Дипломдық жұмыс: Молдова Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы даму бағыттары

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ

                                                                      

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ    ЖҰМЫС

 

МОЛДОВА РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы — 2009

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

 

І.МОЛДОВА РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Молдованың географиялық орны,табиғатының басты ерекшелігі

1.2 Молдованың жер бедері мен геотектоникалық құрылысы

1.3 Молдованың климаты мен ішкі сулары,агроклиматттық жағдайы

1.4 Молдованың топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі

1.5 Қорғалатын аумақтары мен экологиялық жағдайы

 

ІІ. МОЛДОВА РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

2.1 Молдованың халқы,олардың мәдени-әлеуметтік жағдайы

2.2 Шаруашылығының салалық құрылымы және орналасу ерекшеліктері

2.2.1 Өнеркәсіптің орналасуы, басты маманданған салалары

2.2.2 Ауыл шаруашылығының даму бағыттары мен жетекші салалары

2.2.3 Қызмет көрсету салалары,оның халықаралық маманданған түрлері

 

ІІІ. МОЛДОВАНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

      Молдовандардың  ата-бабалары  Дунай  — корпат  жерлері  территориясында  өмір  сүрген  гетодан  тайпасы  болған.  Бұл  тайпа  гректермен  сауда  жүргізген. Молдова жерін адамзат төменгі палеолит дәуірінде мекендеген. 6-ғасырдан бастап, алғашқы мемлекеттік бірлестіктер құрыла бастады. vI  ғ  территорияға  славян  тайпалары  тұрғындайды.  Бір  территорияда  бірге тұрып,  шаруашылық  жүргізген  соң   валах  тайпасы  құрылды.  10 – 12-ғасырларда бұл өлкеге көшпелі печенег, қыпшақ тайпалары келді. 13-ғасырдың ортасы мен 14-ғасырдың 1-жартысында Молдова жері Алтын Ордаға бағынды. Х- ХII  ғғ карпат-днестр   жерлерінің  шығыс  бөлігі  орыс  мемлекетіне  кірді,  хIII – xIv ғасыр  ортасында  Молдовия  территориясына  татар, монғолдар кіреді. Оларды  қуып  шыққан  соң  1359 ж  Молдовия  феодал  княздығы  орнады,  оны    бояр  советінің  көмегімен  елді басқаратын    государь  биледі.  Бірінші  молдован  государы   Богдан  болды. 17-ші  ғасыр  Ресейге  деген  сырқы  саясат  бағдары  маңызды  рөл  атқарады.  18 ғасыр  бірінші Петр  мен  Молдовия  государы  Дмитрий  Контимердің  Туркияға  қарсы  әскери  саясат одағы  құрылды.  Бірінші  Петрдің  жеңілісінің  кесірінен  молдовия  туркияның  билігінде  қалып,  оның  басшысы  Контимер  Ресейге  қашады.  Жүз  жылдан  астам  уақытта   фанориот  хандығы  орнады.  Бұл  уақытта  Молдован  княздігінің  орнын  грек  фанориоттар иеленді. Шаруашылық  құлдырады,  қала  тұрғындары  қысқарды,  Днестр  мен  Украинаға  жаппай   қашу  болды. 1806-1812 жыл  арасында  болған  орыс –түрік  соғысынан   соң  Бұғарест  келісім шарты  бойынша  Днестр  мен  Прут  арасындағы  территория  1813 жылы  Бессарабия  деп  аталып  Осман  империясынан  басталып  Ресейге  өтті.  Бессарабия  шыруашылығының  даму  ерекшелігі  оның  бір  қалыпты  аграрлы  мінезінде  болды  ол  шетелге, ресейге — нан, вино, темекі  жемістер,  мал  шаруашылық  өнімдерін  жеткізуші  аудан  болып  есептеледі.    Ең  ірі  сауда  орталықтары  болып   Кишинёв  Бельцы,  Бендеры    т.б.  қалалар есептеледі. 1917 – 18 ж. Молдовада Кеңес өкіметі орнады. Бірақ, елдің негізгі бөлігі — Бессарабия Румынияның қол астында қалды. Октябрь  революциясынан  кейін  Молдовияның  сол және  оң  жағалау  аудандарының  тағдыры  әртүрлі  болды,  сол  жағалау  ауданында  совет  үкіметі  орнады  1920ж   Украинаның  Одесса,  Подольск  губерниясы  құрамына  кірдіАзамат соғысы біткеннен кейін, 1924 ж. Украин КСР-інің құрамына енген Молдован АКСР-і құрылды. 1924  жылы  Молдовия  республикасы  Украина  құрамында  (астанасы  Балта) қаласы   1929 жылы бастап  Пераспол  қаласы  құрылды. 1939 ж. жасалған Кеңес – Герман келісім шарты бойынша 1940 ж. Қызыл Армия бөлімдері Бессарабияны Румыниядан тартып алды. 1940 ж. 2-тамызда осы Бессарабия жерін қоса отырып, тұтас Молдован КСР-і құрылды. 1941 – 44 ж. Молдованы неміс-фашист әскерлері басып алды. 1944 – 90 ж. Кеңес Одағы құрамында болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, Молдова тәуелсіз мемлекетке айналды. Молдова — бұрынғы кеңестік республикалар ішіндегі ең кіші және халық ең тығыз қоныстанған республика. Оның теңізге шығатын жолы жоқ және Еуропаның ең кедей елдерінің қатарына жатады. Молдова Республикасының экономикалық деңгейінің біршама жоғары екендігін атап көрсетуге болады. Оң  жағалау  ауданы  Бессарабия 1918  жылы  Румыния  жаулап  алды  ал  1940   жылы  дейін  оның  құрамында  болды.  1940  жылы  совет үкіметі  Бессарабияны  СССР  құрамына  қайта  беруді  ұсынды  Румыния , Бессарабаияны, Буковинаны  СССР — ге  берді.  1940 жылы  екіші  августа  Молдовия  советін  социалистік  республикасы  құрылды.  Ұлы  отан  соғысы  басталғанда  мемлекетте  экономикалық  жағдай  құлдырады. 1944 жылы  соғыс  біткен соң  қайта  құру  басталды.  СССР  республикалары  арасында Молдовия  жүзім өндрісімен  ,  вино  шығаруымен,  темекі өсіру  мен  көзге  көрінді.  1991 жылы  27 тамызда Молдовия  егемендік  алды. Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспе, ІІІ бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Молдова экономикасы және мемлекеттің даму бағыттары болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І.МОЛДОВА РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Молдованың географиялық орны,табиғатының басты ерекшелігі

Молдова Республикасы – Оңтүстік-Шығыс Еуропада орналасқан мемлекет. Жер көлемі 33,7 мың км2. Халқы 4,43 млн. адам. Астанасы – Кишинев қаласы. Ресми тілі – молдован тілі. Негізгі халқын молдовандар құрайды (70%). Сонымен бірге, украиндар, орыстар, гагауздар, еврейлер, болгарлар, т.б. тұрады. Негізгі ұстанатын діні – христиан дінінің православие тармағы.

Мемлекет басшысы – Президент. Үкімет басшысы – премьер-министр. Жоғарғы заң шығарушы органы – бір палаталы парламент (Жоғарғы кеңес). Ақша бірлігі – лей. Ұлттық мейрамы – 27 тамыз — Тәуелсіздік күні. Шығыс Еуропа жазығының Днестр мен Прут өзендері аралығында орналасқан. Жері жоталы, жазықты келеді. Орталығын Кодра қыраты алып жатыр. Ең биік нүктесі – Баланешты тауы (429 м). Днестр өзенінің оң жағалауы – Днестр маңы қыраты (биіктігі 250 – 345 м), сол жағалауы – Подоль қыратының қиыр шеті және солтүстігінде Солтүстік Молдовия жазығына ұласады. Молдованың оңтүстігіндегі Оңтүстік Молдовия жазығы Қара теңіз маңы ойпатына жалғасады.

Климаты – қоңыржай континенттік; қысы қысқа, қары жұқа, жазы ұзақ, ыстық келеді. Жаздағы орташа температура 22°С (шілде айында 40°С-қа дейін), қыстағы орташа температура –3 – 5°С (қаңтар айында –30°С-қа дейін). Жылдық жауын-шашын мөлшері 370 – 500 мм. Өзендері – Қара теңіз алабына жатады. Ірі өзендері – Днестр (Молдова жеріндегі ұзындығы – 657 км), Прут (Молдова жеріндегі ұзындығы – 695). Ірі көлдері – Белеу, Драчеле, Ротунда және т.б. Кеме қатынасы жақсы дамыған. Аумағының 75%-ы қара топырақты, 9%-ы орманды алқап болып келеді. Әктас, гипс, шынылық құм (әйнек), мұнай-газ, т.б. табиғи байлықтар бар. Елдің отын-шикізат базасы жоқ, пайдалы қазбаларды сырттан тасиды. Өнеркәсіптегі жетекші сала – тамақ өндірісі (жалпы өнеркәсіптегі үлесі – 50%). Шарап, жеміс, көкөніс қалбырлау, эфир майын өндіру алдыңғы қатарда. Машина жасау (автотіркемелер, ауыл шаруашылығы машиналарын жинақтау және т.б.), химия және жеңіл өнеркәсіп салалары жұмыс істейді. Қант, темекі, шарап секілді жеңіл өнеркәсіп өнімдері өндіріледі және бидай, жүгері, қант қызылшасы, жеміс-көкөністер өсіріледі. Ет-сүт өнімдерін өндіру де жақсы жолға қойылған.

Сыртқы саудада тамақ өнімдері мен шарап шығару басым. Негізгі импортталатын тауарлар қатарында отын, шикізат, машиналар, химия өнімдері және т.б. бар. Басты сауда серіктестері – Ресей, Украина, Беларусь. Ресейдегі Молдова елшілігі Қазақстандағы Молдова елшілігі қызметін қоса атқарады. Молдова — бұрынғы кеңестік республикалар ішіндегі ең кіші және халық ең тығыз қоныстанған республика. Оның теңізге шығатын жолы жоқ және Еуропаның ең кедей елдерінің қатарына жатады. Молдованы үш жағынан Украина қоршап тұр, ал батысында Румыниямен шектеседі. Елдің негізгі аумағын орташа биіктігі теңіз деңгейінен 140 м-ден аспайтын төбелі, ойпатты жазықтар алып жатыр. Батысында Реут пен Пруг өзендерінің аралығында биіктігі 340 м-ге дейін жететін орманды Кодру үстірті орналасқан.

Молдова аумағының 35%-ынан астам бөлігін жалпақ жапырақты ормандар қамтыған. Өзендердің ең ұзыны — Днестр Шығыс Молдова арқылы ағып өтіп, Украина жерінде Қара теңізге құяды. Молдова аумағының 70%-дан астамы құнарлы қара топырақпен жабылған. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары — бидай, темекі, жүгері, күнбағыс, ал елдің оңтүстігінде жүзім өсіріледі. Шарап жасау — 1991 жылы ел өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі өндірістің гүлденген санаулы салаларының қатарына жатады.

Ауыл шаруашылығы Молдова экономикасындағы экспорттың негізгі бөлігін құрайтын аса маңызды сектор. Мұнда еңбекке қабілетті елдің 40%-ға жуығы жұмыс істейді. Молдова халқының жартысынан астамы ауылды жерде тұрады. Өнеркәсіп өнімінің 42%-ын тамақ өнеркөсібі өндіреді. Минералдық ресурстарға кедей және ірі көлік магистральдарынан алыста орналасқан елдің экономикасы құлдырау сатысын басынан өткізуде.

1.2 Молдованың жер бедері мен геотектоникалық құрылысы

    Молдовия  айтарлықтай    минералды  ресурстарға  бай  емес. Оның  териториясында   жанар- жағар  май- энергтикалық   ресурстар  жоқ  мұнда  неден  қалдықтары  шығады  оның  ішінде  қантты  тазалау  үшін  пайдаланатын     таза  әк  кені  бар  соны  мен  қатар  минералды  құрылыс   шикізаты  бар  ақ  әк  саз  балшық,  оларды  цемент  шығаруға  пайдаланады  каралаш, пероспаль  қалалары  жанын  да  әйнек  құмын  шығаратын  кен  орындары  бар.  Қазіргі таңда Молдова мемлекетінің жер бедерінің 40 пайызы  қаңағаттандыратын жағдайда емес, оның себебі су эрозиясы, тұздылық т.с.с. мәселелер. Бұл мәселе мемлекет экономикасында өте маңызды рөл атқарады. Табиғат жағдайы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Молдова жерінің көпшілік бөлігін жазықтар (70%-ға жуығын) мен 1000 м биіктікке дейінгі таулы үстірттер алып жатыр. Жер бедерінің құрылымы шаруашылық әрекеттерді жүргізуге қолайлы болып келеді. Үлкен жазықтар ауыл шаруашылығын өркендетуді, өзендердің кеме қатынасына қолайлы болуын, жол және көпір құрылыстарын салуды жеңілдетеді. Алайда жер бедері құрылымының қолайсыз жақтары да жеткілікті. Солтүстікке қарай егідік бағыттағы жер бедері жақсы болса, қозғалуына мүмкіндік берсе, керісінше шығыстағы жер құрылымы тұздылығы мен ауа массаларының тереңдеп енуіне кедергі жасайды. Сонымен қатар Молдова жерінің жазық бөлігінің, негізінен, жоғары және орта егідіктерде орналасуы да табиғат жағдайына өзіндік ерекшеліктер қалыптастырады. Молдова жерінде жыл мезгілдері айқын ажыратылатын қоңыржай белдеудің континенттік климаты басым тараған. Батыстан шығысқа қарай өте енді  болуы климат континенттілігін арттырады. Сондықтан батысында, климат қоңыржай континенттік болып табылады. Мұндай табиғат жағдайы осы аймақтарды игеру мүмкіндігін тежейді.

