Дипломдық жұмыс: Нан ашытқылары

Аннотация

 

Бет.  , сурет. , табл. , библ.

 

Нан ашытқылыры, флавоноидтар, көк шәй экстаркты, аэрация, ашыту, штамм, меласса, ашытқы сепараторы, нуклеопротеидтер, культивирлеу, Saharomyces cerevisiae, этил спирті, пресстелген ашытқылар.

 

Бұл  курстық жұмыстың мақсаты болып биологиялық стимулятор қолдану арқылы нан ашытқыларының активтілігін жоғарылауын зерттеу болып табылады. Қазақыстанда өнеркәсіп орындарындағы нан ашытқылар жасау технологиясы ескірген. Бұл процестерді жаңарту үшін жаңа технология енгізу қажет. Сондықтан бұл дипломдық ғылыми жұмыс актуалды мәселеге арналған болып табылады, және ұсынылып тұрған әдіс биологиялық стимулятор қолданып  нан ашытқыларының активтілігін жоғарылатып шығару Қазақстан Республикасының өнеркәсібіне сәйкес, өйткені флавоноидтар қан тамырларының жарақат алуына қарсы әрекет жасайды және жүрек ауруларын алдын алу үшін қолданылады. Флавоноидтар аллергияға қарсы, вирус және ісікке қарсы нәтиже береді. Флавоноидтардың қасиеттерінің бірі болып – металлдардың ауыр ионын біріктіріп берік комплекс түзуі болып табылады, соның арқасында соңғы каталитикалық әрекеттесуге қарсы болады.

Ашытқылар белгілі бір биотехнологиялық қасиеттермен сипатталады: ферменттік белсенділігімен, күштілігімен, генеративтік белсенділігімен, ашыту комплексі көрсеткішінің жоғарылығымен, мысалы, газ түзу жылдамдығы және газ түзу мүмкіндігі. Ашытқылардың физикалық күйі мен биохимиялық белсенділігі  белсенділігі көбінесе ұн структураларының құрылымына, дайын өнім формасы және көлеміне байланысты.

Нан заводтарында пайдаланылатын пресстелген ашытқылар сақтау барысында қасиеттері  тұрақсыздығымен және өзгергіштігімен сипатталады, осыған байланысты нан пісіру кезінде ашытқылардың биотехнологиялық қасиеттерін көтеру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Анықтамалар

 

Нан ашытқылары – ашытқы жасушаларының биомассасы, құрамында биологиялық белсенді заттармен және ферменттік белсенділігімен қамтылған, ол интенсивті ашытумен қамтамасыз етеді.

Пресстелген нан ашытқылары – белгілі бір түр ашытқылар жасушаларының жиналуы, интенсивті ауаны жіберу арқылы ерекше жағдайда өсірілген.

Штамм – бұл микроағзалардың бір түрінің культурасы, әртүрлі бастамадан және әртүрлі уақытта бөлініп алынған.

Этил спирті —  Saharomyces cerevisiae қант ашытқысы арқылы анаэробты ашытуға қолданылатын өнім.

Меласса – ашытқы өндірісінде пайдаланылатын басты өнім.

Культивирлеу – микроағзалар өсіру, арнайы жасалған ортада жасушалар және ұлпалар өсіру.

Флавоноидтар – табиғи нутриенттер, маңызды биологиялық белсенді структуралық элементтері бар функционалды тағам өнімдерін шығаруда қажет.

Көк шәй экстракты – ұнтақ тәрізді ылғалдылығы 4 %, сарғыш түсті, көк шәйға тән иісі мен дәмі, бөтен қоспалары жоқ, суда ерігіш.

Аэрация – жасушаларды үздіксіз ауамен қамту, пайда болған диоксид көміртегін жою, ашытқы жасушаларының салмағын ұстап тұру. Басты міндеті ашытқыларды ауамен қамтамасыз ету, суда ерітілген күйде.

Бражка – күрделі көп компонентті жүйе, құрамы судан (82-90 мас. % ), құрғақ заттар (4-10 мас.%) және этил спирті ұшқыш қоспалар (5-9 мас.%) немесе 6-11 %. Бражкада кішкене мөлшерде көміртек диоксиді болады.

Ашытқы сепараторлары – ашытқылардан бражканы бөліп алу нәтижесінде ашытқы суспензиясын бөліп алу үшін пайдаланылады.

Нуклеопротеидтер – ашытқы ақуызының маңызы зор көрсеткіші, ол жасушалардың қалыпты  өсуін қамтамасыз етеді.

Дәрумендер – органикалық заттар қоспасы, организмде жүріп жатқан химиялық және фотохимиялық прцесстердің биокатализаторы болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қысқартылған сөздер

 

М.О. – микроорганизмдер

C.cerevisiac – caccharomyces cerevisiac

БАВ – биологиялық активті заттар

КШЭ – көк шәй экстракты

АШ – ашытқылар штаммалары

g және g₁ – кептіруге дейінгі және кейінгі массасы

Х₁— ылғалдылығы

ТК – таза культура

ҚО – қоректік орта

КТК – кәдімгі таза культура

сағ. — сағат

m₁ – алынған ашытқылар мөлшері, г

m₀ – отырғызылған ашытқылар мөлшері, г

б – ашытқыларды өсіру ұзақтығы

ҚЖА – құрғақ жарты фабрикат ақуыз

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нормативтік сілтемелер

 

Бұл  курстық  жұмыста келесі нормативтік сілтемелер пайдаланылған:

 

СТ РК 1,5 – 2004    ҚР мемлекеттік стандарттау жүесі

СТ РК 1,14 – 2004 ГСС РК Ұйым стандарты. Құрылым түрі және реті

СТ РК 1,12 – 2000  нормативті мәтіндік құжаттар

ГОСО 3,001 – 2000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Аналитикалық шолу

 

   1.1.1 Қазақстанның нан  пісіру   өндірісі және  оның даму  жетістіктері

 

          Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы бойынша Қазақстанның БСҰ-ға кіруінің барысында үкімет аграрлық секторды қолдаудың лайықты деңгейін сақтап қалуы және өнеркәсіп орындарын БСҰ жағдайында тиімді жұмыс істеуге дайындау жөніндегі жүйелі бейімдеу шараларын іске асыру керек. Сондықтан да биотехнология бағыттарын дамыту керек.Ашыту өндірісінде престелген және құрғатылған ашытқы өндіріледі. Негізінен олар нан пісіру үшін қамыр ашытуда, кондитер және консерві өндірісінде қолданылады. Одан басқа оларды шикізат ретінде витамин өндірісінде D және B₂ витаминдерін алуда, медицинада-бір қатар емдік препараттарды, нуклеин қышқылдарын және түрлі ферменттерді алуда, микробиологияда-қоректік орталарды дайындау үшін қолданылады. Бүгінде алдына қойылған маңызды мақсаты болып: ауыл шаруашылығының өсімдік культурасын және жануарлардың өнімділігін жоғарылатуға, ауыл шаруашылық культураларының жаңа түрін құру, қоршаған ортаны қорғауға және минералды ресурсты алуда, энергияның пайда болуына жаңа экологиялық таза процестерді құруға қалдықтарды тұтыну болып саналады.Кез келген биотехнологиялық процестердің маңызды мақсаты болып технологияны және оның аппаратураларын ғылыми негізде оптимизациялау және өңдеу болып саналады

        Ашытқы заводтары жеке кәсіпорын ретінде өткен ғасырдың ортасында пайда болған. Ашытқы өндірісінде негізгі шикізат ретінде ашытқы клеткаларының өсуі мен көбеюі үшін қоректік заттарға байытылған дән қолданылған.

XX ғасырдың басында нан пісіру өндірісінде қымбат дән  шикізаты орнына қызылша қанты өндірісіндегі қалдық-меласса қолданылды. Ашытқылармен қоса спиртті де өндірген. XX ғасырдың ортасында ашытқы технологиясы өзгерді. Бұған өз септігін биология және биохимия облыстарындағы жетістіктер  тигізді. Бұл нан ашытқыларын меласса  орталарында өсіру технологияларын және жабдықтарды жаңаландыруды қамтамасыз етті. Сол кездерде ашытқы өндірісінде Р.В. Гивартовский, Е.А.Плевако, И.А.Мельцер және т.б. сияқты ғалымдардың жұмыстары техникалық прогреске әкелді. Соңғы жылдарда ашытқы өндірісінде өндіріс күштері жаңа құрылыстар мен прогресивті технологияны ендірумен жаңартылды. Мысалыға, ашытқыны өсірудің үздіксіз жүйесін ендірумен байланысты өндірісті 15-20% өсірді. Қазіргі уақытта 8-12 араластыру қысқалығында перспективті режимдер құрастырылып, өндіріске енгізіле бастады.. Сонымен бірге дайын өнімнің сапасы да өсті.

Престелген және өнімдердің сапасын, ашытқылардың бөлінуін суды үнемдеуді және т.б. жоғарлататын жаңа әдістер құрастырылып өндіріске енгізілді. Көп көңіл ашытқы өндірісіндегі өсу аппараттарына, ауа жүйелеріне, қорғатқыш агригаттарға, автоматизация және механизация процестеріне аударылды. Сонымен бірге активті ферменттері бар ашытқы сапалы құрғақ ашытқыны алуға арналған заттар сұрыпталуда.

    Ашытқы өндірісіндегі технико-экономикалық көрсеткіштердің жоғарлауы үшін жұмысшылар жаңа жабдықтарды, престелген және құрғақ өнімдерді алудың технологиялық режимдерін, өндірісте қолданылатын шикізаттарды есептеуді, нормадан ауытқыған технологиялық процестерді дұрыс коррекциялауды білуі шарт. — Ашыту өндірісі, тамақ өндірісі, ауылшаруашылық шикізатын өңдеумен айналысады.  Мұнда технологиялық процестің қандай да бір сатысында  микроорганизмді қолдану шектелген. Осы саладағы микрооргаизмдер үшін арнайы технологиялық жабдықтардың азырақ көлемі бар. Берілген топтағы өндіріс жеке тамақ өндірісі құрамына кіреді.

 — Өндірістің негізгі сатысы бұл микроорганизмдерді культивирлеу. Технологиялық белгілері бойынша оларды екі топқа бөлуге болады:

 — Микроорганизмдердің көп мөлшерде биомассасын алумен байланысты көп тонналы өндіріс. Осы өндірістің негізгі технологиялық құрал — жабдық түрін анықтайтын сипаттамасы – түптік культивирлеу. Бұл жерде бөгде микрофлораның түсу мүмкіншілігі өте аз болғандықтан, жоғары дәрежелі асептиканы қажет етпейді.

Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін Қазақстанда қазіргі заманғы өнеркәсіпті құру қажет. Сондықтан да дүниежүзілік, отандық тенденциялар, биотехнологиялық салалардың даму перспективалары, биотехнологиялық өндірістердің технологиялық деңгейлерінің дүние жүзілік талаптары мен стандарттары негізінде бакалавр – биотехнолог технологиялық процестерді жобалаудың әдістерін, рентабельді өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыруға мүмкіндік беретін салалар мекемелерін реконструкциялау немесе құрылыс кезінде эффективті шешімдерді қамтамасыз ететін жобаларды білуі тиіс

 

       1.1.2 Ашытқыларға  жалпы  сипаттама  

 

       Ашытқы саңырауқұлақтары – бір клеткалы қозғалмайтын және бактериялардан шамамен алғанда он еседей ірі микроорганизмдер (15-сурет). Табиғатта бұлар кең тараған. Клетка пішіні әр түрлі: дөңгелек, сопақша және таяқша тәрізді болады. Ашытқы саңырауқұлақтары клеткасының мөлшері 8-10 микронға тең. Оларда қозғалу органеллалары болмайды. Клетка сыртында қабығы бар. Цитоплазмада ядро, вакуоля және басқа да (май, гликоген, валютин) заттар кездеседі. Ашытқы саңырауқұлақтарын адам баласы қолдан өсіріп, өз шаруашылығында пайдаланады. Ал, табиғатта жабайы ашытқы саңырауқұлақтар да болады. Олар ауыл шаруашылық өнімдерін зақымдап едәуір зиянын тигізеді. Ашытқы саңырауқұлақтарының адам баласына пайда келтіретін түрлерін біз мәдени ашытқы саңырауқұлақтар деп атаймыз. Ашытқы саңырауқұлақтар өнеркәсіпте кең қолданылады. Олар қантты ашытып, көмір қышқыл газы мен спирт түзеді. Олардың бұл қасиеті нан өндірісінде және спирт өндіруде, түрлі шараптарды, сыраларды, сүт тағамдарын даярлауда қолданылады.

Ашытқы саңырауқұлақтарында белок және витаминдер (В, Д, Е) көп болады, сондықтан оларды қазір тамақ және мал азықтық мақсатқа кеңінен қолданады.

Ашытқы саңырауқұлақтары көбінесе бүршіктену арқылы көбейеді. Бұлар спора түзу және жай бөліну арқылы сирек көбейеді. Олардың кейбір түрі жыныстық жолмен көбейеді.

Бүршіктеніп көбейгенде, алдымен аналық клеткадан төмпешік пайда болады да, кейіннен ол үлкейіп бүршікке айналады. Бұдан кейін жас клетка аналық организмнен мүлдем бөлініп кетеді. Қолайлы жағдайда бүршіктену екі сағатқа созылады. Углевод пен азотты қоректік затқа бай ортада ашытқы саңырау құлағының бүршіктенуін жай биологиялық микроскоптармен де көруге болады.

 Спорамен көбею оларды жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді. Ашытқы саңырауқұлақтары клеткасындағы споралардың саны екіден он екіге дейін барады. Жыныссыз жолмен спора пайда болғанда вегетативтік клеткалар ұсақ бөлшектерге бөлінеді де олардың әрқайсысының сыртында қабық пайда болады. Ал жыныстық жолмен спора пайда болғанда екі клетка қосылады да сыртында қабық пайда болады. Споралардың пішіні дөңгелек немесе сопақша болып келеді.

  Ашытқы саңырауқұлақтардың систематикасы  көбею тәсілдері мен физиологиялық қасиеттеріне негізделген. Олар екі тұқымдасқа бөлінеді: сахаромицеттер және сахаромицет  еместер.

  Сахаромицеттер. Бұларға мәдени ашытқы саңырауқұлақтар жатады. Олар бүршіктену және споралар түзу арқылы көбейеді. Сондықтан бұларды нағыз ашытқы саңырауқұлақтар деп атайды. Мәдени ашытқы саңырауқұлақтарға нан, шарап, сыра ашытқы саңырауқұлақтары жатады,

  Өндірісте, әсіресе олардың сахаромицес церевидзе және сахаромицес эллипсойдеус деген түрлерінің маңызы зор.

Сахаромицес церевидзе клеткасы шар немесе жұмырқа тәрізді. Олар шарап спиртін алу үшін, сыра қайнатуда және нан ашытуда қолданылады. Бұлардың белгілі бір температурада және жағдайларды тіршілік ететін жеке топтары  – расалары бар.

Ал сахаромицес эллипсойдеустің клеткасы эллипс тәрізді, шарап өнеркәсібінде қолданылады, олардың кейьір рассалары шараптағы хош иісті түзуге тікелей қатысады.

Сахаромицет емес ашытқы саңырауқұлақтар негізінен жалған ашытқы саңырауқұлақтар. Олай аталатын себебі: ашытқы саңырауқұлақтарының спора түзуге қабілеті болмайды бүршіктену арқылы ғана көбейе алады. Бұлардың көпшілігі әртүрлі өндірістердегі өнімдерді зақымдайды. Дегенмен олардың ішінде шаруашылық үшін маңызды туыстары бар. Олар: торула және микодерма.

     Торула туысына жататын ашытқы саңырауқұлақтар шар тәрізді келеді және ашыту процесі барысында азғана мөлшерде спирт түзеді. Торула кефир деп аталатын өкілі қымыз және кефир сияқты сүт тағамдарын даярлауда пайдаланылады, ал торула утилис – тағамдық және мал азықтық ашытқы саңырауқұлақтарды өндіруде үлкен маңызы бар. Микодерма туысына жататын ашытқы саңырауқұлақтардың клеткасы ұзынша. Олар спирт түзе алмайды. Бірақ ортадағы бар спиртті және органикалық қышқылдарды су мен көмір қышқыл газына дейін тотықтыра алады.

Құрамында спирті бар ішімдіктердің бетіне қонса, микодерма қатпарланған пленка түзеді де оның иісі мен дәмін бұза бастайды. Сонымен қатар микодерма сүт тағамдардың тұздалған овощтарды бүлдіріп, сірке және нан ашытқы саңырауқұлақтарын жасайтын өндірістерге өте зиянын тигізеді.

 

1.1.3  Ашытқылар  классификацисы

 

Метобализміне және генетикалық қассиеттеріне негізделеолардың бірнеше классификацисы бар.Классификация кезніде клеткалардың углеводқа қатынасын немесе витаминдерге қажеттілігін, өсу факторын және спораларын ескеру қажет. Ашытқылар Ascomycetes класына,Endomycetales қатарына Saccharomyctacea отбасына, Saccharomeces тегінежатады.Ол 41 ашытқы түрін біріктіреді.XIX ғасырда Ханзен алғашқы рет ашытқыларды жүйелеуді ұсынып,беттік ашытқыларды Saccharomeces cerevisae деген ат қойған.Бұл ашытқылар алғашында Великобритания мен Германияда қолданылған. Кейіннен Ханзен тағы төменгі ашытқыларға S.carlsbergensis ат қойған.Сосын 1952 жылы бұл ашытқылар біріктіріліп S.cerevisiae деп аталды.Төменгі таблицада ашытқылар атауының өзгеруінің тарихы көрсетілген.Ашытқылардың Крегер ван Рия классфификациясын осындай әдіспен өзгертіп қарастырған.

 

 

1952 ж. Лоддер мен Крегар ван Рияның классификациясы	1970 ж. Лоддердің классификациясы
Saccharomyces bayanus
S. oviformis	S. bayanus
S. pastorianus
S. cerevisiae
S. cerevisiae var.ellipsoideus	S. cerevisiae
S. willianus
S. carlsbergensis
S. logos	S. uvarum
S. uvarum
S. chevalieri	S. chevalieri
S. italicus	S. italicus
	S. aceti
	S. diastaticus

 

Қазіргі кезге дейін сыра ашытушылар ашытқылардың екі түрін. қарастырған:Saccharomyces cerevisiae және       Saccaharomyces carlsbergensis Бұларға төменгі температурада “жұмыс істейтін” (6….15 температурада) ашытқыларды жатқызды.Олар қоректік ортаны 18….22 температурада ашытып,соңында ашыған сұйықтың беткі қабатына жинайды.80-ші жылдардың басында таксонамистер сыра ашытуда қолданылатын ашытқыларды олардың ДНК қасиеттеріне негіздей оларды S.cerevisiae қатарына жатқызды.Ашытқылар бір клеткалы ашытқыларға жататындықтан саңырауқұлақтар классификациясына біріктірілген.Алайда олар жеке систематикалық бірлікке біріктірілмеген бірақ үш классқа бөлінген:

1. Аскомицеттер
2. Базидиомицеттер
3. Бластомицеттер

       Бұл классификациялар әдетте вегетативті өсуі мен споралар табиғатына қарай жіктелген.Олардың өндірістегі маңызы өте зор,сондықтан олардың көбею процестері соңғы кезде терең зерттелуде.

