтерді атқарады.

Биліктің теңдігі арнаулы құқықтық-ұйымдастырусылық саралармен іске асады, сақталынады. Олар бекітілген мөлшерде өкіметтіктің шектелуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар олар (бір өкіметтің) өкілеттік деңгейіне бір өкіметтің екіншісінен тәуелсіздігіне бір өкіметтің екіншісінен тәуелсіздігіне кепіл береді.

Заң шығарушы билік — мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық бастамаларын бекітетін болғандықтан үстемдікке ие, ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясында және “Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы“ Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы Конституциялық заңында [43] бекітілген. Ол мемлекеттің іскі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын одан келіп соңынан құқықтық ұйымдастырылуын және атқарушы және сот билігінің іс-әрекеттерінің түрлерін анықтайды. Құқықтық мемлекет механизмінде заң шығарушы жүйелердің (билік жүргізуі) басқару орны олардың қабылдайтын заңдарының жоғары заңды күшінің болуын қамтамасыз етеді, құқық нормаларына жалпыға бірдей сипат береді.

Бірақ заң шығарушы биліктің үстемдігінің сипаты абсолютті емес. Оның іс-әрекетінің ауқымы құқық принциптерімен, адамның табиғи құқықтарымен, бостандық және адалдық идеяларымен сектелген. Ол халықтың жеке арнайы конституциялық органдарды бақылауында болады, олардың көмегімен әсер етусі конституцияға заңдардың сәйкестігі қамтамасыз етіледі.

Атқарушы билік – заң шығарушы қабылдаған құқықтық нормалардың тікелей орындалуын қадағалап, іске асырады. Үкімет атқарушы биліктің ұйымдастырушы жоғарғы органы ретінде кеңейтілген құзыретімен ерекшеленеді, ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясында және “Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы“ 1995 ж. 18 желтоқсандағы Конституциялық заң күші бар Президент Жарлығында [44] бекітілген.

Құқықтық мемлекетте әрбір азамат атқарушы органдармен лауазымды адамдардың кез келген заңсыз әрекеттеріне сот ретінде сағым бере алады.

Сот билігі – мемлекттік және қоғамдық өмірдің құқықтарын құқықтық сараларын кім болса да, кез келген бұзушылардан сақтау. Қазақстан Республикасы Конституциясының 75 бабында “сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады“ – делінген және ол туралы “ҚР сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы“ 2000 жылдың 25 желтоқсанындағы Конституциялық заңда бекітілген [45]. Құқықтық мемлекетте әділ сот тек соттық органдармен іске асады. Ескімде өзін-өзі сот қызметіне таңа алмайды. Өзінің құқық қорғаусы әрекетінде тек заңға, құқыққа сүйенеді және заң шығарушы немесе атқарушы өкіметтің субъективті жерлеріне тәуелді емес. Әділ соттың тәуелсіздігі және заңдылығы жалпы құқықтық мемлекеттікке азаматтардың құқығымен бостандығының маңызды кепілдемесі болып табылады. Соттық өкімет мемлекеттік заң шығарушы, атқарушы органдары жағынан құқықтық анықтамалардың бұзылуын алдын-алатын, қалыптастырусы фактор болып табылады, осылай өкіметтің сынайы бөлінісін қамтамасыз етеді. Бірқатар мемлекетте құқықтық-конституциялық бақылау қызметін конституциялық соттар атқарады. Өзінің іс-әрекетімен заң шығарушы құқықтық іс-әрекетінде конституцияның үстемдігіне кепілдеме береді.

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстан қазір республикада демоктияны орнату кезеңінде. Бүгінгі Қазақстан саяси жүйесінің ерекшілігі – тиімді, бірақ барлық жерде бірдей қолдана бермейтін – Республика Президенттінің болуында.