Молдованың алуан түрлі табиғат жағдайы рекреациялық ресурстардың күрделі жиынтығын қалыптастыруға негіз болған. Табиғи-рекреациялық ресурстардан қолайлы қойнаулар мен жағалаулар (өзен, көл),  ормандар, минералды сулар, табиғат ескерткіштері, қорықтар  таралған.

Молдовада табиғат ресурстарына тән мынадай ортақ белгілер бар:

ресурстар қоры өте мол және алуан түрлі;

ресурстар өз дәрежесінде әлі толық зерттелмеген;

ел аумағы бойынша біркелкі таралмаған және олардың басым көпшілігі нашар игерілген, табиғат жағдайы қолайсыз аудандарда шоғырланған;

жақсы игерілген аудандардағы ресурс қоры сарқылуға жакын.

1.3 Молдованың климаты мен ішкі сулары,агроклиматттық жағдайы

Климат  ерекшелігі  оның  географиялық  жағдайымен  анықталады.  Жерді  Атлант  мұхиты  жағынан  келетін  ауа  массасы  басады. Кейде  жерорта   теңізі  жағынан  келетін  ауа  да  байқалады   ұзақ  аязы  жоқ  периоды  жылу  сүиетін  өсімдіктердің  жылына  екі  рет  өнім  беруіне  ықпалын  тигізеді  Қаңтар  айының  орташа  темпаратурасы  -5  градус  солтүстікте  ал  оңтүстікте  -3 C градус  солтүстіктен    келген  суық  ауаның  салдарынан  темпаратура  36 C градус  солтүстікте,  ал  оңтүстікте  27 C-28 C градус  Июль  айының  орташа ауа  темпаратурасы  солтүстіктен 17-19 градус, оңтүстікте 19-22 градус  күндізгі   темпаратурасы  сомасы  10 градустан  жоғары   2750 градус  солтүстікте  оңтүстікте   3000-3300  градусты  құрайды.

Орташа  жылдың  жауын-шашын  мөлшері  аз:  солтүстікте  550мм Дунайға жақын  оңтүстікте  400 мм  жазда  нөсер  жаңбырда  болады.  Солтүстік  пен  оңтүстк  региондар  қардддың  жерде  жату  күнімен  ажыратлады  (75-35 күн)  орташа  биіктігі  (10,5 см)  тығыздығы  (50-20см)  шыдамды  қар  жамылғысы   оңтүстікте  6-7 жылда  біррет,  солтүстікте 4-5 жыл  біррет.

     Су  ресурстары.  молдовия  су  қорымен    бай  емес.  Мұнда  ірі  су  артериялары  аз  бірақ  орташа  және  кіші  өзендері  көп.  ТМД   елдер  арысында    мұнда  адам  басына  шаққанда    пайдаланатын  су  мөлшері  ең  төмен  көрсеткіштердің  бірі. 

Днестр  және  Пруд  деген екі өзеннен  басқасы  оңтүстікте   20 – 30 мм   құрайды  жылына  солтүстікте  60 – 70 м    моловияның  барлық  өзендері  қара  теңіз  бассеиіне  жатады. 

Мемлекеттің  ең  үлкен  өзені  днестр.  Молови  территориясында  ол  657  км  созылады. Ұзындығы  жағынан екінші  Прут  өзені  ол  шекараның  батыс  жағын  алады.

Географиялық орны, жер бедері мен климаттық жағдайдың арақатынасы Молдова жерінде мынадай табиғат зоналарын қалыптастырады: орманды тундра, ормандар (аралас және жалпақжапырақты ормандар), орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары. Осындай табиғат жағдайы ауыл шаруашылығының мамандануына, халықтың орналасуы мен тығыздығына, өнеркәсіп пен құрылыс кешендерінің қалыптасуына өзіндік ықпалын тигізеді. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер де осы үлеске кіреді. Алайда соңғы жылдары жер ресурстарының сапасы нашарлап, жер эрозиясы белең алуда. Жалпы алғанда, ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің 80%-ы, жыртылған жерлердің 40%-дан астамы жоспарлы түрде қорғау мен қайта калпына келтіруді қажет етеді. Сонымен қатар 7%-дан астам жер әртүрлі деңгейдегі шөлейттену процесіне ұшырауда.

Агроклиматтық ресурстары

Агроклиматтық ресурстар жерінде ауыл шаруашылығының барлық салаларын дерлік өркендетуге мүмкіндік береді. Көпшілік бөлігі егіншілікті дамытуға қолайлы, топырақ құнарлылығы, жоғары ылғалдылығы мен қарқынды температуралар (10°С-тан асатын) жиынтығы жеткілікті қоңыржай белдеуде орналасқан. Ондай аудандарға Молдованың солтүстік және орталық бөлігі, алып жатқан орманды дала және дала зоналары жатады.

1.4 Молдованың топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі

Мемлекет  региондарының   биоклиматикалық  ерекшеліктері  қиын  бедері  топырақ  қатарының  алғаттығымен  әртүрлігін  көрсетеді.  Приднестров  төбесінде  көгіш  сұр  орман  топрақтарының  ірі  массивте  жатыр.  Орман топырақтары  баулармен  пинго  фетяско,  реслинг,  алиготе  сияқты  жүзімнің  ақ  сорттары  үшін  жайлы.           Республика  ТМД-ның   оңтүстік-батысында,  Прут  және  Днестр  өзендерінің  аралығында  орналасқан.  Ол  Украинамен  және  Румыниямен  шектеседі.  Молдова  шаруашылық  жағынан  игерілген  аумақты  алып  жатыр. 

          Днестр,  Прут  өзендерінің  және  оның  салаларының  Молдова  шаруашылығында  маңызы  өте  зор.  Олар  су  мен  энергияның  негізгі   көзі  болып  табылып  қана  қоймай,  кеме  қатынасында  да  қолданылады.

          Республика  аумағы  пайдалы  қазбаларға  өте  кедей.  Мұнда  тек  құрылыс  материалдар  өндірісіне  керекті  шикізаттар  қоры  ғана  бар.  Молдовада  отын  ресурсы  аз  болғандықтан  оны  ТМД-ның  республикаларынан  тасымалдайды.

Молдова аумағының 70%-дан астамы құнарлы қара топырақпен жабылған. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары — бидай, темекі, жүгері, күнбағыс, ал елдің оңтүстігінде жүзім өсіріледі.

Ормандар Молдованың солтүстігі мен орталығында 10 пайызға жуық жер алады. Басты түрлеріне зерде, аққайын, ясень жатады. Жемісті бақшалар, жүзім, жүгері кең дала жерлерінде орналасқан. Танымалы қорықтарына : Кодры және Плаюл Фагулуй қорықтары жатады. Молдова өсімдігі әр-түрлілігі мен байлығымен ерекшеленеді, бұл жерде 5,5 мың өсімдіктер түрлері танымалы болады. Ормандарында 45 тал түрлері белгіленеді. Жануарлар әлемі де өте бай және көптүрлі. 15,5 мың жануарлар түрлері саналады және кең таралған. Тиын, түлкі, сұр тышқан, қоңыс.

Молдовада өзге елдерде кездесетiн топырақ түрлерiнiң түгелдей дерлiгi тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейiн бар, тек ылғалды субтропик белдемiне тән топырақ қана жоқ.

    Солтүстік ойпатынан оңт-тегi өңiрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, өңiрлердi әр түрлi топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзiлiп, орналасуы геогр. белдемдiлiк заңына байланысты.

Шөл дала белдемiнiң аум. 69,4 млн. га, немесе республика аумағының 44%-ы. Мұнда 2 белдем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралығы — шөлдi аймақ, оның жусаны мол, жайылымы жұтаң жерлер. Аум. 57,4 млн. га. Жылдық жауын-шашын мөлш. 120 — 150 мм. Топырақтың беткi қабатындағы қарашiрiк мөлш. 1 — 1,5%. Сұр қоңыр топырақты белдем аралығы шөлдi аймақ, жусан мен эфемерлi өсiмдiктер басым. Аум. 61,8 млн. га. Жылына түсетiн жауын-шашын мөлш. 80 — 130 мм. Топырақта қарашiрiк мөлш. 1%-дай. Алқапта құмды, тақыр, сор жерлер жиi кездеседi. Өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2 мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы — саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы — қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы түтiктi өсiмдiктер. Молдова микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы түрлердiң 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден аса түрлердi қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық түрден тұрады. Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс бар: физандра, рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл, птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия.   Өсiмдiктердiң таралуы, түрлер мен эндемиктердiң топтасуы, табиғи аймақтар мен ормандарда белдеулерде әр түрлi. Республиканың осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биол., экол., эвол. ерекшелiктерiне байланысты әр түрлiбiрлестiктер мен қауымдастықтарда жүйеленген.

Молдова жазық бөлiгi орманды далалық, дала, шөлейт және шөл белдемдерiне (аймақтарға) ажыратылады. Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың бiрнеше түрлерi, бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемнiң шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi шөптесiн өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық ететiн қауымдастықтар таралған. Бұл аймақ 2 белдемге бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай жылы орманды дала белдемi — сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2) қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала белдемi — қайыңды-теректi шоқ ормандар мен қара топырақтағы алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн өсiмдiктi далалық экожүйелер таралған.

    Жануарлары. Молдова жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500, бауырымен жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық түрi бар. Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар, т.б.) бұдан да көп. Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Молдованың солтүстігіндегi орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары — аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген және де кәдiмгi сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан — дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi. Көктемнен күзге дейiн бұл жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа қарай шөлдi аймаққа ығысады.

    Жануарлар түрлерiнiң қазiргi сипаты бiрқатар жағдайларға байланысты, олардың аралығында, ең алдымен, жердiң аса кең аумақта игерiлуi, осыған орай жер суару, не керiсiнше, көптеген жайма су аңғарларын құрғатып, тех. дақылдар егу нәтижесiнде жер бедерiнiң өзгеруi сияқты жағдайларды атап көрсету керек

1.5 Қорғалатын аумақтары мен экологиялық жағдайы

Кез  келген тiрi организм өзiн айнала қоршаған табиғи орта мен тығыз байланысты ғана  өмiр сүре алады. Олар – топырақ,су, минералды заттар, жер бедерi жәнә атмасфералық әр  түрлi құбылыстар. Табиғи ортаның  компаненттерi (iрi немесе ұсақ бөлiктерi) тiрi организмдерге оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.

Дүние жүзінің әр түрлі елдерінде құрылған қорықтардың қорғау тәртібі, атқаратын қызметі мен негізгі бағыты әр түрлі. Сондықтан қорғауға алынған жерлерді қорықтар, қорықшалар, резерваттар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері деп бөледі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде 2600-дан астам қорық бар.

Республика деңгейінде Молдованың экономикалық жағдайын дамыту барысында табиғатты қорғау ісі алдыңғы қатарға қойылған стратегиялық бағдарламаның негізгі тұғырларының бірі. «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы мемлекет заңнамасын бұзушылықтың жолын кесу мақсатында аумақты қарауылдауды, оның ішінде жер және әуе көлігін қолданып қарауылдайды;

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның соларда орналасқан экологиялық, ғылыми мен мәдени жағынан ерекше заңды объектілері Молдованың  ұлттық байлығы болып табылады.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар — ерекше қуқықтық қорғау режимi бар не мемлекеттің табиғи-қорық қорын сактау мен қалпына келтіруді қамтамасыз ететін шаруашылық кызметі режимі мен реттелетін жер, су, орман және жер қойнауы учаскелері.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды күзету- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы Молдова мемлекетінің заңнамасын бұзушылыктарын анықтау және оның жолын кесу, өрттің алдын алу, байқау, және жою үшін ерекше қорғалатын аймакта жүрізу мүмкін ic-шаралар кешені.

Молдова мемлекетінің ерекше қорғалатын табиғи аумактар туралы заңдары мынадай принциптерге негізделеді.