 

1.1.4 Ашытқы жасушасының  құрылысы

 

Ашытқы  қабықшасы  қабықшадан құралады, цитоплазмалық мембрана және цитоплазмадан жасуша диаметрі 8 – 10 мкм.

Қабыршақ  жасушалық  дуалша,  өзіндік тығындық көрсетеді,  мықты және эластикалық  структураны, жасуша формасының ұдайы  болуын қамтамасыз ету қабілеттілігі және едәуір осматикалық  қысымға төзімді. Ішкі жасушалық осматикалық қысымы 2М1  1С – ға жетуі  мұмкін. Соған шыдай отырып,  қаықша организмінің осматикалық барвер ретінде  әрекет етеді. Қабықша құрамына, ақмуыздар және липидтер  кіреді.

Цитопламалық мембрана. Ол жасушалық қабықшаға астында орналасқан.  Мембрананың негізгі функция қорытындысы жасушаға қоректік заттың бойлау реттеулігі  және  сыртқа алмасу азық – түліктің шығарылуы. Содан басқа,  цитоплазма мембранада кейбір ферменттер ықшамдалады және  биосинтез қатары әсіресе жасуша қабырғасыда болады.

Цитоплазма. Цитоплазма құрамы бойынша ауыр колойдтық система. Цитоплазмада маңызды реакция биосинтезі  жүреді  және  генетикалық   информация  сақталады, онда органойдтар орналасқан (митохондрия, рибосомалар, ядро,  эндоплазмалық ретикулум және  гольджи , аппараты) және вакуол (біреу, екеу).

Митохондрия. (хромосомдар). Өзімен бірге ұзартылған  ішкі жасушалық органелланы құрады. Құрамында  ферменттік системасы бар,  негізгі үлгімен  электрондарды  тасымалдауы. Митохондрия функциясына кіретіндер қышқылыдық реакциялар, энергия қоры ретінде («станция күштер» жасушалар); электрон тасымалдануы сақина бойынша АТФ реакция  синтезімен ақуыз  митохондрияларының  синтез бөлігі  [5].

Рибосомы. Өзімен ультра микроскопиялық гранула түріне  дұрыс емес  түйіршіктерді таныстырады, ақуыздан құралған иРНҚ. Рибосомада  ақуыз  синтезі және  ферменттер жүзеге асады.

Ядро. Домалақ  немесе сапалықша  қарынша  формасына ие, өте  нәзік  қабықшамен қоршалған.  Ядро ішінде  хромосома орналасқан таяқша  тәрізді немесе  нитевидті денеше, мазмұнында ДНҚ бар. Ядрода ферменттік системалар табылған, ДНҚ және РНҚ  синтезіне қатысады. Гистон – ядро  ақуызының  негізгісі. Ядроның негізгі функциясы —  жасушаны бөлуде   генетикалық информацияны  сақтау және берілуі. Ядро қабықшасы  соның ішіндегі құрамы бөліп тұрады және  біруақытты пор арқылы  цитоплазма мен ядро арасында  алмасуын қамтамасыз етеді.

Эндоплазматикалық ретикулум. Өзімен қиын мембраналық  тор құрастырады, алуан  арықтарын  құрастырушы,  әр түрлі заттар  сыртқы  қабықшадан орталық жасушаға  орналасады.

Гольджи аппараты. Өзімен майда топтасқан  қысылған  денешіктерді  құрастырады,  мембранамен  жалғасқан эндоплазмалық ретикулума  системасымен болжамайды, Гольджи аппаратының рөлі  жаңа  мембрана құрастыру мен   қорытындылайды. Содан басқа,  оған қорғаныш  функциясын енгізеді – жасуша  секретциясында азық – түлікті сүрлеу және жою.

Вакуоль.   Жасушаның  орталық  бөлігін вакуоль  құрайды,  жасушалық шырынмен  толтырылған,  липопроттейттік қабықшаға  тіркелген. Вакуоль ашытқылар жасушасы  қартаю нәтижесінле пайда болады. Вакуоль осмотикалық  реттеуде қатысады және әр түрлі  қышқылды қалыптастыру процесстің  орнгы болып келеді. Онда қоректік заттар  қатысады,  гликоген, трегалоздар, майлар,  волютиннің  химиялық табиғаты (метахроматин) аяғына дейін  зерттелмеген, тіркелген ол нуклейндік  қышқылдан құралады. (РНҚ) және  өзімен жиналған  формасын құрастырады, жасуша негізігі зат  цитоплазмасын  құрастыруға  қабілеті бар. Валютинді көбінесе валютин нуклейндік қышқыл деп атайды.  Гликоген  трегалоа және май  қосымша  энергия  қоры болып табылады.

 

1.1.5 Нан ашытқыларының химиялық  құрамы

 

 Олар ашытқыларды культивирлеу жағдайына,қоректік ортақұрамына, клетканың физиологиялық күйіне байланысты.Престелген ашытқыларда 67-75% су және 25-33% құрғақ заттар болады. Бұл кезде судың бір бөлігі клетка арасында болып, клетка сыртқылық деп аталады, ал қалған су ашытқы цитоплазмасының ішінде болып, клеткаішілік деп аталады.Нан ашытқысындағы құрғақ заттардың элементтер саны бойынша келесідей(%): көміртегі 45-49, сутегі 50-70, оттегі 30-35, азот 7,1-10,8, фосфор 1,9-5,5, калий 1,4-4,3, магний 0,1-0,7, алюминий 0,002-0,020, сера 0,01-0,05, хлор 0,004-0,100, темір 0,005-0,012, кремний 0,02-0,20. Сонымен бірге құрғақ ашытқыда болатын заттар(% бойынша): белоктар және т.б. заттар-50,майлар-1,6, көміртегілер-40,8, зола-7,6.  Белоктар полипептидтер мен аминқышқылдарының қосылыстарынан тұрады. Аминқышқылының ең қарапайым түрі глициннің формуласы:

 

                          NH-CH –COOH

 

Аминқышқылдары өзара біріге отырып, қарапайым белоктар мен протеиндердің молекулаларын құрайды. Оларға альбуминдер, глобулиндер, гистондар және т.б. жатады. Белокта сыртқыорта факторларына сезімтал келеді. Мысалыға, жоғары, не төмен температурамен өсер еткенде белоктың денатурациясы болып, соңында клетка өледі. Осындай көрсеткіштер қышқылмен, сілтімен, ауыр металл тұздарымен, сәулелендірумен  т.б. әсер еткенде байқалады.

Көмірсулар көміртегіден, оттегіден және сутегіден тұрады. Оларды төменгі және жоғарғы деп бөледі. Жоғарғы көмірсуларға полисахариттерді (крахмал, гликоген, клетчатка), дисахаридтерді (сахароза, лактоза, мальтоза, галактоза) жатқызады. Төменгі көмірсыларға (глюкоза, фруктоза, арабиноза, ксилоза және т.б.) жатқызады.

Гликоген немесе жануар крахмалы жануар мен ашытқы организмінде қор заты ретінде болады. Көмірсулардан клетка энергия алады.

Майлар- клетканың қор заты олар үшатомды спирттің күрделі эфирі (глицерин мен органикалық қышқыл) болып табылады.

Май заттары ашытқы клеткасының протоплазмасының негізгі бөлігі болып табылады. Майлар қажет болған жағдайда көмірсуларға айналып энергия көзі ретінде қолданылады. Витаминдер. Ашытқыларда бір қатар витаминдер және витамин тектес заттар болады. Жануар мен адамдарда зат алмасу ферменттермен витаминдердің қатысуымен іске сырылады. В₁ витамині нан ашытқы құрамының 1г 20мкг-дай  болады. В₁  витамині адам организмінде нерв системасын қадағалап, белок пен май алмасуына қатысады, бұл витамин жоқ тағамды пайдаланғанда туатын полиневрит және т.б. ауруларды емдейді.

В₂ витамині (рибофлавин) нан ашытқысының 1г 25-30мкг болады. Оның адам тамағында болмауы түрлі тері мен көз ауруына шалдықтырады. Бұл екі витаминдер жоғары температураға төзімді келеді.

Көрсетілген витаминдерден басқа 1г нан ашытқысында 8-95мкг парааминобензойн қышқылы және 19-35мкг фоли қышқылы болады. Ашытқылардың тіршілігінде биотин витаминінің маңызы зор. Сахаромицеттер биотинді өздері синтездей алмайтындықтан, олқоректік ортаның құрамына енгізілуі қажет. Витаминнің 0,5-1,8мкг 1г ашытқыда болады. Биотин – тұрақты зат. Себебі термиялық өңдеуге оның сілтілік активтілігі төмендемейді.

 Ашытқыда тағы бір өсуді реттеуші мезоинозид бар. 1г нан ашытқысында 270мг болады. Ферменттер. Барлық тірі организмде өтетін зат алмасу процестері биологиялық катализаторлар, яғни ферменттер немесе энзимдер көмегімен іске асырылады. Ферменттердің активтілігі температура, рН факторларға ғана байланысты емес сонымен бірге клеткада қандай күйде болатынына байланысты. Фермент жеке күйде болса, активті, ал белоктармен байланыста болса активтілігі төмен болады. Ашытқы клеткасында фермент үздіксіз синтезделеді. Фермент арнайы температура мен қышқылдықта аса активті болады. Олардың тұрақсыз болуы белоктар секілді температураға, қышқылға, ауыр металл тұздарына, сезімтал келуінен. Ол оның денатурациясына әкеледі.

 Жеке ферменттер тірі клеткаларда 10-12 ферменттен тұратын фермент системасын құрайды.

 

1.1.6 Ашытқылардың көбеюі

 

  Нан ашытқыларының өндірісі микробиологиялық болып келеді: бұл ашытқылардың  көбею процесі. Нан ашытқылары бірнеше өндірісте қолданылады, бірақ негізгі қолданылатын жері нан ашыту өндірісі.Онда жұмысшылардың негізгі мақсаты- жақсы, сапалы өнім алу.Бұл ашытқының өсу және көбею заңдылығымен байланысты. Ашытқы клеткасына барлық клеткалар секілді төрт өсу фазасы тән: лагфаза,логарифмдік өсу фазасы, стационар фазасы,өлу фазасы.Алайда ашытқыларға тек үш көбею фазасы тән.Соңғы фаза ашытқы өндірісінде болмағаны жөн.

 Лагфаза – ашытқы клеткасы қоректік ортаға енгеннен кейін сонда бейімделетін период.Олардың ферментті жүйелері биомасса синтезіне құралады.

  Аминқышқылдардың,полифосфаттардың,рибонуклеин қышқылдар дың (РНК), активті синтезі жүреді.Клеткалар бүршіктенуге дайындалып,клетка пішінінің өзгеруіне байланысты массалары өзгереді.Ашытқылар бұл уақытта көбеймейді.Бұл периодтың ұзақтығы клетканың ферментті жүйесіне, егіс материалының санына, қоректік субстраттың саны мен құрамына, температураға,рН,культуральды орта аэрациясына және т.б. байланысты.Бұл периодта клеткалар сыртқы ортаға сезімтал келеді.

  Логарифмдік өсу фазасы клеткалардың жоғарғы көбеюімен сипатталады.Оларды қоректік және өсу заттарымен қамтамасыз еткенде,сонымен қоса лимиттердің болмауы культуралды ортада бүршіктенетін клеткалардың көп болуына әкеледі,ол 70-80%-дай. Ашытқы биомассалары жас клеткалар пайда болғанша үлкейіп, аналық клеткаға өсіп, жаңа генерация түзе бүршіктенеді.А.Куктың анықтамасы бойынша бір ашытқы клеткасы орта есеппен 25 жаңа клетканы, кейде 40 клетканы түзеді.Бұл фазада ашытқы клеткасының максималды өсуі байқалады. Периодтың мерзімі ортадағы қоректік заттың санына, клетка метоболизмдерінің түзетін өнім санына байланысты. Периодты қайталау процесте қорек көздерінің азаюымен,ингибирлуші өнімдерінің пайда болуымен немесе ортаның физикалық қасиеттерінің өзгеруінен өсу жылдамдығы төмендей береді.Ортаға қоректік заттарды үнемі толтырып тұрумен,зиянды заттарды шығарумен логарифмді өсу фазасы шексіз жүреді.Қолайсыз жағдайларға төзу бұл периодта жоғарылайды.Стационарлы фазада жаңа клеткаларының түзілуі тоқталады, себебі өсу аппаратына қоректік заттар жіберілмейді.Клеткалар өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қалған қоректік заттарды қолданады.Клеткалар пішіні жағынан өседі, массасы да үлкейеді.Бұл фазада биомассаның өсуі ашытқы массасынан 5-10%-ті құрайды.Клеткалардың ферментті жүйелері өмір сүруге қажетті алмасу процестеріне ауысады. Қоршаған ортада клеткалар төзімділігі жоғарлайды. Бұл фаза ашытқы өндірісінде ашытқы клеткаларының пісіп-жетілуіне сәйкес келеді. Өлу фазасы микроорганизмдердің өсуі мен көбеюінің тоқталуымен сипатталады. Клетка массалары кішірейеді, себебі барлық қоректік заттар алдыңғы фазада қолданылған. Клеткалар өмір сүруі үшін өздерінің қор заттарын пайдаланады. Клетка автолизі байқалады. Ашытқылар сапасы дереу нашарлайды. Нан ашыту өндірісінде бұл фаза қарастырылмайды, себебі ашытқыларды культуралды ортадан бөліп алады. Ол тек авария жағдайда болуы мүмкін, мысалы сепаратор бұзылуы кезінде, сол кезде жетілген ашытқылар ұзақ уақыт қоректік заттар және т.б. аппаратта тұрып қалады.  Ашыту аппаратынан биомассаны бөліп алуды жоғарлату үшін технологиялық процесті лакфазаны минимумға түсіріп, логарифмдік фазаны ұзартып жүргізу қажет. Стационарлы фаза да бұл екі көрсеткіштің өсуіне әсер тигізеді. Алайда бұл фазаның процесті енгізу негізіне дайын өнім сапасына байланысты.Ашытқылар вегвтативті және жынысты, жыныссыз жолмен пайда болған споралармен көбейеді. Вегетативті жолмен көбею бүршіктену және бөліну арқылы жүреді. Өте көп таралған түрі – бүршіктену. Ол аналық клеткадан жаңа клетканың ісініп бөлінуі арқылы журеді.Аналық клеткада бір,екі немесе одан да көп бүршіктер пайда болуы мүмкін.(1-сурет,а). Бүршіктеніп көбею шар тәріздес ашытқыларға тән. Кейде ашытқыларының бүршіктенуінде бір-бірінен бөлінбейтін және псевдомицелий түзетін клеткалары да болады.

  Бөліну жолымен көбею өте сирек және тек цилиндрлі саңырауқұлақтарда болады (сурет-1,б)

Споралар қолайсыз жағдайлардан шығу мен көбею үшін қажет. Спорамен көбеюде репродуктивті структуралар құрылады.Олардың пайда болу алдында клеткалар қосылып, ядролардың қосылуы жүріп, диплоидты клеткалар пайда болады .

 Эндоспоралар ескі ашытқы клетка культураларында пайда болады.Ашытқылардың мұндай мицелийлері жеке клеткаларға-артроспораларға бөлінеді.(2-сурет,а).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ақырында клеткалар қосылысынан аскалар( сөмкелер  ) пайда болып, оларда 2-ден 8 аскоспоралар пайда болады. Аскоспоралар дөңгелек, ине және де басқа тәріздес болады. Saccharomyces ашытқыларында тетраэдрлік асколар болады ( 3-сурет ). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Негізінен көбею дегеніміз ашытқылар клетка санының артуы. Нан ашытуда  ашытқының көбеюі үшін барлық жағдай жасалған. Сондықтан ондағы ашытқылар тек бүршіктену арқылы көбейеді, яғни спора түзбей. Ашытқыларды енгізгенде онда көптеген сандық және сапалық өзгерістер жүреді. Ашытқылар саны барынша көбейеді, алайда олардың диспергирлі күйі басында үлкейіп,кейіннен төмендейді.Таза культура ашытқыларын сусло-агарлы пробиркада төменгі температурада сақтайды. Өндірісте ашытқылар қайталанылып қолданыла береді. Бірақ қайталап қолдану микробиологиялық зақымдауға әкелуі мүмкін. Сол себептен әр 8-10 (немесе одан аз) генерациядан соң заводтар жаңа ашытқыға ауыстырумен соқтығысады.Таза ашытқы культурасын өндіру тұрақты ашу процесін қамтамасыз етеді. Таза культураны өсіруде ашытқы зақымданбас үшін өндірісті жоғары сапалы жабдықпен жабдықтау қажет. Ашытқылар өте жақсы жағдайдағы бөлек бөлмелерде сақталғаны дұрыс. Ол бөлмелерге жұмысшылардың кіруі қатаң шектелгені жөн.

 

1.1.7 Ашытқылардың қоректенуі

 

  Ашытқылар ашыту қанттары бар, энергия қоры бар, көміртегі скелетінің құрылымы бар,сонымен қатар биосинтез үшін азотты қосылыстардың жеткілікті мөлшері, синтезге қажетті белок, минералды тұздар, бір немесе бірнеше өсу факторлары болған жағдайда дұрыс көбейе алады. Белоктардың синтезі үшін аммоний ионын қолдануға да бодады, алайда аминқышқылдары қажеттірек. Аминқышқылдары арнайы ретпен пермезалармен( фермент- тасымалдағыштар, трансферазалар) тасымалданады,олар клетка мембраналарында орналасады.Одан басқа ашытқыларға спецификалық заттар-өсуді стимурлейтін өсу факторлары қажет, өсуге қажет болмаса да биотин, пантотен қышқылы, мезо-инозит, никотин қышқылы, тиамин, p-аминбензоин қышқылы және пиридоксин. Бұл заттардың көбісі ашытқы метоболизмінде ферментативті кофактор болып саналады.Бұдан басқа ашытқыларға ауа саны қажет, себебі олар қатаң емес,ал факультативті анаэроб болып табылады,яғни ауа және ауасыз да тіршілік ете береді.Бәрінен бұрын ашытқылар көміртегіні қажет етеді,оны олар энергияны түзе отырып ыдыратады.Соңында кішірек молекулярлы массасы бар молекулалар түзіледі,ол азотпен бірге клетка компонентін түзуге қатысады.Зат алмасуда энергия көзі болып монмсахаридтер табылады,D-глюкоза,D-манноза,D-фруктоза,D-галактоза,пентозаD-ксилулоза(кетопентоза),бірақ басқа пентозалар емес.Ашытудың негізгі биохимиялық процесі-ашитын қанттардың этил спиртіне және диоксид көміртегіне айналуы

 

  C₆ O₁₂ O₆=CH₃ CH₂ OH +CO₂+234,5кДж / (г*моль ) (56 ккал).