Басқару нысаны бойынша Қазақстан – президенттік республика. Саяси режим – либералдық-демократиялық. Сонымен қатар, тәжірибе көрсетіп отырғандай, жалғыз орынды мемлекеттік құрылым нысаны – президенттік  басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Кәзір күшті президенттік билік қажет, бірақ диктатура емес. Президенттік басқару нысаны – Президент билігінің тек күшейіп ғана қоймай, мемлекеттік қатынастар жүйесіндегі бастаушы болып бара жатқанын да білдіреді.

Мемлекеттік билікті бөлу принципін жариялағанда, оны жұлмалау, билік тармақтары расында алауыздық пен билікке таласуды туғызу емес, республика егемендігін қорғай алатындай, республиканы дамутуды қамтамасыз ететіндей мемлекеттік билікті орнату көзделеді. Билікті бөлудің көптегн сбептері бар. Соның ішінде бастысын ғана атап көрсетуге болады. Ол – өкімет құрылымын мамандандыру, әрқайсысы өзіне тән мемлекетті басқару жұмысымен айналысуын қамтамасыз ету. Мемлекет билігі органның немесе бір адамның қолында шектен тыс шоғарлланбауға тиіс. Ал билікті бөлу оның бір қолда бақылаусыз жинақталуына жол бермейді. Мемлекет өкіметі іске асыру билікті бөлу принципіне негізделген және тепетаңдік тежемелік жүйесін құрады. Дегенмен мемлекет өкіметтің бірден-бір міндеті мен мақсаты өзін дүниеге әкелген халықтың қалын ойлау, алдағы мақстатты жүзеге асыру үшін қоғамды ұтымды басқару болып табылады. Оның қызметі елдің Ата Заңына негізделген. Қоғам мен мемлекетті ажырату емес, халықтың бірлігін, қоғамның ынтымағын, мемлекеттің ынтымағын, мемлекеттің қуатын сақтау және нығайту – бүкіл мемлекеттің үкіметтерінің де, оның дербес бұтақтарының да міндеті осы.

Бірлесе қимылдауын қамтамасыз ету, мемлекттік биліктің тұтастығына нұсқан келтіруге жол бермеу жолында еңбек етуге тиіс.

Қазақстан Республикасындағы президенттік институты — қазіргі кезеңдегі дүниежүзіндегі ең жас институттың бірі. Оның теориялық негіздері, өмір сүру қағидалары – президенттік басқару нысанын пайдаланатын АҚШ, Франция және т.б. елдердің көп жылғы тәжірибесінен алынды.

Сонымен, Қазақтан Республикасы Конституциясында бекітілген Президенттік басқару жүйесі мемлекет пен қоғамның демократиялық негіздеріне қауіп төндіретін құбылыс емес. Ол, өз бойына демократиялық институттарды бекіту үшін, құқықтық тәртіпті, азаматтардың құқықтары мен бостаңдықтары кепілдігін қамтамасыз ету үшін қажетті барлық қасиеттерді жинаған, ал бұл прогрес және демократия жолы бойынша дамып жатқан көптеген мемлекеттерде белгіленген басқару белгілері.

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Венгерова А.Б. Теория государства и права. Часть 1. – М.,1995. — С. 73.

2 Лазерев В.В. Общая теория права. – М., 1994. – 356 с.

3 Новгородцев П.И. Кант и Гегель: в их учения о государстве. —  М. 1901г.

• Платон. Сочинения в 3-х томах. Т. 3 — М.: Мысль, 1971. — 687 с.

 5 Гегель. Философия права. — М.: Мысль, 1990. — 524 с.

6 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2002. – 320 б.

7 Ибраева А.С., Ибраева Н.С. Теория государства и права: Учеб. Пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 432 с.

8 Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Баспа. – 1998. — 256 б.

9 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.

10 Қазақстан Республикасының мемлекетi мен құқығының негiздерi. Оқулық. — Алматы, 2003. — 55 б.

11 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме: Заңтану / жалпы. ред. басқ. А.Қ. Құсайынов — Алматы: Мектеп, 2002. – 336 б.

12 Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 208 б.

13 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. – 336 б.