— мемлекеттік табиғи-қорық; қорын, биологиялық алуан тipшілікті және табиғи экологиялық жүйелерді сактау;

— ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды нысаналы пайдалану;

— ғылымды, мәдениетті, ағарту мен білім беру iciн дамыту мақсатында ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану;

—  Әлеуметік-экономикалық  факторларды  және  жергілікті  халықтық мудделерін ескере отырып, туризм мен рекреацияны дамыту;

— ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы зандарды бұзушылыкпен келтірген залалды өтеу;

— халықтың және қоғамдық бірлестіктердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласына қатысуы;

— мемлекеттің табиғи-қорық қоры мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жәй-күй туралы ақпаратпен еркін танысу

— халықаралық құқық неізіндегі халықаралық ынтымақтастық. 

Азаматтар табиғатты қорғауға және табиғат байлықтарына ұкыпты қарауға, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарды сақтауға міндетті.

Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласында, егер Конституцияда, заңдарда және Молдова Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Молдова азаматтары үшн белгіленген құқықтарды пайдаланады және солар сияқты міндетті болады.

Колайсыз сыртқы ықпалдардан қорғау үшін ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың айналасына сол аймақтар шегінде осы аумактардың экологиялық жүйелерінің жай-күйіне және қалпына келтірілуіне тepic ықпал ететін кандай да болсын кызметке тыйым салынатын қорғаныш аймақтары белгіленуі мумкін.

Қорғаныш аймақтары табиғи ресурстарының көлемін, шекарасын режимін және пайдалану тәртібін қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық аткарушы органның келісімімен жерплікті атқарушы органдар белгілейді.

 Қорғаныш аймақтарының жері арнайы белгілермен белгіленеді.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы қорғаныш шаралары

1. Ерекше қорғалатын табиғи аумактарда қоршаған ортаға зиянды ықпал етудің алдын алу және оны жою мақсатында мынадай қорғаныш шаралары жүргізілуі мүмкін:

— табиғи апаттардың алдын алу және оларды жою, өрттердің алдын алу, дер кезінде анықтау және жою;

— судың зиянды ықпал етуінің алдын алу және оны жою;

— өсімдіктердің қоргау, зиянды жәндіктердің өcin-өну ортасы мен ағаш ауруларын дер кезінде анықтау және оларға қарсы күрес, орманда санитариялық және басқа да ағаш кесу (жол төсеген, өртке қарсы белдеулер жасаған кезде жол кұрылысына байланысты орман тазалау);

— халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын және ветеринариялық қадағалауды қамтамасыз ету, міндеттер мен эпизоотиялардың алдын алу мақсатында жануарлар санын реттеп отыру.

2. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы қорғаныш шаралары оларды Қорғау режимдерін ескере отырып, ғылыми ұйымдардың ұсыныстары негізінде және қарамағында осы аумақтар бар атқарушы органдардың руқсаты бойынша жургізіледі.

Ерекше қоғалатын табиғи аумақтардағы мемлекеттік табиғи-қорық қорын қалпына келтіру мақсатында мынадай шаралар жургізу мумкін:

— жерді эрозиядан сактау мен бұрын бөлінген жерлерді қалпына келтіруді қоса, жерді қорғау;

— су қоймаларының қолайлы режимін сақтау, суды ластанудан, күл-қоқыстан және сарқылудан қорғау

— эрозиялық процестерді болғызбау және экологиялық жағдайда жақсарту мақсатында ормандарды қалпына келтіру мен орман өcipy;

— жануарлардың –тіршілік ортасы мен өcin-өну жағдайларын, жүріп өтетін жолдары мен шоғырланатын орындарын қоргау;

— жануарлар мен есімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қәупі төнген түрлерін қорғау көбейту, өcipy және табиғи ортада қалпына келтipy; абайы өсімдік түрлерін қолдан өcipy, тұқымын сұрыптау және көбейту.

Ерекше қорғалатын табиғи аумактарда қалпына келтіру шаралары, қорғау режимдері ескеріле отырып, ғылыми ұйымдардың ұсыныстары неізінде және қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдармен жасалған кeлiciм бойынша журізіледі.

Ал халықаралық биологиялық әр алуандылықты сақтау жөніндегі Конвенцияда табиғи генетикалық қорды сақтап қалу үшін, мұндай арнайы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың көлемі мемлекеттік жалпы жер көлемінің ең кем дегенде 10 пайыз аумағын құрау қажеттігі ерекше атап көрсетілген. Бұл халықаралық Конвенцияға Молдова елі де қосылған. Осыған сәйкес қазір елімізде ерекше қорғалатын аймақтарды біртіндеп көбейту шаралары қолға алынып отыр.

Молдова мемлекетіннде қорғалатын территорияларына техника, өрт сөндіру құралдары мен байланыс жеткіліксіздігі байқалады. Дегенмен, барлық қорғалатын территорияларының функциялары, мақсат міндеттері ортақ , бір болып табылып, көптеген жоғалып бара жатқан және сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларының аман қалып жатқан мекені болып қала береді.

Кейбір қорғалатын территориялары өз буферлі аймақтарында туризмді дамытуда, бірақ аталған саланы Ақсу Жабағылы мен Қорғалжын қорықтары дамытуда. Атап кететін мәселе, мұнда шетел мамандарының көмегінсіз мұндай нәтиже мен әсер деңгейі төмендеу болатын еді.

Молдовия мемлектетінде экологиялық жағдай қауіп тигізетіндей мұнай, газ  кен орындары жоқ. Сондай-ақ  Днестр және Прут қалаларының экологиялық жағдайы нашар деп тануға болады.

Бұл қалаларда су ластануы мәселесі артуда, өзендерінде балық өлуі байқалады , су ластану мәсселесін шешу ұшін бұл қалаларға көптеген қаражат қажеттігі себеп болып табылады. Молдова қалаларының жылына 50 пайыз күнінде ауа сапасы санитарлық нормаға сай емес, осыған себеп болып отырған автокөлік санының көптігі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. МОЛДОВА РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

2.1 Молдованың халқы,олардың мәдени-әлеуметтік жағдайы

          Молдова  халқы  өте  тығыз  орналасқан .  Мұндағы  халықтың  орташа  тығыздығы  1  км²  жерге  119  адамнан  келеді.  Тұрғындарының  негізгі  бөлігін  молдовандар  (64%)  құрайды.  Басқа  ұлттардың  ішінен  орыстар  (14%),   украиндар  (13%)  басым.  Олар  Днестрдің  сол  жақ  жағалауында  көп  қоныстанған.

 Елдің  оңтүстігінде  гагауыздар  (3,5%)  тұрады.  Халықтың  үлкен  бөлігін  ауыл  тұрғындары  (54%)  алады.  Соңғы  онжылдықта  өнеркәсіптің  өркендеуіне  байланысты  қала  тұрғындарының  саны  да  өсіп  отыр.  Кишинев,  Бельцы,  Бендеры  сияқты  қалалардағы  халықтың  саны  100  мың  адамға  жетті.

   Молдовия  тероториясында  2000  жылы  4,4 мен  адам тұрады  ТМД  елдері  арасында  мемлекет   ең  жоғарғы  тығыздыққа  ие  бір  км  квадратқа  жүз  жиырма  жеті  адамнан  оның   этникалық  құрамы  мынадай:

Молдаван   64,5%  украиндар  13,8  орыстар 13,  болғарлар -2 евреилер- 15% молдовандар  жалпы  тұрғындардың  2/3 бөлігін  құрайды.  Ауыл  тұрғындары   бестен  төрт  бөлігін  құрайды,  қала тұрғындары  30%  тұрғындардың  өмір  сүру  ұзақтығы  65,5ж , еркектері  59,9,  әиелдері – 69,3 ж  орташа  есеппен.  . 

Тұрғындардың  орташа тығыздығы  1км квадратқа  2 ке  160  адамнан  ірі  қалалар пиросполь (160 мың адам)  бенднрі  (121 мың )  рыбыныца (61 мың  адам)  рубасары (29 мың адам)  тұрғындардың  этникалық  құрамы:  молдвандар 33%,  орыстар  мен  украйындар  29% тен,  болгарлар  3% , поляктар  2%,  галоздер  2% ресми  тілдері  орыс, украйн ,  молдаван тілі.

      Молдавандардың ақшасы «лей» деп аталады. 1 лей 11 доллармен тең. Тұрғындардың басым бөлігі ауыл шаруашылығымен шұғылданады, бұл сала қатты дамыған. 7 ауданда тегіс жер жоқ екен, бәрі ойлы-қырлы. Өрге қарай су шықпай­ды.

 Сөйте тұра барлық жерде диқаншы­лық жасап жүрген халық. Қырдың бәріне жүзім егіп тастаған. Осының өзі олардың әлеумет­тік жағдайынан хабар берсе керек.

Мемлекетте  жұмыссыздың өсуде;  2000 ж жұмыссыз  тұрғындардың саны 1,8% жетті (1991 ж- 0,005%,   1992- 0,7%,  1995- 1,4%, 1997- 1,7% ), орташа  айлық  номиналды   жолахы  32,8 долл  құрады  бір  айлық пенсияның  орташа мөлшері  6,9 долл  тұрғындардың  экономика  салаларына  бөлінуі  былай  көрінеді:  өнеркәсіпте  10,7%  ауыл  шаруашылығында  48,9% қызмет  көрсету  саласында 37,5%  құрлыста  2,9%   саяттық  тамақтар  ішіндер  жүгері  ұнынан  жасалған  тағамдар  сүт  өнімдері  жемістер  маңызды  орын  алады  кеңінен  тараған  ұлттық  тағам – мамалигы  жүгері  ұнынан  жасалған  тағам.  

Молдовия  әдебиеті  18-19 ғ жазушылар  фольклоры  сюжеттерді  жазып  пайдаланып  жинаған   кезде  пайда  болды  1 болып әдебиет  тіліне  көп  үллес қосқан,  халық  әндерін  жарыққа  шығарған  Василе  Алексндри  болды.

 Молдова тығыз елді мекендері солтүстік және орталық жерлері болып табылады. Білім жүйесі балаларға 6-7 жасқа дейінгі міндетті түрде-бұл бірінші кезең. Екінші кезең- 3 жыл және міндетті емес, осы екі кезеңнен соң жоғары оқу орны . Молдовада халық мәдениеті өте бай , бұл Кедең Одағынан қалыптасқан. «Миорица» балладасы ерекше құндылық осы халықтың.

 

2.2 Шаруашылығының салалық құрылымы және орналасу ерекшеліктері

2.2.1 Өнеркәсіптің орналасуы, басты маманданған салалары

    1993 жылы  мемлекеттің  экономикалық  стабилизациясы  жайлы   программа  жасалды  ол  мемлекеттің  экономиканың  бағдарлаудан  бастартуын  жобалады. 

     Програманың  маңызды  элементтері 

     Жекешелендруді;

     Мемлекет  тарапынан   субсциялардың  қысқаруын,  салық  жинаудың  сауда  мен   бағаның  бәсекелестік  режимі  арқылы  рынок  аймағын  құруды  мемлекеттік  монополиялардың  қысқару  колхоздар  мен  совхоздар  ренонструсиясының  басталуын  көздеді.

         Мемлекеттегі  экономиканың  дамуын  бірнеше  этаптарын  айтуға  болады: 

• 1991- 1994жж арасын алды.  Жыл сайын  орташа  есеппен  20%ішкі  өнімдерін  көлемі  төмендеген  өнркәсіптердің  тез  төмендеуі;
• 1995-1997 ж ішкі  өнімдердің  жылына  2,6%ке  төмендеуін  тоқталуы , бір  қалыпты  жағдайға  келтіру;
• 1990 ж дейін Молдовияның  экономикасы  Ресейге  ауыл  шаруа  шылық  өнімдеріне  арзан  энерго  ресуртарын  айырбастау  бағытталған             
• 1999 ж үкімет  финанс  экономикасына  қатаң  режим  орнатты,  салықты көтерді,  сыртқы  қарыздарды  және  экспорт  көлемін жоғарылатты,  сыртқы көлемі  1998  1,3 млд  доллар  құрады.

     Жанар – Жағар  май  энергетикалық  комплексы

    Молдовияның   энергетикасы  он  жылдар  боиында  бұрынғы  СССР  дың  орталықтандырылған  қаржыландырудың  арқасында  құрылды.  Энергетикалық  комплекс  совет  үкіметі  кезінде  республика  қажеттілігін  ғана  емес  сонымен  қатар  шетелді  қамтамасыз  етті.  Қәзіргі  кезде  Молдовияның  энергетикасы  үлкен  дағдарысты  басынан  кешірді.  Сол  дағдырыстың  бірнеше  бағыттарын  айтуға  болады 

• негізгі электро  станциялардың  өндрістік  қорының  ескіруі.
• Экономикалық жағдайдың  төмендеуі
• Бюджеттік ұйымдар  ауыл шаруашылығы  өнеркәсіптер  төлемеген   төлемдердің өсуі 
• 1991 жылы бастап  электро  энергиясын  өндру төмендеуі  2000 ж  0,9  млрд  км/сағ  электро  энергиясы  өндріледі.                                                                                    

    Молдовияның  экономикасында  агро- өндрістік  комплекс  маңызды  орын  алады.  Бұл  комплекс  даму  факторлардың арқасында   пайда  болды  ол факторлар  өнімдерді  шығаруға  мамандандырылған  еңбек  ресурстармен қамтамасыз  етілген,  жағымды  агроклиматикалық  жағдайдың  болуы. Молдовалық құқық қорғаушылар ТМД аясында көбіне көп Украина ІІМ – нің жедел қызметіне сүйенеді.  Молдовия  терроториясының  кішкене  көлеміне  қарамай  онда  төрт табиғи  экономикалық  облыстарды  айтуға  болады.  Орталық  молдовия- орталық   молдовия  төбесін  жанама  аудандарды  алады. Оның  негізгі  ауыл  шаруашылық  мамандануы —  бау- бақша  өсіруі.            