 

  180,1 г глюкозадан 92,1 г этил спиртін және 88 г көміртегі диоксидін алуға болады. Мұнымен қатар қант бөлігі зиянды заттар және екіншілік өнімдер алуға жұмсалынады. Соңында қанттан 92,1 г емес, ал 87 г-дай этил спирті түзіледі. Этил спирті мен көміртегі диоксиді спиртті ашуда негізгі өнім болып табылады.

Егер қанттар аз болып, ауа жеткілікті болса қанттар дем алу процесіне қатысады:

                       C₆H₁₂O₆+6O₂=6CO₂+6H₂O+2822 кДж/(г*моль)(674 ккал)

 

  Қазіргі кезде ашытқылардың қоректенуінің екі фазасы белгілі.

1. Заттардың клетка қабығы мен цитоплазмалық мембранадан заттардың өтуі
2. Қиын биохимиялык заттардың реакциялары

Ашытқылардың химиялық құрамынан көрінетіндей олардың қорегі үшін азот,фосфор, калий, магний, көміртегі формалары, микроэлементтер  және т.б. заттар.

Ашытқылардың қоректенуінде макроэлементтер (калий, натрий, фосфор, магний, кальций) және микроэлементтер (темір, мыс, марганец, кобальт, цинк, молибдин)

 

         1.1.8 Ашытқы биомассасын синтездеуде сыртқы орта факторының әсері

 

Ашытқы тіршілігіне қоршаған орта факторлары үнемі әсер етіп отырады. Олар температура, рН ортасы, құрғақ заттар концентрациясы, культуралды ортаның  оттегімен қамтылуы, т.б. заттар.Жоғарыда көрсетілген факторлар клеткаға қолайлы немесе қолайсыз әсер етуі мүмкін.Микрооганизмге әсер етуіне қарай факторлардың үш түрін ажыратады: минималды,оптималды, максималды.

     Микроорганизмдер тіршілігіндегі барлық процестер оптималды факторлар жағдайында жақсы жүреді.Егер қандайда бір фактор минимумнен төмен болса,организм дұрыс жетілмейді.Температура клеткадағы зат алмасулардың интенсивті өтуін анықтайды. Нан ашытқысындағы оптималды температура 21-34. Қазіргі уақытта жаңа оптималды температура алынды-38. температураның оптималды жағдайдан жоғарылауы алынатын өнімнің сапасын төмендетеді, ал төмендеуі ашытқы көбеюінің активтілігін төмендетеді.  Ортаның активті қышқылдығы(рН) орта. Ашытқылардың тіршілігіне рН орта айтарлықтай әсерін тигізеді. рН көлеміне қоректің ортаға түсуі, ферменттердің активтілігі, витаминдердің түзілуі, ашытқы клеткаларының өсуі байланысты.

     Нан ашытқыларының жақсы өсуі рН-тың 4,5-5,5 мәнінде ие болады.Аппаратты жүктегенде және процестің бірінші кезеңінде рН ортаны 4,5-4,6 деңгейінде ұстау керек. Құрғақ заттар концентрациясы. Ашытқылардың көбеюінің активтілігі қоректенуге, осмостық қысымға байланысты. Сахсромицет ашытқыларының клеткасының осмостық қысымы 0,8 – 0,12 МПа. Ол ашытқылардың концентрлігі жоғары орталарында жоғарылайды.

 Культуралды орта аэрациясы. Кезкелген микроорганизмнің тіршілігінің тұрақты болуы үздіксіз түсіп отыратын энергияға байланысты. Оны ашытқы клеткасы ашу мен тыныс алу процесінен алады. Бұл процестер бір – бірімен байланысты. Ашытқы клеткаларындағы ферментация процесі не ашу, не тыныс алу аймақтарына бағытталу мүмкін.

      Ферментациялық процесс интенсивті аэрация жағдайында биомасса жинауға бағытталады.Ортада еріген оттегінің жетіспеуінде тыныс алу процесімен бірге ашу процесі де жүреді. Онда ашытқылармен бірге спиртте жиналады. Ортада оттегі аз болған сайын ашытқы мен спирттің жиналуы азаяды.Ашытқы өндірісіндегі жұмысшылардың мақсаты тауарлы ашытқы өндіруді биомасса синтезіне бағыттып, спирт пайда болуын жою Химиялық заттар. Химиялық заттар ашытқыларға әртүрлі әсер етеді. Ол культурулды ортаның концентрациясына байланысты.

   Культуралды ортаға химиялық заттар шикі затпен бірге (меласса, аммаоний сульфаты, диаммонийфосфаты және т.б. ), күкірт қышқылымен немесе сауатсыз аппараты жуу арқылы келеді. Оларға сульфидтер мен сульфаттар, фтор, мыс, нитриттер, фенолдар, пирокатехин және кейбір неоорганикалық заттар жатады.

 

1. Микроорганизм биотехнологиясындағы барлық биотехнологиялық процестер микробты клеткалардың функцирленуіне негізделеді, сондықтан биотехнология тірі клетканы танып білуден және тіршілік ету барысындағы процестерді басқару заңдарын танып білуден басталады. Құрылысы жағынан микробты клеткалар прокариоттар(бактериялар, көк-жасыл балдырлар) және эукариоттар (саңырауқұлақтар,балдырлар, қарапайымдылар) болып бөлінеді. Тірі клетка- ферменттермен катализденетін 1000-нан көп тәуелсіз реакциялар жүретін күрделі химиялық реактор. Сондай-ақ биологиялық жүйелер химиялық технология процесіндегідей заттардың сақталуының негізгі заңдары мен принциптеріне бағынады. Микроорганизмдер жарық энергиясын (фототрофты) және химиялық энергияны (хемотрофты) сіңіре алады. Гетеротрофтар тек органикалық заттарды, ал автотрофтар бейорганикалық заттарды (мысалы, СО₂ ) сіңіреді. Алынған энергия клетка ішінде жоғары энергетикалық қосылыс АТФ түрінде сақталады және тасымалданады, ал клеткалар оны 3- функцияны орындау үшін қолданады.

• үлкен, күрделі молекуланың өсуі, синтезі үшін;
• ионды және бейтарап қосылыстардың транспорты үшін;
• механикалық жұмыстар, яғни бөліну мен қозғалыс үшін;

Энергияны биосинтезде қолдану тиімділігі жоғары, қалған, қалған энергияны жылуға айналады.

 Метаболизм- клеткадағы барлық химиялық өзгерістердің бірегейлігі. Метаболизм катаболизмнен ( энергия алу үшін химиялық заттардың ыдырауы), анаболизмнен ( энергияны шығындалуымен қара пайым клеткадан күрделі заттардың түзілуі) және амфибиолизмнен ( аралық алмасудын барлық реакциялары) тұрады.

 Микроорганизмдер аэробты ( тыныс алу үшін О₂  қажет) және анаэробты ( оттексіз тіршілік етеді.) болады. Анаэробты ашуда органикалық заттар соңғы өнімге дейін ыдырамайды, сондықтан энергия аз босайды. Аэробты алмасуды ( тыныс алу) аз энергиялы өнімдер алынады (СО₂  және Н₂О) және көп энергия босап шығады.

                              Ашу (спирттік):

                 С ₆Н ₁₂О ₆+2Н ₃РО₄+2АДФ→2С ₂Н ₅ОН+2АТФ+2СО ₂

                                   Тыныс алу:

    С ₆Н ₁₂О ₆+6О ₆  + 36Н ₃РО₄ + 36АДФ→6СО ₂+6Н ₂О+ 36АТФ+36Н ₂О

 

  Осылайша, 1 ьоль глюкозадан тыныс алу барысында 36 моль АТФ және 2847 кДж түзіледі, ал анаэробты процесте тек 2 моль АТФ және 217 к Дж түзіледі, яғни 18 есе аз түзіледі. Сондықтан аэробты жағдайда клетканың өсуі біршама тиімді. Тыныс алуда гликолиз нәтижесінде алынған сутегі оттегіне тасымалданады. Гликолиз нәтижесінде глюкозаның бір молекуласынан пируваттың 2 молекуласы, АТФ және НАДН₂ түзіледі. Пируват мультиферменттік комплекспен бірнеше коферменттің қатысында декарбоксирленуге ұшырайды. Бір кофермент сутегіні, екінші  кофермент А (СоА-Н) қалған ацетилді топ СоСн_2-ні байланыстырады. Тыныс алуда ацетил қалдығы үш карбон циклінде (ЦТК) тотығу хәне Н декарбоксилденуі (СО₂ бөлінуі) және гидротация ( Н₂О қосылуы) негізінде толығымен ыдырайды. Тыныс алуда АТФ синтезі үшін негізгі энергияны клетка гликолиз нәтижесінде алынған сутегінің оттегімен тотығуынан, пируваттың тотығуынан және ЦТК реакциясынан алады. Катаболизмнің соңғы сатысы- тотықтырушы фосфорирлену. Бұл процестің жүру барысында метаболизмдік энергияның көп бөлігі бөлініп шығады, осының арқасында НАДН және ҒАДН₂ ьолекулалары қоректік зат молекуласынан О₂ молекуласына электрон тасымалдайды. Фосфорилдену тыныс алу тізбегінде АТФ-синтетаза әсерімен жүзеге асырылады. Тыныс алу тізбегінде Н НАДН-тан О₂ тасымалдауда 218 кДж бөлінеді.

 Ассимиляция – биоорганикалық (СО₂, Н₂О, NН₃ – автотрофты) немесе органикалық қосылыстардан (гетеротроты) жеке заттардың синтезі. Энергияға деген қажеттілік не фотосинтез процесінде жарық энергиясының есебінен, не биоорганикалық заттардың (Н₂S, NН₃ және т.б.) тотығуы есебінен өтеледі. Фотосинтез – АТФ және сутегі түрінде жиналатын, (НАДН) коферментінен байланысты жарық энергиясының химиялық энергияға айналуы. Ол екі процесстен тұрады: жарықтағы энергияның hυ фотомның түзілуі және қараңғыдағы көмірсудың түзілуі.

Н₂ қалпына келтірушісі Н₂О фотосинтез процесінде ыдырауынан түзіледі.

12 Н₂Оhυ — 2Н₂+ О₂ + АТФ

АТФ электрондарының тасымалдану тізбегі бойынша электрондардың өзгерісінде түзіледі.

6 СО₂ + 12 Н₂ қараңғыда С₆Н₁₂О₆ + 6Н₂О

Бактерия және өсімдік клеткалары ақуыз құрамына кіретін 20 аминқышқылының барлығын өздері синтездейді. Гетеротрофты ассимиляция молекуланың қайта құраудың негізгі процесіне кіреді, кейде организмде қажетті барлық қосылыстарды синтездеу үшін бір ғана органикалық зат жеткілікті.

Реттеу механизмі биохимиялық процесстердің жоғарғы үнемділігін қамтамасыз ету үшін эволюция процесіне кіреді. Метоболизмді реттеу – бұл биохимиялық процесстің жылдамдығын осы прцессте немесе оның активтілігіне қатысатын ақуыз туындыларының мөлшерін қайтымды өзгерту жолымен басқару. Ақуыз туындылары – бұл қарапайым ферменттер – химимялық реакция катализаторлары. Бірақ кей процесстер мысалы, көп субстраттың биологиялық мембрана арқылы тасымалдануы ақуыз арқылы жүзеге асырылады, олар қандайда бір химиялық түзілулерді катализдемейді. Сондықтан реттеудің екі негізгі деңгейін қарастырады:

Ақуыз туындыларының репликация, транскрипция және трансляция сатыларында биосинтезді ретттеу деңгейі

    Олардың активтілігін функционирлеу процесінде реттеу деңгейі

 

1.1.8.1 Аналық ашытқылар

 

Басты мәселе ашытқылардың жақсы іріктемелерін алу – бұл үшін сапалы егу болып табылады: оның сорты таза болу қажет. Сорттарды іріктеу тәжірибелер арқылы жүргізіледі. Кез-келген завод аналық ашытқылардың тек ең жақсы сорттарын пайдалану қажет. Егу кезіндеаналық ашытқылардың шыққан жері және тазалығы  өте маңызды. Егер де аналық ашытқылар құрамында  жабайы ашытқылар немесе басқа микроағзалар болса, онда ашытқының сапалы сорттан шықса да, егіс құнсыз қалады. Тек жасанды селекция жолмен өсірілген ашытқылар ған ең таза болады. Бұл үшін ашытқының бір ғана жасушасынан егу арқылы басқа организмдерді түсірмей таза ашытқылар алады. Таза культура бөліп алу үшін ең алдымен өсірілген рассадан бір жасуша алу керек. Бұны келесі жолмен алады. Ашытқылардың кішкене мөлшерін шыны ыдыстағы стерильді қоректік суслоға салып, ашытқыларды сұйықтыққа орналастыру керек. Содан соң заттық әйнекке осы  қоспадан бірнеше бөлек тамшы алып микроскоп арқылы қараймыз, әр тамшыда қанша жасуша саны бар екенін санайды. Қоспаны залалсыздандырылған суда сұйылтады да, жаңадан заттық әйнекшеге препарат дайындаймыз, сұйықтықтан алынған әр тамшыдан бір-бір ашытқы  жасушасын алуға болады. Егер бір ашытқы жасушасы бар тамшыны тапса, оны 25-30ºС инкубаторға 2-3 рет салғаннан соң бөтен клеткалар табылмаса, оны әрі қарай культивирлеуге болады. Культивирлеу былайша жүреді. Ашытқының тамшыдағы бір жасушасын немесе өскен коллонияны шыны ыдыстағы залалсыздандырылған суслоға немесе желатин суслосына орналастырады, мұнда ашытқылар даму қажет. Көбею, бір литр сиымдылығы бар пастер колбасында  инфекциядан қорғалған, залалсыздандырылған, сусломен толтырылған ортада жүреді.    

 

Сурет 1- Пастер колбасы

Ашытқылар белсенді бөліне бастайды. Ашытқалар әрі қарай жақсы өсу үшін көп мөлшерде қоректік орта дайын тұру керек: оны бөтен организмдермен ластанудан қорғап сақтау үшін, карлсбергер деп аталатын колбасы пайдаланылады. 

 

Сурет 2- Карлсбергеров колбасы

 

Бұл ыдысқа пастер колбасындағы тұнбаны орналастырады, артық сұйықтықты төгеді. Карлсбергер колбасында ашытқылар өсуін жалғастырады, ашытқы массасының өскені байқалады. Көбеюдің соңғы сатысында барлық стерильдікті сақтай тұрып ашытқы массасын үлкен линднеровский аппаратында таза ашытқы культурасын алу үшін орналастырады, бұл аппарат сиымдылығы 100 не одан көп литр мөлшерінде залалсыздандырылған сусло құйуға болады және ашытқылардың көлемін бірнеше киллограмға дейін өсіруге болады. Бұл жұмыстың барлығы бұрын жүргізілген, сонда, бір ашытқы жасушасын өсіру үшін, қоректік ортаға бөтен микроағзаларды кіргізбей. Бұл аппарат арнайы осындай жұмыстарға арналып шығарылған және өз жұмысына өте жауапты.

Сурет 3- Линднер таза ашытқыларды культивирлеуге арналған үлкен аппарат                                                                                                                                     Пастер колбалары. Колбаның мойны екі рет майыстырылған, түтіктің соңы ашық, ауа қажеттілігін қамтамасыз етеді. Соңы мақтамен немесе асбестпен жабылған. Осының арқасында ауадан бөтен организмдер кірмейді. Мақта фильтр ретінде орналасқан, егер де микроағзалар түтікке кіріп кетсе, оларды түтікшенің қайырылған бөліктері колбаға түсуге жол бермейді. Колбаның оң жағындағы шыны түтікше сұйықтық үшін қажет. Карлбергеров колбасы а – толтыруға арналған ойық, — ашытқысы бар суслоны төгуге арналған. Ашытқы заводы әр кезде жаңа қайта егу жасай бермейді, алдыңғысын пайдаланады: алдыңғы материалдың бір бөлігін алып  аналық ашытқы ретінде пайдаланады. Егер жақсы аналық ашытқы жасушалары қажет болса, заводта жасалған суслодан ашытқы культивирленуіне қоректік орта жасай бастайды. Қоректік орта ашытқыларға қажет барлық қоректік заттар бар екенін білеміз: көмірсулар, азот, минералды қоспасы бар заттар, бұл заттар еріген күйде болу керек. Дән құрамында осы барлық қоректік заттар бар, бірақ еріген күйде емес, өйткені көмірсулар крахмалдан болады, ал азоты бар заттар – ерімейтін ақуыздық заттар. Егер біз осы дәнде бар қоректік заттармен ашытқыларды қоректендіргіміз келсе, және өсуін жылдамдатқымыз келсе, онда осы заттарды ерітілген күйде өткізуіміз керек. Бұл үшін ыдырататын қасиеті бар энзимдер пайдаланылады, олар өскен дәнде көптеп кездеседі. Ұнтақталған дәндерді (сұлы, жүгері) суға салады, езіледі және бірәз уақытқа сәйкес температурада қалдырылады, бұл уақыт ішінде крахмал қантқа диастаза ретінде өтеді, ақуыздың үлкен бөлігі ерітілетін қосылыстарға ( пептон, амид ) айналады. Бұл ортада ашытқылар өздеріне қажет қоректік заттарды табады. Егер фильтрация арқылы қоспаны өткізсе «сусло» деп аталатын барлық қажетті қоректік қоспалары бар таза сұйықтық болады. Қымбат дәннің орнына арзан (крахмалы бар) картопты алуға болады. Соңғы кезде әсіресе Германияда меласса көмірсу қорегі ретінде кең көлемде пайдалана бастады. Суслода өсіріліп жатқан ашытқылардың көбеюі барлық уақытта жақсы жүре бермейді, мұндай көп мөлшердегі культураны стерильді түрде ұстау мүмкін емес. Бөтен микроағзалар түскен кезде өсіруді кейде тоқтату керек болады. Сондықтан көбейіп келе жатқан ашытқыларға арнайы қарау қажет. Бұл үшін ең жақсысы, басқа микроағзалар тіршілік ете алмайтын, бірақ ашытқылар үшін өте қолайлы болатын орта жасауға болады. Бұл культураның және жоғары сатылы өсімдіктердің ең баста заңдылығы.