14 Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Общая часть / Под. ред. проф. Страшуна Б.А. – М., 1996. – Т. 1. – 2. –  358 с.

15 Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М., 1997. – 250 с.

16 Государственное право буржуазных и освободительных стран: Учебник. 2-е изд., пераб и доп / Отв. ред.  Ильинский И.П. и Энтим Л.М. – М., 1988. – 368 с.

17  Чичерин Б.Н. Курс государственных наук. – М., 1895. – Т.1. — 125 с.

18 Тихомиров Л.А. Монархическая государственность. — ГУЛ: Облиздат, 1998. — 350 с.

19  Солоневич И.Л. Народная монархия. – Минск., 1996. – 325 с.

20  Алексеев Н.Н. Русский народ и государства. – М., 1988. — 255 с.

21  Ильин И.А. Соб. Соч в 10 томах. – М., 1994. – Т.4. — 540 с.

22 Черняев Н.И. Необходимость самодержавия для России, природа и значение монархических начал. Этюды, статьи и заметки. – Харковь, 1907. – 245 с.

23 Шапиро А.ЛД. Об абсолютизме в России // История СССР. – М,: 1968. — №5. – С. 70.

24 Коркунов Н.М. Русское государственное право. – СПб., 1914. – Т. 1. — изд 8. — 385 с.

25 Палиенко Н.И. Основные законы и форма правления в России (Юридическое исследования). – Харковь, 1910. — 365 с.

26 Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 464 б.

27 История госдуарсвта и права: Словарь –справочник /  Под ред. М. И. Сизикова. – М.: Юрид., 1997. – 304 с.

28 Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права: Учебник в 2 т. Т.1. – М.: Остожье, 1998. – 512 с.

29 Булгакова Д.А., Исатаев А.Ж. Мемлекет және құқықтық жалпы тарихы (оқу-әдістемелік құрал). – Алматы: Заң әдебиеті, 2004. — 228 б.

30 Решетников Ф.М. Правовые системы стран мира. Справочник. – М.: Юридическая литература, 1993. – 256 с.

31 Совершенствование института Президента в Республике Казахстан// Казахстанская правда. – 1995. — №16. — 11 апреля.

32 Данков Т. О новом конституционном статусе Президента// Казахстанская правда. – 1995. – 8 декабрь.

33 Мухамеджанов Э.Б. К вопросу о президентско-парламентской форме правления в Казахстане// Материалы научно-практической конференции «Развитие институтов демократии в Республике Казахстан в свете конституционной реформы 2007 года». – Алматы, 2008. – 274 с.

34 Ишемкулов Т. Институт президенства в Казахстане//Советы Казахстана, 22 апреля, 1995 года.

35 Қазақстан Республикасының Конституциясы: Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-Ш Заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. — Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 136 б.

36 Нурпейсов Е.К. Политический портрет Казахстана// Бизнес и право. – Алматы, 1993. — № 1. — С. 8-9.

37 Мәмбетказиев Е. Казахстан будет готовить специалистов в лучших университетах США и Европы//Казахстанская правда. – 1994. — №12. — 29 марта.

38 Якубов Н. Институт президентства в Казахстане// Советы Казахстана. – 1995. — 25 апреля.

       39 Малиновский В. Новый Казахстан: «от президентской формы правления к президентско-парламентской» //Материалы научно-практической конференции «Новый этап демократизации Казахстана – ускоренное развитие свободного демократического общества». – Алматы, 2007. – 216 с.

40 Лазарев В.В. Липень С.В. Теория государства и права. – М.: Спарк. 2006. – 458 с.

41 Ленин В.И. Очередные задачи советской власти. ППС. Т. 36 — М., — С. 165 – 208.

42 Локк Дж. Избранное. Т.2. — М., 1960. – 36 с.

43 Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық Заңы//Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. — 1995. —  № 21. – 124 қ.

   44 Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы 1995 ж. 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы// Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1995. — №24. – 118 қ.

 45 Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132 Конституциялық заңы //Егемен Қазақстан. – 2000. – 30 желтоқсан.