         Молдовияның  орталық  ауданында  Днестр  өзені бойында  мемлекеттің астанасы  — Кишинев  қаласында  орналасқан.  Кишинев  бірінші  рет  1466 жыл  молдован  государы  Стефан  т-ның  грамотасында  айтылған.  Совет  одағы  кезінде   Кишинев  Молдовияның  негізгі  өнеркәсіп  орталығы  болатын.  Мұнда  бір  машина  құру  өнеркәсібі  құрылды.  Ауыл шаруа  шылығына  қызмет  көрсету  үшін  трактор зауыты  соғылды. Кишинев  молдовияның  жеңіл  өнер кәсіп  пен   азық  түлік  өнімдерін   шығаруда  алдынғы  қатарлы    орталығы  болып  есептеледі.   Өнеркәсіптің  жаңа  саласы  —  химиялық  өнеркәсіп, жасанды  тері,  тоқыма  маталарын,  плащ  маталарын  шығаруға  маманданған.     Кишинев  — мемлекеттің  ғылыми, мәдениет  орталығы.  Мұнда  Молдовияның  ғылым  акедемиясы,  ғылыми – зерттеу институты,     Молдовия  мемлекеттік  университеті  орналасқан.   Қалада  11  театр, музейлер,  концерт  залдары,  мәдениет   үйлері,  кітапханалар  жұмыс  істейді. Молдованың астанасы – Кишинев қаласы. Молдованың әкімшілік, саяси, мәдени және ғылыми орталығы. Ол 1940 жылдан бері астанасы болып табылады. Территориясы 200 шаршы шақырым. Кишинев қаласында 750 мың адам қоныстанған.

Қала тұрғындары көп ұллы болып келеді. олардың басым көпшілігі – молдовандар, орыстар, украиндар, гагауздар, еврейлер, болгарлар да, румындар да өмір сүреді. Кишинев территориясы екі бөлікке бөлінеді: Жоғарғы қала –жақсы жобаланған архитектураға тән. Төменгі қала – оған ортағасырлық тарихи қала. Молдованың  шаруашылық  кешендеріндегі  алдыңғы  орынды  ауыл  шаруашылығы,  тамақ  өнеркәсібі,  машина  жасау,  жеңіл  индустрия  алады.  Сонымен  қатар  электр  энергетикасы  мен  құрылыс  материалдарын  дайындау  өнеркәсібі  де  дамыған.

Тамақ  өнеркәсібі  әр  түрлі  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өңдеумен  тығыз  байланысты.  Оның  консервілеу,  қант,  шарап  жасау,  май  шайқау  және  темекі  сияөты  салалары  бар.  Бау-бақша  дақылдарын  консервілеу  өнеркәсіптері  тасымалдауға  қиындық  туғызады.  Өндірістердің  көбі  республиканың  оңтүстік-шығысында  шоғырланған.  Зауыт  Кишинев,  кагул,  Тирасполь,   Бендеры  сияқты  ірі  қалаларда  салынған.

Қант  шығаратын  зауыттар  Молдованың  солтүстігінде,  яғни  қант  қызылшасы  көп  егілетін  жерлерде  орналасқан.  Олардың  ең  ірілері – Дондюшаны,  Бельцы,  Рыбницы  сияқты  қалаларда  шоғырланған. 

Май  шайқайтын  (эфир  майын,  жүгері  мен  күнбағыстан  өсімдік  майын  алатын)  өнеркәсіптер  ел  аумағында  біркелкі  орналасқан.  Қазіргі  кездегі  ең  ірі  зауыттары  бельцы  мен  Бендеры  қалаларында  жұмыс  жасайды.

Шарап  жасау – шаруашылықтың  көне  саласы  болып  табылады.  Шарап  пен  конъяк  шығаратын  кәсіпорындар  жүзімдіктері  көп  аудандарда  (орталық  және  оңтүстік  Молдова)  орын  тепкен.  Ал  ең  ірі  шарап-конъяк  комбинаттары:  Кишинев  пен  Тирасьпольде.

Темекі  өнеркәсібі – негізінен,  республиканың  темекі  өсіретін  солтүстік  және  орталық  аймақтарында  дамыған.

Машина  жасау – соңғы  жылдары  қалыптасқандығына  қарамастан,  мұнда  тракторлар  (Кишинев),  қызан  жинайтын  комбайндар  (Бельцы),  ауыл  шаруашылығына  және  тамақ  өнеркәсібіне  қажетті  құралдар  шығаратын  зауыттар  мен  электроника  (Кишинев)  қарқындап  дамуда.  Машина  жасау  өнеркәсібі  Молдова  металлургиялық  өңдеу  зауытының  (Рыбница)  металын  және  Украинадан  әкелінетін  шикізатты  пайдаланады.

Жеңіл  өнеркәсіп  шеттен  әкелінетін шикізатты  қолданады.  Тоқыма  өнеркәсібінің  кәсіпорындары  мақта  мата  (Тирасполь  комбинаты)  және  жібек  мата  (Бендеры)  шығарады.  Кілем  тоқитын  үлкен  комбинат  та  (Унгены)  жұмыс  жасайды.  Сонымен  қатар  тігін,  тоқыма,  былғары  аяқкиім  фабрикалары  (Кишинев,  Тирасполь)  бар.

          Құрылыс  материалдары  өнеркәсібі  жабынқыш  (черепица),  бақалшықтардан  түрлі  блоктар,  шифер,  темір-бетон  сияқты  құрылыс  өнімдерін  шығарады.

          Электр  энергетикасы  республика  экономикасында  үлкен  рөл  атқарады.  Днестр  өзеніне  Дубоссар  СЭС-і,  ал  Прут  өзеніне  Румыниямен  бірлесе  отырып  СЭС  салынған.  Аса  қуатты  Молдова  ГРЭС-і  Днестровск  қаласының  маңында  жұмыс  жасаса,  ал  Кишинев,  Тирасполь  мен  Бельцы  қалаларында  сырттан  әкелінетін  отынды  пайдаланатын  ЖЭО  бар.

Елдің отын-шикізат базасы жоқ, пайдалы қазбаларды сырттан тасиды. Өнеркәсіптегі жетекші сала – тамақ өндірісі (жалпы өнеркәсіптегі үлесі – 50%). Шарап, жеміс, көкөніс қалбырлау, эфир майын өндіру алдыңғы қатарда. Машина жасау (автотіркемелер, ауыл шаруашылығы машиналарын жинақтау және т.б.), химия және жеңіл өнеркәсіп салалары жұмыс істейді. Қант, темекі, шарап секілді жеңіл өнеркәсіп өнімдері өндіріледі және бидай, жүгері, қант қызылшасы, жеміс-көкөністер өсіріледі. Ет-сүт өнімдерін өндіру де жақсы жолға қойылған. Сыртқы саудада тамақ өнімдері мен шарап шығару басым. Негізгі импортталатын тауарлар қатарында отын, шикізат, машиналар, химия өнімдері және т.б. бар. Басты сауда серіктестері – Ресей, Украина, Беларусь. Ресейдегі Молдова елшілігі Қазақстандағы Молдова елшілігі қызметін қоса атқарады. Молдова — бұрынғы кеңестік республикалар ішіндегі ең кіші және халық ең тығыз қоныстанған республика. Оның теңізге шығатын жолы жоқ және Еуропаның ең кедей елдерінің қатарына жатады.

Молдованы үш жағынан Украина қоршап тұр, ал батысында Румыниямен шектеседі. Елдің негізгі аумағын орташа биіктігі теңіз деңгейінен 140 м-ден аспайтын төбелі, ойпатты жазықтар алып жатыр. Батысында Реут пен Пруг өзендерінің аралығында биіктігі 340 м-ге дейін жететін орманды Кодру үстірті орналасқан. Молдова аумағының 35%-ынан астам бөлігін жалпақ жапырақты ормандар қамтыған. Өзендердің ең ұзыны — Днестр Шығыс Молдова арқылы ағып өтіп, Украина жерінде Қара теңізге құяды. Шарап жасау — 1991 жылы ел өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі өндірістің гүлденген санаулы салаларының қатарына жатады. Ауыл шаруашылығы

Молдова экономикасындағы экспорттың негізгі бөлігін құрайтын аса маңызды сектор. Мұнда еңбекке қабілетті елдің 40%-ға жуығы жұмыс істейді. Молдова халқының жартысынан астамы ауылды жерде тұрады. Өнеркәсіп өнімінің 42%-ын тамақ өнеркөсібі өндіреді. Минералдық ресурстарға кедей және ірі көлік магистральдарынан алыста орналасқан елдің экономикасы құлдырау сатысын басынан өткізуде.

2.2.2 Ауыл шаруашылығының даму бағыттары мен жетекші салалары

      Ауыл  шаруашылық  өнімдерін  шығаруда  салықтың  төмендігі

 Мемлекет тарапынан  ауыл шаруашылық техникасымен,  минералды  тыңаитқыштармен жағар  майымен  қамтамасыз  ету  агро  өндрістік  комплексте  тауарлар  дайындау  және осы  мақсатта  құрылған  жоғарғы,  ерте  оқу  орындарын  құру  ерекше орын  алады.  СССР  мемлекеттері  арасында  Молдовия  өндрістік  өнімдер  шығаруда   Ресей, Украина, Қазақстан, Өзбекстан, Беларуссиядан  кейін  алтыншы  орында.

 Егеменді  ауылшаруашылығы  1990 ж  басында  ауыл  шаруашылық    реформаларында  концепцияларсыз  орындалады.  Фермер  шаруашылықтарының даму деңгейі  1998  жылы  басталды.  Осы  уақыттан  бастап  ауылшаруашылық  өнімдеррінің  көп  бөлігін  жеке  секторларда  шығарады.  Қәзіргі  кезде  мемлекттік  секторда  17,3%  ауыл  шаруашылық  жерлері бар  оның  ішінде  13,6% резерв  қорына  кетеді,  қазіргі  кезде  ортақ жер  ауданы  2,8 млн  гектар  құрайды  оның  ішінде  ауыл  шаруашылық  жері  2,5млн гектар  (айдалатын  жерлер  1,8 шалғынды  жайылым  жерлер 0,4 млн гектар)  ауыл  шаруашылық  өнімдер  стуктурасында  өндріс  салалары  өсімдік  өсіру   68% мал шаруашылығы  32%   Молдовияның  ауыл шаруашылығында  бірнеше  салаларды айтуға  болады.  Жүзім  өсіру  жеміс  өсіру, қызылша,пісте  өсір  салалары. 

Ауыл шаруашылығы экономиканын дамытудағы аса маңызды буын болып саналады. Өйткені ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің шешуші саласы, ол халықты тек азық-түлікпен қамтамасыз етумен шектелмейді, сондай-ақ өнеркәсіптің көптеген салалары үшін аса қажетті шикізат та өндіреді. Сонымен қатар өндірілген өнімдерді дер шағында сапалы өңдеп, дәл уақытында халыққа жеткізу де қажет. Осы шараларды орындау мақсатында ауыл шаруашылығы шаруашылықтың көптеген салаларымен тығыз қарым-қатынас орнатады. Осы байланыстар негізінде агроөнеркәсіптік кешендер қалыптасады

Агроөнеркәсіптік кешендері әлі де даму, өркендеу жағдайында тұр, олардың түрлі буындары арасындағы байланыстар өз дәрежесінде емес. Әсіресе өнімді өңдеу мен қызмет көрсету салалары жетілдіруді қажет етеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің жетекші әрі негізгі саласы — ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығының басқа салалардан басты айырмашылығы — оның өркен жаюы табиғат жағдайына, агроклиматтық ресурстар жиынтығына, сондай-ақ жер қорына тікелей тәуелді болуында. Алайда ауыл шаруашылығының даму дәрежесі мен өндірілген өнім көрсеткіштері жөнінен әлдеқайда төмен деңгейде.