Көбейтудің бұл түрі табиғи болып есептеледі. Бұл культивирленетін микроағзаларды күшейтуге негізделген, соның арқасында оның өзі бөтен ағзаларды жоюға көмектеседі. Осы сияқты зерттеулер өсіру үшін қолайлы жағдайларды келісімдерді орындаса және сақтаса жоғарыда айтылған жұмыстар орындалады. Бұл заңдылықтар тек ашытқылар үшін ғана емес, сонымен қатар басқа барлық организмдер үшін де қолайлы.

 

1.1.8.2. Табиғи культивирлеуге арналған маңызды шарттары

 

1.Түрі және мөлшері бойынша егу. Егіс материалы таза болу керектігі туралы біз айттық. Бірақ егіс материалын дұрыс өлшенген түрде егу керек. Мөлшері көпемес, бірақ керекті мөлшерден кем емес, бөтен микроағзалар түссе егіс материялы басым болу керек.

2. Қоректік орта, оның сыртқы (физикалық), ішкі (химиялық) қасиеттері. Микроағзалар үшін қоректік орта тазалығы өте маңызды. Кейбір организмдер қатты ортаны қажет етеді, бақалары жұмсақ, сондай-ақ қоректік ортаның концентрациясындағы ерітілген заттар ағзаның дамуына әсер етеді. Ортаның химиялық құрамы және қоректік ортаның түрі негізгі орында екендігі айтылды.

Тек оның құрамындағы энзим мөлшері, және оны организмдер пайдалана алуы жайлы есте сақтау керек. Барлық қоректік орта бір қажетті заттары болуы керек көмірсулар, азотты заттар, минералды заттар.

3. Жарық және ауа. өзімізге белгілі болғандай, төменгі сатылы организмдер үшін жарықтың маңызы шамалы. Бірақ үльтракүлгін сәуле шағылысуы әсер етеді (тежейді). Ал ауаға келсек ол барлық организм қажет етеді, демалу арқылы энергия алады; ауа микроағзалардың таза культурасын алу үшін ең маңызды фактор.
4. Температура, жоғарғы сатылы өсімдіктер дамуы үшін маңызы зор, микроағзалардың дамуы үшін де маңызды фактор. Микроағзаларға оптимальді температураны сақтау – таза культураны шығару үшін шарт.
5. Қоздырушылар. Бұлармен жоғары сатылы өсімдіктерді зерттегенде кездессе, төменгі сатылы микроағзаларды зерттеген кезде организмдерді қоздырушы заттар кездеседі, ол заттар организмнің өмір сүру сапалығын жоғарылатады. Бұл «қоздырушылар» өсіріліп жатқан организмнің жұмысын күшейтіп бөтен организмдерді жою үшін қажет. Олардың бірнеше түрі бар және әр түрлі әсер етеді. Бұл заттар үлкен дозада улы болады, организмді өлтіреді, ал аз дозада жағымсыз болады, мысалы эфир майлары.
6. Қорғаныш заттары. Қорғаныш заттар деп бір организмді басқа организмнен сақтай алу қабілетін айтады, бөтен организмді өлтіреді немесе тежейді. Бірақ бұл заттар қорғанатын организмдер үшін де қауіпті. Олардың мақсаты бөтен организмге қарағанда соңғысы қорғаныш заттарды үлкен дозада әкеледі.

Қызығы,  ашу  кезінде  микроорганизмдер  зат  алмасу  барысында  осы заттарды  шығаруы. Мысалы, спирт (және көмірқышқыл) ашытқылардың өзіне зиян, бірақ олар ол затты көп мөлшерде әкеледі, басқа микроорганизмдерге қарағанда, осылайша олар басқа организмдерден қорғалады. Ашу процесі спецификалық болып саналады, тек қана прцесс кезінде  энергия бөліп  қоймай,  тіршілік  үшін  микроорганизмдер  басқа ағзаларға  қарсы  тұру  алу үшін. Сондықтан зимазу ашытқыларды қорғаушы энзим  деп  аталады.  Сонымен,  бір  қатар  физиологиялық  факторлар,  микроорганизмдер физиологиялық жағдайын күшейтеді  және  ортасын тазалықта  сақтайды.  Кейін  біз  бір  қатар  таза  культураны  табиғи  жолмен алу тәсілдерін білдік. Бұл негізінен, нан өнеркәсібінде организмдер арқасында нан ашытқысын алу үшін қажет.

 

 

 

 

1.1.9 Ашытқылар өндірісі (Заторлы әдісі)

 

Ашытқылар өндіру үшін әртүрлі әдістер  бар,  бір – бірінен  ажыратылатын  техникалық. Біз тек керектілерін қарастырамыз.

Заторлы әдіс (Венскийлік ескі әдіс). Бұл әдіс (1887 жылға дейін) сол уақытта  жалғыз қолданылатын келесілерджен құүрылады.  Қоректік материал ретінде дәндер қызмет етеді,  қара бидай, жүгері, бидай жіне  қарақұмық,  сонымен қатар ең көп  бай  диастазды  арпа маясын,  өлшемін оның диастазды  күш тәуелділігіне   қарай алады (10 % шамасында),  тұрпайы майдалайды. Мия энзиммі  құрам бөліктерінің  дәндерінің төгілмеуі  қамтамасыз ету үшін  су мен араластырып  қойып қояды. Осы уақытта  басқа ыдыста аналық  ашытқыларды көп емес заттар мөлшерінде араластырады және сұт қышқылды бактерияларын  қосады. Осы  бактериялармен түзілген қышқыл  ашытқыларға  қорғаныс  және  қоздырғыш сапасы  ретінде әрекет  етеді. Содан соң  заттарды  ашытқы  ұйытқысы мен  араластырады және соғұрлым оны  жандырады, ондағы  барлық құрамында  қанты бар  заттар  10 % құрау керек. Оның құрамын  ареометрмен және  сазорометрмен анықтайды  және Баллинга  қысымында өлшейді,  сондықтан бұл жағдайда  10⁰С Баллинга. Қысқа уақыт мерзімнен  кейін ашу   басталады:  көміртек қышқыл  шариктері күшті көпіршіктендіруді  береді, дәндердің  бөлшек  қабықтары  табыс шығарады және  қалың қабыт пайда болады.  Шамамен 2 сағаттан  кейін  ашу соншалықты үлкен, (көміртекқышқылдың дамуы) оның  әсерінен  қабат жарылып  және түбіне  батып кетеді.  Көміртек қышқылды  көпіршіктерін өсіп  тұрған  ашытқыларды  төбеге шығарады және олар  көпіршіктер мен араласады, оның өлшемі 20 – дан 40 – қа дейін  биіктікті  құрайды. Содан кейін ашытқы көпіршігі түскеннен кейін, оны жалпақ темір  қасықпен  басып, чанға мұздай сумен жинап,  олардың  басылуы үшін біраз уақытқа  қойып қояды. Осыдан ашытқылар  фильтровальдық машинаға енгізеді, ол  заттардың  қатты  бөлшектерін  ұстап тұрады. Мия және дәне қабықтары , содан кейін  ашытқыларды  ары қарай  тұндыру  жолмен тазалайды және осымен   бірге  сондай – ақ  жүзіп жүрген  «сұр ашытқылар»  ажыратылады. Таза ашытқылар фильтр – процеске кетеді, оларды  тест үлгідегі күйге дейін сусыздандырады, содан соң  оларды  салмақ бойынша  форма беру арнайы  машинаға  жіберіледі. Қалған ашытқыларды  бос заттар  дестириляция көмегімен  босатылады,  су қалдығынан  ерімейтін  құрамдық бөліктер  қалады. Олар жиналады  және бардаға жем ретінде  кетеді. Бұл әдіс  100 кг заттар материалынан (дән + мия) ең жақсы әдісте 15 кг ашытқы және 30 кг алькоголь  алады.

 

• Мелассалық әдіс.

 

Дән қатынасты қымбат қоректік материал ретінде болғандықтан,  қайта өңдеу үлкен күшті талап етеді, мелассаны суслаға сапалы материалретінде тез  өз орнын тапты және негізгі масса ашытқысы массадан  өндіріле бастады.  Жандырылған меласса қышқылданады, фосфатпен және азоттық заттармен араласа отырып, бұл сусланы да ауалы әдіспен ашытады. Алынған ашытқылар толықтай қолдануға лайықты, бірақ, көбінесе олар нандай күшті емес. Ашытқылар көбеюінде күшті ашытқы организмдерін  керек етпейді, таңдаулы, керекті, тез өскіш нәсілдерін күшті араласқан қоректік ерітіндіні қолданумен (қант), бай минералдық қоректік заттарды қосумен, ашытқылардың көп көлемде шығуы. 100 бөліктік  қанттан зерттеулі жолмен пресстік ылғалдылықпен 270 бөлік ашытқысы, өндірісте шығару шамасы аз 200 бөлік шамасында.

 

• Әуедегі әдіс.

 

Ашытқылар кислородпен дем алуды қажет етеді және кислород келіп тұрған жағдайда  ғана өседі. Ауа туралы біз айтып өттік. Заттарда ашытқылардың дамуы кезінде ауаның келіп тұруы олардың көбеюіне көмектесу керек. Осыдан ашытқыларды алудың жаңа әдісі салынды. Сонымен қатар қоректік сұйықтықтың дайындалуы жаңартылған. Алдымен мынаны алды, құрамынан, дробин заттарынан мөлдір сусло алу, ішінде құрамдық бөліктер материалы  ерітілген және  содан алынған ашытқыларды шығару оңай. Қара бидайды суда шаяды және 12-15 сағатқа қалдырады. Жүгеріні суда шаймайды, немесе шаюдан кейін арнайы аппаратта  булауға арналған үлкен қысымда пісіреді. Жұмсақ жаңа  және суланған қара бидай валиктермен майдаланады.  Ағаштық чанда пісірілген жүгері және майдаланған қара бидай және араластырғышпен араластырылады. Температура 52⁰С –қа дейін апарылып жарты сағатқа дейін ұсталынады. Ақуыздар энзим миясымен бөліктесіп  шашылу керек, яғни “пептинизделу”. Сонан соң температура 63⁰С дейін көтереді, яғни қантталу аталуы. Бірқалыпты заттардағы микроорганизмдер көп бөлігі өлтіріледі. Содан кейін тұнып тұруға қалдырады, йодқа деген пробасы көрсеткенше тұрады, крахмалдан басқа жоқтығы, қантталудың толық болғаны көрінуі керек және болған уақыты 1-1/2-2 сағат .Сонда заттар 50⁰С дейін мұздайды немесе сүтқышқылды бактериямен ауырады. Бұл организмде жақсы дамиды немесе ашытқыларға керекті қорғаныс және қоздырғыш заттарының сүт қышықылын. Сүтқышықылды бактерияларын өлтіру үшін,  оны басынан стерильдеу үшін  он сағаттық қышқылданудан кейін керекті мөлшері, қышқылы, заттарды тағы да 65-75⁰ С температураға дейін қыздырады. Осыдан кейін заттар цедильный  чанға ауыстырылады – темір сосуды, оның түбінде екінші тесіктік немесе мөлдір тереңдік орналасқан. Онда дробина түзіледі (қарабидайлық пленкалар) және табиғи фильтр пайда болады. Осы чаннан тәуір мөлдір сусланы өзіндік ашытқы чанға құяды. ҚҰалған дробинаның құрамында аз мөлшерде (0,3-0,4%) ерітілетін заттар (қант) қалғанша сумен жуылады. Бродильдік чан оған тек мөлдір, сүтқышқылды, құрамында барлық қоректік заттар бар сусло, 7-ден 10⁰ С дейін Баллинға түседі. Одан басқа онда ауаны шығаруға арналған қондырғы бар.

 

1.2 Патент көрсеткішінің анализі

 

Патент көрсеткішінің  анализі көрсетеді, қазіргі уақытта зеттеулер биологиялық ынталандыру қолдану мен наубайханалық ашытқылардың активтілігін көтеру мүмкіндігі бүгінгі  күнде өзекті  болып саналады. Басты жылыми   жұмыстар  келесі бағыттар  бойынша орындалады. Қоректік ортада наубайханалық ашытқылардың өсіру тәсілі құрамында  мелассасы бар қайнар  көзі ретінде  көміртекті,  қайнар азотты, минералды тұздар  және бой стимуляторы, аэрацияорта кезінде келесідей  айырумен арнаулы азық – түліктер,  сол ерекшеленумен, ашытқылардың  шығу көлемінің  ұлғау мақсатымен, өсу стимуляторының  сапасы ретінде  бактериальды —  ашытқы препаратын  қолданады,  кемелдік емес наубайханалық ашытқылар араластыру жолмен алынғандар, ашытқыларда кептіру кезінде  пайда болатындар,  өндіргіш қалдық ретінде   сүтқышқылды бактериямен Lactobacillus caseivar alactosus – 139 арақатынасы  1:0,5 келесідей   ұстамдылықпен 48 – 50⁰С ,  осыда  стимулятор  3 – 4,5%  көлемінде қолданады,  меласса масасында.

Патентте  наубайханалық ашытқылар  активатция жасау  тізімі көрсетілген. Наубайханалық ашытқының активатция тәсілі, ашытқы суспензиясының сулы  суспензиясының   сақ  дайындалуы және  оны электромагниттік  алаңмен өңдеу, мына  ерекшелік мақсатымен,  процесті жеңілдету және  ашытқылардың сапасының  жақсаруы В – фруктофуроздазаның  активтілігінің көбею арқасында  болады,  электромагниттік  бағытталған алаңмен 0,2 Тл индукциясымен, 50 Гц  жиілігімен 18 – 23 минут аралығында.

Патентте  [20] жаңа ашытқы штаммы ерекшеленген. Құрғақ заттан (hoshi – mo)  жаңа ашытқы штаммы (ONY1) ерекшеленген, Жапондық салтдәстүрінің  сүрленген азық түрлігі. Мынандай маңызды пісірілген ашытқылардың  көрсеткішімен  жаңа штамм Жапондық штамдармен  салыстырылды, қамырды ашыту  қабілеті ретінде  және  меллассада өсу – жылдамдығы  жоғары қанттық. Қамырдың ашуға қабілеттілігі, құрамында  ONY1 бар,  жоғары болған, қақталған сүбеге қарағанда ішкі клеткалық трегалоза  құрамымен құралған.  ONY1 сондай – ақ  жоғары  тоңаздқышқа тұрақтылығын айқындаған, жоғарыда  қандай болсада төменде де төмен қанттық  қамырда болады. Алынған мәліметтер мынадай негіз береді, ONY1 штамдары  комерциялық штамм ретінде   жарамдылығы екендігі, жоғары қанттық  қамырды пісіру ретінде  қолданылуы сондай – ақ  процессте тоңазытылған  қамырды қолдану.

Патентте [21] нан өнімдерінің жоғарғы биологиялық  бағалылығы атап өтілген. Ірі қара малдардың сүйегінен  нан  өнімдерінің  құрғақ ақцыздық жартылай фабрикатты  сапалық байыптылық  ретінде қолдану  мүмкіншілігі зерттелді. Осы  азық – түлікте ақуыз заттың құрамы 869  кем емес, соның ішінде  алмастырылмайтын аминқышқылдар  ортамен 159 г. Тіркелінген ҚАЖ – да 5%  дозировка  массасының  ұн қамырында оның жоғары  қайтақалыптастыру активтілігімен қамырда реологиялық  мінездемесінің  қамырлануына әкеледі. Бұл  эффектінің  жойылуы үшін  сондай – ақ  нанңың  биологиялық бағалылығын көтеру үшін рецептура өнімдеріне  қосымша  тамақ қоспасын енгізеді.

«Гидрохлорид лизин» дозировкада 0,13 – 0,159 г, аскарбин қышқылы 0,005 – 0,01 % және фермент препараты липопан  90 – 0,003 – 0,0059, масса ұнына 2. тәжірибелі пробаларды ерекше  эластикалық жұмсақтылықты  иеленген және  дамымен бірқалыптылығы мен, жұқа қабатты және  нәзіктілігімен ерекшеленген. Уақыты лизин бойынша 12,4 – 13,89 граммда көтерілді, биологиялық бағалылық 10,8 – 12,05 г, пористтілігі  85 – 11,0 пайызға, салмағы 30 – 32 %. Пепсин – трипсин системасы мен ақуыз  нанның қорытылуы  жасалады. Адсорбциялық байланған,  ылғалдылығының долясы ұлғайтылған,  процестің баяулауына әкелетіні айқын.

Патентте [22] биологиялық активті наубайханалық ашытқыларының  көтерілуі түзілген.  Қоректік қоспада алғашқы  тазалау  жолымен  ашытқылардың көтерілу  мүмкіншілігін зерттеген. Биологиялық активті заттар ретінде желудейден жасалған ұн боп табылады.  Оның құрамы  пайыз масасымен  көрсетілген, азотикалық – 65 % және  дубильдік заттармен – 11,4 %, липидтермен – 5,5  %, крахмалмен  – 54,7 %, қант сіңімділігі – 10,4 %, клетчаткамен – 2,5 %. Адаптация ашытқыларының клетка ашына  көбірек эфектісі болып оны қоректік қопада ұстамдылығымен  болады және  желудейден жасалған ұн, амарандық ұн,  майдаланған бидай ұрығы және  сүтті сарысуы, 30 – 40 минут аралығында.  Қорытындысында  мальтоздық және  зимаздық ашытқылар активтілігі  көтірілді, әрлеу күшіне оң әсерін береді және  активатция алдын 14 – 12  имнут құрастырады,  ұстамдылықтан кейін  7 – 6  минут. Мұндай өзгергіштер метоболизм ашытқыларының  клеткалары қоректік қоспа құрастырылуы мен  қамтамасыздандырылады,  органикалық қышқылдар,  витаминдер,  толықтырылмаған майлы қышқылдар, ұн құрамында  желудейі бар, аморонда  және  сүтті сары суда.  Активтендірілген ашытқылардың  қолданылуы дайын өнімнің  сапасын жақсартады.  Нан пісіргіш бидай ұнының   бірінші және екінші сорттарын салмақ көлемі 15 % -ға,  пористтілігі 8 %.