Ауыл шаруашылығы екі маңызды саладан құралатындығын өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы. ауылшаруашылық өнімдерінің үлесі жөнінен өсімдік шаруашылығы жетекші орында, яғни жалпы өнімнің 75%-ы тиесілі. Ал қалған 25%-ы мал шаруашылығы өнімдерінің үлесінде. Жоғары дамыған елдерде, керісінше мал шаруашылығының өнімдерінің үлес салмағы төмен. Сондықтан да Молдова ауыл шаруашылығы алдында тұрған басты міндеттердің бірі — мал шаруашылығын ауыл шаруашылығымен қатар мүмкіндігінше өркендету. Ауыл шарушылығында  бірнеше  аймақтар  бар:  солтүсті  қант  қызылгасын, пісте  темекі  өсіретін негізгі  аймақ.  Мал  шаруашылығында  ет,  сүт  бағытын  ұстайды.  Орталық  жүзім  өсіру  жеміс  өсіру,мал  шаруашылығында  сүт өнімдерін  шығару  аймағы.

• Оңтүстік  шығыс  жеміс  өсіру, жүзім  өсіру  сүт  өнімдерін  шығару  аймағы.   Жүзім  өсіруге  маманданған  бірнеше  аимақтар  бар: 
• Солтүстік аймақ жылу  қоры  жетіспеуімен,  өнім беретн  топрақтың аздығымен  ақ-құрғақ  винолар  шығаруда  қажет болатын  қоныс  материалдарын  шығаруға  маманданғандығымен  еркшеленеді. 

        Орталық  аймақ  — жүзім  өсіру  мәдениеті  осы  аймақта пайда  болды  мұнда  табиғат  шарттарына  сай  жағымда жағдайлар  бар.

     Оңтүстік  аймақ  карбонаттарға  бай  жылы   климаты  бар  аймақ   мұнда сертті жүзідер,  өткір десерт  винолар  шығарады.

     Оңтүстік  шығыс  аймақ  табиғат  шартары  жағынан  оңтүстік  аймаққа  ұқсайды.  Мұнда  шампанское  мен жүзім  соктарын  шығаратын  жүзімдер  өсіреді, өндрістік  комплекс.

     Молдовияның  өндрістік  комплексінде  бірнеше  салаларды  айтуға  болады  микро  электротехникалық ,  электрондық  құрал  жабдық шығару,  машина  құру,  тұрмыстық  саттар  Молдовияның  өндрістік  комплексінің  бұзылуына  :  СССР  дің  тархалуынан  болған  экономикалық  байланстардың бұзылуы  себеп  болды.  Азық-түлік өндрісі  өнеркәсіп  өндрісінде  бұл сала  алдыңғы  орынға  ие  оның  негізгі  бағыты  ауыл-шаруашылық  шикізат  өнімдерінің  қайта  өңдеу  мұнда  ерекше  орынды вино  шығару  комплексінде  127 өнеркәсіп (алғашқы вино  шығару) зауыты,  бес  зауыт коньяк  шығаруды  көздейді.

     Жеміс  жидек  консерві  өндрісі.  Приунестробь,  просполь, бендері,  пригориаполь  қалаларында  ораласқан  темекі  өндрісіде  өз дамуын  алды.

Молдованың  ауыл  шаруашылығының  негізгі  ерекшелігі – өсімдік  шаруашылығының  мал  шаруашылығынан  басым  болуы.  Өсімдік  шаруашылығының  үлесіне  ауыл  шаруашылығындағы  жиынтық  өнімнің  70%-ы   тиеді.  Астық  (жүгері  және  қыстық  бидай)  және  техникалық  (қант  қызылшасы,  күнбағыс,  эфир  майы)  дақылдар  мен  бау-бақша  өсіріледі.  Жүзімдіктер  мен  бақтар  кеңінен  тараған.  Жүзім  жинаудың  жиынтық  көрсеткіші  бойынша  Молдова  ТМД-да  Әзірбайжаннан  кейінгі  2-орынды  алса,  ал  жеміс-жидек  жинаудан  ТМД-да  3-орынды  (Украина  мен  Ресейден  кейінгі)  алады.  Сонымен  қатар  аумақ  аудандарында  грек  жаңғағы  өсіріледі.

          Молдава ұзақ уақыт бойы жер бедерінің  жемістігімен танымалы және осы халықтың экономикасы ауыл шаруашылығының негізінде көтерілген. Мемлекет экспортқа  жүзім, жеміс-жидектер, қант, табак өндіруімен танымал болды. Молдовада  мал  шаруашылығы  да  жақсы  дамыған.  Мұнда,  негізінен,  сүт-ет  бағытындағы  ірі  қара,  шошқа  және  қаракөл  қой  тұқымдары  өсіріледі.  Құс  шаруашылығымен  де  шұғылданады.

Көлік комплексі

    Молдовияның  көлік  географиялық  жағдайы  оның  оңтүстік  шығыс  европамен, ресеймен  қарым  қатынасымен  анықталады,  көлік  жүиесіне  автомобиль  темір  жол,  кеме  жолы  кіреді.

    Темір  жолы  Молдовияда  ең  маңызды  көлік  түрі  темір  жол  арқылы  80% жүк тасымалданады  ең  негізгі  темір жол  линялары  19-20 ғ  аяғында  қойылды.  Бұл  темір  жолдар  мемлекеттің  орталық бөлігі  арқылы  өтеді. Ең  маңызы  зор  тмір  жол  бұл  бендері  қаласын дунай  дені  боиы  портты  Рений  қаласы  мен  байланстратын  жол.

   Автомобиль  көлігі  мемлекеттің  республика  аралық  тасмалдауды  алынғы  орынды  автомобиль  көлік  тасмалдау  егеленеді.  Су  арқылы  өтетін  көлік  бұл  көлік  түрінің  мңызы  онша  зор  емес  негізгі  кеме  өту  өзені  днестр  өзені  кеме  өту  жолдарының  негізгі  ұзақтығы  425  км  құрайды.   Прут  өзенінде  кеме  өту  жолы 400 км созылады.  Сыртқы  экономикалық байланыстар  Молдова  экономикасында  сыртқы  сауда  маңызды  рөл  атқарады  Молдовияның  сыртқы  сауда  баиланстары  совет  одағы  кезінде  одақтас  республикаларына  бағытталған  еді  оның  үлесі  экспортта  97% импортта  87%   құрады. Молдовия  терроториясының  кішкене  ауқымына  қарамай  онда  төрт табиғи  экономикалық  облыстарды  айтуға  болады.  Орталық  молдовия- орталық   молдовия  төбесін  жанама  аудандарды  алады. Оның  негізгі  ауыл  шаруашылық  мамандануы —  бау- бақша  өсіруі. Молдовияның  орталық  ауданында  Днестр  өзені бойында  мемлекеттің астанасы   Кишинев  қаласында  орналасқан.   

       Кишинев  молдовияның  жеңіл  өнеркәсіппен   азық  түлік  өнімдерін   шығаруда  алдынғы  қатарлы    орталығы  болып  есептеледі.

       Солтүстік  Молдовия —  орманды  дала  аудандары  мен  Бельц  даасын  алып  жатыр.   Бұл мемлекеттің  ауыл  шаруашылығы  дамыған  аудан,  онда  дән  өсіру, қызылша  өсіру,  жеміс  өсіру,   мал  шаруашылығының  негізгі  аудандары  орналасқан.

       Бельцы —  Солтүстік  молдовияның  ең  ірі  қаласы,  молдован  тілінен  ауарғанда  батпақ  дегенді білдреді.

       Оңтүстік  Молдовия  —  жазық  далалы  аймақ.  Мұнда  ірі  жүзім  плантацияары, дән егу  (бидай,жүгері),  пісте өсіру  плантациялары  бар.  Оңтүстік  молдовияда  мемлкеттің  жүзім  плантайиялардың  3 бөлігі бар.  Онда  өсіретін  жүзім  срттары —  фетяска,  ресминг,  каберне,  пино-гри.  Молдовияның тұрғындарының  14%  осы  ауданда  тұрады.  Оның  этникалық құрамы:  молдовандар,  украйндар, орыстар, болгарлар, галауздер.     

Молдовада  теңіз  көлігінен  басқа,  қазіргі  кездегі  көліктің  барлық  түрі  дамыған.  Жүк  тасымалдаудың  негізгі  мөлшері  теміржол  мен  автомобиль  көлігінің  үлесіне  тиеді.

 Теміржолдың  ұзындығы  1  мың  км-ден  асады.  Бұл  жолдар  бойымен  республиканың  ТМД  және  Шетелдік  Еуропа  елдерімен  ішкі  экономикалық  байланыстары  жүзеге  асады.

          Автомобиль  көлігі,  негізінен,  республиканың  ішкі  жол  қатынасын  атқарады.  Газ  құбырлары  арқылы  Украина  мен  Ресейден  табиғи  газ  тасымалданады.  Сонымен  бірге  алыс-жақын  елдермен  әуе  қатынасының  да  рөлі  едәуір.

2.2.3 Қызмет көрсету салалары, оның халықаралық маманданған түрлері

    Приднестровьенің  жеңіл  өнеркәсібінің  қыйын  структурасы  бар жеңіл өнер  кәсібі  текстиль, тігін, тринатопс, аяқкиім  өндірісіне  бағыттылған.  Олар  тиросполь (67,8%) бендері (27,3%)  рыбныица (2,5%)  дубосяры (2,2%) қалаларында  орналасқан.  Жеңіл  өнеркәсіпте  ең ірі  өндріс   Тиросполь   АОЗТ  «тиротекс»  өндірісі  өзіне  17  өндріс  орнын басқарады,  олар  мақта  маталар, тігін  бұйымдарын  шығарады. Приднестров  Молдовия  республикасы  немесе  приднестровье  оңтүстік  шығыс  Молдовияның көп  бөлігін  алады. Приднестров 1990  жылы  құрылды. Оның  құрамына  5 әкімшілік  аудандар  мен  республикаға  бағынатын  екі  қала  кіреді,  ал  ол пиросполь  бендері,  мұнда  660 мың  адам  тұрады.  Тұрғындардың  орташа тығыздығы  1км квадратқа  2 ке  160  адамнан  , тұрғындардың  этникалық  құрамы:  молдавандар 33%,  орыстар  мен  украиндар  29% тен,  болгарлар  3% , поляктар  2%,  галоздер  2% ресми  тілдері  орыс, украйн ,  молдаван тілі.Аяқ киім  өндрісінің  маңызды  орталығы  Бендері  қаласында  орналасқан.  Преднестровье  агроөнеркәсіп  комплексінде  экономикадағы  жұмыстардың  30%  істейді.  оның  салаларында 10%   ішкі  өнімдер  шығарылады.  Ауыл  шаруашылық  структурасында  өсімдік өсіру  маңызды  рөл  атқарады.  өндріс  өнімдерін  шығаруда  оның  үлесіне  70% тиеді.  Бұл  сала-  жеміс  өсіруге,  қант  қызылшасын  өсіруге, темекі, пісте өсіруге  маманданған.   Кишинев  Молдовияның  жеңіл  өнеркәсіп  пен   азық  түлік  өнімдерін   шығаруда  алдынғы  қатарлы    орталығы  болып       Молдовияның  өндрістік  комплексінде  бірнеше  салаларды  айтуға  болады  микро  электротехникалық ,  электрондық  құрал  жабдық шығару  машина  құру,  тұрмыстық  сатар  молдовияның  өндрістік  комплексінің  бұзылуына  :  СССР  дің  тархалуынан  болған  экономикалық  байланстардың бұзылуы  себеп  болды.  Азық-түлік өндрісі  өнеркәсіп  өндрісінде  бұл сала  алдыңғы  орынға  ие  оның  негізгі  бағыты  ауыл  шаруа  шылық  шикізат  өнімдерінің  қайта  өңдеу  мұнда  ерекше  орынды вино  шығару  комплексінде  127 өнеркәсіп (алғашқы вино  шығару)    зауытын  көздейді.

Экономиканың қалыптасу тегін алатын шын мәніндегі алғы шарттар. Қазіргі өндірістің шындығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің нәтижесі деп айтуға болады. Ірі кәсіпорындарға бірлескен еңбекпен өндірілген өнім шын өмірде тауар болып көрінеді, бірақ өндіру сипатына қарай ол қоғамдық өнім, осымен байланысты оның белгілі қасиеттері бар.

          Молдова мемлекетінің тәуелсіздік жылдарындағы даму бағыттары бұл өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас түріндегі айналысты тудырады. Айналыс тұрақты болып, құндық қатынастарды қалыптастырады.          Жоспарлық тарихи және қисынды категория ретінде тауарға қарсы. Ол тауарлық қарама-қарсы болып дамиды. Бұл түсініктер құбылыстың әртүрлі деңгеиін білдіреді. Олар бір текті ұғымдар емес. Қазіргі эканомиканың жоспарлылық сипатына белгілі экономист Дж. Гэлбрейт те көңіл аударған. Ол былай деп жазады: «Бірақ шынында біздің экономикалық жүйеміз, мейлі ол қандай идеологиялық шымылдықпен жасырылса да негізінен жоспарлы экономиканы береді. Мұны қазіргі жапон өнеркәсібінің жасалуын суреттеген Ч. Макмиллан да жазған еді. Осымен қатар әдебиеттерде жоспарлықтың мәні мен мазмұнының ара қатынасы айтылады.