Патентте [23]  ашытқыларды өңдеу тәсілі  түзілген, тапқырлық  азықтық өнеркәсібіне жатады,  көбінесе спирттік  және сыра өнімдерінде  45 – 55⁰С  температураға жету үшін  суспензия  ашытқының  өңдеуін оны  жылыту жолмен  жүргізіледі және  инфроқызыл сәулесін қолдану  мен ұзындығы толқын диапазонында  0,8 – 2 мкм 20 – 180 ⁰С  уақыт  аралығында. Тәсіл ашытқының бродильдік активтілігін 1,3 – 18 есе жоғарылатуға  рұқсат етеді,  штаммен 10 сағатқа  ашудың  жалғастырылуын  тоқтату,  ашытқыларды көп мәрте  қоодануында  олардың стобильдік  донзиологиялық активтілігін сақтау.

Патентте [24]  ашытқылардың ферментетивтік  активтілігі және  ашытқы тектес  организмдері  түзілген.  Суда минерализатция процессін зерттеді. SO штамм  ашытқыларда  гидролаз  активтілігін  анықтады және  ашытқы тектес  организмдер Candida туысынан, Rhocotorula,  Saccha romyces, сондай – ақ  Hansenula Saturnus  түрлері.  Зерттелген  организмдер кең  көлемдік  ферментативті активтілікті иеленген.

 

 

 

 

    1.3 Эксперименталдық  бөлім.

 

• Қойылатын міндеттер

 

       Соңғы уақытта флавонойдтардың  әр түрлі топтарын зертеуге айрықша  назар аударылуда – табиғи нутриенттердің,  биологиялық активтілік функционалдық тағамдық  азық-түлікті өндіруде негізгі структуралық элементі болып табылады. Флавонойдтар  адамның күнделікті практикалық рационына кіретін көптеген  азық-түліктік  өсімдік тектес  тағамында қолданылады. Флавонойдтардың қайнар көздері – көкөністер, жемістер, сусындар, дәрілік шөптер.

       Қан тамырларының қабырғасының бүлінуіне флавонойдтар қарсы тұрады және  жүрек ауру профилактикасында қолданылады.  Аллергияға қарсы да мәліметтер бар,  антивирустық және ісікке қарсы флавонойд ффективті. Флавонойдтардың   негізгі бір ерекшелігі – табандылық комплексте  ауыр металл йондарын байлауға қабілеттілігі, сонымен қатар соңғы каталитикалық  әрекеттерін айырады.

       Флавонойдтардың негізгі қайнар көзі  болып  көк шай экстрактісі (КШЭ). Флавонойдтарда КШЭ-ден басқа, В тобының витаминдері (тиамин,  рибофлавин, пантотен қышқылы), РР витамині, аскорбин қышқылы, ақуыз заттары, аминқышқылдар (көбінесе глютамин), эфир майлары,  хлорофил, ксантофил,    каротин. Одан басқа КШЭ құрамында  темір тұздары, магний, марганей, натрий, макро және микроэлементтер ( фосфор, калий, фтор, йод, мыс, алтын және тағы басқа), органикалық қышқылдар (щавельдік, лимиттік,  алмалық, пировиноградтық, фумаровтық), пептиндар, қант, полисахаридтер, кофеин.

       Берілген жұмыстың мақсаты – КШЭ қозғалыс эффектісін анықтау, зерттеулер жүргізу. Генеративке нанпісіргіш ашытқылардың  газ түзілгіш активтілігі.

       Зерттеудің объектісі – ашытқы штамдарының тахникалық таза нанпісіргіш пресстелген Я-1 және Л-441 әр түрлі биохимиялық мінездемелермен.

       Паспорттық мәліметтермен сәйкес, штамм Я-1  45 минуттан кем емес  көтері күшін иеленеді, штамм Л-441  35 минуттан кем емес. Зерттеулерде максималды эффект алу үшін сапа ретінде мелассаны төмен көрсеткіштермен қолданады: редуцирлеуші қант – 52 %,  құрғақ заттар 80,4; амминдік азот – 0,22 %, биотин – 52 %, калий – 3,5 %, нитраттар – 16 %, РН 6,8.

 

       Эксперименталдық жұмыстардың мақсаттары келесілер болды:

• Шолу жүргізу, литературалық және патенттік мәліметтер анализі;
• Биологиялық стимуляторларды қолдану жолмен нанпісіргіш ашытқыладың активтілігін көтеру мүмкіншілін зерттеу;
• Нанпісіргіш ашытқылардың өндіріс технологиясында флавонойдтардың рөлін анықтау;
• Қазақстанда нанашытқыш ашытқыладың өндіріс даму перспективтерін зерттеу;
• Нанашытқыш ашытқыладың зерттеу методикасын меңгеру.

 

• Эксперимент методикасы.

 

   Зерттеулерді жүргізуге келесі методикаларды қолдануға болады.

 

 

• Ашытқыладың микробиологиялық анализі.

 

       Микроскопирлеу әдісі. Таза дақылдың  оперативтік бағалауы және ашытқы жасушалардың жағдайын препарат  микроскопирлейді, су суспензия ашытқыларынан дайындалғандар және метилен көгімен боялғандар. Санның санаулы былғанған өлі және майда жасушалардың, сонымен қатар бөтен микрофлораның анықталуы методика бойынша орындайды.

       Ашытқыларды өсірудің күнделікті микробиологиялық бақылау процессі [25].

       Процесс контролі үшін проба дақылдарының ортасы, ашытқы өсімдіктерінің аппараттарының микроскоп астында 800-1000 ұлғаю кезінде анализдер орындалады:

• Былғанған жасушалардың санын санайды (%). Цикл басында олардың саны 30-дан 40 %-ға дейін өсуі керек және 5 сағатқа  80-90%  дейін циклдің  аяғына дейін жайлап  түсу керек. Үздіксіз дақылда таңдау сатысында былғанған жасуша саны үнемі 40-50 % болу керек;
• Өлі жасушаларды анықтайды (%), метилен көгімен боялғандар. Алаң көрінісіндле олардың саны 1-2 –ден аспауы керек. Жасушалардың үлкейтілген құрамы, барлық өлі және екеулік бүршік ортада ингибитор бар екенін дәлелдейді (нитридтер, мыс оксиді, күміс, сынап, кодмия), және технологиялық режимді бұзу туралы.
• Жасушалардың өлшемін және физиологиялық күйін анықтайды. Қалыпты жағдайда жасушаларды өсіру біркелкі болу керек, майда жасушалардың құрамы 20-25 % -тен аспау керек. Дәнділіг майда жасушалардың көп саны (35-50% ( аз мөлшерде былғанғандар ортады зольдік заттардың жоқ екенін дәлелдейді, сонымен қатар температура режимдерінің бұзылуы, РН және аэрирование;
• Дақылдық ортаның микробиологиялық тазалығын анықтайды.

       Себулі ашытқылар сатысында цикл аяғында барық көбікте 1-2 жасуша сахаромицит емесі  өтіледі және алаң көрінісіне бактерияға 10-15. Товарлы аппараттарда циклдің басында бөтен  ашытқыладың бірлік жасушалары кездесуі мүмкін, спнның өсу 10-15 % -ға дейін, цикл аяғында және таңдаулы аппаратта.

       Өлі және майда жасушалардыңкөп болуын байқап, дәнділік және бүлінудің аз мөлшері, барлық нитридтердің және технология параметрлерінің бақылауын тексеру керек. Егер нитриттер табылған болса, оларды қышқылдандыру керек, аэрацияны ұлғайтумен және РН ортасын 4 есе төмендету керек.

       Қатты ортада егу тәсілі.

       Егуді қатты ортада жүргізуде оның нақты бөтен микрофлора құрамын  анықтауға болады. Егер де фракциондық  антибиотиктермен микроорганизнің даму әдісін қолданса ғана. Бұл әдіс қолайсыз жағдайды болдырмайды, Петри  табақшасында  бактериалдарды  санау кезінде  ашытқылардың колониясымен  өсуіне  байланысты.

       Ашытқылардың дамуына  оның  бактериалды инфекциясын  анықтау үшін нистатин антибиотиктері мен басады. Ерітіндіні антибиотик концентратциясына қарай 20ед. 1мл  ортаға себіледі. Бұл ерітіндіні  ашытқылардың өсуін тоқтатады.

       Ашытқы саңырауқұлақтарын  анықтау үшін,  инфицирлеуші наубайханалық ашытқыларды Лакраийска әдісін қолданады. Ашытқыларды  лизинмен  агаризовандық   синтетикалық  ортаға  себеді, наубайханалық  ашытқылар  лизинді сіңірмейтіндер, олар бұл ортада өспейді де басқа ашытқылар жақсы дамып өседі.

Алдын ала  кептірілген  және тарировандв металдық бюкске  техникалық таразыда  ашытқының 2 грамын өлшейді. Содан кейін  оған 5 – 7 мл дистеильденген суды  құяды және  таяқша мен  біркелкі суспензия болғанша араластырады. Таяқшада қалған ашытқыларды  сол бюкске  5 – 7 мл сумен жуады.

Бюксті  қайнағанша  қыздырады содан кейін  тигельдік  қысқышпен  шайқайды,  сұйықтық араласуына  және көпіршік жоқ  болғанша. Содан соң  бюкс  түбінде  біркелкі  ақ қабат  пайда болады.

Қабықтың күйіп  кетуін болдырмау  үшін,  бюкске   асбастік  торшаны  қояды. Будың  таралу  процесі 5 – 7  минут. Ақ  қабат   түзілген  соң,  бюкст  кетіру шкафына  1 сағат  20 минут, 105⁰С  температура  кетіреді.

Келтірілген  әдіс  ашытқы  сүтінде  ашытқылар құрамын  анықтауға  қолданылады  нан заводында дайын өнім  сапасы  ретінде  жіберіледі.

 

1.3.2.2  Ашытқылардың ылғалдылығын анықтау

 

Ашытқылардың ылғалдылығын анықтау (стандартты тәсіл)ылғалдылық ашытқыларды сақауға тигізетін әсерімен ашытқы құрамындағы ең маңызды көрсеткіштің бірі болып табылады. Ылғалдылық жоғары болған сайын, ылғалдығы МЕСТ-ке сәйкес 75% -тен жоғары болуы керек.

Ылғалдылықты анықтау үшін 1,5г ұсақталған ашытқыны аналитикалық таразыға кептірілген, қақпақпен жабылған бюксеге тартады.Ашытқыны  кептірген шкаорта 105 ⁰С температурада кептіреді.

Бірінші өлшеудегі –кептіру басталғаннан, соң 4 сағатта, келесілері әрбір саат сайын жүргізіледі. өлшеуден бұрын бюкстып жауып, эксикаторда 30 мин суытады.

Егер екі өлшеу арасы 900г –нан аспаса, көзделген масса алынды   есептеледі.

Өлшенген нәтежесінде мөлшерін 0,05 –ке дейін алып тасталды мөлшер 0,05-ке және дөңгелектегенде 0,1 ылғалдылық пайызбен көрсетеді.

Ылғалдықты анықтаудың стандартты тәсілі ұзақ, лабо-да (завод) екі тездететілген тәсіл  қолданылады.

Жоғары температурада кептіру

5г ұсақталған  ашытқыны, яғни алдын ала кептіріліп, қақпағы жабылған бюксе салып техникалық таразыда өлшейді. Ашытқыны кептіргіш шкафта 1 сағатқа жуық 30 ⁰С температурада кептіреді, бюкстың қақпағы жауып сосын 50 мин 130 ⁰С температурада кептіріп, эксикоторда салқындатып, өлшейді.    ВРИИХП-ВЪ құралында кептіру

5г ашытқыны ВНИИХП –ВЪ құрамында 160-162⁰С температурада 7 мин кептіреді.

 

1.3.2.3 Ашытқылардың көтерілу күшін анықтау

Ашытқылардың көтеру күші оның қамырды көтеруімен көрсетіледі. Қамыр неғұрым тезкөтерілсе, оның сапасы соғұрым жоғары болады

Ашытқылардың көтеру күшіне көптеген факторлар әсер етеді:ашытқы түрі, тазалығы, қоектік ортаның толықтығы, өсіру жағдайда (температура,РН, затор концен-н, аэрация деңгейі жәнет.б.), ашытқының химиялық құрамы)және т.б.

Стандартты тәсіл. Сорт сапалы бидай ұнының 280г-ң термостатқа 35⁰С температураға 2 сағатқа қояды. Сосын техникалық тразыда (0,01г дәлдікпен) 5г ашытқыны өлшейді,160 мл 2,5 %  таза қайнатылған тұз (35⁰С) ерітіндісін дайындайды. Фарфор чашкасында араластырады, одан соң ашытқа суспенциясын лабораторияда қамыр илейтін машинаны іске қосады. 5мин соң машинаны тоқтады, қамырды алып, батон пеншігіне келтіріп, темір ыдысқа ( 35% ⁰Стермостатта қыздырылған )салып, бетіне май жағады.

Темір ыдыс трапеция тәрізді, келеседей көлемде-беткі негізгі 14,3және 9,2см, төменгісі 12,6 және 8,8 см, биіктіг.і 8,5см ол үнемі тұрақты 35 ⁰С температуран қамтамасыз етіп, уақытты есептеп отырады.

Лабороторияда қамыр  илейтін машина жоқ кезде, қамырды қолмен илейді.

Ашытқының көтеру күші қамырдың көтерілген минутынан, формаға енгізуден бастап 70 мин жуық болады.

Жақсы ашытқылар қамырды 60-35 мин- та көтереді.МЕСТ-қа сай ашытқының  көтеру  күші 75 мин –тан аспау керек.

Қазір оданда жоғары көтеру күші  бар ашытқылар шығарылады, 85 мин-ке дейін -өнеркәсіп салаларында және вти-н шикізаты ретінде, өндеу,100мин –қа дейін жемдік  мақсатта

Ашытқының көтерілуі күшін анықтайтын стандартты тәсіл айтарлықтай күрдел, ұзақ, ұнның көп мөлшерін қажет етеді. Заводтар лабораторияда шикіөндірістер бақылау үшін ашытқының көтеру күшін анықтаймыз жылдамдайтылған тәсілі А.И. Островскиймен ұсынылған, яғни қамырдың шарик тәрізді көтерілуі.

Қамырды шарик тәрізді көтерілу жылдамдығы арқылы көтерілу күшін анықтау. 6,25г ашытқыны ступкада шыны таяқшамен араластырады. Алынған суспензияны дейін жеткізіледі. Содан соң пипеткамен 5мл ашытқы суспензиясын форфор  ступкаға алады да, 7г II сорт сапасы жақсы бидай ұнын қосады.,I мин араластырады. Қамырды алақанға алып дөңгелек формаға келтіреді. Дөңгелкті(200-250ми) су толтырылған (32⁰С) .

Ашытқының көтеру күшінің көркеткішін дөңгелек қамырды суға салған және оныңсу бетіне шыққанға дейінгі миут деп есептейді Судың бетіне ол ашыққыда неғұрлып көмірқышқылы газы көп жиналуына байлығы тез шығады. Жаңа иленген қамыр тығыздығы 1,4 –ке жуық . Ашу процесінде ол азаяды және тығыздығы бірден төмен болған кезде, л жүзіп шығады (судың бетіне). Жақсы ашытқылар дөңгелекті 14-20 мин ішінде көтереді. Егер көтерілуі 24 мин соң болса, онда ашытқы сапасы қанағаттанарлықсыз болып есептел.

 

1.3.2.4 Ашытқы қышқылдығы

 

МЕСТ-ке сәйкес ашытқылардың қышқылдығы заводтан шыққан кезде 120-дан аспауы қажет, ал 10 күн өткен соң, 0⁰ -4⁰С температурада  сақталған

Кезде 100г ашытұыда 360мг сірке қышқылы болады. Қышқылының көтерілуі  ашытқылардың қышқыл түзетен бактериялармен заңымданғанын көрсетеді.

Анықтау барысы 10г таразыда форфор щашкасында өлшенген ашытқыны, 50 мин дистилденген сумен жуып, 0,1 NaOH еретіндісімен 3-5 талшы 1% фенолфталеин қатысында  титрлейді. Тирлеу ашық қызыл түс пайда болғанша жүргізеді, ал бірнеше секунд бойы жойылмайды. Қышқылдықты 100г ашытқыдағы сірке қышқылың миллиграмымен есептеледі.

Есептеу. Қышқылдылықты нейтралбейтараптау үшін 10 г ашытқыны 0,1% NaOH ерітіндісі қосылады. Сірке қышқылының мөлшері 1 ил 0,1-ге және 6 амг, 100 г ашытқыда  6 а 100 мг анаомез нәтежесінде 0,5 –ке бөлігін алып тастап, қалғанын бірлікке дейін дөңгелектейді.

Ашытқы сапасының  МЕСТ-те қарастырылған көрсеткіштері бойынша нан ашытқыларының көтерілу күші және сақтаудағы тұрақтылығы жөнінен маңызды.

       1.3.2.5 Сақтауға ашытқының тұрақтылығын  анықтау

 

Ашытқының тұрақтылығына, яғни сақтау кезінде олардың ылғалдығы, тез бұл көрсекішеті төмендететін сахаролицет емес  тердің болуы, химиялық құрамы әсер етеді. МЕСТ-ке сәйкес ашытқылар О⁰-+С арасында 10 күнге сақтауға шыдамды болу керек.

Стандарт бойынша ашытқының тұрақтылығын ашықтаудың екі тісілі бар. Бірінші тәсіл –ашытқы дайындауын заводта сақтау кезінде О⁰С-4С

арасында бақылау. 10күн бойы күн сайын ашытқының  органиптикалық көрсеткіші, ал 10күнен соң қышқалдығы тексеріледі.Екінші тәсіл нан зауыттарында қолданылады.және жылдамдатылған болып есептеледі.

Жылдамдатылған тәсілі. Қағазға оралған 0,5-1,0 кг ашытқы пащкасын терместатта 35⁰С температурада жұмсарғанша соң толды. Ашытқыны темостапқа  қойған кезде бастап, жұмсарған уақытқа дейінгі сағат –ашыт-ң тұрақтылығын сипаттайды. Жақсы ашытқының тұрақтылығы 40 сағ- тан аспауы керек. Егер одан ерте жұмсараса, ашытқылар жарамсыз деп есептеледі. Тұрақты ашытқылар жұмсарусыз 100сағ-тан артық сақталады- олар кеуіп қалады.