          Жоспарлықтың категориялар жүйесінің бастапқы мәндік қатынастары ретінде мазмұны жоқ. Сондықтан жоспарлықтың өзіндік мазмұны бар деген көзқарас проблема шеңберін тарылтады, оның туынды белгілерін ашады.

Теория мәселесінде жоспарлықтың құбылыстық мәні ретіндегі мазмұнына қарамай, оның алғашқы себебін, жасайтын негізін, көріну түрлерін, олардың өзгешеліктерімен қарама – қайшылықтарын ашып, ұжымдық өндірістің мәнінің дамуын қарастыруы керек.

 

        Қоғамдық өндірісте жеке – дара жұмыс күшінің шығыны бастапқы кезінен – ақ жұмысты қоғамдық бөлу болып көрінеді, әрбіреуі түрлі өнімнің белгілі бір бөлігін өндіреді. Бұл жағдайда қоғам мүшелерінің қандай да бір қажетін өтейтін өнім тікелей  қоғамдастырылған еңбектің нәтижесі ретінде тікелей қоғамдық өнім болуы және болмауы да мүмкін.

«Тікелей қоғамдастырылған өнімді тікелей қоғамдықпен салыстыруға болмайды. Олар іштей байланысты болғанымен, социалистік еңбектің түрлі сипаттары.»

Айтылғандардан шығатыны: тікелей қоғамдық өндіріс және тікелей қоғамдастырылған еңбек бірлігінің қайшылығы, жоспарлылықтың негізін қалайды, ол тек ұжымдық өндірістің негізгісі.

Жоспарлылық – тікелей қоғамдық еңбектің білдіретін жоспарлылықтың бұл қасиеті, оның тікелей қоғамдық еңбекпен және өнімдегі бірлескен еңбекпен дами алатын мүмкіндігі бар екендігін көрсетеді. Тікелей қоғамдық еңбек өткізу көлемін ұлғайтып немесе кеміте алады, яғни сандық жағынан өзгертеді, бірақ мәні бұрынғысынша қалады. Ұжымдық өндіріс күрделілігіне қарай сипаты мен мазмұны өзгеретін әртүрлі еңбектермен жүргендіктен оларды уақытпен өлшеу асығыстау.

Молдова мемлекетінің дамуы – экономиканы мәнді құбылыс ретінде пайда болып, белгілі бір түрде көрінеді, экономиканың даму процесі объективті және олардың дамуы біздің мұны білуімізді қажет етпейді. Түрдің дамуы тарихи сипатта болады, өйткені өндіргіш күштердің өркендеуі қатынастарды өзгертеді, осыған сәйкес мәнді білдіретін түрлері өзгеше.

Реттеу капитал дамуының бастапқы кезінде тек өндіріс процесін қамтиды. Өндірістің басқа мәселелері не өндіру, қанша және қашан өндіруді капиталистер құн заңына сәйкес шешіп отырады. Осыған сәйкес жоспарлылық та өндірістің капитал заңына бағынады. Алайда өзінің даму барысында өндірісті өркендетпесе, капитал өздігінен капитал бола алмас еді. Капиталдың дамуы соңынан өндіріс көлемін шоғырландыру арқылы және жаңа шаруашылық салаларын енгізу арқылы ұлғайтты. Бұл әсіресе, капиталистік өндіріске тән материалдық – техникалық базасын, капиталдың еркін бәсекесінің монополистік капитализмге айналуынан анық көрінеді тірі еңбек пен материалдық шығындарды белгілейді. Мұнда жалпы шығындар емес, өнім өндірушілерге тапсырылған белгілі шектеулі шығындарды есептейді. Осылай әртүрлі шаруашылық қызметтер жасалады.

Еңбек өнімін өндіру процесі үнемі қайталанып, өндірушілердің алдын ала оны өндіруге кететін шығындарды білуіне жағдай туғызады. Экономикалық тәжірибенің негізінде алдын ала бір өнімге, тіпті барлығына кететін еңбек және материалдық шығындарды белгілейді.

Нормалау – жоспарлылық дамуының тарихи түрінің қажетті элементі. Жоспар қоғамға қажеттіліктер мен ресурстарды нормативтер арқылы белгілейді. Мұнсыз ешқандай жоспар ғылыми негізделмейді.

Ұжымдық өндірістердегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп пен бақылау. Ұжымдық басты – буыны есеп пен бақылау. Ұжымдық өндірісжағдайында өнімдерді жасау әр-түрлі еңбек ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен күрделілігі түрліше. Ұжымдық өндірістегі еңбек процесі, ол жұмысшылардың қабілеттері мен шеберліктеріне, оларға әсер ететін машиналардың өнімдік техникалық  рапамет3р3не байланысты. Бұл құбылыстаробъективті түрде келістіруді қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өндірістің ішінде жұмысшы топтарының немесе жекеленген адамдардың қызыметтері

айырбасын тепе – теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен бақылау қажет.

Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты жүргізушілердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән нәрсе. Тап осы күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементі. Есеп пен бақылау жоспарлылық құбылыстың табиғатына тән. Оларды пайдалану әр түрлі тарихи формадағы ұжымдық өндіріс үшін өмірлік қажеттілік.

Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар жай ғана модификация емес, басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін қамтамасыз етті.

Экономика шаруашылықты жүргізудің бір нақты жүйесі емес, жаңа экономикалық жүйе қалыптасатын кезең. Осылай болғандықтан ол жүйе ретінде, бір бағытта сипатталуы мүмкін емес, өйткені жүйеде экономикалық заңдар иерархиясы үстемдік етеді, олар бір – біріне бағынышты болады. Мұнда экономикалық құбылыстардың біреулері өмірге келіп, басқалар, ауысып отырады. Бұл процестер сырт қарағанда мемлекеттің жеке кәсіпкерлер шаруашылығына араласуы болып, экономикалық шындықты көрсетеді.  Бұл табиғи нәрсе, себебі жаңа өндіргіш күштер бұрынғы кәсіпкерлік құрылымдарға бейімдеғлмеген. Сондықтан соңғылары жаңа өндіргіш күштер әкелген жаңалықтарға қарсылық білдіреді. Мұндай жай Молдова  мемлекеттің араласуларына қарсылықты басқарды. Тап осының, бірақ керісінше позицияда бұрынғы КСРО-да болғанын атап өту керек. Онда саяси, өнеркәсіп, аграрлық және әскери топтар 1991 жылғы жеке кәсіпкерлікті енгізуге қарсы болды.

Жаңалық енгізуге қарсы американдық және кеңестік топтар шаруашылық жүргізудің бұрынғы жүйелерін жақтады. Экономикалық заңдардың әрекеті нақты өмірге жаңа лектің қажеттігін көрсетті. Одақтық якачипестер экономикаға жаңалық енгізуге қарсы болып орталықтандыруды жақтады, оның негізіне экономиканың салалық құрылымы жатты. Соңғылары қазіргі елдердің экономикасында болғанымен шаруашылық құрылымының негізі бола алмайды, өйткені экономика тауарлы өндіріс заңдары бойынша қызмет етеғді.

Тауарлы шаруашылық тауар өндірушілердің оқшаулауына сүйенетін өзіне қажетті салалық кәсіпорындарды таңдап алады және бірыңғай шаруашылық бірлемтігін жасайды.

Мемлекеттің жеке кәсіпкерлікке араласуын, нарықтың экономиканы көрсетіп экономикалық теориялар шаруашылық өмірге бір табан жақын тұр, бірақ олар қазіргі экономика қозғалысының себебін терең көрсете алмады. КСРО – да және басқа да социалистік елдерде қолданған жоспарлы шаруашылықтың тәжірибесі машиналы өндірістің тек техникалық жағына мән берді – құралдармен күшті сәйкестендірді, ал түпкі нәтижені назардан тыс қалдырды. Олар ақша арқылы бақылауда уақыт факторын  есепке алды. Бұларды ескермеу шаруашылық қызметте экономикалық дамудың табиғи жолын жоққа шығаруға әкеледі.

ХХ ғасырдың барысындағы экономика түсінігі туралы көзқарастар, конвергенция теориясы эволюциясынан басқалары сапалық өзгеріске ұшырамады. 80 – жылдарда негізінен аралас экономиканы «мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отырулары» деп анықтады. Бұлардың ой-пікірлірінде аралас экономиканың өмір сүру кезеңдері туралы алшақтық бар. Айтлық Э.Шонфилдтің айтуынша, аралас экономика үстіміздегі ғасырдың 30-шы жылдарында пайда болса, Э.Ролдың айтуынша, Ұлыбританияда 200 жылдай өмір сүрген. Мұндай алшақтықтың себебі аралас экономиканың анықтамасын,  оның мәнін терең аша алмайды.

Бұрынғы КСРО-ның кәзігі экономисттердің теориялық еңбектерінде “бұл проблеманы түсінуде үш негіз бағыт анықталды. Біразы аралас экономиканы көп укладтықпен теңестіреді. Екіншілері аралас қоғамда.”Фармацияға жатпайтын қоғамның типі” деп қарайды. Ең соңында үшіншілері бұл қағамның сипатын өтпелі типке жатқызады”.Көзқарастардың әртүрлілігі аралас экономика анықтамасының анық еместігінде жатыр. Атаған үш бағыттың мәндік салмағы өткелі кезеңге ауысқан және ол “аралас” сөзінен де туындайды. Нәтижесінде осы ұғымның сәндік мазмұнын анықтауға бір нәрсе басқамен араласуы тиіс және ол процесс белгілі бір уақытта деген.

Тауарлы өндіріс аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс қалыыпталады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас эклнлмиканың тауарлы өндіріс болуы – ұжымдық өндіріс қатынастарынан ұрықтынуынан соңғысының даму деңгейі аралас экономиканың қалыптасу кезеңдерін білдіреді. Аралас эконамиканың қызыметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи тарихи процесі  меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шарушылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады.

Экономиканы түрлі өндіріс әдістер арасындағы кедергі, ол мемлекеттің жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек. Аралас экоеомиканы көп укладтылықпен теңестіруде де қате көзқарас. Әртүрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерәнде болды. Айталық, дамыған капитализімде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың қалдықтары болды, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің капитализімді туғызғанымен бірдей, керісінше емес.

Экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркістік – лениндік формация жүйесінде орын берілмеген белгілі. Шын мәніде бұл көзқарас  қоғамдық қатынастарына сырт қараушылықтан шығады. Бұл құбылыс капитплизімде емес, социолизімде емес, соңғысына капиталистік өндіріс қатынастары енбейді, онда ол- информациялық құбылыс емес. Мұндай көзқарас қоғамдық даму барысындағы процестерді көрсете алмайды.

Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді. Қазіргі экономикалық құрылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауындатуған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің  жаңа түрі. Бек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист – ғылымдарды аралас эеономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика шын өмірдегі қатынастардың бергі жағын емес, ең тереңдегі шын нақты қатынастарды айқындайды.

Экономикалық даму өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Осының салдарынан проблеманы түсінуден түрлі көзқарастар, әртүрлі концепциялар болады. Олар аралас экономиканың түрлі жақтарын және оның мәндік бейнелерін көрсетеді. Осылай бұл көзқарастардың алдамшы дұрыстығы жасалды. Сондықтан әрбір экономикалық құбылысты қарағанда, соның ішінде аралас экономиканыда, олардың қорыту деңгейінен және модификациялау заңдылықтарын дәл айыра білу керек.

Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап өту керек, мұнда жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғарғы дәрежені, ол қоғамдық өндіріс түрінің біреуін басқамен, өмірге келе жатқанымен жоққа шығаруы тауарлы өндірістің қатысуында. Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің келу процесі аралас экономика. Экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: соңғысы формациялық даму деңгейі және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.

Түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға болады, бірақ АҚШ-тың немесе ФРГ-нің экономикасын өтпелі деп айтуға болмайды, АҚШ-тың, ФРГ-ның экономикасы өз басында тауарлы және ұжымдық қатынастардың заңдылықтарын ұстайды, бірақ туып келе жатқан қоғамдық- экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ- тың немесе ФРГ-нің қазіргі экономикасын өтпелі экономика деп атаймыз. Жаңа экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінен өз бетінше дамитын ерекше сияқты.

Экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдетуді. Бұл шеңбердің ұлғаюы-тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдерді қамтуынан анық білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуінен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.

Экономиканы бұл өндіріс әдісінен екіншісіне ауысу ретінде қарау, бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ туғызады, және бұл сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалық негізге әкеледі. Жалпы экономикалық негіз абстракты ұғымдар мен жалпы адамзаттық тәжірбие ретінде барлық өндіріс тәсілдерән, түрлі экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар аралас экономикалық белгілірін, ерекшеліктерін білдіре алмайды.

Зерделеп отырған құбылыстың белгілірін атау қиын емес, өйткені олрды бұрынғы ғылым – экономистер өз түсінігімен анықтады. Ғылыми әдебиетте олар монопалистік капитализімнің немесе индустриялдық қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілісипаттары ретінде көрінеді. Осы алғы шарттар  экономика ұғымын анықтайды және мынадай белгілерін атап өтуге болады.

  Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар жай ғана модификация емес, басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін қамтамасыз етті.

Экономика шаруашылықты жүргізудің бір нақты жүйесі емес, жаңа экономикалық жүйе қалыптасатын кезең. Осылай болғандықтан ол жүйе ретінде, бір бағытта сипатталуы мүмкін емес, өйткені жүйеде экономикалық заңдар иерархиясы үстемдік етеді, олар бір – біріне бағынышты болады. Мұнда экономикалық құбылыстардың біреулері өмірге келіп, басқалар, ауысып отырады. Бұл процестер сырт қарағанда мемлекеттің жеке кәсіпкерлер шаруашылығына араласуы болып, экономикалық шындықты көрсетеді.  Бұл табиғи нәрсе, себебі жаңа өндіргіш күштер бұрынғы кәсіпкерлік құрылымдарға бейімдеғлмеген. Сондықтан соңғылары жаңа өндіргіш күштер әкелген жаңалықтарға қарсылық білдіреді. Мұндай жай АҚШ – та 30-шы жылдарда болды.э.Вейке,Т.Гардлер, г.Форд, және басқалары мемлекеттің араласуларына қарсылықты басқарды. Тап осының, бірақ керісінше позицияда бұрынғы КСРО-да болғанын атап өту керек. Онда саяси, өнеркәсіп, аграрлық және әскери топтар 1991 жылғы жеке кәсіпкерлікті енгізуге қарсы болды.

         Жаңалық енгізуге қарсы американдық және кеңестік топтар шаруашылық жүргізудің бұрынғы жүйелерін жақтады. Экономикалық заңдардың әрекеті нақты өмірге жаңа лектің қажеттігін көрсетті. Одақтық якачипестер экономикаға жаңалық енгізуге қарсы болып орталықтандыруды жақтады, оның негізіне экономиканың салалық құрылымы жатты. Соңғылары қазіргі елдердің экономикасында болғанымен шаруашылық құрылымының негізі бола алмайды, өйткені экономика тауарлы өндіріс заңдары бойынша қызмет етеғді.

Тауарлы шаруашылық тауар өндірушілердің оқшаулауына сүйенетін өзіне қажетті салалық кәсіпорындарды таңдап алады және бірыңғай шаруашылық бірлемтігін жасайды.

Кеңес экономикасы шаруашылықтың салалық принципіне сүйеніп, тауарлы қатынастарды бағаламады, нәтижесінде мүгедек, «жоспарлы» гипертрофирленген, шаруашылықты аламыз.

Мемлекеттің жеке кәсіпкерлікке араласуын, нарықтың экономиканы көрсетіп экономикалық теориялар шаруашылық өмірге бір табан жақын тұр, бірақ олар қазіргі экономика қозғалысының себебін терең көрсете алмады. КСРО – да және басқа да социалистік елдерде қолданған жоспарлы шаруашылықтың тәжірибесі машиналы өндірістің тек техникалық жағына мән берді – құралдармен күшті сәйкестендірді, ал түпкі нәтижені назардан тыс қалдырды. Олар ақша арқылы бақылауда уақыт факторын  есепке алды. Бұларды ескермеу шаруашылық қызметте экономикалық дамудың табиғи жолын жоққа шығаруға әкеледі.

Нәтижесінде осы ұғымның сәндік мазмұнын анықтауға бір нәрсе басқамен араласуы тиіс және ол процесс белгілі бір уақытта деген.

Тауарлы өндіріс аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс қалыыпталады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Экономиканың тауарлы өндіріс болуы – ұжымдық өндіріс қатынастарынан ұрықтынуынан соңғысының даму деңгейі аралас экономиканың қалыптасу кезеңдерін білдіреді. Эконамиканың қызыметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи тарихи процесі  меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шарушылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады.

Экономиканы түрлі өндіріс әдістер арасындағы кедергі, ол мемлекеттің жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек. Аралас экоеомиканы көп укладтылықпен теңестіруде де қате көзқарас. Әртүрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерәнде болды. Айталық, дамыған капитализімде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың қалдықтары болды, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің капитализімді туғызғанымен бірдей, керісінше емес.

Экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркістік – лениндік формация жүйесінде орын берілмеген белгілі. Шын мәніде бұл көзқарас  қоғамдық қатынастарына сырт қараушылықтан шығады. Бұл құбылыс капитплизімде емес, социолизімде емес, соңғысына капиталистік өндіріс қатынастары енбейді, онда ол- информациялық құбылыс емес. Мұндай көзқарас қоғамдық даму барысындағы процестерді көрсете алмайды.

Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді. Қазіргі экономикалық құрылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауындатуған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің  жаңа түрі. Бек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист – ғылымдарды аралас эеономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика шын өмірдегі қатынастардың бергі жағын емес, ең тереңдегі шын нақты қатынастарды айқындайды.

Экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Осының салдарынан проблеманы түсінуден түрлі көзқарастар, әртүрлі концепциялар болады. Олар аралас экономиканың түрлі жақтарын және оның мәндік бейнелерін көрсетеді. Осылай бұл көзқарастардың алдамшы дұрыстығы жасалды. Сондықтан әрбір экономикалық құбылысты қарағанда, соның ішінде аралас экономиканыда, олардың қорыту деңгейінен және модификациялау заңдылықтарын дәл айыра білу керек.

Онсыз шын танып білу болмайды, ал шаруашылық процестерін жетілдіру ұсыныстары таяз, біржақты сипат алады.

Экономиканың қоғамның өтпелі типі, «мұнда жаңа метацивилизация мен жаңа өндіріс әдісі қатар жүруі» деген түсіндірулер мына сұраққа жауап бермейді: бұндай өтуге не итермелейді?  Қарап отырған көзқараста механикалық элемент басым.

Ол мынандай тәсілдермен дәлелденеді: болашақ қоғамдық құрылыстың моделі,» жаңа элементтер шыңдалады».

Экономиканы бұл өндіріс әдісінен екіншісіне ауысу ретінде қарау, бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ туғызады, және бұл сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалық негізге әкеледі. Жалпы экономикалық негіз абстракты ұғымдар мен жалпы адамзаттық тәжірбие ретінде барлық өндіріс тәсілдерән, түрлі экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар аралас

Экономиканың  белгілерінің тағы бір жағы – жекешеленген кәсіпорындардың трест, концернге дивенцификацияланған фирмаларға ауысуы.  Олар микродеңгейдегі ұйымдастыру мен  басқарудың қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы —  бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән  қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

Аралас экономикада нарықты бағалау болады, ол үшін жарнама,  маркетингтің,  жоспарлаудың және т.б. ірі орта және ұсақ фермалардың тиімді қызмет етуіне ұйымдастырушылық шараларды енгізуі қажет. Осыған қарамастан өндірілген өнім көлемін жоспар емес,  нарықтық сұраныс анықтайды.

Экономикалық орталықтың мемлекет, концерн қызметі өскенге қарамастан тек нарыққана нені, қанша, қайда және қалай өсіру керектігін көрсетеді және бұл өнеркәсіпорындарына жеке қызмет көрсетуге де қатысады.

Экономиканы қазіргі қоғамның  индустриалдық жүйе сипаттайды, оған белгілі заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына бағынады. Көрсетілген түрлер қазіргі қоғамға меншіктің ұжымдық жеке – дара түрлеріне тән ерекшеліктерді мемлекеттік меншікпен қатар енді. Мұндай ерекшеліктер өндірістік сауда және басқа  кәсіпорындардың  қызметтеріне әсер етеді.

 

 

 

 

 

 

ІІІ. МОЛДОВАНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ

   Молдовия  мемлекеті  жүзден  астам  мемлекетер  мен  сауда  байланыстарын  жасайды.  Молдова  үлесіне  барлық  сыртқы  сауда  айналымының  90%  тиеді   оның  негізгі  сауда  серіктесі – Ресей, екі  мемлекет  арасындағы  сыртқы  сауда  қарым  қатынасы  бір  қалыпты  болғанына  қарамай  шешілмейтін мәселелер   туындайды.  

Молдованың басқа елдермен қарым-қатынасы, олардың жалпы сипаты мен құрылымдық өзгерістері, ең алдымен, сыртқы сауда байланысына тәуелді. Ел экономикасы көптеген жылдар бойы жасанды саяси кедергілер әсерінен дүниежүзілік нарықтан тыс қалып келген болатын. XX ғасырдың 90-жылдарынан бастап Молдова экономикасы ашық сипат алып, халықаралық экспортқа бетбұрыс жасады.

1994 жылы Молдова мен Еуропалық Одақ арасында серіктестік пен достастық келісімге қол қойылды. Соның нәтижесінде Молдова Еуропалық Одақ елдеріне өз экспортының үлесін 30%-ға дейін көтерді. Сонымен қатар Батыс Еуропаның жоғары дамыған мемлекеттерімен арадағы байланысты күшейтіп, оның үлесін 20—30%-ға дейін өсірді. Ондай сауда серіктестері қатарынан Германия, Италия, Жапония, АҚШ, Франция мемлекеттерін көруге болады.

Молдова отын-энергетикалық, мұнай мен мұнай өнімдерін және минералдық ресурстардың көлемі төмен болғандықтан өзара Ресей, АҚШ,Швейцария мемлекеттерімен импорттық қарым қатынас құрды. . Елде сыртқы саудамен қатар халықаралық экономикалық қатынастардың басқа да нысандары дамуда.

Молдовиямен  Ресей  сауда  қарым-қатынас  тарихында  бірнеше  рет  сауданың 13  млн  доллар  мөлшерінде  кері   сауданың  қайтарылуы  тіркеледі.  Молдова  тауарларының  жоғары  емес   сапасы  басқа  елдер  нарығында    өтуі  қиынға  түсуде. Қазақстан Республикасы мен Молдова арасындағы қатынастар. Қазақстан мен Молдова арасында дипломатиялық қарым-қатынас 1992 ж. 27 шілдеде орнатылды. Дипломатиялық өкілдіктердің ашылу уақыты – 1994 ж. 27 шілдеде Киев қаласында Қазақстан Республикасының Украина және қосара Молдова Республикасындағы Елшілігі ашылды. Молдова Республикасының Ресей Федерациясындағы Елшілігі қосара Қазақстан Республикасында өз қызметін атқарады. Молдова Республикасының Қазақстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі — Андрей Кириллович Негуца 2009 ж. қыркүйек айында ҚР Үкіметінен агреманды қабылдады. Саяси қатынастар: Қазақстан мен Молдова арасындағы байланыс екі жақты ынымақтастық қатынастарымен қатар халықаралық және аймақтық ұйымдар деңгейінде дамуда. Молдова Республикасы Қазақстанның 2010 жылы ЕЫҚҰ-да төрағалық ету ұсынысын қолдады. Сауда-экономикалық байланыс: ҚР Кедендік бақылау комитетінің статистикалық ақпараты бойынша, Қазақстан мен Молдова арасындағы екі жақты тауар айналымы  2008 ж. 251,2 млн. АҚШ долларын құрап, 2007 ж. салыстырғанда 80 пайызға артқан. 2009 ж. бірінші жартыжылдығында екі жақты тауар айналымы  151 млн. АҚШ доллары деңгейіне жетіп, былтырғы жылдың сәйкес мерзімдегі   көрсеткіштерін сақтады. Екі жақты тауар айналымының ішінде қазақстандық экспорт  143 млн. АҚШ долларын құраса, импорт – 8 млн. АҚШ доллары көлемінде. Қазақстандық экспорттың тауарлар тобының негізін сұйытылған газ ($139 млн.) және  қара металдардың сынықтары ($3 млн.) құраса, Молдовадан шарап-коньяк өнімдерімен ($4 млн.) ауылшаруашылық саласының тауарлары ($3 млн.) алынды. Экономикалық байланысты арттыру мақсатында екі жақты экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Үкіметаралық комиссия құрылып, аталған комиссияның үшінші отырысы 2008 ж. 07 сәуірінде Кишинев қаласында өткен. Отырыс барысында агроөнеркәсіп және 1992-1993 жылдар арасындағы есеп айырысу мәселесі талқыланды. Комиссияның келесі отырысы 2009 ж. екінші жартыжылдығында Астана қаласында өткізілуі жоспарлануда.

Қазақстанның мұнайгаз секторында 1997 ж. бері Молдованың «Аском-груп» жеке компаниясы қызмет атқаруда. 1998-1999 жылдары молдовалық компания Маңғыстау облысында орналасқан «Боранкөл» және «Толқын»   мұнай кен-орындарын игеруде.