Кейде ашытқының тұрақтылығын олардың көтеру күшінің өзгеруіне байланысты анықтайды. Ашытқының тұрақтылығын және көтеру күші бір пащкадан анықтайды. 5 г –нан екі бөліп ашыпқыны тиглаларға арнап, олардың біреуі 35⁰С температурада термостатқа, ал екіншісі салқындатқыш камераға ( бақылау) қояды. 24 сағаттан соң ашытқының көтеру күшін стандартты тәсілмей анықтайды. Тұрақтылығы жақсы ашытқы үшін көтеру күшінің термостаттық сынамада төмендеуды 20ми –тан аспауы керек.

Престелген ашытқының терең әрі тосық бақылауында микробиологиялық және химиялық анамизге, сонымен  қатар олардың биологиялық жағдайын сипаттайтын анализге әкеледі.

Ашытқының биологиялық жағдайы мольтаза активтілімен, осмосезімтомдылымен, глютатинның бар болуына сипаттаманы.

Ашытқының мальтазалық активтілігін анықтау. Жақсы сападағы –күші көтерілген, көлемді нан алу үшін –жабу алдында алу процесі жақсы, бірақ нанды соңғы ашу сатысында қамырды нашар көтеретін ашытқынлар кездеседі. Бұл факторге мынандай түсіндірме бар. Қамыр құрамындағы қамыр (сахароза, глюкоза,фруктоза және крахмалдың  фрементативті гидрамзде мольтза түзетіндер)ашытқысы әртүрлі ашытады. Глюкоза мен фруктоза тез ашиды. Сахароза мен мольтозаны ашытқылар  тек мына  қантқа дейінгі гидролиз кезінде  ғана  қолданылады. Сахароза қамырды салған соң толығымен  ұн сахарозасы мен ашытқыға таралады. Бірінші  2-3 сағатта алуға барлық қант  қатынасы. Ашу соңында ашытқы малтозасы мен глюкозаның активтілгінің жеткіліксіздігінен  мальтоза гидромизі, тоқтайды және ашудың төмендеуі газтүзілудің баяулауына, яғни қамырдың көтерілуінің нашарлауына әкеледі. Сонымен бірге мольтозаның актвтінің  төмендеуі наның үлпілдектілігі мен көлемі әсер етеді, сондықтан престелген ашытқы сапасына баға беруде көтеру күші мен бірге мальтозалы активтілінше де қарау керек.

Ротер тәсілі. 1г ашытқы мен суқұбыны суынан дайындалған суспензиясы 30 ми 10% мальтоза ерітіндісін қосып, 20мин көмір қышқылы бөлінгенге дейінгі уақытты белгілейді. Сок көлемі жөніндегі: көмірқышқыы газын бгореткада түзетін машина бойымен есептелді

2 – кесте   Ашытқының мальтоза активтінің жуық мөлшері (минут)

Жақсы	85-110
Қанағат-қ	110-160
Нашар	160-тан жоғары

 

1.3.2.6 Ашытқыдағы көміртегі   диоксидін анықтау

 

Газ  анализаторында  ашытқының  құрамын анықтау  жүргізіледі. Көміртегі диоксидін  штушермен  горизонталь жоғары қарай  орнатып және  сыйымдылығы 100  мл  болатын  және қысым көрсеткіші бар,  газды анализаторға  1 – 2 минут ішінде  10 кПа  жоғары емес   қысымда редукциялық айналма арқылы газ жиналады.

Газ  анализаторы  өзімен  бірге 2  перпендикулярлы  орналасқан  ыдыстар 4 және  5,  ағаш подставкаға біріктірілген   6 және  арасын кранг арқылы  қосылған 2 (сурет – 4 ).

      Көміртегі  диоксидін  жинап алып  болғаннан кейін  балоннан ажыратылады,  екіншіү шінші  крандарды  бекітіп, содан соң  шыны түтік  30 % КОН  ерітіндісімен  толтырылады. 2 кран ашылады, сілті 4 шыны түтікке  өтеді және  ондағы  СО₂ өзіне сіңіреді. 5 шыны  тоқтаған соң,  кранды  жабады  және  газды анализаторды 4 шыны түтік  жоғарыда  тұратындай  етіп  бұрып қояды.

Газдар  бұл жағдайда,  сілті  ерітіндісін  сіңірмеген, 4 шыны түтіктің  1 бөлінген  белгіленген  бөліктен өтеді.  4 (100 мл) шыны  түтіктегі  СО₂  әр түрлі   көлемде  болады және  сіңірмеген  газдардың  көлеміндей. Ол  99,8 %   көлемінен кем болмауы керек.

 

               4 сурет  — Диоксид көміртегі  құрамын анықатйтын пирбор

1.3.2.7  Нан  ашытқыларының  сапалық   көрсеткіштерін зерттеу

 

Егілген  ашытқылардың  негізігі   сапалық  көрсеткіштері келетканың  морфологиялығы және   физикалық қасиеті.

Үлгі алу. Таза  шыны  түтікшелер  залалсыздандырыған  ыдысқа  отырғызылған  ашытқыларды жақсылап орналастырады.  Жуылған үлгілерді түбіне жібереді.Ыдысты  сол заматта  мақта  тығынымен  жабады және ашытқы  генерациысымен  рассасымен  жауып белгіленеді [30].

Өндірістік  сыра ашытқыларын  сапалық көрсеткішін зерттеу  үшін   әр түрлі генрацияландағы ашытқылардың  микроскаптау  қажет және  биологиялық  ашытқыларды анықтау  артық заттардың (геикоген) саны,  өлі клеткалардың  саны және  физиологиялық қасиеттері: түбіне шөгуі және  көбеюге ашытқылардың қабілеттілігі.

Микроскопирлеу. Микроскопирлеу үшін  әр түрлі биологиялық  микроскоп түрлерін  пайдаланады. Ең көп тараған  МБИ – 1, МБИ – 2, МБИ – 3, МБИ – 6, МБР – 1, «Биолам 10» .

Микроскопирлеу үшін  сыра  ашытқыларынан «жаншылған тамшы»  препаратын дайындайды. Алдын ала жуылған  және майсыздандырылған, заттық шыныға  арнайы ілмекшемен  алынған ашытқы  ерітіндісін  жабын шынымен  және микроскоп арқылы байқайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

А – төбесінен бақылағанда,

Б – жанынан қарағанда,

В – микроскоппен үлкейтіп қарағанда.

 

5 сурет – Горяевтің сандық камерасы.

 

Микроскоп асытында микроорганизмдер клетккасының санын есептеу. Микроорганизмдер санын  санау  үшін  әдетте  Горяевтің  камерасын  қолданады (5 – сурет). Горяевтің сандық камерасы тек  қана заттық  шыныдан  тұрады,  төрт кесінді мен  бөлінген   3 көлденең  орналасқан  аудан. Көлденең  ортаның  аумағы  тең  бөлінеді.

Әрбір  бөлікте  тормен бөлінген  жанындағы  аймақтар 0,1 мм орналасқан  орталықтан  жоғары  (камера тереңдігі)  және жабын  әйнекті  сүртуге арналады.

Горяевтің сандық камерасы 225 үлкен квадраттарға  бөлінген. Кіші  квадраттың жаны 1/20 мм – ге тең,  ауданы 1/4000 мм²,  тереңдік  көлемде 0,1 мм – 1/4000 мм³. Үлкен  квадраттың  бөлігі  вертикальды ,  ол горизонттальды  графиктелген  немесе  графленбеген.

Сұйық  субстраттарда  ашытқыны қайта санау  алдын ала  сумен араластырудан  кейін  жүргізіледі. Ұсынылған жасуша  жасуша концентратциясына  тәуелді  болады. Ашытқы суспензиясына  100 мл  немесе  2 ; 4;  10 мл –ден  өлшегіш колбаға құяды.

Толтярялған камераны  мынадай  қатармен  орындайды:  азғана  зертелетін суспензия тамшысын  тор камера  беткейіне жағады және  шлифтелген жалпақ параллеьді  жабын шынымен жабады

 

 

1.3.3 Тәжірибие нәтижесі және олардың анализі

 

Наубайханалық ашытқылардың өсу  жылдамдығын  анықтау үшін  аэрирленген жұқа  қабық  мелассаның  концентратциясы  8 %  құрғақ өнім  30⁰С   температурада  6  сағат аралығында  ашытқы суспензиясы жиналады. Егілген ашытқы  санына  ашытқының  өсу нәтижесі   логарифімдік  көрсеткішпен көрсетілген

 

M = Ln m₁ – m₀ /6

 

 

 

Мұнда   m₁ – алынған  ашытқы саны, г;   m₀ – егілген  ашытқы саны, г; 6 – ашытқыны өсіруге кеткен  уақыт, сағат бірлігімен.

Мальтазды белсенді ашытқылардың И.К.Елецкийдің  микроорганизмдерді  қолдану әдісімен анықтадық.

Наубайханалық ашытқылардың газ түзіуші активтігін  SJA (Германия  өндірісі)   ферментографында   анықтадық.

Бақылау үлгісімен тәжірибелік ашытқылардың ашу  уақыты – 2 сағат. Ашу барысында  60 минут өткен соң  көміртегі  диоксидінің  артығын  шығару  үшін  алмастыруға  ұырайды.  Периотдында (кезеңінде)  автоматты түрде орындалып  шығатын көмір қышқылының    көлемі тьіркеледі [31].

Құрылған диаграммаға қарап көміртегі диоксидінің сомалық көлемін санайды. Қыйсық сызықтардың   соңғы нүктесіне дейін.

Ең көп  концентратцияны есептеуде қолданылатыны ЭЗЧ , 0,5 тен 0,005 %  дейінгі  қоректік ортада  өндіреді.

Үш паралеьді өсіру  изинілігінің орталығы 6, 7  суреттерде келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көк шәй экстрактының концентратциясы %

1 – бақылау,

2 – 0,05% КЧЭ; 3 –0,10% КЧЭ;  4-  0,25% КЧЭ; 5- 0,50%  КЧЭ

 

 

 

 

6 – сурет. Л – 441 ашытқы штамының  түзідегі   диаграммасыы

 

 

 

 

 

 

 

1 – бақылау,

2 – 0,05% КЧЭ; 3 –0,10% КЧЭ;  4-  0,25% КЧЭ; 5- 0,50%  КЧЭ

7 – сурет. Я – 1 штамм ЭЗЧ енгізу (мелассаның көлемі % пен)  арқылы  өсіру  жылдамдығын қырқады.

КШЭ Я – 1 және Л – 441 штаммда  ашытқылардың  салмақтық және өсу жылдамдықтарының   әсер ететін  нәтижесі анықталады. Көк шәй экстрактосы  ашытқылардың өсуіне  стимульдік  әрекет етеді. Меласса көлеміне 0,25 % көк  шай  экстрактосының  оптималды қопасын қосады.  Ашытқылар өсіуінің  салмақ жылдамдығының  бақылауымен  салыстырғанда  көбейтіледі:  Я – 1 штамы  үшін 34,0 %, Л – 441 штамы үшін 39,0 %.

Ашытқылардың техникалық екі түрлі штамдарының таза культурасының  мальтаздық активтілігін  анықтауда тіркелген КЭШ  ашытқы жасушасының   ферменттік активтілігіне   жақсы әсер етеді. Ашытқы жасушаларымен  мальтоза қышқылдарының   жылдамдығы КЭШ  ортасында  өсірілгендер, Я – 1 51 минут  (бақылау) 84 минутқа дейін  (зерттелген нқсқау)  штамда  Л – 441  84 минуттан бастап (бақылау)  штам  75 минутқа дейін [32 — 33].

Зерттеулер  нәтижелерінің  анықтауы бойынша  ашытқылардың  қамырда  газ түзілгіш   мүмкіндіктері,  бйдай  ұнының  жоғары сортынан  дайындалған және  ашытқылардың престелген  штамдары  Я – 1 және Л – 441 ,  қоректік ортада өсірілген түрлері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Тіршілік қауіпсіздігі                                                                                      

 

   Тіршілік қауіпсіздігі – бұл адамды өндірісте өндіріс ортасындағы қауіптен сақтар шаралары жиынтығы яғни, ол өндірістік процесте қалыптасқан адам өміріне, денсаулығына әсер етуші өндірістік қауіптің төнуі, еңбек қызметінің жағдайы.

   Әсіресе адамның қауіпсіздігі жөніндегі мәселе өнеркәсіп ортасында көрінеді, бұл қызметкерлердің еңбек орнында қалыптасқан әртүрлі қауіпті зиянды әсерлер өндірістің барлық ортасын ластайды.

   Қазақстан Республикасында қабылданған техника қауіпсіздігінің, өндірістік санитария, қоршаған ортаны қорғау шараларын сақтауды міндеттейді.   Қазақстан Республикасында 2004 жылдың 28 ақпанында ( № 528 – 110) «Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы » заңды қабылдады, Осы Заң Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау саласындағы қоғамдық өзара қарым- қатынастарын реттейді және еңбек қызметі кезінде, процесінде еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қызметкерлердің, жұмысшылардың өмір мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай – ақ еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттің саясатының ең негізгі принциптері мен бағыттарын белгілейді және бекітеді.

   Осы Заңның 5 – ші тарауының (Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды ұйымдастыру) 21 – бабында (Ұйымдағы еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметте):

1. Қызметкерлер саны елуден асатын өндірістік ұйымдарында еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау талаптарының сақталуын қамтамасын ету мақсатында жұмыс баруші еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметін құруға міндетті. Еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі.

   Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметі ұйымның қызметі тоқтаған жағдайда ғана таратылады.

2. Қызметкерлер саны елу адамға дейін болатын ұйымдарға еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі маманның лауазымымен енгізу туралы шешімді жұмыс беруші осы ұйымның қызмет ерекшелігін ескере отырып қабылдайды немесе еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі міндеттер қосып атқару үшін басқа мамандарға жүктеледі делінген.

   Осы бапқа сәйкес «Микробиологилық» еңбекті қорғауды басқарудың жүйесінде. Еңбек қауіпсіздігі жағдайын бақылау тарауы жасалып қабылданған. Осы тарауда:

• Бригада да жұмыстардың жүргізілуінің қауіпсіздігін бақылау барлық жұмыс уақытында (ауысым) бригадирлермен, мастерлармен, еңбекті қорғау бойынша қоғамдық инспекторлармен және жұмысшылар мен қызметкерлердің өздерімен жүргізіледі.
• Барлық жұмысшылар – бригада мүшесі басқа жұмысшылармен қауіптіт жұмысты қолдануды және еңбектң қорғау бойынша инспекциясын ескерте отырып жұмысты қауіпсіз жүргізуді өзара бақылау жүргізуге міндетті.

3. Жұмысшы жұмыстың басталар алдында күн сайын жұмыс орнын еңбектң қорғауды өзіндік бақылауды қамтамасыз етуге міндетті: қондырғылардың, құрал – саймандардың, жұмыс орнын қауіпсіздік жағдайын және іске жарамдылығын тексеруге және жеке бас қорғанысы құралының іске жарамдылығын тексеру.

   Жоғарыда келтірілген «Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау» туралы заңы, «Микробиология» құжаттары еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

   Жұмыс беруші жағынан жұмысшыға залал келген жағдайда төлем ақы төлеу, еңбек шартына сай қамтамасыз етілмесе, соңы жұмысшының жарақат алуына толықтырады, сонымен қатар жұмысшы жағымен жұмыс берушіге ол дегеніміз өндірістік инструкция, техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтамастан жабдықтар мен шешімдерге зиянын келтіреді.

 

   Потенциялды қауіпті және зиянды факторлардың жұмыстағы сипаттамасы.

 

   Механикалық цехта метал өндіруден барлық түрі жүргізіледі. Мысалы, метал өңдеу, пласмасс және т.б. металдарды метал кескіш станоктарда цехтарда жүргізіледі. Осыған орай қауіпті жағдайлар туындайды. Шлифовальдау процесінде денсаулыққа зиянды әсер етуші факторлар болып шаңдану, жұмыс аймағында жарықтың жетіспеушілігі, шағылысудың тікелей әсері болып табылады.

   Жұмыс аймағының аусында, майлағыш, салқындатқыш сұйық секілді аэрозол майлары бөлінеді. Бұл жағдайда көмірқышқыл 150-940 мг\м³, аэрозол майы 7-45 мг\м³, өнімнің ластануы 800-900 мг\м³.

 

кесте – Потенциялды қауіпті және зиянды заттар

 

№	Зиянды заттар және факторлар	ШМК деңгейі	Адам организміне әсері	Іс – шаралар
1	2	3	4	5
1	Шу		Есту органдарына зиянды әсері	Адамның жеке қорғану заттары «құлақшын»
2	Неорганикалық шаң: -дайындаманы түсіргенде -материалды тасығанда дайын өнімді сырлауда	131,32	Тыныс жолдарына зиянды әсері	Вентиляциялық жүйе, респиратор

 

   МСС және жеке компаненттер консентрациясы құрамы жұмсалған шығынға байланысты биологиялық факторлар МСС жұмыс істеу барысында пайда болатын ауру туғызғыш микроорганизмдер мен бактериялар жатады.

   Санитарлық талап негізінде жасалған тәртәп пен норма өндірісіне келесідегідей еңбек гигиенасы талабын орнатады.

1. Өнеркәсіптік жобалау мен реконструкциялау барысында санитарлы – гигиеналық норма тәртәпті сақтау.
2. Жұмыс орнының микроклиматы санитарлық нормаға сай болуы тиіс (температура, ауа қозғалысының жылдамдығы, ылғалдық).
3. Ауадағы зиянды заттар құрамы Госэпидиаторға орнатқан деңгейге сәйкес болуы тиіс.
4. Жұмыс орнына шуыл деңгейі санитарлық талапқа сай рұқсат етілген шуылдан 80 дб аспауы қажет.
5. Өнеркәсіпте тұрмыстық орын СНиПа талабына «Әкімшілік және тұрмыстық ғимарат» сәйкес қарастырылуы тиіс.
6. Әкімшілік жұмысшыларды тамақтандыруға міндетті (асхана, буфет, тамақтанатын бөлме). Өнеркәсіптегі тамақтандыру жұмыс режиміне ауысым санына байланысты жүргізіледі.
7. Өнеркәсіптегі зиянды жағымсыз әсерге ұшырағандар міндетті алдын – ала және периодты медициналық тексеруден өтеді.
8. Барлық цехтар бірінші медициналық көмек көрсетуге арналған дәріханалық қораппен қамтылуы тиіс.
9. Жарықтандыру коэфицентінің мәні және жұмыс үстінің жасанды жарықталуы СН және П «Жасанды және табиғи жарықтандыру» талаптарына сай болуы керек.
10. Медициналық қызметкерлер, өнеркәсәптәк медпунктті Мемэпидқадағалау орталығының аймақтық санитарлық дәрігерлермен жұмысының денсаулығы туралы анализ жүргізеді.
11. Әкімшілік жұмысшыларға толықтай арнайы киім комплектісімен қамтамасыз етуге міндетті. Өндірістік факторлардың зиянды әсеріне ұшырайтын жұмысшыларды индивидуальды қорғау құралдарымен қамтылуы тиіс.
12. Станок өндірісіндегі жаңқа қалдықтарын механикалық тәсілмен тазартады.
13. Бұйымды сақтау мен транспорттауға арналған ыдыс дайындалса және өндіріс қалдықтары ГОСТ 14861 -86 талаптарына сәйкес болуы керек.
14. Жүкті арту мен түсіру ГОСТ 123009 – 76 талаптары бойынша «ске асырылады, жүкті орын ауыстыру ГОСТ 123020 – 80 бойынша.
15. Жұмысшылардың индивидуальды қоғау құралы, технологиялық процесіне қатысуға жіберілетін қызметкерлерге талаптар, өңдеу мен шлифовалдау әрбір жұмысшы ГОСТ 123025 – 80 білуі тиіс.