Әлемде индустриялық саясат жүргiзудiң мол тәжiрибесi жинақталған. Санаулы елдердiң ғана экономиканың бiр өнiмге тәуелдiлiк проблемасын ойдағыдай шешiп, өз өнеркәсiбiн әртараптандыра алғанын атап өтуге болады.
      Экспорттың құрылымын әртараптандыру үшiн индустриялық саясатты қолдану түрлi елдердiң тарихи өткен кезеңiнде импортты алмастыруға және экспортқа бағдарланған саясаты мысалдарынан айқын байқауға болады. Негiзiнен осындай саясат қолданылған Латын Америкасы (Мексика және Бразилия) және Шығыс Азия (Оңтүстiк Корея және Сингапур) елдерiне жасалған талдаудан экспортқа бағдарлану арқылы тұрақты экономикалық өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы туралы негiзгi қорытынды жасауға болады.
           Экономикалық теория тұрғысынан алғанда экспортқа негізделген саясаттың табысты болуы түсiнiктi, себебi өзiнiң iшкi рыногының әлеуетiн сарқып тауысқан елдер өздерiнiң экономикалық даму процесiн тоқтатпау үшiн сыртқы рыноктарды игере бастауға мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты бәсекелестікке емес, жасалған әкiмшiлiк және тарифтiк тосқауылдарда негізделген салаларды құрғандығын атап өту керек. Бұл салалар нығайып алғаннан кейiн жаңғыртудың және өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын импортты алмастыру саясатын одан әрi сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерiн барынша қорғап қалуға бағыттады.

Осының салдарынан ресурстар тиiмдi бөлiнбей, ұлттық экономикалар халықаралық бәсекеде ұтылып жатты.

      Жалпы алғанда жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын әлемдiк экономикадағы басым үрдiстердi төмендегiше жiктеуге болады:

      дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистiк-технологиялық экономикаға өту;

      ғаламдану;

      экономиканы ырықтандыру;

      ғаламдық бәсекенiң артуы және өңiрлiк ықпалдасу.

      Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде экономикалық дамыған елдер индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистiк-технологиялық экономикаға өттi. Бұл елдерде ЖIӨ үлкен бөлiгi қызмет көрсету секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердiң айқын байқалатын ғылыми және инновациялық негiзi бар.

      Экономикасы дамыған елдерде зияткерлiк ресурстар және қаржы капиталы шоғырланған, ал индустриялық өндiрiс, әсiресе еңбектi көп қажет ететiн өндiрiстер бiртiндеп әлемнiң экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым артта қалған елдерiне ауысуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Молдавия бұрынғы кеңестiк республикалардың iшiндегi ең кiшкентайы және халқы ең тығыз орналасқан елдердiң бiрi. Халықтың тығыз орналасуы жағынан ол Еуропаның өзiнде алдыңғы орындарды иеленедi және кәрi құрылықтағы ең кедей елдердiң бiрi. Теңiзге шығар жолы жоқ елдiң экономикалық негiзiн ауылшаруашылығы құрайды. Бiр кездерi Молдавия шараптарының даңқы бұрынғы КСРО-да, сонымен бiрге бүкiл Еуропада, әсiресе Шығыс Еуропада кеңiнен танылғаны белгiлi. Молдова Республикасы жер көлемi 33,700 шаршы километр, халқының саны — 4 млн. 400 мың, негiзгi дiнi — православие екенi айқындалады. Үш жағынан Украина, ал батысынан Румыниямен шекараласатын осы бiр шағын елдi негiзiнен молдавандар, украиндар, орыстар мен гагауздар мекендейдi. Аталмыш гагауздардың түркi тiлдес көшпендiлер екенi тарихтан жақсы мәлiм. Өкiнiшке қарай, бiр кездерi ата-баба дiнiнен бас тартып, православие дiнiн күштеумен қабылдаған бұл елдегi 153 мыңдай гагауздардың тағдыры талай рет тәлкекке түстi. Тек 1994 жылы ғана олар тығыз қоныстанған аймаққа автономия құқығы берiлуi ғана осынау шағын халықты бiржола жойылып кетуден сақтағандай.
Бiздiң жыл санауымызға дейiн қазiргi Молдова жерiн мекендеген киммерлердiң даңқы аңызға айналса, сондай-ақ кезiнде әлемдi билеген Рим империясының жойқын әскерлерiне бiрнеше рет өлтiре соққы берiп, бетiн қайтарған дактар, дәлiрек айтқанда, солтүстiк-фракиялық тайпалардың бiр тармағы болып табылатын гето-дактар өздерiн мәңгiлiк даңққа бөледi. Әсiресе, Рим императоры Траянға қарсы 101-102 және 105-106 жылдардағы қантөгiс ұрыстарда дактар асқан ержүректiлiгiмен көзге түскенi тарихи шындық. Әдiлiн айтсақ, Молдова тарихы — күштi елдер арасындағы саяси ойындар мен тартыстардың құрбандығына айналған кiшкентай елдiң ауыр азабын ешқашан ұмыттырмайды. Сабақ алуға шақырады.
1359 жылы I Богдан билiк құрған тұста Молдова князьдiгi құрылып, сан ғасыр бойы дербес өмiр сүрiп келдi. Тек дәл 500 жылдан кейiн, 1859 жылы Молдавия мен Валахия өз еркiмен Румынияға қосылады. Кейiнiрек Ресей империясы Молдавияны Румыниядан күшпен тартып алып, Бессарабия деп атады. Алайда, революциядан кейiн iле-шала 1918 жылы қаңтарда Молдова Демократиялық Республикасы жарияланып, үш айдан соң, сол жылдың 27-наурызында Румынияға қайта қосылу туралы бүкiлхалықтық шешiм шығарылды. Молдаван халқының басына үйiрiлген қара бұлт бұдан соң да сейiлген жоқ: 1940 жылы коммунистiк Мәскеу мен фашистiк Германия ауыз жаласып, Молотов-Риббентроп пактiсiне қол қойылғаннан кейiн КСРО Бессарабияны Румыниядан қару күшiмен тартып алып, Молдова КСР-i құрылғанын жариялады. Коммунистер езгiсiнде болған Молдова 1990 жылы егемендiгiн жарияласа, 1991 жылы 27-тамызда ел тәуелсiздiгiне қол жеткiздi. Тамыз айы молдаван халқы үшiн әрi қасиеттi, әрi қасiреттi ай. 1990 жылы Молдова мен Румыния арасындағы интеграция жанданған кезде елдiң оңтүстiк-шығысында басым қоныстанған орыстардың арасында сепаратистiк ағым өршiп, Тираспольде Приднестр Молдавия Республикасы құрылды.
Ұзақ жылдардан берi Кремль ашықтан-ашық қаржыландырып, бақайшығына дейiн қаруландырып отырған осы бiр қуыршақ мемлекет молдаван халқының Еуропаға қосылуға деген сан ғасырлық арманына тұсау болып келедi. 1990-жылдары Ресейден келген ерiктiлер. Днестр бойында бейбiт халықты қанға бөктiрсе, оларға қарсы шешiмдi әрi заңды әрекетке көшкен Кишинев әскерлерiн Ресейдiң 14-армиясының жасанған жауынгерлерi 1992 жылы жазда Дубоссары және Бендеры қалаларының түбiне қару күшiмен тоқтатты. Сол жылдардан берi тұтас ел екiге жарылып отыр. Және бұған ресми Мәскеу тiкелей айыпты екенiн әлем әлдеқашан мойындаған. Осыған орай Молдовада әлi күнге коммунистердiң билiгi үстем.
Молдова коммунистiк партиясының басшысы Владимир Воронин алғаш рет 2001 жылы президент болып сайланып, 2005 жылы сәуiрде екiншi рет ел тiзгiнiн қолына қайта алды. Молдова Республикасында президенттi Парламент сайлауында айқын басымдыққа жеңiске жеткен партия фракциясының өкiлдерi сайлайтынын ескерсек, сегiз жылдан берi ел тiзгiнiн ұстап келе жатқан коммунистер соңғы сайлаудағы сәтсiздiктерiне көршi Румынияны айыптауды күн сайын өршiте түсуде. Тiптi, осыған дейiн сындарлы саясаткер ретiнде танылып келген В.Ворониннiң: “Молдова өзiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiнен айрылып, тарих сахнасынан бiржола жойылуы ықтимал”, — деген бiрнеше орынсыз мәлiмдеме жасағаны белгiлi. Бiр кездерi наубайханашы болған, кейiнiрек Молдавияның Iшкi Iстер министрi қызметiн де атқарған В.Воронин Приднестр республикасын елден бөлiп алуға тырысушылар және оларға дем берiп, қолтығына су бүркушiлермен ешқандай келiсiмге келмейтiнiн батыл мәлiмдеуiне байланысты Мәскеумен қырғи-қабақ болып, ел iшiнде үлкен абыройға ие болса, кейiнгi жылдары оның беделi күн сайын құлдырай түстi.
Жалпы алғанда Молдавия тұрғындары посткеңiстiк елдер арасында айрықша белсендiлiгiмен ерекшеленедi. Әсiресе, 1991 жылы бұл ел тәуелсiздiкке қол жеткiзер тұста Кишинев көшелерiн кернеген қарақұрым халық пен шешiмдi, батыл жастардың шеруi әлi күнге аңыз. Халық бiрауыздан тәуелсiздiктi, шынайы егемендiктi талап еткен болатын. Сондықтан да Молдавия үшiн митингтер мен жұрт көшелер мен алаңдарға жаппай ағылатын шерулер онша таңсық емес. Бiр ғажабы, мұндай шерулердiң көпшiлiгi ел арасында “дворяндар ұясы” атанып кеткен Парламент, президент сарайы, үкiмет пен президент әкiмшiлiгi орналасқан ауданға халықтың көптеп жиналып, өз наразылықтарын бiлдiруiмен аяқталуы дәстүрге айналған.
2009 жылғы көктемде өткен сайлау нәтижелерiн билiк басындағы коммунистердiң бұрмалауына, осының нәтижесiнде басым дауысқа ие болуына төзе алмаған молдаван жастары, әсiресе студенттерi 6 және 7 сәуiр күнi Кишинев қаласының көшелерi мен алаңдарына жаппай ереуiлге шығып, табанды қарсылық танытқаны көпшiлiкке жақсы мәлiм.

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.
2. Әлем географиялық Энциклопедиясы, 6 том.
3. Густерин П. В. «Кантемир ізі бойынша» // Ресей газеті. 2011, № 147 (8 июля).
4. История Республики Молдова. С древнейших времён до наших дней = Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină în zilele noastre / Ассоциация учёных Молдовы им. Н. Милеску-Спэтару. — изд. 2-е, переработанное и дополненное. — Кишинёв: Elan Poligraf, 2010. — 360 с. — ISBN 9975-9719-5-4
5. Стати В. История Молдовы.. — Кишинёв: Tipografia Centrală, 2008. — 480 с. — ISBN 9975-9504-1-8
6. Древняя культура Молдавии. — АН МССР, отдел этнографии и искусствоведения, Кишинёв: Штиинца, 1994.
7. Пасат В. И. . Трудные страницы истории Молдовы, 1940—1950-е гг.

(Сб. арх. документов и материалов) с коммент. 800 с. М. Изд. центр «Терра» 2006 г.

8. Царан А. И. (рук. коллектива). Голод в Молдове, 1996—1997: сборник документов. Кишинев, Штиинца,766 стр., 1993
9. Elena Postică (redactor). Cartea memoriei. Vol.1-4. Chişinău. Ed. Ştiinţa. 2003—2009 гг.
10. Геологическое строение и полезные ископаемые Молдовы. Учебник для вузов: И. А. Карлович — Санкт-Петербург, Академический Проект, 2006 г.- 496 с.
11. Ископаемые цветковые растения. Nyctaginaceae — Salicaceae Т.4: Буданцев Л.Ю. (под ред.) — 2005 г.- 468 с.
12. Молдавия и молдавские коммунисты: Зураб Тодуа — Санкт-Петербург, Москва, 2009 г.- 520 с.
13. Памятники книжной старины Русского Севера. Коллекции рукописей XV-XX веков в государственных хранилищах Республики Карелия: — Санкт-Петербург, Дмитрий Буланин, 2010 г.- 608 с.
14. Флора и фауна России и ближнего зарубежья: В. М. Цейслер — Москва, КДУ, 2007 г.- 128 с.
15. Православие в Молдавии. Власть, церковь, верующие. 1940-1991. В 4 томах. Том 2. 1953-1960: — Москва, Российская политическая энциклопедия, 2010 г.- 1000 с.
16. Молдавия и молдавские коммунисты-2009 г.
17. Экономическое состояние стран Восточной Европы. Общая часть. Беларусь, Польша, Россия, Словакия, Молдова,Украина, Чехия-2006 г.
18. Православие в Молдавии. Власть, церковь, верующие. 1990-2001. В 4 томах. Том 2. 2002-2007 гг.