 

Өндіріс бөлмелеріндегі метеорологиялық жағдайлар

 

Өндірістік бөлмелеріндегі метеорологиялық жағдайлар, жұмыс орнындағы температурамен, ылғалдылықпен, ауаның қозғалу жылдамдығымен және техникалық аппараттар мен құрал-жабдықтардың қыздырылған бетінің жылулық сәулелерімен сипатталады. Метеорологиялық факторлар адамның жұмысқа қабілеттілігі мен өзіндік сезінушілігіне зор әсер етеді.

Метеорологиялық жағдайлар «Жұмысшы аймақтың ауасы» МЕСТ 12.1.005–76  бойынша белгіленеді. Бұл МЕСТ орындалатын жұмыстың категориясы мен жұмыс уақытысына, өндіріс бөлмелерін сипатының микроклиматтық жағдайларына тәуелділігімен орналастырылады.

Адам қауіпті жағдайда қоршаған ортаға үздіксіз жылуын беріп отырады. 18 – 20 ⁰С кезіндегі жалпы жоғалтқан жылу энергиясының мөлшерінен 45%-зы радиацияға, 30% -зы конвекцияға,  25% — зы булануға кетеді.

Температураның, ылғалдылық пен қоршаған ортадағы ауаның қозғалу жылдамдығының өзгеруі кезінде жұмыс жағдайы едәуір  өзгереді. Температура 30 ⁰С –тан аспауы керек. Себебі, осы температурада адам организмнің булануына кеткен жылумен теңеледі. Ал адам жоғары температурада жылу тек булану есебінен кетеді. Булану негізінен тері арқылы жүреді. Бұл процесс көбінесе қыздырылатын аппараттарда – түтікшелі пештерде, бу қазандарында кездеседі.

Температураның жоғарылауы ауаның ылғалдылығына зор әсер етеді. Оңтайлы температура (16 – 25 ⁰С) кезінде ауаның ылғалдылығы 40 – 45 % шамасында болады. 80% — ға дейін ылғалдылығының жоғарылауы жағымсыз жылу сезінушілікті, 85% -дан жоғары ылғалдылықта организмнің термо реттелуінің бұзылуына әкеліп соғады.

Жылдың суық және ауыспалы кезеңдерінде (сыртқы ауа температурасы 10 ⁰С –тан төмен) жұмыс категориясына байланысты оңтайлы температура 12 – 22 ⁰С аралығында болады, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығының қозғалу жылдамдығы 0,2 – 0,3 м/с кезінде 30 — 60% құрайды. Жылдың жылы кезеңінде (сыртқы ауа температурасы 10 ⁰С –тан жоғары) жұмыс категориясына тәуелді оңтайлы температура 18 – 25 ⁰С –қа жоғарылайды, ал ауаның қозғалу жылдамдығы 0,2 – 0,7 м/с дейін, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30 – 60% деңгейінде қалады.

Ауаның қозғалу жылдамдығы жоғары температураның жағымсыз әсерін күшейтеді, ауаның ылғалдылығының жоғарылауы жоғарғы және төменгі температураның әсерін ұлғайтады. Кейбір жағдайда метеорологиялық жағдайлар организмнің тіршілік функцияларының орташа ағымына арналған жағымды жағдайлар мен организмнің термореттелуінің бұзылуына әкеліп соғады.

 

   Вибрация және шуылдан сақтау

 

Интенсивтілігі мен жиілігі әртүрлі тәртіпсіз дыбыстардың үйлестірілуі шу деп аталады. Оның түрлері: соқпалы, механикалық, аэро-, газо- және гидродинамикалық шу. Мұнай өңдеу зауытында машина бөлшектері мен

механизмдер және түйіндердің соғылуы және үйкелісі кезінде механикалық шу болады. Шу жиілікпен, қуаттылықпен және дыбыс күшімен анықталады.

Адамның есту органы 16 – 20 мың Гц жиіліктер аралығында тербелмелі дыбыстарды қабылдайды. Сұйықтар, газдар және ауа қозғалыстары жүретін айналмалы және қозғалмалы бөліктердің нашар біріктірілуінен туатын өндірістік құрал-жабдақтар мен құбыр өткізгіштердің тербелмелі бөліктерін вибрация деп атаймыз.

Вибрацияның физикалық сипаттамасы айналу жиілігімен (Гц), амплитудамен (мм), жылдамдығымен (мм/с)  анықталады.

Айналу жиілігі 16 – 20 Гц жоғары болғанда вибрация шуға айналады.

Шу және вибрациямен күресу шаралары 3 негізгі бағытқа бөлінеді; шу мен вибрация түзілу көзінің кемуі және жойылуы; олардың таралуы жолындағы интенсивтілігінің төмендеуі; шу мен вибрацияның адам организміне зиянды әсерінің кемуі 

Шу мен вибрацияның интенсивті әсерінен шаршағандық және қолайсыздықтың жоғарылауы, нашар ұйқы, бас ауру, есте сақтау қабілетінің нашарлауы, көрудің нашарлауы және еңбек өнімділігінің төмендеуіне (10 – 15%) әкеп соқтырады.

Адам организміне зияны әсерінен басқа, вибрация өндірістік құрал жабдықтарға, коммуникацияға және ғимараттарға әсер етеді. Ол машина және механизмдерінің ПӘК –нің төмендеуімен өрнектеледі және бөліктер төзуға ұшырайды. Вибрация әсерінен ұзақ уақыт сілкінуі машинамен ғимараттар фундаменттерінің бұзылуына әкеп соғады.

Осы тұрғыда шу мен вибрацияны төмендету шаралары санитарлық мөлшер мен МЕСТ бойынша іске асырылады  .

Шумен  күресу.

Қондырғыдағы  шудың  шығуы  негізінен  пештердің  винтті  компрессор,  сораптар,  ауамен  суыту  аппараттары және  тағы  басқа  жатады. Көрсетілген  жабдықтардың  шу  деңгейі  70-112 дБА  аралығында  болады,  бұл  шу  деңгейіне  тән.

Процесті  басқару  автоматтандырылған,  сондықтан  оны  қадағалайтын  маман  оператор  бөлмесінде  бақылап  отырады.

Гидрокесу  сорабында  шуға  қарсы  кабина  орнатылған.

 

Кесте  2 — Шумен  күресу  жолдары

 

Атауы	Децилбелдігі шу деңгейі	Оператор бөлме сіндегі дБА  шу  деңгейі	Қолданылған шаралар
1	2	3	4
«НК»  типтес  сорабы	85-100	59	күнделікті жұмыс орны жоқ
Эжектор	87-100	59	күнделікті жұмыс орны жоқ
Гидрокесу сорабы	112	59	күтуші адамның изолирлеу бөлмесі
Компрессорлы	114	59	күнделікті жұмыс орны жоқ          4
Пештіңфорсункалары	112	59	күнделікті жұмыс орны жоқ
Ауамен суыту  аппараттары	90-100	59	күнделікті жұмыс орны жоқ
Кокс қоймасы	85-90	59	күнделікті жұмыс орны жоқ

  Ескерту:  Пештердің  форсункаларының,  ауамен  суыту  аппараттардың  және  сораптардың  шу  дәрежесі  № УШ-1186  өндіріс  шекарасындағы  жұмыс  орын  бөлмесіндегі  шу  есебінің  кепілдемесі  бойынша таңдалынған. Эжектордың  шу  дәрежесі  № 85  мұнай  өңдеу  қондырғылардың  шу  мөлшері  Деннис  А.,Тайлер,  Галф  Ойл  Ко,  Хаустонның  аударылуы  бойынша  қабылданған.

      

Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы

 

Мұнай өңдеу зауытындағы өндірістік ортаға әртүрлі зиянды факторлар; уландырғыш және агрессивті заттар қолайсыз метеорологиялық жағдайлар, шу және вибрацияның жоғарылығы, жарықтың жетіспеуі, радиоактивті заттар мен ионизацияланатын сәулеленудің әрекеттесуі потенциалды әсер етеді. Осы факторлардың адам организміне әсер ету дәрежесін анықтау, ұйымдастыру және техникалық шараларды өңдеуді арнайы еңбек гигиенасымен өндірістік санитария пәні үйретеді.

Өндірістік санитария — санитарлы-техникалық және гигиеналық шаралар жүйесі. Оның мақсаты өндірістегі еңбек жағдайының жоғары болуымен қамтамасыз ету. Өндірістік санитарияның негізгі тапсырмалары: жұмысшыларға зиянды әсер ететін өндірістік құрал-жабдықтар мен технологиялық процестердің техникалық элементтерін төмендету, санитарлы техникалық еңбекті қорғау шараларын өңдеу.

 

      Микроклиматтық жағдай

 

   Өндірістің орнын микроклиматын бұл осы орынның ішкі орта климаты, мұнда адам ағзасына әсер етуші температура үйлесімі, ылғалдылық және ауа қозғалысының жылдамдығы, сондай-ақ қоршаған үстінің  температурасы анықталады.

   Микроклиматтық жағдайдың жұмысшыларға әсеріне (ыстық немесе суық) ағзаға өмірлік әрекет айтарлықтай өзгереді, ақырында жұмысшылардың жартылай ауруының жоғарылауына, еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.

   Әртүрлі микроклиматтық жағдаймен орындалатын жұмыстың түрі ауыртпалығы жағдайында ағза функциясының тұрақтылығының терморегулятция көмегімен қамтамасыз етеді. Ағзаның терморегуляциясы дененің температурасын белгілі деңгейде ұстайтын физиологиялық процесс. Адам ағзасының жылы күйдегі көрсеткіші болып дене температурасы болып табылады.

   Төмен температура әсерінің нәтижесінде жасушаның зақымдануы суықтану деп аталады.

   Төменгі температура әсері кезінде жасуша өмірлік процесінің езілуі болады, бірақ өлуіне әкеледі. Жасуша температурасы қаншалықты төмен болса, оның өмірсүрушілік анықтаушы алмасу процесі соншалықты көп езіледі (-19 кезінде алмасу процесі толық тоқтайды, ал -10 ⁰С кезінде қанайналым тоқтайды).

   Салқындау себебі әртүрлі болады, қалыпты жағдайда (суықтық ұзақ әсері, жел, жоғарғы ылғалдылық, тар және су аяқ киім, қимылдамай тұру, зиян шешушінің жалпы жағдайының нашарлауы – ауру, әлсіреу, араққа мас болу, т.с.с.) 3 – 7е температура кезінде салқындау болады. Әсіресе суыққа ұшырайтындар саусақтар, алақан, құлақ, мұрын, табан.

   Көмек көрсету кезінде бастысы суық тиген жерге тез жылытуға жол бермеу, себебі жылы ауа жылы заттың денеге тиуі, жылы су жоятындай  әсер етеді. Зиян шегушіні жылы орынға кіргізер алдын үсіп қалған жержі жылу өткізбейтін таңғышпен (мақта – шарлы, жүн және т.б.) қою керек. Таңғыш тек қана терінің бозарған жерін жауып тұруы тиім, терінің өзгермеген бетін алмауы керек. Қарсы жағдайда қанайналыы бұзылмаған дене аумағының жылуы таңғыш астындағы үсіп қалған жерге тарап бетінің жылуына әкеліп соғады, бұл жасушаның өлуіне себеп болады.

   Жылу өткізбейтін таңғышты қойғаннан кейін үсіп қалған саусақ, аяқ, қолдың қимылдатпау керек, өйткені олардың соғуы өте нәзік. Бұл үшін мынаны қолдануға болады – ақ әйтеуір материа: қатты картон бөліктері, фанер. Дененің үсіп қалған жеріндегі таңғышты ыстық сезіліп сезгіштік қалпына кегенше тұруы керек.

   Денедегі жылудың қалпына келтіру үшін және қанайналымды жақсартуға зияншегушіге тәтті ыстық шәй беру керек.

 

   Индивидуалды қорғау құралдары

 

Өнеркәсіптегі жұмыс орындарындары атмосфераға газ, пар, шаң түрінде денсаулыққа қауіпті зиянды заттар бөлінеді.

Жалпы және жергілікті аспирацияны қолдану әрқашан ауа ортаны толықтай тазарта алмайды. Тыныс алуға қауіпті рұқсат етілген нормадан асатын концентрациялар бөлшектеніп зиянды заттар анықталынып жатады. Бұл жағдайда жеңіл фильтрлеуші индивидуалды қорғау құралы респираторды қолдануға ұсынады.

Өзінің тағайындалуы бойынша респираторлар үш негізгі топқа бөлінеді; олар шаңға қарсы, газға қарсы және әмбебапты (әмбебаптың бұл бірмезгілде аэрозолдан және басқа да газдардан қорғайды).

Қазіргі уақытта ФПП-15, ФПП-70 Петранов фильтрін қолданатын респиратор көлемде қолдану қолдау тапты. Бұл мата емес материалдар, арнайы технология бойынша жоғарғы полимерлі шайыр негізінде алынған таматан тұрады. Бұл талшықтар электростатикалық зарядқа ие, бұл бірдей аэрозолды фильтрлеуге үнемділікті жоғарылатады.

Шаңға қарсы респираторға келесілер жатады: ШБ-1 «Лепесток» модельді респиратор, бұл модельден үш түрлі респиратор шығарылады: «Лепесток-200», «Лепесток-40», «Лепесток-5». Атаудағы цифрлар 5, 40, 200 есе рұқсат етілген шектен асатын концентрация кезінде 1мкм кем емес диаметрлі бөлшектермен жоғары дисперциялық аэрозолдан қорғайтын респиратор екенін көрсетеді. Дөрекі өндірістік шаңнан қорғану үшін бұл респиратордың қай-қайсысын болсын қолдануға болады, бірақ 200 еседен көп рұқсат етілген шекті концентрациядан аспайтын шаңдануда. «Лепесток» респираторы эксплуатациялық қасиет пен жоғары қорғанысқа ие. Оларға шаңдану кезінде жайлап үдеуі және тыныстың үлкен емес қарсыласы тән. Олар әртүрлі дәрежедегі жұмыста шаңнан қорғануға ұсынылады.

Көзді қорғау құралдары. Өнеркәсіпте көздің зақымдануы және оның салдары әртүрлі болады – индиферентті шаңмен ластануынан және жеңіл әсер етуші соринкадан айтарлықтай зақымдануға, жекелей немесе толықтай көруден айыруға әкеледі. Көздің механикалық зақымдануы әдетте қатты бөлшектерден болады (жаңқадан, үккіш шаңынан, шыны сынықтарынан). Механикалық зақымдану қатарына сондай-ақ балқытылған металл шашырандысынан көздің күйіп қалуы, жоғары температуралы қыздырылған сұйық, ыстық бумен, газбен күйіп қалу жатады.

Өндірісте көздің жоғарыда көрсетілген және басқа да көптеген зақымдану түрі, шүбәсіз индивидуалды қорғаныс профилактикалықшара қабылдау және еңбек шартын жалпы сауықтыру жолын ескертуге болады. Көздің индивидуалды қорғаныс құралына бірінші кезекте көз қорғайтын ашық және жабық типті көзілдірік, жартылай маска, орбиталар және бет бөлігін жабушы, қолды және баскиімді қалқан, арнайы тағайындалған маскалар.

 

   Электр қауіпсіздігі

 

Қазіргі уақытта қандай да болсын өнеркәсіпті электр энергияны қолданусыз жұмыс істеуінің өзін елестету қиын. Еліміздегі халықшаруашылығының қарқынды дамуы, өндіріске жаңа техника, автоматизация ендіру технологиялық процесс механизациясы электр энергиясын тұтынуға үлкен қажеттілік тудырады.

Оны кең көлемде адамдардың да электр қондырғысының эксплуатациялық қауіпсіздік ережесінен кең көлемде танылуға қажеттілік тудырады, бұл ережелерді сақтамау өртке, адам өліміне, бұзылуға әкеледі. Сондықтан әлектр қондырғысы, аппарат, жабдықты эксплуатациялау кезінде тек қана оны пайдалана білумен қатар, электр тогымен зияншыл қаупі жайлы элементарлы түсінікке ие болу керек. Жұмысшылардың электр тогымен зақымдануынан, өрттің пайда болуынан, жарылыс пен апат, конструкция монтаж, электр жабдығын жөндеу мен ұстау, электроаппаратуралар, электроприборлары мен электроөткізгіш желісі «Правила устроиства электроустановок» (ПУЭ) және «Правила техники безопасности при эксплутации электроустановок потребителей» (ПТБ) талабына сәйкес болуы тиіс.

Бұл ереженің орындалуы тағайындалуы мен конструкциясы бойынша өте әртүрлі және көпқатарлы электр қондырғысын қауіпсіз қызмет етуге толықтай рұқсат етеді.

Жабдықтың ток жүрмейтін бөліктеріне жақындау жерге қатысы бойынша напряжение болуына байланысты немесе басқа заттың изоляция нәтижесінде ауыл жағдайға әкелуі мүмкін, сондай-ақ ток жүруші бөлікке жақындауда.

Бұның болмауы үшін, электрқондырғышының ток жүрмейтін металл бөлігінен жерлендіру қорғанысы жүргізіледі.

Электрқондырғының апатсыз жұмыс істеуі, сондай-ақ электр жарақат жағдайы көбінесе басшылықтың кваликациясы мен қызмет етуші қызметкерлер және электр желісі, электр қондырғыда жұмысты ұйымдастыруға тәуелді. Осы мақсатта әр өнеркәсіпте арнайы дайындалған электротехникалық қызметкерлер қатарынан өнеркәсіп электр шаруашылығының жалпы эксплуатациялық күйіне жауап беруші тұлға тағайындалуы тиіс.

 

   Өрт қауіпсіздігі

 

Өртену және жарылыс қауіпті қасиетіне байланысты қолданылатын немесе өндірілетін затына қарай барлық өндіріс жарылысты, жарылыс – өртті және от қауіптілігі 6 категорияға бөлінеді: А, Б, В, Г, Д және Е.

Өрт қауіпсіздігі бойынша берілген «Микробиологиялық лаборатория» В категориясына жатады.

Өндірісті от қауіптілігі категориясы бойынша болу қауіпсіз еңбек шартын құруда үлкен роль атқарады, әсіресе жобалау сатысында. Категориясына байланысты, ғимарат конструкциясына, өртке қарсылығы, жылыту, вентиляция, эвакуациялық шығыс және басқа қауіпсіздік шараларына, ғимарат пен құрылыстың отқа төзімділік талабы анықталады. «Правила устроиства электроустановок» сәйкес өндірістің жарылыс қауіпті класына байланысты электр жарықтандыру, электр желісі, электр жабдықтарын экплуатациялау және қондырғы арнайы талаптар анықталады.

Құрылыс материалдары мен конструкциялар мен конструкциялар жану деңгейіне байланысты 3 топқа бөлінеді:

— өртенбейтін материалдар;

— қиын өртенетін материалдар;

— өртенетін материалдар;

Ғимарат пен құрылыстың отқа төзімділік дәрежесі 1 сағаттағы отқа төзімділік шегі мен өртену тобымен сипатталады. Отқа төзімділігі бойынша ғимарат пен құрылыс 5 дәрежеге бөлінеді.

Ғимарат пен құрылыстың отқа төзімділігінің талап етілген дәрежесіне байланысты және өртену тобы мен отқа төзімділіктің минималды шегі, өртену тобы және ғимарат пен құрылыстың негізгі құрылыс конструкциясының отқа төзімділіктің миинмалды шегі кестеге сәйкес қабылданады.

Өрт сөндіру профилактикалық жұмысының негізгі міндеті болып, (іс-шаралар кешенін) өнеркәсіптің өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін кешенді іс-шаралар өткізу табылады. Бұл тапсырманың шешімі өрттің пайда болу себептерін жою жолымен шешіледі, сондай-ақ өрт шыққан жағдайда таралу аумағын шектеу, адамдарды ойдағыдай эвакуациялау жағдайын құру, өртті жоюшы үнемді құралдар енгізу. Өнеркәсіпте өрт қауіпсіздігі шараларының орындалу тәртібінің жауапкершілігі жетекшіге (директор және орынбасары) жүктеледі. Өндірістік цехта, қоймада, құрылыс учаскелерінде, лабораториларында өнеркәсіп бұйрығы бойынша өрт қауіпсіздігіне жауапты тұлға сайланады (цех басшысы, қойма меңгерушісі, лаборатория меңгерушісі).

Электр тогынан туындайтын өрттің негізгі себептерді қысқа тұйықталу. электрлі қондырғының жіктелуі, ауыспалы қарсылық және шоқтану.

Қысқа тұйықталудың себебі ток көзін және кабель маркасын дұрыс таңдамағаннан, ескіру мен әртүрлі изоляцияның механикалық зақымдануынан болады, әртүрлі сымның жүктелуі электрлі қондырғының қызуына, изоляцияның диэлектрлі трлі құрамының төмендеуіне және оның жануына әкеп соғады. Үлкен өтуге қарсылығы изоляцияның диэлектрлі құрамын бұзады және жануын тудырады. Олар көбіне өткізгіш сымдарды әр түрлі матсриалдардан тұрғандықтан және де өзара нашар байланысқандықтан туындайды. Шоқтану, қосқыш, сақтандырғыш сымдарын ажырату мезетінде туындайды.

Шоқтану, өртке қауіпті шаңы бар бөлмелерге үлкен қауіп төндіреді.

Электр тогынан туындайтын өрттің алдын алу үшін электр көздері және электр құрылғылары тұтынушы электр қондырғыларын техникалық тасымалдау ережесінің талаптарына және ТБ ережесіне сай келуі қажет.

Әр кәсіпорын мен мекемеде электр жабдықтарды тасымалдауға, электр жүйелерін және электр қондырғыларын өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жауапты тағайындалуы қажет.

— Олардың міндеттеріне кіретіндер:

— Қазіргі заманғы профилактикалық қарулар жүргізу.

— Құрылғыларды таңдау мен қолдану дұрыстығын қадағалау.

— Жұмыс режимнен ауытқуын сақтандыратын аппараттар жағдайын жүйелі бақылау.

— Өрт сөндіру құралдарының болуын қадағалау.

— Өрт сөндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету сұрақтары бойынша инструктажбен оқыту жүйесін ұйымдастыру.

Барлық қондырғылар өртке қауіпсіз болуы қажет, оларды өртке әкеп соғатын ауытқулардан қамтамасыз ету және қорғау қажет.

Электро қыздыру құралдарын қолдану сол мақсат үшін арнайы жабдықталған орында рұқсат етіледі. Құралдарды зауыттың штепсельдік қосқыштары болғанда ғана қосады.

Электр қондырғылар ережесіне сәйкес электр сымдарыныңы жаңғыш заттардың және үй төбесінің үстінен өткізуіне тыйым салынады.

Жарықтандыру электр жүйесін жарықтандырғыштың жаңғыш құрылыстар мен жаңғыш материалдармен қоспай құрастыру қажет. Электр құралдарын жаңғыш шаңнан айына екі реттен кем емес тазарту қажет.

Және де өрттің себебі рұқсат етілмеген жерде темекі шеккеннен болады. Mac күйінде жұмыс орнына келіп қауіпсіздік техникасының нормаларын сақтамағаннан да болады.

 

   Өрт сөндіргіш заттар

 

Бұл, өрт аймағына енгеннен кейін жану процесін тоқтататын зат.

Өрт сөндіру тәжірибесінде қолданылатын негізгі қазіргі заманғы өрт сөндіру заттары болып келесідегідей болып табылады: су, құм, көпіршік, жоғарғы активті заттар, порошоктар, көмірқышқыл, инертті газдар және басқалар, осылардың негізінде ОП, ОХП және басқалары сияқты типтес өртсөндергіштері құрылған.

Өрт қауіпсіздік шаралары:

— қажетті бірнеше шығу жолдарының болуы;

— цехта құм қорапшаларының болуы,

— өрт жайлы дыбыс беру;

Берілген жобаланушы лаборатория өрт қауіпсіздігі жағынан В дәрежесіне жатады.

 

М. Әуезов атындағы ОҚМУ Микробиологиялық лаборатория бөлімшесінің техногенді апат төтенше жағдай болған кездегі профилактикалық іс – шаралар

 

Қазіргі таңда, ғылыми-техникалық прогресс өндірістің барлық салаларында өзінің шарықтау жеткен сәтте, жаппай қырып жою қаруларының пайда бола бастады, соғысты жүргізу және оған дайындау факторы мен ролі экономиканың өсуімен өсіп келуде.

Егер жау жаппай қырып жою қаруын қолданса, біздің өндірістің кез-келген объектісі осы қарудың әсері тиетін ауданда қалып қобы мүмкін. Объектілердің бұзылу дәрежесі жаудың шабуыл жасауына байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Ол негізінен объектінің зақымдау ошағына қатысты орналасуына және объектінің ядролық жарылыс зақымдаушы әсеріне дайындығына байланысты болып табылады. Жұмыс тұрақтылығын жоғарлату бойынша шаралар жасалған объектілерде, олардың зақымдалуы аз болуы, ал соның салдарынан ядролық жарылыстан соң оларды қалпына келтіру уақыты да ұзаққа созылмайды.

Шаруашылық объектісінің жұмысқа тұрақтылығы дегеніміз – жаппай қырып жою қаруы әсер етуінде немесе жаудың қандай да бір шабуыл жасауында – оның сәйкес жоспарларында қарастырылған номенклтурада және көлемде анықталған өнім түрлерін шығара алу қабілеті және зақымданған жағдайда осы объектінің қалпына келу қабілеті деген сөз.

Объектінің жұмыс тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша шаралар бірінші кезекте жұмысшылар мен қызметкерлерді жаппай қырып жою қаруы әсерінен немесе т.б. жау шабуылы әсерінен сақтауға бағытталады; олар құтқару жүргізуге дайындау бойынша шаралармен, зақымдау зонасында апаттың – қалпына келтіру жұмыстарын жүргізумен байланысты, себебі адамдар резервінсіз және жау шабуылынан оларды сәтті ликвидациялауды жүргізусіз, халық шаруашылығы объектілерін соғыс кезінде қалпына келтіру, жұмыс тұрақтылығын сақтау, іс жүзінде мүмкін емес.

Объектінің заман талабына сай жаппай қырып жоюдан қорғануына дайындалған зерттеу үшін және физикалық төзімділігін бағалау үшін –инженерлік-техникалық персонал және МО объектісі штабы жұмысшылары, керек болған жағдайда – ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдары тартылады. Зерттеуде жалпы жетекшілікті кәсіпорын МО бастығы жүргізеді. Оның бұйрығы бойынша соғыс уақытында объекті жұмыс тұрақтылығын арттыру бойынша шаралар жасалып және зерттеу үшін арнайы топтар құрылады. Онымен бір мезгілде зерттеуді жүргізу жоспары жасалып бекітіледі. Жұмысшы топты басқаруды объектінің бас инженері атқарады. Жұмысшы топты басқаруды объектінің негізгі өндірістік-техникалық қызметіне сай құрылады.

Өндірістік объектілерде ереже бойынша төзімділікті зерттеу бойынша келесі жұмысшы топтар құрылады:

— ғимараттар және құрылғылар, топтың басшысы – директордың капиталды құрылыс бойынша орынбасары (КҚБ бастығы);

— коммуналды энергетикалық жүйелер, топтың басшысы – бас энергетик;

— қондырғылар және технологиялық жабдықтар, топтың басшысы – бас механик;

— технологиялық процесс, топтың басшысы – бас технолог;

— өндірісті басқару, топтың басшысы – өндірістік бөлім бастығы;

— материалды-техникалық жабдықтау және транспорт, топтың басшысы – директордың МТЖ бойынша орынбасары.

Бұлардан басқа МО объекті штабы тобы құрылады, оның құрамына объектінің негізгі қызметтері жетекшілері кіреді.

Бұл топтар объектінің жұмыс төзімділігін зерттеу бойынша барлық есептерді жүргізеді. Объектінің ерекшелігіне байланысты оның өлшемі мен өндіріс күрделілігіне байланысты топ саны және құрамы, міндеттері өзгеріп отыруы мүмкін. Төзімділікті зерттеу және жоғарылату бойынша шаралар жүргізудің өндірістік объектідегі шамаланған схемасы көрсетілген. Мұндай зерттеулердің соңғы мақсаты – объектінің жұмысқа тұрақтылығын ракеталық-ядролық соғыс шартында зерттеу және оны жоғарылатудың ең тиімді және экономикалық ақталған жолын іздеу болып табылады.

Жұмысшы топтардағы барлық міндеттер анықталғаннан соң, оның нәтижелері бойынша жетекшілер қатысында зерттеулер тобы нәтижелері талқыланып есеп-беру баяндамасы жасалады және соғыс уақытында объектінің жұмысқа тұрақтылығын арттыру бойынша шаралар жүргізу график-жоспары жасалады. Бұл жоспарда бейбіт уақытта жасалатын шаралар және жау шабуыл жасағанда жүргізілетін объект жобалаушы ұйымдар атқаратын барлық шаралар көрсетіледі, ол шаралар ВТ белгісі бойынша жүргізіледі. Жоспардың әр бөлімінде жобалау және басқа ұйымдар, объекті атқаратын шаралар көрсетіледі. Жоспарда немесе оған қосымшада жоспарланған жұмыс көлемі, оған жұмсалатын шығын, қаржыландыру көзі, негізгі материалдар және олардың саны және механизмдер, жұмысшы күш атқарушы жауаптылар, орындау мерзімі және т.б. көрсетіледі.

Олай болса, тұрақтылықты зерттеу — бір реттік емес, керісінше ұзақ, жетекшілер тарапынан тұрақты көңіл бөлуді талап ететін, және инженерлік -техникалық персонал және МО объект штабы жетекшілерін алаңдататын динамикалық процесс болып табылады. Тұрақтылықты зерттеу соғыс уақытында объекті жұмысшының тұрақтылығына әсер ететін факторларды зерттеуден басталады.

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Қорытынды

 

Ашытқылардың сапалығымен тұрақтылығы үлкен технологиялық маңызы бар. Ашытқылар белгілі бір биотехнологиялық қасиеттерімен сипатталады: ферменттік белсенділігімен, күштілігімен, генеративтік белсенділігімен, ашыту комплексі көрсеткішінің жоғарылығымен, мысалы, газ түзу жылдамдығы және газ түзу мүмкіндігі. . Ашытқылардың физикалық күйі мен биохимиялық белсенділігі  белсенділігі көбінесе ұн структураларының құрылымына, дайын өнім формасы және көлеміне байланысты. 

Ашытқылардың екі түрлі штаммын пайдаланғанда қамырдың газ түзу динамикасын бақылау  нәтижесінде, көк шәй экстракты қосылған қоректік ортада өсірілген, КШЭ ашытқылар жасушаларындағы ферменттік комплекстің биокатализаторы болғанын көрсетті, ол ұнда көмірсу ыдырауына да қатысады.

Осы экспериментке сүйене отырып КШЭ нан ашытқыларының таза культурасын алу үшін қажет деген нәтиже шығарылды. КШЭ 0,25% мөлшерінде қоректік ортаға қосқан кезде ашытқылардың генеративтік функциясына жағымды әсер етеді, осыдан кейін өсу жылдамдығы 34-39 % өсті. Бұдан басқа, КШЭ ферменттік белсенділігін жоғарылатады, бұл кезде ұн өнімдерінің ашу барысында көміртек диоксиді интенсификацияланады.

Бұл  курстық жұмыстың зерттеулері нәтижесінде, флавоноидтарды пайдалану арқасында нан ашытқыларын шығару технологиясына қолайлыболады, және де флавоноидтар қан тамырларының жарақат алуына қарсы әрекет жасайды және жүрек ауруларын алдын алу үшін қолданылады. Флавоноидтар аллергияға қарсы, вирус және ісікке қарсы нәтиже береді. Флавоноидтардың қасиеттерінің бірі болып – металлдардың ауыр ионын біріктіріп берік комплекс түзуі болып табылады, соның арқасында соңғы каталитикалық әрекеттесуге қарсы болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева на­роду Казахстана., Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская прав­да от 2 марта 2007 г. — с. 1-
2. Воробьева Л. Промышленная микробиология. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1989.-245 с.
3. Биотехнология. Принципы и применение // Под ред. Хиггинса. — М.: Мир, 1980.-280 с.
4. Мосичев М.С., Складнев А.А., Котов В.Б. Общая технология микробио­логических производств. — М.: Легкая и пищевая промышленность, 2003. -264 с.
5. Беккер М.Е. и др. Биотехнология. — М.: Агропромиздат, 1990. -325 с.
6. Ягодин Б. А., Жуков Ю. П., Кобзаренко В. И. Агрохимия. — М.: Колос, 2002.-584с.
7. Авдеева А. В. Коррозия в пищевых производствах и способы защиты.-М.: Пищевая промышленность, 1972.-276
8. Андрух А. И., Дерканосов Н. И. Характеристика спиртовых хлебопекар­ных дрожжей как объекта для сушки.-М.: ЦНИИТЭИпищепром, 1977, № 1, с. 12-16.
9. Белова Л. Д., Рябчук В. А. Аминокислотный состав свекловичной мелас­сы. — Хлебопекарная и кондитерская промышленность, 1976, № 7, с. 37-38.

Ю.Белозерский А. Н. Биохимия нуклеиновых кислот и нуклеопротеидов. -М.: Наука, 1976.-370 с.

П.Бернстейн А. Справочник статистических решений. — М.: Статистика, 1968.-62 с.

12.Бочарова Н. Н., Кобрина Ю. П., Розманова Н.В. Микрофлора дрожжевого производства.-М.: Пищевая промышленность, 1972.-148 с.

13.Букаиова В. И., Тарутина Т. И. Способы очистки сточных вод дрожжево­го производства. — М.: ЦНИИТЭИпищепром, 1973.-39 с.

И.Воробьева Г. Я- Коррозионная стойкость материалов. — М.: Химия. -1967.-843 с.

15.А. Грановский Я. Д. Новое в автоматизации производства дрожжей. -М.: ЦШЖГЭИишщвдром, Ю76. — 24 с.

16.Дерканосов Н. И., Германова Е. Л, Мосхулия М. Г. Новые ростовые ве­щества для выращивания дрожжей. — М.: ЦНИИТЭИпищепром, 1977.-30 с.

17.3абродский А. Г. О самосогревании и порче мелассы при храпении.-Микробиологическая промышленность, 1975, №5, с. 18—22.

18.Картофельный сок как заменитель кукурузного экстракта при культиви­ровании микроорганизмов / [И. Я- Краузе, Г. К. Лиепинь, У. Э. Виестур и др.]. — В кн.: Ферментация. Рига, 1974, с. 85-91.

19.Способ активации хлебопекарных дрожжей. Киевский ТИ пищевой про­мышленности (72) В. С. Пичко, С. В. Ельчиц, И. В. Повалеева, В. С. Поп­ков, А. М. Баранник и В. Д. Пивовар (53) 663.14.

20.Устойчивость к замораживанию японских штаммов маточных дрожжей / Tanaka Fumiko. Nishida Osamu, Kuwasaki Seigo Suzuki Chise, Shima Jun // 3. Московский международный конгресс «Биотехнология, состояние и перспективы развития». Москва. 14-18 марта, 2005; Материалы кон­гресса И. 2. — М, 2005. — С. 158. — рус.

21. Хлебобулочные изделия повышенной биологической ценности / Пащенко Л.П., Матвеева И.В., Рябинкина Ю.Н. // 3 Московский международный конгресс «Биотехнология: состояние и перспективы развития». Москва. 14-18 марта. 2005: Материалы конгресса.4.2.-М.,2005.-С.142.-Рус.

22.Повышение биологической активности хлебопекарных дрожжей / Па­щенко Л.П. Никитин И.А. // 3 Московский международный конгресс «Биотехнология: состояние и перспективы развития». Москва. 14-18 мар­та. 2005: Материалы конгресса. 4.2. — М..2005. — С. 139. — Рус